DIT IS EEN UITGAVE VAN HET LANDELIJK KENNISINSTITUUT CULTUUREDUCATIE EN AMATEURKUNST • LKCA.NL • POSTBUS 452, 3500 AL UTRECHT • 2017 NO. 1 (MAART)
Cultuurkrant NL Voor professionals die werken voor cultuur op school of in de vrije tijd
De verkiezingen en onze sector p8
Techniek + cultuur = enthousiaste leerlingen p 7
Werken met vrijwilligers, zo doe je dat p 14
LEUK!, EEN VOORSTELLING VAN DE TONEELMAKERIJ OVER DE VERMOEIENDE BEZIGHEID ALTIJD DE LEUKSTE TE MOETEN ZIJN.
FOTO SANNE PEPER
Liesbeth Coltof over jeugdtheater en cultuureducatie
Ik wil wel eens met de onderwijswethouder praten Meer tijd voor structurele cultuureducatie in het onderwijs, meer samenspraak met de politiek, meer echte betrokkenheid. Dat is het ‘meer, meer, meer’ van Liesbeth Coltof, regisseur en artistiek leider van De Toneelmakerij en voortrekker van het jeugdtheater in Nederland. Door Francine van der Wiel Ze heeft geaarzeld of ze het wel moest doen, Lear, haar nieuwste Shakespeare-productie voor De Toneelmakerij (première 4 maart). Al te gemakkelijk zou
men King Lear, de koning wiens opvolging zacht gezegd nogal dramatisch uitpakt, met haarzelf kunnen associëren. Coltof kondigde ruim een jaar geleden aan dat zij het leiderschap van De Toneelmakerij per 1 januari
2019 zou overdragen aan Paul Knieriem. Coltof: ‘Er komt een moment dat je het moet overdragen. Ik heb iets moois opgebouwd, maar het is niet ván mij. Het is geleend.’ Na al die jaren aan het roer, vanaf 1990 van Huis aan de Amstel en sinds 2009 van fusiegezelschap De Toneelmakerij (waarin Huis aan de Amstel samenging met jeugdtheatergroep Wederzijds), voelt zij bovendien de behoefte aan meer concentratie op het artistieke aspect, én op de
mogelijkheid haar ruime ervaring ter beschikking te stellen aan anderen.
Tijd maken
Onvrede over het huidige cultuurbeleid heeft dus geen doorslaggevende rol gespeeld bij haar besluit. Al baren sommige zaken haar wel degelijk zorgen. Over de krimpende ruimte, in tijd en geld, voor cultuureducatie in het onderwijs bijvoorbeeld. ‘Er wordt zoveel van leraren gevraagd. Een opleiding
dramadocent duurt vier jaar, dus met een boekje en twee workshops ben je er niet. En het moet je ook maar net liggen. Onderwijzers hoeven geen dramadocenten te worden, maar er is wel meer begeleiding nodig. Regelmatige feedback van professionele mensen, ook van kunstenaars zelf. Hoe meer je van kinderen vraagt, des te hoger het niveau dat je krijgt.’ Als scholen écht iets willen doen aan cultuureducatie, zouden ze docenten daar structureel een paar uur voor moeten vrijmaken. Of schoolbesturen bereid zullen zijn geld – tijd is nu eenmaal geld – te reserveren? Daarover leven in de sector zorgen, aldus Coltof. ‘Het budget voor kunst in het onderwijs is nu nog gelabeld, maar wat als dat straks niet meer zo is? Ik ben er niet gerust op.’
Lees verder op pagina 3
INHOUD: Sanne Scholten 2 Kunst en krimpregio’s 4 Column: Marielle Hendriks 5 Neemt het lesaanbod af? 6 De verkiezingen en onze sector 8 Het succes van de Stationspiano 12 Petra van Haren (AVS) over cultuureducatie 12 Werken met vrijwilligers, zo doe je dat 14 Nieuwe publicaties en agenda 16
2 Nieuws
Vijf miljoen voor beter muziekonderwijs op de pabo Sanne Scholten
Wat voor samenleving willen wij zijn?
W
e leven in spannende tijden. Ondanks dat de cijfers laten zien dat het behoorlijk goed gaat met Nederland, is ons gevoel vaak anders. De verzorgingsstaat wordt afgebouwd ten gunste van de ‘participatiesamenleving’. Vluchtelingen zoeken hier een thuis en een baan, waardoor sommige Nederlanders zich bedreigd voelen in hun zoektocht naar datzelfde. Toegenomen vrijheid en veranderende sociale verbanden zorgen voor gevoelens van eenzaamheid of verwarring. En in zulke tijden zijn er verkiezingen. Waar moet het in de campagnes over gaan? De neiging om te denken ‘first things first’ is groot: ‘eerst onze eigen mensen een huis, dan de rest’, ‘eerst de ouderenzorg verbeteren, dan investeren in ontwikkelingshulp’. In dezelfde trant van denken valt: zorg eerst maar eens voor werk en goede zorg voor iedereen, daarna investeren we wel in kunst en cultuur. Kunst en cultuur als sluitpost. Terwijl toegankelijkheid tot kunst en cultuur een belangrijke Take your voorwaarde is voor een leefbare samenleving.
broken heart, make it into art
Daar zou ik politici juist in deze tijden meer over willen horen. Wat bindt ons in Nederland? Wat geeft het leven kwaliteit? Wat bevordert onderling begrip, ook tussen bevolkingsgroepen? Welke waarden zijn van belang, en welke rol spelen kunst en cultuur daarbij? Want kunst is altijd cruciaal. Niet voor niets maakten en maken mensen ook onder zware omstandigheden kunst. Kinderen in het Griekse vluchtelingenkamp verheugen zich niet voor niets op de films. En wordt er gemusiceerd in AZC’s. Meryl Streep hield bij de uitreiking van de Grammy’s een hartstochtelijk pleidooi voor kunst. ‘Take your broken heart, make it into art’, citeerde zij Carrie Fischer. De vreselijkste levenservaringen brachten soms immers de prachtigste kunst voort. Kunst laat ons kennismaken met dingen die we nog niet kennen, het laat ons nadenken, omdat het niet meteen in een bekend hokje past. En juist dat heeft de huidige, complexe samenleving hard nodig.
Talenten waarderen
Ik was laatst in een klas die, geïnspireerd door foto’s van ‘monsterbeelden’ van Michelangelo, zelf monsterkunstwerken maakte. Geholpen door de vakdocent bespraken ze daarna de resultaten. Welk effect heeft een specifiek monster op je: word je bang, of juist vrolijk? Wat zijn de goede en minder goede punten? Het was geweldig om te zien hoeveel respect en reflectieve kwaliteiten deze kinderen van 11 jaar lieten zien. Je gunt dat elk kind. En je gunt het ook elke volwassene. Deze verkiezingen zouden moeten gaan over wat voor samenleving wij willen zijn. Een samenleving waarin we niet verontwaardigd, maar nieuwsgierig kijken naar dingen die we niet kennen. Een samenleving waarin we zoeken naar verbinding. Een samenleving waarin we elkaars kwaliteiten en talenten waarderen. Kunst en cultuur kunnen daar een geweldige bijdrage aan leveren. Daarom is het zo belangrijk om kinderen in de klas en na schooltijd kennis te laten maken met kunst en cultuur. En dat we zorgen dat kunst en cultuur overal in Nederland aanwezig kan zijn: van het amateurorkest in het dorpshuis tot de spoken word-artiest op het grote festival. Kunst is geen luxe, het hoort bij ons leven. Politici, breng deze waarden voor het voetlicht. Maak kunst en cultuur voor iedereen mogelijk. SANNE SCHOLTEN IS DIRECTEUR VAN HET LKCA MEER OVER DE LANDELIJKE VERKIEZINGEN VANAF PAGINA 8.
Minister Bussemaker (cultuur) stelt de komende jaren €5 miljoen ter beschik king voor pabo’s die de ontwikkeling van studenten op het gebied van muziekon derwijs willen bevorderen. Pabodocent Benno Spieker: ‘Er moet nu opnieuw worden gekozen.’
Bussemaker wil dat ieder kind zo vroeg mogelijk met muziek in aanraking komt en blijft komen. Het is daarom nodig dat pabostudenten het zelfvertrouwen ontwikkelen om muziek te maken en de technische vaardigheden leren om later, als groepsleerkracht, muziekonderwijs te kunnen geven, stelt de minister. Het FCP gaat de driejarige subsidieregeling uitvoeren. Benno Spieker is hoofdvakdocent aan de opleiding Docent muziek van het conservatorium van Enschede en opleidingsdocent muziek aan de Pabo in Doetinchem.
‘De vicieuze cirkel moet worden doorbroken’
Hij is blij met de nieuwe regeling; op de basisscholen heeft het muziekonderwijs lange tijd te weinig aandacht gekregen. Bijna alle energie ging naar taal en rekenen. Hetzelfde gold voor de pabo’s. Spieker: ‘Er moet nu opnieuw worden gekozen, ten gunste van het muziekonderwijs en de andere kunstvakken.’ Het structureel aanbieden van muziekonderwijs op de basisschool heeft een positief effect op de brede ontwikkeling van kinderen. Ook de groepsleerkracht heeft daarbij een taak, aldus Spieker. ‘Groepsleerkrachten moeten in staat zijn met hun
klas een rijke muzikale wereld te ontdekken en te duiden. Daarvoor is kennis niet voldoende. Ook muzikale vaardigheden zijn nodig, bijvoorbeeld om het klassikaal musiceren te begeleiden. Het zelf kunnen musiceren of zingen blijkt een sleutel tot het durven geven van muziekles. De pabo moet studenten daarop voorbereiden.’
Cirkel doorbreken
Spieker constateert dat het muziekonderwijs langzaam maar zeker uit een diep dal klimt. ‘Als kinderen straks op de basisschool muziekles krijgen van goedgeschoolde docenten, nemen ze een hoger muzikaal niveau mee naar de middelbare school en vervolgens naar de pabo. Het muzikaal startniveau bij de studenten zal dan hoger kunnen zijn dan het momenteel vaak is. Daarvoor moeten we eerst de vicieuze cirkel zien te doorbreken.’ Hoe kan dit geld het meest effectief worden besteed? ‘Het is verstandig om te investeren in de muzikale ontwikkeling van álle pabostudenten. Maar bij hen die al een duidelijke affiniteit hebben met muziek is beter muziekonderwijs op de basisschool wellicht sneller te bereiken. Het aanbieden van de post-hbo opleiding tot vakspecialist muziek in de reguliere pabo-opleidingen is wellicht mogelijk. Extra lesmateriaal ontwikkelen is ook een optie.’ Belangrijke voorwaarde van de regeling is dat de pabo samenwerkt met een conservatorium. Beide partijen kunnen veel van elkaar kunnen leren, stelt Spieker. ‘Stel je voor: een student van de opleiding Docent muziek van het conservatorium loopt samen met een pabostudent stage. De pabostudent weet meer van pedagogiek, de student schoolmuziek van muziek. Heel leerzaam, voor beide studenten.’ (Marianne Selie)
Kunstenaars in de zorg Kunstenaars zijn steeds vaker actief om de positieve gezondheid van cliënten in de langdurige zorg te vergroten. Kunst zorgt voor meer aanpassingsvermogen en geeft hen meer eigen regie om de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven aan te kunnen, is de gedachte.
