Cultuurkrant NL, 2020 nr. 4

VOOR PROFESSIONALS IN CULTUUREDUCATIE EN CULTUURPARTICIPATIE

Kunstopleidingen openen de luiken p 5 & 10

Cultuuronderwijs & COVID-19 p8

DECEMBER 2020

Cultuurkrant NL Filmen met nieuwkomers p 15

Covid-19 stelt de sector voor problemen...

De Cultuurkrant maakte een rondgang langs een aantal organisaties in de sector en noteerde dat het virus niet enkel narigheid brengt. De digitale ontwikkelingen komen in een stroomversnelling en ondanks de afstand kan toch sociale cohesie worden gecreëerd.

muziekfestival Troubadours van Oost. Professionelen en amateurtalenten zouden een muzikale ode brengen aan Schiedam-Oost, een ‘moeilijke wijk’ in een van de armste gemeenten van Nederland. Lockdown, versoepeling en semi-lockdown dwongen tot improviseren en steeds weer bijsturen, wat mooie ontdekkingen én sociale cohesie bracht.

De muzikale odes kwamen uit huiskamers en van rustige buitenlocaties. Op film in plaats van live. Hoe waren de reacties?

“Verrassend goed. Het was een mooie collage van echte Oosterlingen en nieuwkomers, van gothic rock tot reggae, opera, rap. Voor de bewoners een opsteker, maar ook voor de troubadours onderling. Die zagen opeens allemaal collega’s in de wijk. Er is een hechte groep gevormd die samen projecten wil opzetten. Dat is de kracht van de wijk. Ook de gemeente ziet het als lichtpuntje.”

Door Francine van der Wiel Illustraties Josien Vogelaar

The Sacred Harp “We moeten nu een kleine bijdrage gaan vragen” Wie de filmpjes ziet, krijgt meteen zin. De samenzang van de Amsterdamse zanggroep The Sacred Harp is aanstekelijk en informeel. Uit volle borst zingen de leden Engelstalige folksongs over leven en dood, liederen waar je reuze vrolijk van wordt.

De aparte klank ontstaat doordat er met natuurstemmen,

niet-technisch wordt gezongen.

“Sacred Harp staat voor de menselijke stem”, vertelt Gerben Vos. “Het is een Amerikaanse zangtraditie met wortels in Ierland en Schotland, gericht op het plezier van zingen. Zonder dirigent en we kiezen zelf uit welk lied we zingen.”

Door corona wordt de deelname die tot nu toe kosteloos was problematisch. “Voorheen konden we voor een prikkie in de St. Josephkapel terecht of zongen we in kleine groepjes bij elkaar thuis. Die mogelijkheid viel weg.

In de zomer hebben we buiten gezongen, keurig op afstand. Met de winter voor de deur moeten we naar een grotere, coronaproof ruimte uitkijken. Dan zullen we een bijdrage in de huur moeten vragen.”

Er is al minder animo omdat veel zangers de risico’s te groot vinden. The Sacred Harp zoekt naar oplossingen om realtime online samen te zingen.

ZIE AMSTERDAM.SACREDHARP.NL VOOR FILMPJES

De meeste troubadours zijn volwassenen. Zijn de jongeren van Schiedam-Oost moeilijk te bereiken?

Fu Den Sani – Troubadours van Oost “De wijk is creatief ontsloten” Met haar stichting Fu Den Sani was Annemarie Tel voor Covid-19 toesloeg druk bezig met de productie van

“Er doen inderdaad maar een paar jongeren mee, maar ze hebben nu wel rolmodellen kunnen zien. En als je buurman het kan, waarom jij niet? Met de troubadours schrijven we inmiddels aan een vakoverstijgend onderwijsprogramma voor scholen.”