Toch is nog onduidelijk wat de effecten van culturele interventies precies zijn. Wat werkt goed en wat werkt minder goed? Is het bijvoorbeeld nodig om zelf te dansen of heeft het bekijken van een ‘live’ voorstelling ook al een positieve uitwerking? Hoe lang duren de positieve effecten? En wat is de specifieke ‘kracht van de kunstenaar’? Een verkennende studie combineert nu de
kennis uit wetenschap, beleid én praktijk over dit soort vragen. Het ministerie van OCW heeft via ZonMw geld ter beschikking gesteld; een consortium van LKCA, Movisie en Hogeschool Windesheim voert de studie uit. In de studie wordt beschikbaar nationaal en internationaal onderzoek in kaart gebracht. Ook wordt onderzocht hoe beleid en praktijk eruit zien, en via bijeenkomsten wordt de praktijk bij het onderzoek betrokken. Op basis van de bevindingen stelt ZonMw samen met onder meer Cultuur-Ondernemen een kennisagenda voor een mogelijk vervolg op. Voorzitter van de begeleidingscommissie van studie en agenda is prof. dr. Erik Scherder.
Cultuurkrant NL 3
‘Minder verstikkende regels’
Nu op LKCA.nl LKCA Feitenfabriek
LKCA Feitenfabriek Word je ook zo moe van alternatieve feiten? In de LKCA Feitenfabriek vind je alle actuele kerncijfers van cultuureducatie en cultuurparticipatie. www.lkca.nl/feiten-en-cijfers
Onderzoeksagenda
Welke onderzoeksvragen hebben prioriteit voor cultuurparticipatie en -educatie? Het LKCA formuleert er vier in zijn onderzoeksagenda en gaat daarover in gesprek met het veld. Lees alvast de reacties van onderzoekers. www.lkca.nl/ onderzoeksagenda
Zingen lekker belangrijk
MACBETH VAN DE TONEELMAKERIJ.
Vervolg van pagina 1
Daar ligt een rol voor de politiek. Landelijke en lokale bestuurders zijn tegenwoordig wel doordrongen van de waarde van cultuur voor kinderen, maar dat belijden zij vaak vooral met de mond: ‘Hun portemonnee zit niet waar hun mond zit.’
Praat met elkaar
Coltof ziet de afstand tussen de politiek en de kunstwereld als oorzaak. De keerzijde van het Thorbeckiaanse principe heeft als risico dat politici de kunsten niet meer als deel van hun verantwoordelijkheid beschouwen. ‘Dan wordt het te makkelijk om zaken maar af te schaffen. Ik vind natuurlijk niet dat de politiek moet zeggen wat wij moeten doen. Maar in wezen zijn
Liesbeth Coltof (1954), die een docentenopleiding voor het vak kunstzinnige vorming volgde, is artistiek leider en regisseur van jeugdtheatergezelschap de Toneelmakerij. Liefde, dood en oorlog zijn de thema’s die Coltof niet mijdt in haar stukken. Vorig jaar ontving de voorstelling Der Jungen mit dem Koffer Der Faust, een van de belangrijkste Duitse Theaterprijzen. Foto Bart Grietens
FOTO SANNE PEPER
we allemaal, kunstenaars en politici, bezig met nadenken over de maatschappij. Waarom profiteren we niet meer van elkaars expertise en ideeën? Beleidsmakers praten wel met bankiers en ondernemers. Ik zou ook wel eens met de wethouder onderwijs willen praten.’ De politiek zou wat dat betreft meer initiatief moeten nemen. Maar ook kunstenaars, erkent Coltof, nemen vaak maar eens in de vier jaar de moeite zich in de politiek te verdiepen. Bovendien ontbreekt een structurele ruimte voor dialoog. ‘Daar zou ik me wel voor willen inzetten, als ik straks geen direct belanghebbende meer ben.’
Serieus werk
Als ze daar tijd voor heeft tenminste. Coltof werkt nu al
geregeld in Gaza en er staan projecten in Afrika op stapel. In Duitsland heeft zij banden met gezelschappen in Düsseldorf en Dortmund. Coltof is ook daar een autoriteit: ‘Een van de groten in het Nederlands-Duitse theaterlandschap’ aldus de jury van de prestigieuze Duitse theaterprijs Der Faust, die zij eind vorig jaar ontving. ‘Waar de groei en de differentiatie van het jeugdtheater in Nederland nu wordt geremd, komt die in Duitsland juist tot bloei. Voorstellingen en educatieprogramma’s waren daar altijd pedagogisch zéér verantwoord. Dat wordt nu afgeschud, makers durven woester, artistieker te werken. En de middelen zijn ruim.’ Kunst leeft in Duitsland veel meer, heeft Coltof gemerkt, in de maatschappij én bij de politiek. ‘Als er daar wordt bezuinigd, bemoeit de hele stad zich ermee. Men beschouwt kunst als serieus werk, niet als veredelde hobby.’ Die echte betrokkenheid van het grote publiek voelt zij minder in Nederland. De zaden die zij in ruim dertig jaren in het jeugdtheater en de cultuureducatie heeft geplant, zijn wel tot bloei gekomen, maar de wortels zijn nog kwetsbaar. ‘Er is de laatste jaar heel veel wegbezuinigd, maar o, o, wat vinden we kunsteducatie belangrijk. Soms maak ik me daar heel kwaad over. Maar dan denk ik weer: gewoon doorwerken. Ooit wordt het wel eens duidelijk.’
Deze 5 zaken moeten direct anders Sommige dingen hebben tijd nodig, maar als het aan Coltof ligt, worden de volgende zaken meteen aangepakt: • De onderbetaling van acteurs: ‘Uit een rapport van de Algemene Rekenkamer blijkt dat het merendeel leeft van 880 euro per maand!’ • Het normbedrag van vijf ton subsidie voor álle jeugdtheatergezelschappen: ‘Terwijl we juist aan differentiatie toe waren. Voor sommige gezelschappen is groot goed, voor andere klein juist fijn.’ • De verstikkende regels waar docenten in het cultuuronderwijs mee worden geconfronteerd: ‘Verantwoording afleggen is goed, maar dit is doorgeschoten.’ • De nadruk op de cognitieve ontwikkeling in het huidige onderwijs: ‘Laatst zijn wij gebeld om kindertjes op een iPad-school te leren sámen iets te doen. Dat is toch eigenlijk te treurig voor woorden.’ • Het jeugdtheater op gelijke voet behandelen als het volwassenentheater: ‘Het werk voor schrijvers, acteurs en regisseurs is precies hetzelfde.’
Op 11 februari is het 'Manifest samen zingen 2020' aangeboden aan Sander van Maas (Raad voor Cultuur). Het beschrijft in vier thema’s en tien punten de stand van zaken en ambities van de koormuziek in ons land. Het LKCA heeft hieraan gewerkt met diverse organisaties uit de koorwereld. www.lkca.nl/samenzingen
Nu op Cultureel Kapitaal.nl Hèt opinieplatform voor de sector Christiaan Weijts:
Geef elk ziekenhuis een ziekenhuispiano
Ben Kamphuis:
Verleid scholen tot mediakunst
Liesbeth Kleuver:
Beeldende vorming als kapstok voor biologie en rekenen
Ronald Kox:
Verklein de kloof tussen kansrijke en kansarme kinderen
Edwin van Meerkerk en Geert Drion: Kritisch over Basis voor cultuureducatie
Kila van der Starre: Poëzieopdrachten voor in de klas
Neem een gratis abonnement op de Cultuurkrant NL via LKCA.nl/ cultuurkrantnl
4 Kunst en krimpregio’s In heel Europa loopt het platteland leeg. Gelukkig zijn er altijd nog kunstenaars en kunstdocenten die de krimpende dorpen leefbaar houden. In Duitsland hebben kunstenaars het stadje Kalbe weer geweldig op de kaart gezet. En in Groningen is De Rijdende Popschool een groot succes.
Door Elles Bulder en Ingrid Docter DE RIJDENDE POPSCHOOL BRENGT MUZIEKLESSEN NAAR KINDEREN EN JONGEREN TOE.
Hoe je krimpregio’s leefbaar houdt met kunst I
n Duitsland zorgde de ‘Wende’ voor een enorme trek uit voormalig Oost-Duitsland. Dorpen liepen leeg en de leefbaarheid kwam op veel plekken in gevaar. In Kalbe, een klein stadje gelegen in het voormalig Oost-Duitse Saksen-Anhalt gebruikte Corrina Köbele haar achtergrond in kunst en cultuur om de leefbaarheid in het stadje op alle fronten te versterken. Kalbe is een stadje zoals er vele zijn in Duitsland, prachtig gelegen in het omringende platteland, veel vakwerkhuizen en mooie verstilde straten met keien. Alleen trokken mensen en bedrijvigheid weg. Köbele bracht daarom kunstenaars, kunststudenten en bewoners bij elkaar
om de leegstand en de verpaupering te bestrijden. Zij ontplooide een initiatief om leegstaande panden gezamenlijk in te richten als atelier en woonruimte en deze beschikbaar te stellen aan kunst studenten om er hun afstudeeropdracht uit te werken. Studenten gingen samen met bewoners aan de slag om verhalen die belangrijk zijn voor de gemeenschap uit te werken tot producten zoals een expositie, een beeld, een voorstelling of film.
Künstlerstad
Door in het voortraject als plaatselijke gemeenschap samen op te trekken bij het bewoonbaar maken en inrichten van de panden ontstond er een sterkere band
met elkaar en de omgeving. Vervolgens brachten studenten een nieuwe dynamiek in het oude stadje. Niet alleen door er te wonen, maar ook door op hun eigen manier naar leven, wonen en werken hier te kijken. Nieuwe ideeën ontstonden hierdoor bij henzelf en bij bewoners. En ten slotte kwamen voor de presentaties die in het stadje georganiseerd worden ouders, vrienden en andere geïnteresseerden naar Kalbe. Een stadje dat ze anders voorbijgereden zouden zijn. De bekendheid van Kalbe werd hierdoor gestimuleerd, alsmede de waardering door bewoners en bezoekers. Inmiddels is Künstlerstad Kalbe een begrip en is de leefbaarheid versterkt. De gemeenschap floreert.
FOTO LUUK STEEMERS
In Kalbe floreert de gemeenschap. Door kunst
Elles Bulder is lector Krimp & Leefomgeving aan de Hanzehogeschool.