Lees verder op pagina 3

INHOUD 2 Column: Sanne Scholten 6 Nieuws 7 Vitale Beroepen: Petra van Aken 10 Anke Coumans 12 Onderzoeksrubriek: Nadieh Graumans 12 Speel je geschiedenis 13 Crisissteun voor de sector 14 Cultuurcoaches en icc’ers 16 Nieuwe publicaties, agenda

DIT IS EEN UITGAVE VAN LKCA • LKCA.NL • INFO@LKCA.NL • POSTBUS 452, 3500 AL UTRECHT

2 Nieuws

Kunst om de kunst

Ik durf het nooit zo goed hardop te zeggen, maar ik heb niet zoveel met kunst om de kunst. In haar Visiebrief gaf Minister van Engelshoven aan dat het weer om l’art pour l’art mocht gaan. Gejuich in de sector. Ik kon die blijdschap niet delen.

Waar ík blij van word, zijn de deelnemers aan De Kunst van het Ontwerpen, studenten die kunsteducatie ontwerpen, van podcast tot voorstelling, met een doel: meervoudig gehandicapte kinderen kunst laten ervaren, moeilijke gesprekken over racisme voeren. Ik word blij van de kunstvakopleidingen en opleidingen social work die samenwerken om hun studenten ervaring te laten opdoen met kunst binnen zorg en welzijn.

Ik word blij van het Van Abbe Museum dat alles ter discussie durft te stellen om voor zoveel mogelijk mensen relevant te zijn. Het gaat hier steeds om kunst van en voor mensen – niet voor de kunst. Eigenlijk snap ik misschien niet zo goed wat kunst om de kunst is. Kunst verhoudt zich altijd tot mensen en beoordeling van kunst is dus altijd gebaseerd op de impact op mensen.

Kunst is te belangrijk voor een bubbel

Ik vind kunst te belangrijk om het in een eigenstandige bubbel te laten bestaan. Cultuurbeleid moet erop gericht zijn die waarde voor zoveel mogelijk mensen beschikbaar te maken en te verzilveren. Dat vraagt veel van makers en van iedereen daar omheen.

Kijk maar naar de stappen die het Van Abbe heeft gezet: van de inrichting van het museum tot de manier van rondleiden, van de kunst die ze tonen, tot het voelbaar maken van kunstwerken voor mensen met een visuele beperking.

Ik begrijp niet waarom we het normaal vinden dat vele kunstinstellingen het als hun corebusiness zien om aanbod voor een kleine groep te realiseren en dan vaak met incidenteel geld proberen ook nog iets voor de rest te realiseren: voor mensen die niet met kunst zijn opgevoed, in andere wijken wonen, een beperking hebben of een andere culturele achtergrond. In mijn beleving komt dat door dat vermaledijde idee over kunst om de kunst, dat ons niet vooruit helpt.

Laten we ons realiseren dat het slechts één perspectief op kunst is, maar dat daar op zijn minst een meer maatschappelijk perspectief op kunst gelijkwaardig naast gezet kan worden. En kijken wat dat betekent voor beleid en financiering. Neem de kunstvakopleidingen: we leiden studenten grotendeels op vanuit dit ene perspectief: tot autonome kunstenaars. En degenen die we vanuit dat andere perspectief opleiden, zoals de kunstdocenten, staan lager in aanzien. Ik wil meer waardering voor Ilse, Leon, Meike, Myra* en al hun collega’s: de makers van de toekomst en hun missie voor kunst en heel veel verschillende mensen. * DE WINNAARS VAN DE KUNST VAN HET ONTWERPEN.

Sanne Scholten is directeur van LKCA

+ KUNSTOPLEIDINGEN OPENEN DE LUIKEN P 4 + INTERVIEW MET ANKE COUMANS VAN ACADEMIE MINERVA, HANZEHOGESCHOOL GRONINGEN P 10

BEELD ISTOCK

150 miljoen!

Wat ga je ermee doen?

Minister Van Engelshoven lanceerde in november een tweede corona-steunpakket van 414 miljoen euro voor de culturele sector. Hierin zit onder meer 150 miljoen voor gemeenten. Zij mogen zelf bepalen waar ze het geld aan uitgeven. De cultuureducatie en -participatiesector heeft het moeilijk in deze tijd en kan zeker steun gebruiken.