Cultuurkrant NL 5 Over krimp Tot de negentiende eeuw werd bevolkingskrimp vooral veroorzaakt door bijvoorbeeld hongersnoden. Daarna vooral doordat mensen van het platteland naar de steden trokken omdat zij hier meer kansen voor zichzelf en hun familie zagen in de opkomende fabrieken. Sinds een aantal decennia hebben steden zich ontwikkeld tot de centra waar veel diensten zich concentreerden. Hogere opleidingen maar ook de beter betaalde banen clusterden hier samen. Sommige regio’s hebben hierdoor te maken met bevolkingskrimp, andere groeien juist hierdoor. Voorbeelden van regio’s met ernstige bevolkingskrimp vinden we in Italië, Frankrijk en Duitsland. (Elles Bulder)
Ken jij ook kunstenaars, kunst docenten of kunstprojecten die krimpgebieden een nieuwe impuls geven? Laat het weten aan ingriddocter@lkca.nl. FOTO DE RIJDENDE POPSCHOOL
De Rijdende Popschool in Groningen
H
oe wordt een succesvol idee geboren? Vaak vanuit een heel praktische behoefte. Het begon met de dochter van Niels Steenstra. Steenstra verhuisde naar het dorp Garmerwolde en ging voor haar op zoek naar vioolles. Ook in de omgeving was er geen docent te vinden. Steenstra regelde de muziekles toen maar zelf, in het plaatselijke dorpshuis. Zeventien kinderen gaven zich op voor de cursus. Het was een succes. ‘In samenwerking met de beheerder van het dorpshuis bedachten we om kinderen samen te laten spelen in bandjes’, vertelt Steenstra. ‘Waarbij ervaring op een instrument niet nodig was.’ Deze laagdrempeligheid bracht hem in 2012 op het idee om De Rijdende Popschool te beginnen: de kinderen gaan niet naar muziekles, maar de muziekles komt naar ze toe.
Extra auto’s
In eerste instantie gebeurde dit nog met privévervoer: een door henzelf voorgefinancierde bestelwagen. Maar het balletje rolde verder: ‘Dankzij Kinderen Maken Muziek konden we groeien van vier naar twaalf popscholen tussen 2013 en 2015, en konden we ook extra auto’s, instrumenten en apparatuur aanschaffen.’ Voor de begeleiding trainde Steenstra een aantal enthousiaste bandcoaches: studenten van de mbo-muziekopleiding van ROZ Noorderpoort. Zijn missie: het mogelijk
maken van muziekonderwijs voor zoveel mogelijk kinderen, jongeren en volwassenen in krimpgebieden in Groningen. Niels: ‘Muziek maken verbindt! Dat geldt niet alleen voor de bandleden onderling, ook voor andere bewoners. In de dorpen geven wij concerten op dorpsfeesten, Koningsdagen en benefietconcerten. Bandjes spelen soms mee in theaterstukken in de dorpen en we doen bijvoorbeeld projecten met koren met ouderen.’ Dit sluit mooi aan bij de visie van de gemeentelijke en landelijke overheid op het belang van het stimuleren van de sociale cohesie in de lokale gemeenschap. Onder meer het FCP en het VSBFonds steunden zijn plannen. ‘Inmiddels zijn we dankzij hun steun gegroeid naar vijftien popscholen in Groningen en het zullen er vijfentwintig zijn in 2018,’ vertelt Steenstra niet zonder trots. ‘Tot de zomervakantie komen er nog minimaal vier bij.’ Dit concept verspreidt hij nu ook in Drenthe. Ook daar komt een – zelfstandig opererende – Rijdende Popschool. Het team van Niels werkt er samen met Kits Primair Lifestyle: vakgebied muziek en beeldende vorming: ‘We enthousiasmeren kinderen in korte schoolprojecten voor muziek maken, en starten vervolgens popscholen in de dorpen waar de scholen zijn zodat er een doorlopende lijn ontstaat.’ (Ingrid Docter, LKCA)
Marielle Hendriks
Idealen in 2017
K
ortgeleden verscheen Kunst als koopwaar: hoe de cultuurpolitiek uit Nederland verdween, een nieuw boek waarin de culturele traditie van de sociaaldemocratie in beeld gebracht wordt aan de hand van politieke en economische ontwikkelingen rondom de cultuuursector. Het is lezenswaardig voor iedereen die na de recente neo-liberale wind weer snakt naar – al was het maar een vleugje – idealisme in de politieke arena van kunst en cultuur. De auteurs, Frans Becker en Paul Kalma, nemen krachtig stelling tegen de neo-liberale tendensen die de laatste decennia hun opgang maakten in de cultuurpolitiek en die voorlopig hun grande finale kregen tijdens de kabinetten Rutte I en II, met alle gevolgen van dien. Zij pleiten hartstochtelijk – het blijven rooie rakkers als ouddirecteuren van de Wiardi Beckman Stichting – voor méér overheidsbemoeienis met de kunsten. Een leidende politieke figuur in het boek is Emanuel Boekman (1889- 1940), ruim tachtig jaar geleden wethouder voor Onderwijs en Kunst in Amsterdam en naamgever van de Boekmanstichting. Hij wordt in het boek – terecht – opgevoerd als de Godfather van het naoorlogse cultuurbeleid, waarvoor hij de Het culturele blauwdruk ontwikkelde in de Amsterdamse gemeentepoliidealisme bloeit tiek van de jaren ‘30. Zo pleitte weer voorzichtig op hij voor een gelijkwaardige relatie tussen overheid en kunstenaar, volgens het credo “ik geef opdat jij geeft” (do-ut-des). Het resulteerde in een actief gemeentelijk opdrachtbeleid. Twee vliegen in één klap. De stad werd er mooier op en de leefomstandigheden van producerende kunstenaars beter. Ook zorgde hij er voor dat kaartjes voor het toneel betaalbaar waren voor arbeiders. Innerlijke scholing dus. Vele decennia en bewindspersonen later bloeit het culturele idealisme weer voorzichtig op. In de partijprogramma’s zien we meer aandacht voor cultuur dan lange tijd usance was. Gemene deler daarbij is aandacht voor cultuureducatie. Toch verbaas ik mij er al jaren over dat het, ondanks grote politieke en maatschappelijke goodwill met de kwaliteit van het cultuuronderwijs nog steeds niet goed genoeg gesteld is. Het vak leidt onder een imagoprobleem en lijkt in bestuurlijke kringen een wat zwervend bestaan te leiden; opvallend genoeg valt cultuuronderwijs sinds jaar en dag bij het ministerie van OCW onder de C in plaats van de O. Waarom wordt cultuureducatie nog steeds niet als volwaardig onderwijs beschouwd? Valt het vak Economie soms onder het ministerie van Economische Zaken? Nee, natuurlijk niet. Voor cultuureducatie zijn een structurele zak geld nodig, goede doorlopende leerlijnen en een integrale plaats in het onderwijscurriculum. Overheid, neem, in navolging van Emanuel Boekman, het cultuuronderwijs anno 2017 serieus. Het zal leerlingen innerlijke voeding geven voor de rest van hun leven, schoolcurricula verrijken en onze samenleving bovendien beter toerusten voor de toekomst. MARIELLE HENDRIKS IS DIRECTEUR VAN DE BOEKMANSTICHTING
6 Kort Achter de cijfers
3 vragen aan... Cas Smithuijsen Cas Smithuijsen, bijzonder hoogleraar kunst en cultuur aan de Radboud Universiteit Nijmegen, lanceerde in een opiniestuk in de Volkskrant zijn idee voor een landelijke federatie van vriendenverenigingen voor kunst en cultuur, als ‘politiek onontkoombare factor’. Waarom schiet de huidige kunstlobby tekort? ‘De kunstlobby is sterk ontwikkeld in Nederland, maar alleen vanuit de ‘makers’, zoals theatergezelschappen, orkesten en musea. Die hebben vaak een directe lijn met politici. Maar die lijn is kwetsbaar, omdat het maatschappelijk draagvlak ontbreekt. En dan gaat het soms mis, zoals in 2010. In Amerika heb je bijvoorbeeld de Americans of the Arts, met meer dan een miljoen leden, van Hollywoodstars tot vrijwilligers in musea. Die beweging is veel breder en zit dieper in de samenleving.’ Hoe organiseer je zo’n lande lijke vereniging, met zoveel verschillende cultuurorganisa ties en disciplines? ‘Het moet geen nieuwe organisatie worden, maar een verzameling van bestaande vriendenverenigingen, zoals van Holland Festival, Rijksmuseum Twente, Vereniging Rembrandt etc. Volgens schattingen van het SCP kan dat oplopen tot meer dan 250.000 leden. Al deze verenigingen moeten we inventariseren en dan digitaal aan elkaar kitten. Bijvoorbeeld in een centrale database, die door de afzonderlijke verenigingen en organisaties wordt bijgehouden. Die database kun je dan mobiliseren bij petities of om het Malieveld te vullen, op momenten dat het nodig is.’ Welke rol kunnen de miljoenen kunstbeoefenaars spelen? ‘Ik ben niet erg bekend met de organisatiemodellen van het amateurkunstveld, maar kunstbeoefenaars in de vrije tijd zijn natuurlijk ook een prachtige bron voor deze database. Ik maak graag de verbinding. Met dit opiniestuk heb ik een visje uitgegooid en inmiddels wordt er gelukkig al flink gebeten.’ (RALF STEENBEEK)
Wordt het moeilijker om kunstlessen te volgen? Steeds meer gesubsidieerde Centra voor de Kunsten sluiten hun deuren. Wordt het ook moeilijker om kunstlessen te volgen? Of wordt het vooral moeilijker om de lessen te geven? Arno Neele kijkt achter de cijfers spectaculair is toegenomen. Van 311 zelfstandigen in 2005 naar 848 in 2015, terwijl het aantal instellingen waar 10 of meer personen werkzaam waren daalde van 31 naar 20. Doordat de groeiende groep zelfstandigen het weggevallen gesubsidieerd aanbod vervangt, zijn er dus (nog) geen problemen met betrekking tot het aanbod. Wel is er een probleem met de zelfstandigen zelf. Zij lijken vooral het kind van de rekening te worden van de bezuinigingen en opheffingen, met name de docenten die voorheen in loondienst waren van een kunstencentrum.
Risico’s Bron: tweejaarlijkse inventarisatie LKCA en CBS.
Aantal en soorten Centra voor de Kunsten 1989-2015
I
n 1989 waren er nog 241 door gemeenten gefinancierde instellingen die kunstlessen verzorgden. Het gaat dan om zogenaamde Centra voor de Kunsten, dus muziekscholen, creativiteitscentra of een combinatie van beide. De laatste decennia is dit aantal gedaald met bijna 50 procent tot 134 in 2016. De daling kwam in eerste instantie vooral door fusies. Maar de laatste paar jaar lijkt de afname toch vooral het gevolg van opheffingen, en dat leidt tot grote zorgen bij beleidsmakers, bestuurders, professionals en anderen die betrokken zijn bij cultuureducatie in de vrije tijd. Wat zijn de gevolgen? Uit de Nieuwe Monitor Amateurkunst van het LKCA blijkt dat de bezuinigingen en opheffingen vooralsnog geen negatieve effecten hebben op het percentage van de bevolking dat kunstzinnig en creatief actief is in de vrije tijd. En ook niet op het aantal
De zelfstandigen hebben een probleem
kunstbeoefenaars dat lessen of workshops volgt. Dat is ook niet verwonderlijk. Gesubsidieerde instellingen bedienen een beperkt deel van de markt. Ongeveer 80 tot 85 procent van het aanbod wordt verzorgd door private aanbieders, zoals commerciële instellingen, zelfstandige kunstdocenten en verenigingen.
Spectaculair toegenomen
Duidelijk is dat private aanbieders, in het bijzonder zelfstandigen, heel belangrijk zijn voor het vrijetijdsaanbod van kunsteducatie. En dat hun aantal en bereik de laatste jaren groeiende is. De Statistiek Kunstzinnige Vorming van het CBS schatte dat Nederland in 2015 zo’n 6.600 bedrijven en zelfstandigen telde die zich bezig hielden met het aanbod van kunst- en cultuureducatie. Daarvan waren er 6.000 zelfstandigen en bij 440 aanbieders werkten twee tot vier personen. De resterende grotere instellingen waren ongetwijfeld merendeels de centra voor de kunsten. Voor de provincie Noord-Brabant zijn bovendien gegevens over een langere periode beschikbaar. Het onderzoek ‘Buitenschoolse kunst- en cultuureducatie in Brabant’ (onderzoeksbureau PON) laat zien dat het aantal zelfstandige kunstdocenten daar de laatste tien jaar
Het is deze problematiek die kennis- en onderzoeksinstituten als bijvoorbeeld het LKCA, het CBS, de Universiteit van Tilburg en PON er recent toe brachten om onderzoeken te starten naar kunstdocenten. Daaruit blijkt inderdaad dat de bezuinigingen hebben geleid tot een afname van werkzekerheid, toegenomen concurrentie, lagere tarieven en een lagere bezettingsgraad. Zelfstandige kunstdocenten kunnen maar moeilijk rondkomen, waardoor ze noodgedwongen bezuinigen op verzekeringen en pensioenen – met alle risico’s van dien. Het is te hopen dat deze onderzoeken voeding kunnen geven aan een oplossing voor de problemen van de zelfstandige kunstdocent – om er voor te zorgen dat zij ook in de toekomst hun lessen kunnen blijven geven. Geïnteresseerd in feiten en cijfers? Zie lkca.nl/feiten-en-cijfers
Arno Neele is onderzoeker bij het LKCA
Cultuurkrant NL 7
LEERLINGEN VAN DE PAX CHRISTISCHOOL IN GELDERMALSEN ONTDEKKEN DE INSTALLATIETECHNIEK.
FOTO WILLIAM HOOGTEYLING / HOLLANDSE HOOGTE
Techniek + cultuur = enthousiaste leerlingen Hoe maak je een spijkerbroek, hoe moet ie eruitzien en waarom past de ene wel bij jou en de andere niet? Hanno van Keulen denkt dat techniek en cultuur op de basisschool prima samen kunnen gaan en een grotere rol kunnen spelen dan ze nu doen. ‘Nu is het vaak iets voor op vrijdagmiddag, als de belangrijke dingen afgelopen zijn.’ Door Sofie Cerutti Hoe komt een hardcore bètawetenschapper erbij, zich bezig te gaan houden met cultuur in het basisonderwijs?
‘Ik heb inderdaad scheikunde gestudeerd, maar merkte op een gegeven moment dat ik vooral lesgeven heel leuk vond. Hoe kun je iets beter overbrengen en waarom beklijft het op de ene manier wel bij studenten en op een andere manier niet? Daar kon ik echt wakker van liggen. Ik wilde beter scheikundeonderwijs organiseren, betere onderzoekers opleiden. Dan zit je al snel in de sociale wetenschappen.’ Maar dan zit je nog niet bij cultuuronderwijs.
‘Nee, eerst ben ik me gaan bezighouden met het implementeren van techniek in het basisonderwijs. Kinderen hebben een heel verkeerd beeld van techniek: het is vies, het is zwaar. Ze kiezen niet voor techniekvakken, niet voor technische studies. Campagnes als “Kies exact”, met slogans als “Een slimme meid is op haar toekomst voorbereid” hadden daar maar weinig aan veranderd.’
Hoe doe je dat anders op de basisschool?
‘Techniek op de basisschool, dat is nog steeds vaak figuurzagen op vrijdagmiddag. En daar heb je een overeenkomst met cultuuronderwijs: het wordt gezien als iets leuks voor erbij, als de belangrijke dingen afgelopen zijn. Terwijl het uitgangspunt ook kan zijn: hoe los je een bepaald probleem op? Hoe werkt iets en hoe maak je iets beter? Dat is een vraag die een techneut zich altijd stelt. Een kunstenaar vraagt niet zo snel: hoe maak je iets beter, maar wel bijvoorbeeld: waarom maken we dit zoals we het doen, en hoe kan het anders? Dat kun je prima combineren. Dan stimuleer je nieuwsgierigheid, creativiteit, kritisch vermogen, allemaal heel belangrijke leerdoelen in het basisonderwijs.’ Als leraar lijkt me dat niet zo eenvoudig. Komt er wéér iets bij op dat overvolle bord.
‘Dat is ook niet gemakkelijk. Leraren zijn vaak ook niet zo goed in al die verschillende vakken: misschien wel in timmeren, maar dan niet in muziek of schilderen of sporten, of juist andersom. In Nederland kunnen leraren
“
Kinderen storten zich echt op zo’n opdracht
in het basisonderwijs alles een beetje, en dus ook alles een beetje niet. Zeker bij een grote basisschool is dat zonde: dan heb je twintig klassen, met twintig leraren die allemaal ongeveer hetzelfde kunnen. In Finland bouwen kinderen bijvoorbeeld hun eigen muziekinstrument, en leren daar vervolgens op spelen.’ Finland is ook wel exceptioneel, als het gaat om onderwijs.
(Lacht.) ‘Maar dat zijn ook heel gewone mensen hoor. In Nederland hebben we een veel grotere bevolkingsdichtheid dan in Finland, en dan zou je heel veel kunnen doen.’
Maar hoe werkt het in de praktijk, hoe maak je een les waarbij je techniek en cultuuronderwijs combineert?
‘Neem bijvoorbeeld een spijker-
broek, bijna iedereen in de klas draagt er een. De opdracht kan bijvoorbeeld zijn: ontwerp een spijkerbroek. Dat is een technische opdracht: je moet naar het materiaal kijken, het moet sterk genoeg zijn, lekker zitten. Maar het is ook een culturele opdracht: hoe moet ie eruitzien en waarom, wat druk ik uit door precies déze spijkerbroek te dragen?’
Een mooi voorbeeld. En zo zijn er natuurlijk vele.
‘Natuurlijk! Iedereen heeft weleens geprobeerd met gum kleurpotlood uit te gummen. Dat lukt niet. Wat voor materiaal is dat dan, wat is het verschil tussen zo’n kleurpotlood en een grijs potlood? Dat kan een prachtig uitgangspunt zijn voor een les over materiaal, kleur en schilderkunst. Met leraren uit het basisonderwijs ben ik nu bezig lesbrieven te ontwikkelen met allemaal dit soort ideeën.’ Het is natuurlijk ook ingewikkeld te meten, daarom past zoiets niet goed in het huidige onderwijs,
‘Dat is zeker heel lastig; je zult nooit een toets krijgen voor creativiteit. Leraren moeten dat beoordelen, en moeten dus heel
professioneel zijn. Zo’n ontwikkeling bereik je niet met een cursus of reisje naar Finland. Het is een kwestie van lange adem, om het onderwijs een klein beetje in deze richting te veranderen. Een vierjarige Pabo moet je denk ik ook zien als de basis, waarna je je als leraar verder specialiseert. Dan krijg je in een schoolteam verschillende specialismen, dan kun je al heel veel doen.’ En hoe reageren kinderen erop?
‘Geweldig! Kinderen storten zich echt op zo’n opdracht, ze zijn nieuwsgierig, kritisch, geconcentreerd. Echt, zo wil elke leraar ze zien werken.’
Hanno van Keulen is gepromoveerd scheikundige. Hij was onder meer onderzoeker in het programma TalentenKracht van de Universiteit Utrecht en lector Science en Techniekeducatie Primair Onderwijs bij Fontys. Hij is momenteel lector Leiderschap in Onderwijs en Opvoeding aan Windesheim Flevoland.
Hanno van Keulen verzorgt een keynote tijdens de Dag van de Cultuureducatie op 8 maart. Thema is ‘leren combineren’ en daarbij wordt aandacht besteed aan vakoverstijgend werken en vakintegratie. Check lkca.nl voor het verslag van de dag.
8 Speciaal voor zwevende kiezers, voor op het prikbord
Tweede kamerverkiezingen
CHRISTEN UNIE
D'66
Cultuur stimuleren
Talentontwikkeling vormt de basis van het culturele klimaat; creatieve broedplekken als podia en het kunstvakonderwijs zijn dus belangrijk. Ondersteun getalenteerde kunstenaars met financierings vormen. Handhaaf de Geefwet voor de culturele sector, en het lage BTW-tarief.
Investeren in cultuur. Meer financiële ruimte voor brede festivals en genres buiten de traditionele kunstuitingen. Ruimte voor experimenten met nieuwe vormen van presentatie en manieren om publiek te bereiken. Versterking inkomenspositie kunstenaars
Cultuuronderwijs
Alle kinderen krijgen cultuureducatie. Scholen bepalen zelf op welke wijze zij hier invulling aan geven.
Cultuuronderwijs als vast onderdeel integreren in volle breedte van primair en voortgezet onderwijs. Meer geld voor Cultuureducatie met Kwaliteit en CMK toegankelijk voor po, vo, mbo. In 2021 voor elk kind een brede buurtschool (kindcentrum), waar zij zich o.a. cultureel ontwikkelen. Voor talentontwikkeling flexibel omgaan met onderwijstijd en -doelen.
Betere spreiding van de cultuurmiddelen. Op gemeentelijk niveau laagdrempelige voorzieningen voor het beoefenen van muziek beschikbaar houden. Iedere gemeente moet een jeugdsport- of jeugdcultuurfonds in het leven roepen.
Voor ieder kind een brede toegang tot cultuur met mogelijkheid van verdere creatieve ontwikkeling buiten schooltijd. Benut extra geld voor armoedebeleid ook hiervoor. Eerlijker verdeling van overheidssubsidies voor culturele instellingen: 70% gaat nu naar 3 Randstadprovincies, hevel een deel over naar andere regio’s.
Bundeling van financiële middelen van rijk, provincie en gemeenten om met de regio’s een samenhangend cultureel aanbod voor de regio’s te realiseren. Bredere inzet van rijkdommen in museumdepots elders in de samenleving.
Behoud van cultureel erfgoed.
Digitalisering van erfgoed. 100 miljoen euro voor onderhoud Rijksmonumenten; bijzondere aandacht voor kerkelijk erfgoed.Naoorlogse monumenten opnemen in erfgoedbeleid.
Meer geld voor digitalisering van ons erfgoed.
CDA
Cultuur voor iedereen toegankelijk
Cultuurbehoud
DENK
FORUM VOOR DEMOCRATIE
GROEN LINKS
Meer geld voor talentontwikkeling, kunst, cultuur, erfgoed. Investeren in culturele instellingen, cultuurcentra, ateliers en kunstexperimenten om wijken nieuwe dynamiek te geven en emancipatie te bevorderen.
Breedte van cultuur staat centraal, bijdragen aan cultuur moeten ten goede komen aan brede, iedereen aansprekende cultuur.
Meer muziek, kunst en cultuur op school.
Kinderen hebben recht op cultuur en moeten vroeg kennis kunnen maken met cultuur via kunst-, cultuur- en muziekonderwijs, beeldende vorming en media-educatie. Kindcentra/brede scholen wettelijk en financieel stimuleren om brede voorzieningen te ontwikkelen, zodat kinderen de hele dag formeel en informeel programma’s kunnen volgen met ruimte voor o.a. cultuur.
Investeer in cultuurcentra in kwetsbare wijken. Houd voorzieningen in krimpgebieden op peil. Kunstvoucher voor iedereen die 18 jaar wordt.
Stop met het financieren van segregatie. Meer aandacht voor de Nederlandse en Westerse cultuur.