Tijd om in actie te komen om de lokale wethouder een handje te helpen bij de besteding van dit geld!

In december krijgen alle gemeenten een brief waarin precies staat welk bedrag voor cultuur zij van het Rijk ontvangen: de decembercirculaire.

Alertheid is nodig, want de middelen kunnen ook aan andere dingen uitgegeven worden, ondanks het verzoek van de minister om het echt aan cultuur te besteden. Voor de hand ligt steun aan lokale podia, theaters en musea. Maar het geld is ook hard nodig voor cultuureducatie en -participatie.

De schade bij amateurverenigingen is bijvoorbeeld enorm. Minder dan 10 procent van de verenigingen en informele verbanden kon gebruik maken van de landelijke steunregelingen. Bovendien zijn er praktische problemen om veilig te kunnen repeteren. Gemeenten kunnen het extra geld inzetten om de huur kwijt te schelden voor het verenigingsgebouw, of door gemeentelijk vastgoed ter beschikking te stellen zodat repetities op veilige afstand en met goede ventilatie gewoon kunnen plaatsvinden.

Ook komen door corona kinderen uit bijstandsgezinnen of eenzame ouderen nog minder in aanraking met cultuur. Gemeenten kunnen met de extra middelen juist deze groepen nu deel laten nemen aan culturele activiteiten.

Onderwijs

Gemeenten kunnen het extra geld ook besteden aan cultuur in het onderwijs. Uit een onderzoek van DUO blijkt dat 90 procent van de ondervraagde schoolleiders en icc’ers aangeeft dat er minder aan cultuureducatie wordt gedaan als gevolg van de coronacrisis. Met het geld kan bijvoorbeeld worden gezorgd voor veilig vervoer van de klas naar de culturele instellingen. Daarnaast kunnen gemeenten scholen stimuleren om cultureel aanbod te blijven benutten én betalen, ook al is het aanbod online.

Ideeën te over, maar die 150 miljoen gaat niet zomaar naar cultuureducatie en -participatie. Daarvoor is het nodig dat lokale culturele organisaties de lokale politiek hierop attenderen. Om je op weg te helpen heeft LKCA op de website alvast een voorzet voor een boodschappenlijstje gezet, en vragen die gemeenteraadsleden zouden kunnen stellen. Kijk op lkca.nl/ artikel/coronasteun-voor-cultuureducatie-en-cultuurparticipatie.

Zie ook pagina 13: ‘Huur opschorten’.

BAS VERBERK (LKCA)

… maar maakt ook creatief Vervolg van pagina 1 Na een zomer met buitenoptredens kon je in oktober het roer wéér omgooien. Hoe blijf je positief?

“Als het oorspronkelijke plan voor Troubadours van Oost was doorgegaan, was er één mooie zaterdagmiddag geweest en dan klaar. Nu is het project uitgewaaierd naar scholen, een juniorversie enzovoort. Misschien was dat anders niet gebeurd.

Troubadours van Oost is een ontdekking geworden. Het heeft de wijk creatief ontsloten.”

DE OPTREDENS STAAN OP OOSTPACTDOOR.NL/TROUBADOURSVANOOST

De Nieuwe Regentes – Cultuur Kwartiertje/ Meemaak Journaal “We leren een hoop bij en dat is ook léuk” Digitale, verbindende kunstprojecten opzetten is een heel nieuwe tak van sport, zegt Laudie Vrancken, artistiek leider van Theater De Nieuwe Regentes in de Haagse wijk Segbroek.

“Deze buurt staat bekend om zijn vele kunstenaars en

creatieven. Binnen het tweewekelijkse onlineprogramma Cultuur Kwartiertje bestond al overleg met hen. Toen de coronacrisis uitbrak moesten we naar online omschakelen. In dat proces hebben we het Meemaak Journaal gebruikt om buurtgenoten te betrekken bij opdrachten van kunstenaars die ze thuis konden meemaken. Aanvankelijk viel de reactie wat tegen; bereik moet je opbouwen. Het Cultuur Kwartiertje was gewoon te lang. Mensen kijken niet tien minuten aaneen naar een filmpje, dus we hebben geleerd items op te knippen. Korter, thematischer, boodschappen vaker herhalen.

“Bij de eerste meemaakopdracht bepaalden wij het thema vanuit een actuele vraag of een van onze projecten. Dat was te veel zenden en de Nieuwe Regentes is een Theater voor en door de Buurt. Nu heeft het Cultuur Kwartiertje een hogere frequentie, met onderwerpen die door buurtbewoners zelf zijn ingezonden of voorgesteld.

Ook is er, als vervolg op een project met de gebedshuizen, een vraag uitgezet: ‘Waar geloof jij in?’ Daar komen verrassende filmpjes over binnen. Online is een nieuwe tak van sport, net als podcasts. Het is nu vooral noodzaak, maar in de toekomst kan het ons verder helpen. Er wordt zoveel via beeld gepromoot. We leren in deze rare tijd een hoop bij en dat is ook léuk.”

BEKIJK CULTUUR KWARTIERTJE OP DENIEUWEREGENTES.NL

+ Op zoek naar leven in corornatijd p 7 + Corona en primair onderwijs p 8 + Coronasteunpakketten p 12

Muziekschool Amsterdam Noord “Groepsactiviteiten blijven een puzzel” Ook bij Muziekschool Amsterdam Noord is opereren in tijden van corona een leerproces.

Uiteraard in het hanteren van digitale technologie en ‘de socials’ en de consequenties ervan. “Als je online lesgeeft”, zegt directeur Johan Akerboom, “kom je bij iemand thuis. Maar ook jouw privé-situatie is in beeld. Daar moet je je bewust van zijn.”

Toen de deuren van de school weer open gingen, was hij aangenaam verrast. Niet alleen bleek er weinig uitval te zijn, maar sommige leerlingen waren zelfs vooruitgegaan tijdens de lockdownperiode. “Toch blijft het persoonlijke contact en de sociale rol in het stadsdeel ons sterke punt.” Het grootste probleem vormden de muziek­ ensembles: konden die nog samen spelen? Net als het Rotterdams Philharmonisch Orkest is in Amsterdam Noord een compositie individueel ingespeeld en later samengemixt. “Maar groepsactiviteiten blijven een puzzel. Terwijl dat de leukste dingen zijn van een muziekschool.”

Desondanks wil Akerboom de situatie positief benaderen en plannen blijven maken. “Als het niet kan, schalen we af of verplaatsen we de activiteit. Je moet perspectief geven, want als je aan de voorkant niets plant, heb je niets om naartoe te werken. En dat blijft toch de motor.”

Cultuurkrant NL 3 My breath my music – Digitale studio “Samen tegelijk online en realtime muziek maken kan wél” Toen ademhalingstherapeut Ruud van der Wel niet meer kon samenspelen met zijn medemuzikanten was dat uiteraard een tegenvaller. En overal hoorde hij dat tegelijk realtime, online musiceren via Zoom en dergelijke onmogelijk was door vertraging op de lijn.

Maar hij ging zoeken. En vond.

Al snel had hij een digitale studio gebouwd waar hij met zijn Bridge Band kon spelen.

Buiten repeteren was voor de band niet echt een optie: de bandleden hebben allemaal een fysieke beperking – het zijn cliënten van Van der Wel – en gingen wegens hun kwetsbare gezondheid in zelfquarantaine.

Hoe heb je die studio gefikst?

“Ik vond Amerikaanse software, Jamkazam, en ben aan het werk gegaan. Daarmee ben je er nog niet; om synchroon te kunnen spelen moet iedereen een vaste verbinding én een goede geluidskaart hebben. De verbinding is zo sterk als de zwakste schakel, maar voor onze zevenkoppige band werkt het prima. Terwijl ik in Rotterdam zit, kan ik samenspelen met iemand uit Zwolle, met een vertraging van 6 milliseconden. Evenveel als wanneer je twee meter van elkaar af zit. Dat is ongekend!”