Een nationaal museum met aandacht voor slavernij- en koloniaal verleden en migratiegeschiedenis.
Cultuurkrant NL 9
Wat zeggen de verkiezingsprogramma's over cultuur op school of in de vrije tijd? We geven de standpunten van de grootste partijen en van enkele nieuwkomers. Door Laura Stoove en Michiel de Wit • Illustraties Josien Vogelaar
VVD
50 PLUS
Investeer extra in theaters, festivals, popmuziek, orkesten en musea, kunst en cultuur in de openbare ruimte, overal in het land en dicht bij mensen in de buurt. Rijksmusea minimaal één dag in de week gratis toegankelijk voor iedereen. Bestrijd de ‘stille’ armoede onder zelfstandige kunstenaars. Verspreid landelijke subsidies voor kunst en cultuur beter over het land.
Zet de Geefwet voor culturele instellingen voort. Bij het bepalen van de hoogte van de subsidie moet worden meegenomen of een instelling over veel eigen financiële middelen beschikt en hier ook in de toekomst over zal blijven beschikken.
De overheid moet culturele innovatie stimuleren.
Cultuur moet worden opgenomen in het curriculum naast taal, rekenen en geschiedenis. Alle scholieren moeten kunnen deelnemen aan cultuureducatie. Vmbo-leerlingen krijgen prioriteit. Meer geld voor muziekonderwijs.
Verdiep cultuureducatie in het onderwijs met een doorlopende leerlijn. Besteed in elk leerjaar structureel lesuren hieraan. Lessen dans, muziek, drama, beeldende kunst en digitale vaardigheden zoveel mogelijk door vakdocenten.
Bij de financiering van het cultuuronderwijs moeten onderwijsinstellingen leidend zijn in plaats van cultuurinstellingen.
Cultuurkaart voor jongeren handhaven.
Betere afstemming landelijke basisinfrastructuur en dito fondsen met lokaal & regionaal beleid. Ondersteun samenwerking tussenregio’s. Investeer meer in regionaleinstellingen en initiatieven. Alle kinderen moeten de kans krijgen om deel te nemen aan culturele activiteiten, ook als daar in het gezin geen geld voor is, wij steunen het Jeugdcultuurfonds.
Een goede buitenschoolse infrastructuur, zodat jongeren zich verder kunnen verdiepen in kunst en cultuur. Ruim baan aan festivals, omdat ze laagdrempelig zijn en een brede spreiding kennen in het land. De overheid garandeert een breed aanbod van bibliotheken, zodat leren en ontwikkelen voor iedereen mogelijk blijft.
Cultuuraanbod moet over heel Nederland worden verspreid. Bij de verdeling van het geld moet de Raad voor Cultuur meer rekening houden met de balans tussen verschillende regio’s, zonder de kwaliteit uit het oog te verliezen.
Ook cultuurkaart voor ouderen met een kleine beurs. Stimuleer kunst instellingen om voorstellingen overdag te programmeren.
Versterk de opleiding- en onderzoeksfunctie van o.m. musea. Prioriteit voor digitalisering cultureel erfgoed .
Een Nationaal Historisch Museum. Fonds voor archeologische vondsten versterken. Een brede en diverse publieke omroep.
PVDA
PVV
SP
€ 100 miljoen extra per jaar voor kunst en cultuur; stimuleer o.a. talentontwikkeling, nieuw en divers publiek en meer diversiteit bij makers en bestuurders van culturele instellingen. Prioriteit voor festivals en initiatieven om nieuw publiek te bereiken. Minimumtarieven en betere arbeidsvoorwaarden van zzp’ers.
Geen subsidie meer voor kunst.
VNL
Bescherming van ons cultureel erfgoed. De Nederlandse cultuur is de leidende cultuur.
Erfgoed van groot belang.
Het kan zijn dat er nog ergens in kleine lettertjes een heel korte verantwoording komt mbt de gekozen partijen in de tabel. 3 regels Marinka, daar je alvast eenVOOR kleinALLE kadertje voor reserveren. DE max. STANDPUNTEN OP 15kun FEBRUARI 2017. PARTIJEN, ZIE LKCA.NL.
10
Analyse
Welke ideeën gaan ons verder helpen?
Mooie betrokkenheid en vrijblijvende statements Wat zeggen de politieke partijen over cultuureducatie en cultuurparticipatie en waar zitten de verschillen? Fenna van Hout dook in de programma’s. Cultuureducatie scoort hoog, vooral in combinatie met 'meer'.
Vrije tijd Bij de vorige verkiezingen pleitten de SP, PvdA, GroenLinks en D66 voor de Cultuurkaart (CJP). Zij hechten nu in andere bewoordingen aan de culturele kennismaking en ontwikkeling van jongeren in hun vrije tijd. Alleen 50Plus noemt het behoud van de Cultuurkaart en wil deze verbreden naar ouderen met een kleine beurs, terwijl PvdA een noodgreep deed om de kaart uit de bezuinigingsoperatie te houden. De sleutel voor brede toegankelijkheid van cultuur lijkt te liggen bij instellingen die gefinancierd worden door gemeenten en provincies. De zorgen van de landelijke politiek over het voortbestaan van deze instellingen is daarin terug te lezen. GroenLinks benadrukt dit probleem in krimpgebieden. CDA, SP en Partij voor de Dieren noemen het belang van instituten als muziekscholen en bibliotheken en de PvdA roept op tot meer samenwerking met scholen of ‘buurtscholen’, zoals D66 voor ogen heeft. Er ligt een duidelijke oproep voor een samenhangend, betaalbaar cultureel (les)aanbod voor alle kinderen en jongeren, ook ná schooltijd. CDA en CU benoemen het belang van cultuurdeelname in verenigingsverband, met name voor de jeugd. PvdA, D66 en VVD zitten op de lijn dat sport verbindt en de basis in de breedtesport op orde moet zijn. Maar speerpunten die diversiteit van amateurkunst of de nodige ontwikkeling voor de toekomst bepleiten, blijven achterwege.
Denk na over combi school en verenigingsleven
B
FOTO LILIAN VAN ROOIJ
Z
owel de VVD en PvdA als veel oppositiepartijen voelen zich betrokken bij cultuureducatie. PvdA, D66, SP en GroenLinks willen hierin investeren. De PVV wijst alle subsidie voor kunst af. Er wordt sinds 2012 onder de titel Cultuureducatie met Kwaliteit (CMK) veel aandacht besteed aan cultuureducatie. Dat zie je terug in de woordkeus en in politieke speerpunten. Termen als doorlopende leerlijnen, vakdocenten, muziekonderwijs, zijn in veel verkiezingsprogramma’s terug te vinden. Vooral in combinatie met ‘meer’. Het speciaal onderwijs schittert door afwezigheid, terwijl juist daar winst te behalen valt. Volgens GroenLinks heeft ieder kind recht op culHet speciaal tuur en komen kinderen er onderwijs het beste via schittert door binnen- en afwezigheid buitenschoolse programma’s op brede scholen mee in aanraking. PvdA, D66 en de Partij voor de Dieren trekken cultuuronderwijs door naar vo en mbo. D66 wil het budget voor CMK verhogen. De SP ziet graag dat vakdocenten les geven, of het nu gaat om drama, beeldende vorming, muziek of media-educatie. Zowel de VVD als de christelijke partijen vinden dat scholen zelf moeten kunnen bepalen hoe zij (financieel) invulling geven aan cultuuronderwijs. Met in het achterhoofd de autonomie van Nederlandse scholen en de minimale afstemming tussen landelijk en lokaal cultuureducatiebeleid, lijken de speerpunten voor cultuureducatie slechts vrijblijvende statements die aandacht vragen voor tekortkomingen in het onderwijs. Meer aandacht voor cultuuronderwijs vanuit onderwijsbeleid kan een oplossing zijn. Kijken we naar de onderwijsinhoud, dan pleiten PvdA en DENK voor de verbindende kracht van cultuur, terwijl PVV, SGP, VNL, Forum voor Democratie en VVD juist de nadruk leggen op de Nederlandse taal, cultuur en tradities.
Fenna van Hout is medewerker beleid bij het LKCA
ij het lezen van de programma’s heb ik natuurlijk vooral gekeken of de actiepunten van het manifest cultuureducatie terug te vinden zijn, en ik ben eigenlijk best tevreden. Zo zie ik de verankering van cultuuronderwijs in het curriculum terugkomen bij SP, GroenLinks, PvdA, D66 en ChristenUnie. Ik raad de partijen nog wel aan om helder te zijn of dat gaat over kinderen (zoals nu) of over Een heel alle jongespannend idee ren. Gelukvan 50PLUS kig geven PvdA en D66 nadrukkelijk al aan dat het ook om jongeren gaat. Om toegankelijkheid tot culturele voorzieningen te garanderen wordt door VVD en CDA gepleit voor een eerlijke verdeling van subsidies over het land. SP en PvdA gaan voor goede culturele basisinfrastructuur met laagdrempelige voorzieningen, zoals muziekscholen. Voor mij is dat laatste veel belangrijker. Een muziekschool hoort dichtbij de mensen te staan, terwijl een theatergezelschap gewoon de bus kan nemen naar een andere stad. Het pleidooi voor een brede school van GroenLinks en D66 gaat over de samenwerking tussen cultuur en onderwijs, maar is nog te weinig uitgewerkt. Ik zie zelf veel in een combinatie van school en verenigingsleven waarbij sportzaal,
zwembad en muziekruimte door school en vereniging gedeeld worden. Een soort Amerikaanse highschool gecombineerd met het Nederlandse verenigingsleven. Daar mogen de partijen nog wel wat meer over nadenken. Maar alles staat of valt met voldoende middelen. Veel partijen pleiten voor extra investeringen. Daar komt een bijna kamerbrede steun voor behoud en digitalisering van erfgoed bovenop. Het is goed dat ChristenUnie en PvdA ook een concreet bedrag van 100 miljoen noemen. De PVV is net zo concreet: alle geld voor cultuur afschaffen. Opmerkelijk voor een partij die zegt op te komen voor de Nederlandse cultuur. Tenslotte viel me op dat 50PLUS een sterk pleidooi hield voor de CJP-pas voor ouderen. Dat vind ik nu een buitengewoon spannend idee, waar ik graag met ze over wil nadenken.
Walter Groenen is directeur van CJP
Cultuurkrant NL 11
Wat zijn de beste (en de slechtste) voorstellen uit de verkiezingsprogramma’s als het gaat om cultuur op school of in de vrije tijd? We vroegen het Suzanne Leclaire, Walter Groenen en Edwin van Meerkerk. ‘De loopgraven zijn betrokken.’
Vergroot de waarde van ons dagelijks leven
L
iever dan antwoord te geven op de gestelde vraag, neem ik de vrijheid de vraag die daaronder ligt te onderzoeken: Hoe kan de politiek bijdragen aan het vergroten van de waarde van ons dagelijks leven?