Kost zoiets niet handen vol geld?

“Jamkazam is ontwikkeld door studenten en tot nog toe gratis. Zo’n kaart kost wel wat, ongeveer 100, 120 euro. Onze stichting, My Breath My Music, heeft het voor de bandleden kunnen betalen. Wel even een investering, maar het is het waard. En voor privélessen is het vooral belangrijk dat de leraar die voorzieningen heeft, bij de leerlingen kan het dan best wat minder, maar wel via Jamkazam.”

Hangen de orkesten en muziekscholen al aan de lijn?

“Op de site staat precies hoe het werkt, dus ze kunnen zo aan de slag. Op mybreathmymusic.com kun je overigens ook adressen vinden waar mensen met een beperking muziekles kunnen krijgen overigens. Dat is nog vrij uitzonderlijk. Extra voordeel van deze manier van werken is dat mensen met een beperking de voor hen extra vermoeiende reis naar de muziekrepetitie – taxi bestellen, wachten enzovoort – niet hoeven te

maken. Nu kunnen ze om vijf voor zeven inloggen en vanaf zeven uur beginnen. Een uur later zijn ze klaar. Omdat we zo meer tijd hebben, kunnen we beter muziek maken.”

Dat nou een ademhalings­ therapeut zoiets bedenkt in plaats van een muzikant...

“Ik ben een innovator, denk in oplossingen. Vanuit mijn specialisme heb ik ook de Magic Flute mee-ontwikkeld die je kunt bespelen door je hoofd omhoog en omlaag te bewegen. Dus ook zonder handen en met een laag longvolume.

In het verlengde daarvan heb ik de GroovTube ontwikkeld, want als je muziek kunt maken met je adem, kun je er ook beeld mee aansturen. De GroovTube, een ademoefenapparaat dat functioneert in combinatie met negen apps, is omarmd door collegatherapeuten.”

Heeft corona impact gehad op jullie stichting?

“We zijn gegroeid! Mede omdat ik op nmagaming.nl laat zien hoe mensen met een ernstige handicap kunnen gamen. De game-apparatuur lenen we gratis uit. Tijdens de lockdown hadden veel van die kinderen geen dagbesteding meer, dus die verveelden zich een ongeluk. De vraag is geëxplodeerd.”

Zijn de verzekeraars al wakker geworden?

“Ehm, nee. Er zijn wel mensen op mij afgekomen die geïnteresseerd waren, maar vooral geld wilden verdienen. Toen zij ontdekten dat het om een kleine afzetmarkt ging, haakten ze af. Dankzij donaties en sponsoren kunnen we de apparaten uitlenen, gratis of tegen een kleine vergoeding. Zo zoetjesaan moeten we op zoek naar een structurele subsidie want het wordt een beetje erg veel om ernaast te doen. Maar het is ontzettend leuk.”

OP MYBREATHMYMUSIC.COM STAAN VEEL TIPS VOOR MUSICEREN MET MENSEN MET EEN BEPERKING. MEER INFO OVER DE GROOVTUBE OP GROOVTUBE.NL

4 Bredere koers kunstopleidingen Koninklijk Conservatorium-alumni Loes Dooren (viool, 2020 afgestudeerd) en Sofie de Klerk (accordeon, 2019 afgestudeerd)

“Je gaat overal mogelijkheden zien” Hoe kwamen jullie terecht bij de master New Audiences and Innovative Practices?

Loes: “Als tiener zat ik bij een jeugdcircus en als student heb ik op allerlei plekken gespeeld met onder andere het Ricciotti Ensemble: gevangenissen, asielzoekerscentra, zorgcentra. Ik had dus al vaker in sociaal-maatschappelijke contexten gespeeld. Het is een groot goed dat je nadenkt over wat je muziek de mensen brengt. Ik vind ook het visionaire deel van ondernemer-zijn in deze master mooi.”