1. Door te weten dat 6,4 miljoen mensen zelf aan kunst en cultuur doen, zonder het zo te noemen. Wie kent er niet iemand, die fotografeert of toneelspeelt in een vereniging? De pianist van het koor in mijn dorp heeft vermoedelijk ooit les gehad bij de muziekschool. Grote kans dat zijn pianoleraar ooit zijn diploma haalde op het conserMensen voelen vatorium. Die muziekschool zich liever werd in die tijd verbonden gefinancierd met geld uit de dan alleen gemeente. Dat geld was afkomstig van het Kabinet Kok II (Actieplan Cultuurbereik). Kortom, de professionele kunsten vormen de basis voor wat wij doen in ons dagelijks leven. Als politieke partijen minder subsidie voor kunsten over hebben, betekent dat meer dan het wegvallen van professionele podia en alle bijbehorende banen (20.000 werklozen in 2009-2013). Dan wordt het stil in ons dorp over een jaar of tien.
2. Door ons te verdiepen in het hele verhaal van de partij waarop we gaan stemmen. • Hoe kan een partij die onderwijs belangrijk vindt, niet investeren in kunst en cultuur? Door cultuuronderwijs worden kinderen geprikkeld hun creativiteit te ontwikkelen en leren zo om te gaan met de complexe onderwerpen van deze tijd. • Hoe kan een partij die de identiteit van mensen belangrijk vindt, niet investeren in kunst en cultuur? Juist daar waar we
zingen en schilderen, kan onze eigenheid tot uiting komen. • Hoe kan een partij die stedelijke dynamiek belangrijk vindt, niet investeren in kunst en cultuur? Tijdens het festival of in het museum vindt de ontmoeting tussen mensen plaats. • Hoe kan een partij die economische groei belangrijk vindt, niet investeren in cultuur? Nederland behoort dankzij de creatieve sector tot de top 5 van meest innovatieve landen ter wereld. Innovatie is economische groei.
3. Door te onthouden dat mensen zich liever verbonden dan alleen voelen. Mensen zien en horen elkaar in de toneelvereniging, tijdens kunstlessen op school, op festivals. In een ontspannen sfeer, ieder in zijn of haar kracht. Ongeacht afkomst, opleiding of andere verschillen die er zijn. Welke standpunten gaan ons verder helpen? De standpunten die voortkomen uit een visie die tot doel heeft de waarde van ons dagelijks leven te vergroten.
Suzanne Leclaire is voorzitter van de Federatie Cultuur, eigenaar van Suzannes Zaak en initiatiefnemer van het Kabinet voor Levend Onderzoek. Dit stuk is op persoonlijke titel.
Er gloort hoop, maar…
N
a jaren van tegenwind gloort er hoop voor de cultuureducatie en -participatie in de verkiezingsprogramma’s. De meeste partijen pleiten voor investeringen in kunst en cultuur en onderschrijven het belang van kunstzinnige vorming op school en actieve participatie daarbuiten. Er is ook een maar: hoe concreter de politieke partijen worden, hoe minder hun voorstellen toevoegen, of hoe onhaalbaarder ze zijn. Om te beginnen bepleiten SP, GroenLinks, PvdA en D66 maatregelen die niets veranderen: cultuur als vast en verplicht onderdeel van het onderwijs, waar de ChristenUnie fijntjes tegenwerpt wat al sinds 1917 geldt: scholen zijn vrij in de invulling van hun curriculum. Ook pleidooien voor spreiding en ‘balans’ in het beleid doen weinig meer dan het herhalen van artikel 2 van de Wet op het Specifiek Cultuurbeleid. Heel anders is het waar D66 en GroenGrote zorgen Links voorstellen over het diver- cultuureducatie te gebruiken voor een siteitsbeleid pleidooi voor een grootschalige hervorming van het onderwijs naar het model van de Integrale Kindcentra, in de lijn die ook het LKCA onlangs voorstelde. De commissie-Dijsselbloem (een parlementair onderzoek in 2007-2008 naar onderwijsvernieuwingen sinds begin jaren negentig, red.) leerde ons dat dergelijke hervormingen eerder kwaad doen dan goed. Een zorgpunt is tot slot dat de tendens zich voortzet om het cultuureducatie en -participatiebeleid te richten op jeugd en talentontwikkeling. Een leven lang leren en participeren in kunst en cultuur staat niet bepaald hoog op de agenda. Alleen 50PLUS heeft, logischerwijs, oog voor andere leeftijdsgroepen. De laatste vraag is: over welke cultuur gaat het eigenlijk? Daar zijn de loopgraven al betrokken: een brede coalitie van SP, ChristenUnie, CDA, 50PLUS en VNL omarmt het nationale erfgoed (de ‘leidende cultuur’ volgens VNL). PvdA, Denk en GroenLinks pleiten juist voor diversiteit. De peilingen wijzen erop dat het culturele diversiteitsbeleid daarom snel ten grave zal worden gedragen, en dat baart mij persoonlijk grote zorgen.
Edwin van Meerkerk is docent Algemene Cultuurwetenschappen aan de Radboud Universiteit en filosoof.
12 Stationspiano's De Stationspiano is een groot succes. Op circa vijftien NS-stations staat inmiddels een vleugel of piano waarop en waarbij voorbijgangers hun talenten kunnen laten horen en zien. Initiatiefneemster Sacha Rintjema: ‘Ik word vooral geraakt door de onverwachte pareltjes. Duo’s, trio’s, groepjes die uit het niets ontstaan.’
Iedereen ‘snapt’
DE PIANO OP HET STATION VAN ARNHEM.
O
Door Astrid van Leeuwen p YouTube verschijnt de laatste tijd het ene na het andere filmpje. Een man op leeftijd speelt Jacques Brels Chanson des vieux amants op de vleugel in de hal van Amsterdam Centraal, een jonge vrouw valt zingend in, en uit de omstanders maakt zich een hiphopper los die met zijn schokkerige bewegingen het lied van een compleet nieuwe dimensie voorziet. Een kleurrijke gelegenheidszanggroep zingt tijdens een flashmob John Legends All of me rond de vleugel. En wanneer twee jongens Yann Tiersens Comptine d’un autre été uit de film Amélie spelen, danst een donkerharige peuter in een rood wapperrokje zonder enige gêne haar eigen ontroerende choreografie, gadegeslagen door tientallen reizigers. De Stationspiano verbindt mensen. En
dat was ook precies de bedoeling, zegt Sacha Rintjema, die destijds als 26-jarige onderzoekstrainee bij NS Stations het “Project Piano” initieerde. ‘Ik was kort daarvoor op werkbezoek in Parijs geweest en zag op Gare du Nord voor het eerst een stationspiano. En het effect ervan: op een plek waar iedereen altijd druk en gestrest is, waren er mensen die achter de piano kropen en in alle kwetsbaarheid hun talent deelden, en anderen bleven daarbij stilstaan, vaak zichtbaar geraakt.’
Creativiteit E gaat echt de ruimte krijgen Petra van Haren, voorzitter van de Algemene Vereniging Schoolleiders, vindt betrokkenheid bij cultuureducatie een must voor schoolleiders. ‘Het vraagt om sterk leiderschap.’ Door Anita Twaalfhoven
FOTO NATIONALE BEELDBANK
Niet hufterproof Het idee werd besproken binnen het “klantbelevingsteam” van NS Stations en vervolgens met de projectdirecteur van station Amsterdam Centraal. ‘Die zei meteen: doen!’ Amsterdam kreeg in september 2014 zijn Stationspiano, in de monumentale centrale Cuypershal. Breda volgde op de voet. Rintjema, inmiddels Business Developer Klantbeleving: ‘Natuurlijk waren er ook twijfels. Een piano is een kwetsbaar instrument, niet bepaald hufterproof. Ook waren we best
nergiek loopt Petra van Haren de trap op in het monumentale gebouw van de AVS en in haar kantoor steekt ze in rap tempo van wal. ‘Om te beginnen heb ik een primeur!’, zegt ze vrolijk lachend. ‘Ik ben weer gevraagd voorzitter te worden van de Museumeducatie Prijs 2017.’ De vorige prijswinnaar, de digitale scheurkalender Elke dag Kunst van het Kröller-Müller Museum, ziet zij als een ideaal voorbeeldproject. ‘Leerkrachten krijgen met deze applicatie elke dag inspirerende tips om zélf pro actief aan de slag te gaan. Stel je bent om tien voor drie klaar met je les: dan laat je als afsluiting van de schooldag een kunstwerk zien, met inspirerende vragen of een filmpje erbij. Maar je kunt er ook een hele les omheen bouwen, met aandacht voor kleur, perspectief, taal of rekenen. Dat is precies wat mij voor ogen staat bij het praktisch verankeren van
“
Een moment om te koesteren of zelfs nooit meer te vergeten
cultuureducatie in het brede lesprogramma.’
Welke rol kan de schoolleider daarin idealiter spelen?
‘De hoofdrol! De schoolleider is écht cruciaal bij het ontwikkelen, implementeren en duurzaam verankeren van cultuureducatie. Aangeven in het beleid waarom kunst en cultuur zo belangrijk zijn en wat dit betekent voor jouw specifieke school. Minstens zo belangrijk vind ik zijn persoonlijke inspiratie... Als je zelf naar een museum of theater gaat, breng je die inspiratie ook de school in. Dat is belangrijk om de cultuurcoördinator goed te kunnen ondersteunen.’
Wat doet de AVS om hen daarvoor te enthousiasmeren?
‘De AVS en de Onderwijscoöperatie zijn in overleg met het Ministerie van OCW bezig met de introductie van een cultuurkaart voor leerkrachten en
schoolleiders. Het gaat daarbij niet alleen om gratis toegang maar ook om lesinspiratie die je mee kunt nemen naar school. Minister Bussemaker hecht aan de kaart veel belang.’
Lopen schoolleiders daar warm voor? Hoe breed wordt het belang van cultuureducatie eigenlijk gedragen onder de leden van de AVS?
‘De enquête die wij recent over dit onderwerp naar schoolleiders hebben verstuurd, leverde binnen 24 uur al meer dan driehonderd reacties op. We hebben duidelijk een snaar geraakt! Naast praktische vragen, vroegen we ook “wat verstaat u onder cultuureducatie?”. Dat varieert van een religieuze denominatie tot een heel brede opvatting waar ook heemkunde of dierentuinen bij horen.‘ Gaat het hier niet vooral om degenen die sowieso
Cultuurkrant NL 13 Onverwachte pareltjes Zelf geniet Rintjema nog het meest van de saamhorigheid die de Stationspiano creëert. ‘Het is natuurlijk geweldig dat Mark Rutte op de piano in Den Haag heeft gespeeld. Maar ik word toch vooral geraakt door de onverwachte pareltjes. Wanneer iemand heel twijfelachtig en schuchter achter de piano kruipt en dan vervolgens – aangemoedigd door de reacties van de omstanders – alles van zich af laat vallen en zich helemaal blootgeeft. Of wanneer je vanuit het niets duo’s, trio’s of groepjes ziet ontstaan. Een man die prachtig piano speelt, een jonge moeder die erbij begint te zingen, dansers die hun fantasie de vrije loop laten. Na afloop geven ze elkaar een hand of omhelzen elkaar. Soms zijn woorden daarbij niet eens nodig. Het is goed zo, lijken ze te denken. Als ik dat zie: wooohhh, dan ben ik echt geroerd. En trots, dat we dit als team voor elkaar hebben gekregen.’
een piano
FOTO: YOUTUBE
SPELEN EN ZINGEN OP AMSTERDAM CENTRAAL.
bang voor overlast. Zouden reizigers de omroepberichten nog goed kunnen horen en zou er niet te veel storend op de piano gepingeld worden. Maar we besloten: we gaan ervoor en lukt het niet dan halen we de piano gewoon weer weg.’ De Stationspiano bleek echter meteen “booming”. ‘Normaal testen en meten we bij de NS alles, maar dit initiatief had niet veel meting nodig. Het was een megasucces en dat succes neemt vooralsnog ook niet af. Bijna alle grote
al geïnteresseerd zijn in cultuureducatie?
‘Nee, onze conclusie is dat het belang van cultuureducatie echt breed wordt gedragen. Zeker nu er met het advies van Platform Onderwijs2032 veel meer aandacht is gekomen voor de brede persoonsvorming. Andere aspecten dan de zaakvakken, zoals creativiteitsontwikkeling, gaan meer ruimte krijgen.
stations hebben inmiddels een vleugel of piano en hun aantal groeit nog steeds.’
Schoonheid te midden van alle hectiek
Niet iedereen is fan, erkent Rintjema. ‘Sinds enige tijd wordt Amsterdam CS overspoeld door spastisch bewegende nep-Wibi Soerjadi’s’, schreef bijvoorbeeld een “fysiek weerzin voelende” Metro-columnist. En ja, er gaat ook zeker weleens iets mis. Rintjema: ‘In Delft en Nijmegen is sprake geweest van vernielingen, de piano’s zijn daar zelfs
Het gaat niet meer alleen om meetbare maar ook om merkbare leeropbrengsten.’ Wat staat er nog in de weg om dit te bereiken?
‘Gebrek aan tijd en geld blijft altijd een probleem in het onderwijs. Daarom is het zo belangrijk om te benadrukken dat het bij cultuureducatie niet om “nóg een vak erbij” gaat maar
ook (tijdelijk) weggehaald. En in Amsterdam is de piano een keer besmeurd met een poepluier, waarna pianofirma Bol & Sanders – die ook voor het stemmen van het instrument zorgt – meteen een nieuwe heeft geplaatst. We maken de piano’s dagelijks schoon, maar na zo’n incident wil natuurlijk niemand er meer op spelen.’ Het overgrote deel van de reacties en bevindingen is echter méér dan positief. Veel reizigers reageren ontroerd, soms zelfs dankbaar. ‘Iedereen “snapt” een piano, kan er zonder enige uitleg of kennis vooraf van genieten. In alle hectiek ondervinden mensen een moment van rust, van schoonheid, een moment om te koesteren, soms zelfs om nooit meer te vergeten. Het komt ook regelmatig voor dat mensen er hun trein voor laten schieten – iets wat ik echt nooit had kunnen denken.’
om allerlei activiteiten die een geïntegreerde plek in het hele leerprogramma kunnen krijgen. Dat past ook in het nieuwe denken van Onderwijs2032.’
Hoe stelt u zich dit concreet voor?
‘Niet top down een vak invullen maar cultuureducatie integreren in álles wat met het curriculum te maken heeft. Het vraagt sterk
Petra van Haren:
‘We zijn bezig met een cultuurkaart voor leerkrachten en schoolleiders ’
FOTO SVEN SCHOLTEN
Inmiddels heeft de 29-jarige NS-medewerkster al weer nieuwe initiatieven ontplooid en bedacht. ‘Vorig jaar hebben we rond het Amsterdam Dance Event een talentenjacht voor jonge dj’s georganiseerd, waarbij de winnaar anderhalf uur op Amsterdam Centraal mocht draaien. En de komende jaren wil ik nog veel meer met kunst en cultuur doen, reizigers verrassen met nieuwe ideeën, positieve emoties opwekken, blijvende herinneringen creëren. En nee, dat levert voor NS Stations niet direct geld op, maar ik weet zeker dat dit soort initiatieven zich op een andere manier terugbetaalt, kijkend naar iedereen die ervan geniet.’ Bij het plaatsen van de Stationspiano’s kreeg NS Stations steun van diverse partijen, waaronder Stichting Buiten Spelen. Naast stationspiano’s zijn er nu ook ziekenhuispiano’s. Christiaan Weijts schreef er een mooi stuk over, je kunt het lezen op Cultureelkapitaal.nl.
leiderschap om daarover een professionele dialoog met leerkrachten op gang te brengen en een ondernemende houding te ontwikkelen. Schoolleiders moeten de komende periode hun schouders daaronder zetten en er ook experts uit de cultuursector bij betrekken.’
Hoe bereikt de AVS ook de schoolleiders die daar weinig voor voelen?
‘Bij bijeenkomsten zoals de Nationale Schoolleiders Top koppelen we cultuur aan bredere onderwerpen zoals leiderschap. Dan krijg je ook de mensen mee die niet meteen enthousiast raken over kunst en cultuur. We brengen de leiders van scholen, bedrijven en culturele instellingen bij elkaar om na te denken over vormen van leiderschap en de school van de toekomst. Met hetzelfde doel organiseren we hierbij ook een leergang in regionale netwerken, op locatie bij bedrijven en cultuurinstellingen.’
Hoe belangrijk vindt u zelf cultuureducatie?
‘Het is een vak dat kennis en vaardigheden vraagt maar ik zie het ook als een manier om het over gevoelige zaken te hebben. Zoals kindermishandeling of pesten. Bekijk bijvoorbeeld een 17e-eeuws schilderij van Jan Steen van het Sinterklaasfeest, waarop een kind slaag met de roe krijgt en het gesprek komt al snel los. Ook expressie is verschrikkelijk belangrijk. Denk aan vluchtelingenkinderen die de taal nog helemaal niet spreken: door te tekenen of te dansen kunnen ze zichzelf uiten!’ Heeft u nog een laatste advies voor schoolleiders?
‘Blijf bij je leest, maar maak wél beleid en schep de juiste randvoorwaarden. Steun de cultuurcoördinator en blijf cultuureducatie steeds opnieuw breed onder de aandacht brengen.’
14 Uit de praktijk
Vakmensen over het werken met vrijwilligers
Roepen dat je zo blij met ze bent is echt niet genoeg Veel scholen en organisaties in de culturele sector kunnen niet meer zonder vrijwilligers, maar hoe houd je ze betrokken en gemotiveerd? ‘Bij ons sparen vrijwilligers voor gratis cursussen.’ Door Anita Hegeman • Tekening Bas van der Schot
We zijn trots op de maatschappelijke rol die we spelen
‘T
wee keer per jaar ga ik langs de vrijwilligersmentoren van de afdelingen met de vraag: hebben jullie vrijwilligers nodig? En zo ja, wat voor vrijwilligers? We hebben hier allerlei vrijwilligers: evenementenmedewerkers, vaste vrijwilligers voor een dag in de week, technici, mensen die ondersteunen bij de lessen… Met elke vrijwilliger heb ik een introductiegesprek. Daarna volgt een kennismakingsgesprek met de afdeling, en een inwerkperiode van een aantal weken. Als dat allemaal goed verloopt, ontvangt de vrijwilliger een welkomstcadeau en ondertekenen we een vrijwilligersovereenkomst. In 2015 hebben we onderzoek gedaan onder de vrijwilligers. Daaruit bleek vooral dat zij complimenten waarderen. Wij zijn ons daar bewust van. Ik loop regelmatig bij ze langs en plan evaluatiemomenten. Verder betrekken we vrijwilligers op allerlei manieren bij onze organisatie: we organiseren jaarlijks een vrijwilligersdag. We nodigen ze uit voor het nieuwjaarsontbijt en voor leuke activiteiten zoals het Ieder Kind Een Instrument-concert in de Doelen. Verder
sparen vrijwilligers bij ons voor gratis SKVR-cursussen. We gaan het vrijwilligersonderzoek om de twee jaar herhalen. Mensen waarderen het, ze merken dat we ze serieus nemen. Bovendien leren we ervan. Zo geven veel vrijwilligers aan dat ze graag meer sociaal contact willen, dus delen we ze in met een andere vrijwilliger of beroepskracht. Beroepskrachten vinden vooral een duidelijke taakverdeling belangrijk. Daar werken we nu aan. Vrijwilligers zijn belangrijk voor ons. Ze zorgen voor extra ondersteuning bij onze activiteiten. Andersom vinden wij het fijn dat wij iets voor vrijwilligers kunnen betekenen. Veel vrijwilligers hebben het zwaar: ze zitten al lang zonder werk, hebben mentale of fysieke problemen of komen niet onder de mensen. Bij ons voelen ze zich gewaardeerd. Een behoorlijk percentage stroomt na hun vrijwilligersfunctie door naar betaald werk. We zijn trots op de maatschappelijke rol die wij spelen.’ Sannah de Jong is clustercoördinator en vrijwilligerscoördinator bij SKVR www.skvr.nl
Het is belangrijk dat een vrijwilligerscoördinator een passende opleiding heeft
‘I
k heb eigenlijk altijd met vrijwilligers gewerkt en sinds 10 maanden ben ik vrijwilligerscoördinator. Het boeiendst aan mijn werk vind ik dat je veel mensen ontmoet die allemaal hun eigen verhaal hebben.
Ik wil dat vrijwilligers zich gezien en gewaardeerd voelen, dat ze weten dat ze een bijdrage leveren. Dat doe ik onder andere door complimenten te geven. Door met de vrijwilligers te praten en door ze te zien, ook als het niet zo goed met ze gaat. Daarnaast is gezelligheid belangrijk. Een van de vrijwilligers zegt dat ze hier echt een thuis heeft gevonden. Ze is hier al twee jaar en heeft nog nooit iets zo lang volgehouden. Het is voor haar elke keer een lichamelijk en psychisch zware stap om te komen, maar het lukt haar en daar is ze trots op. Dat we dat creëren is gaaf! Om vrijwilligers te werven heb ik de afgelopen maanden columns geschreven in de Flevopost. Ik wilde opvallen en niet tussen de advertenties staan, dus het zijn advertorials geworden. Mijn columns gingen over de verhalen
van vrijwilligers. De bedoeling was dat iedereen zich er in zou kunnen herkennen. Dat is gelukt. Er hebben zich daarna goede vrijwilligers aangemeld.
Er waren ook enkele aanmeldingen die ik helaas moest afwijzen. Zo was er iemand die hoorde dat hij een Verklaring Omtrent Gedrag nodig had, en al zeker wist dat hij die niet zou krijgen. En iemand die psychisch echt te labiel was voor de functie. Vanuit sociaal oogpunt zou ik die persoon wel een plek gunnen, maar je moet ook zakelijk blijven. Het is altijd zoeken naar balans. Als iemand niet geschikt is, kun je dat beter direct eerlijk zeggen. Dat is best lastig. Daarom is het ook zo belangrijk dat een vrijwilligerscoördinator een passende opleiding heeft.´
Janneke Pikkert is vrijwilligerscoördinator bij Kubus en poppodium Underground, www.dekubuslelystad.nl
Cultuurkrant NL 15
Werken met zo veel culturen is bewerkelijk en intensief, maar bovenal inspirerend
‘S
inds twee jaar verzorg ik met zestig vrijwilligers de tussenschoolse opvang op de St. Dominicusschool. Tussen de middag zorgen wij op school voor de kinderen, zodat de leerkrachten kunnen lunchen en de lessen van de middag kunnen voorbereiden. Vrijwilligers komen uit de omliggende wijken en uit het asielzoekerscentrum. Zij horen dat het hier fijn en gezellig is en melden zich vanzelf aan. Het is een mooie groep met veel culturen: Turks, Marokkaans, Afghaans, Syrisch, Arubaans, Oostenrijks, Eritrees, Joegoslavisch, Tsjechisch, Nederlands.... Ondanks alle verschillen proberen wij verbinding met elkaar te maken en dat ook weer aan de kinderen over te brengen. Je moet mensen écht zien, en met elkaar in gesprek gaan. Vandaag hadden we bijvoorbeeld een vergadering over het belang van contact maken. De Afghaanse cultuur leert dat het onbeleefd is om mensen in de ogen te kijken. Ik heb toen verteld dat het in Nederland belangrijk is om dit wel te doen, ook bij ons op school. Soms is de taalvaardigheid van nieuwe
vrijwilligers nog niet toereikend. Zij draaien dan eerst mee onder begeleiding van een ervaren vrijwilliger. Na een paar weken kijken we hoe het gaat. Meestal is de eerste schroom er snel af en gaan ze steeds beter Nederlands spreken. Prachtig om te zien! Werken met zo veel culturen is bewerkelijk en intensief. Als er eens een akkefietje is, bespreek ik dat eerst met de mensen om wie het gaat. En dan bespreek ik dat weer in de groep. Ik ben heel transparant, zo voorkom ik dat er een cultuur ontstaat waar je over elkaar praat in plaats van met elkaar.’ Wendy Stilting is coördinator van de tussenschoolse opvang op de St Dominicus-school in Utrecht www.ksu-stdominicus.nl/ praktische-info/opvang
Ook als het financieel niet nodig is, kun je kiezen voor vrijwilligers
‘B
ij de werving van vrijwilligers is het belangrijk om rekening te houden met de motivatie van mensen. Sommigen vinden het juist om vrijwilligerswerk te doen. Zij willen iets doen voor de maatschappij of staan achter het doel van de organisatie. Er zijn ook mensen die het voor hun plezier doen. En er zijn mensen die willen dat vrijwilligerswerk hun wat oplevert. Gratis toegang bijvoorbeeld of ervaring voor hun CV. Dus vraag je af: op welke vrijwilligers richt ik me? Bedenk vervolgens waar je de juiste vrijwilligers vindt. Zo kun je voor een bouwploeg posters ophangen in kantines van bouwmarkten. En voor het Bevrijdingsfestival Utrecht benaderen wij bijvoorbeeld bedrijven die maatschappelijk willen ondernemen.
Vrijwilligers kunnen meer betekenen voor je organisatie dan een kostenbesparing. Ze zijn intrinsiek gemotiveerd; ze hebben er zin in en dat stralen ze uit. Het ontvangen van gasten is voor betaalde krachten vaak een van hun taken, waar ze soms geen zin in hebben. Terwijl een vrijwilliger daar speciaal voor komt. Vrijwilligers kunnen maatwerk leveren; ze laten
bijvoorbeeld iemand nog binnen bij een optreden terwijl dat eigenlijk niet meer mag. Betaalde krachten doen dan niet snel, want die weten: dit zijn de regels en daar moet ik me aan houden. Niet om betaalde krachten af te vallen, maar ook als het financieel niet echt nodig is, kun je dus overwegen om met vrijwilligers te werken.
De begeleiding van vrijwilligers is echt een vak. Voer startgesprekken: wat verwachten wij? Hoe werken wij? Wat wil jij? Kun je dat bij ons vinden? Een belangrijke tip voor daarna: houd oog voor de vrijwilliger en benoem vanaf het begin dingen die goed gaan. Geef specifieke feedback; wat gaat goed en waarom vind je dat? Dat werkt veel beter dan constant roepen ‘ik ben blij met je!’’ Hanneke Hulshof is oprichter en projectleider van KEES. KEES heeft een vacaturebank voor vrijwilligers en ondersteunt culturele organisaties bij het werken met vrijwilligers. www.myKEES.com
16 Colofon
Nieuwe publicaties
INSPIRATIEGIDS VOOR LOKAAL BELEID
AGE FRIENDLY FINANCIERING
V
Op weg naar duurzame culturele projecten voor en door ouderen Projectleider Krista Heijster, eindredactie Yolanda Bakker en Sarannah Vonk
E
en gids voor gemeenten en culturele ondernemers met tips en voorbeelden van alternatieve financieringsmogelijkheden voor cultuurprojecten voor en door ouderen. Cultuur+Ondernemen voerde een verkenning uit in vijf steden: Amsterdam, Den Haag, Eindhoven, Leeuwarden en Maastricht. Bij de gids hoort een digitale toolkit met praktische handvatten en achtergrondinformatie. TE DOWNLOADEN VIA
D
eze gezamenlijke publicatie van het LKCA en het Fonds voor Cultuurparticipatie biedt zicht op actuele vraagstukken en trends op het gebied van de amateurkunst en buitenschoolse kunsteducatie. Enkele van de onderwerpen die aan de orde komen: Hoe gaan kunstencentra om met de opgelegde bezuinigingen? Welke rol spelen internet en sociale media in de ontwikkeling van creatieve en artistieke talenten? Hoe kunnen dirigenten bijdragen aan een toekomstbesten dige blaasmuzieksector? TE BESTELLEN VIA LKCA.NL
CULTUUR-ONDERNEMEN.NL
Agenda Agendaberichten kun je sturen naar cultuurkrantnl@lkca.nl ovv ‘agenda’. De volgende krant komt uit aan het begin van het nieuwe schooljaar.
11, 14 en 23 maart: Intervisie buitenschoolse kunstdocenten
Hoe bereik je je doelgroepen? Welke digitale middelen zet je in? En hoe werk je succesvol samen in je regio? Deze vragen staan centraal tijdens deze ochtend voor buitenschoolse kunstdocenten, werkend in vaste dienst of als zelfstandige. www.allartprofessionals. nl/intervisiebijeenkomsten-kunstdocenten
17 maart: LKCA geeft sessie cultuureducatie op AVS-congres
Ronald Kox (LKCA) verzorgt op het congres van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS) de sessie 'Basis voor Cultuureducatie als basis voor onderwijsvernieuwing'. Hierin wordt de handreiking toegelicht en stilgestaan bij wat schoolleiders nu al kunnen doen om op hun school te komen tot vernieuwing van het (cultuur)onderwijs. Daarbij
zoekt Kox aansluiting bij Onderwijs2032 en 21st Century skills.lkca.nl/agenda
Nijenhuis met de beeldentuin in Heino-Wijhe. Het thema is ‘Water’.zomerexpo.nl
21 maart: ‘Live Magazine’ Ongekend Bijzonder
13 juni: Train-de-trainer cursus
27 maart: Kunstcongres met Perspectief
16 november: Cultuurdag VO 2017: ideeën gevraagd!
Hoe zorg je voor culturele diversiteit bij artistieke producties? Hoe behandel je het thema vluchtelingen op je school? Ongekend Bijzonder organiseert een zogenoemd 'live magazine', waarin materialen en methodieken worden gepresenteerd. ongekendbijzonder.nl/agenda
Congres voor creatieven met een arbeidsbeperking die beeldende kunst maken en wonen in Noord-Holland, Utrecht en Flevoland. De dag staat in het teken van talentontwikkeling en expositie. perspectief.uwv.nl/kunstcongres/kunstcongres-midden
25 mei - 20 augustus: ZomerExpo 2017
De ZomerExpo, de grootste kunsttentoonstelling met open inschrijving en anonieme selectie, vindt dit jaar plaats in Museum de Fundatie in Zwolle en in Kasteel het
Janny Donker Uitgever: De boekfabriek 48 blz. € 10,00
250 blz. € 20
eertig burgemeesters, wethouders, raadsleden en gemeenteambtenaren van grote en kleine Nederlandse gemeenten delen in deze gids hun positieve ervaringen met kunst en cultuur. Zij lichten toe welke rollen artistieke en culturele initiatieven kunnen spelen in actuele gemeentelijke vraagstukken. Deze bestuurders en ambtenaren hebben ervaren dat kunst en cultuur een beweging op gang kunnen brengen die op hun beleidsterrein effect sorteert, waaronder preventie, zelfregie en participatie voor burgers. TE DOWNLOADEN VIA LKCA.NL
URBAN IS ANDERS, TOCH?
ZICHT OP ACTIEVE CULTUURPARTICIPATIE
Wil je icc-trainer worden en toekomstige cultuurcoördinatoren (icc’ers) opleiden? Volg dan de eendaagse nascholing voor adviseurs en consulenten die werkzaam zijn bij culturele instellingen. Ook pabodocenten kunnen de training volgen. lkca.nl/agenda
Hoe staat het ervoor met Onderwijs 2032? Welke ervaringen zijn er met het vernieuwde CKV voor havo en vwo? Hoe worden de kunstvakken geïntegreerd in de nieuwe beroepsgerichte profielvakken van het vmbo? En op welke manier zijn culturele instellingen met deze ontwikkelingen bezig? Heb jij een goed idee voor deze dag of een mooi voorbeeld uit de onderwijspraktijk dat je wilt presenteren? Mail je voorstel naar MelissadeVreede@lkca.nl lkca.nl/agenda
U
rban verovert steeds meer een eigen plaats naast de reguliere kunsten. Janny Donker, journaliste en theaterdirecteur, zoomt in op actuele ontwikkelingen in de urban dans in de richting van theater en stelt de vraag: Is urban zich nu aan het bekeren tot theater zoals dat ons vertrouwd is of blijft urban ook op het podium ‘anders’? De auteur heeft jarenlang het urban landschap bereisd en daarvan verslag uitgebracht. Zij sluit de reis nu af met het project ‘Urban is anders, toch?’ dat bestaat uit een conferentie, visuals, en dit boek.
>
Cultuurkrant NL is een uitgave van het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA). De krant is voor professionals die werken voor cultuur op school of in de vrije tijd. Postbus 452, 3500 AL Utrecht •lkca.nl • cultuurkrantnl@lkca. nl • Tel.030 711 51 00 • Wil je meer exemplaren ontvangen voor je medewerkers, collega’s of studenten? lkca.nl/cultuurkrantnl • Je kunt kosteloos een abonnement nemen op de Cultuurkrant NL via lkca.nl/cultuurkrantnl • De opinies in deze krant geven niet noodzakelijkerwijs de mening of het beleid van het LKCA weer • Artikelen mogen alleen na toestemming van de redactie en de auteur worden overgenomen. Hoofd- en eindredactie Marianne Selie Ontwerp Marinka Reuten Druk BDU Oplage 10.000 Advertenties & Marketing: Sanne van den Hoek/Anita Hegeman, cultuurkrantnl@lkca.nl • 030 711 51 00 En verder werkten mee Elles Bulder, Sofie Cerutti, Ingrid Docter, Petra Faber, Paulien Franken, Walter Groenen, Anita Hegeman, Marielle Hendriks, Leontine Herschoe, Fenna van Hout, Suzanne Leclaire, Edwin van Meerkerk, Arno Neele, Lenie Riegen, Sanne Scholten, Bas van der Schot, Miriam Schout, Ralf Steenbeek, Anita Twaalfhoven, Josien Vogelaar, Francine van der Wiel, Michiel de Wit
Neem nu kosteloos een abonnement op de Cultuurkrant NL en blijf op de hoogte van ontwikkelingen in je vakgebied. LKCA.nl/cultuurkrantnl