Sofie: “Ik ben van mezelf ondernemend en heb ideeën die verder gaan dan op een stoel zitten en accordeon spelen. Na mijn bachelor zocht ik een master die op een andere manier naar het muzikantschap kijkt. Ik heb eerst voor mezelf gewerkt en toen ik na drie jaar over de master NAIP hoorde, ben ik meteen gaan praten.”

Op welke vaardigheden wordt een appèl gedaan?

Loes: “Het mooie is dat de opleiding op ervaring is gericht. Je wordt in situaties geworpen in het vertrouwen dat je het goed gaat doen. Wel begeleid in de aanloop, maar vanuit het idee dat je door ervaring het meest leert. Je krijgt te maken met een enorme range van mensen dus telkens moet je je verhouden tot andere situaties.”

Sofie: “Onder andere op didactisch-pedagogische skills. Maar ook op het vermogen je steeds te verbreden en open te stellen, want elk project vergt apart onderzoek en je krijgt steeds nieuwe feedback. Dit is iets wat zich steeds blijft ontwikkelen.”

Hoe heeft de master je geholpen in je huidige beroepspraktijk?

Sofie: “Het out of de box leren denken is grote winst. Je gaat overal mogelijkheden zien en durft de vrijheid te nemen om die te pakken. Dus niet als de theaters dichtgaan, zoals nu, denken dat je niets kunt doen. Met simpele middelen kun je al veel betekenen voor je omgeving. Het ligt nu even stil, maar ik vind het werken met mensen met dementie interessant. Tijdens de eerste lockdown heb ik bijvoorbeeld met een paar collega’s buiten gespeeld, bij verzorgingshuizen. Dat was voor iedereen heerlijk.”

Loes: “De bredere, maatschappelijke benadering is een onderdeel van mijn identiteit als musicus geworden. Binnenkort ga ik weer werken met Orchestre Partout, dat bestaat uit asielzoekers. Dat gegeven, waar je speelt, met wie, voor wie – die hele context neem je mee om een ervaring over te kunnen brengen. Dat maakt het anders.”

Heb je iets gemist in de opleiding?

Sofie: “Wat misschien beter zou kunnen is het verduurzamen. Want, oké, je wordt naar een school of een wijk gestuurd om een project te doen. Meestal eenmalig en als het klaar is, gaan we weer. Wat blijft daarvan over? Daar valt denk ik winst te behalen.”

STUDENTEN VAN HET KONINKLIJK CONSERVATORIUM TIJDENS DE BOOTCAMPWEEK. DE FOTO’S ZIJN GEMAAKT IN SEPTEMBER, TOEN DE CORONAMAATREGELEN SOEPELER WAREN. FOTO ALEX SCHRÖDER

Kunstopleidingen Vroeger waren kunstacademies en conservatoria gesloten bastions. Deftige instituten waar men zich plechtig aan de Schone Kunsten wijdde. Sinds een jaar of vijftien richt men de blik ook naar buiten, naar de maatschappij. Niet per se omdat ‘Den Haag’ dat eist. Studenten vragen er zelf om.

Door Francine van der Wiel

I

Inclusie, socially engaged art practice, Dansen in de Maatschappij, New Audiences and Innovative Practices (NAIP), arts for health: per kunstopleiding worden verschillende namen gebruikt voor (min of meer) hetzelfde, namelijk de studierichting die de maatschappelijke betekenis van kunst en de kunstenaar centraal stelt. Niet de perfecte beheersing van instrument, techniek, stem of lichaam is het hoogste goed, maar zaken als communicatie, verbinding, levenskwaliteit.

Voor sommige studenten is idealisme of activisme soms zelfs de primaire motivatie om te kiezen voor de master NAIP van het Koninklijk Conservatorium. “De Greta Thunbergcomponent noem ik dat”, grinnikt Renee Jonker. Hij is afdelingshoofd van de relatief jonge master van de muziektak van het conservatorium. Ongeveer tien jaar geleden is die ontstaan, om vervolgens “als een Paard van Troje” uit te waaieren over bachelor- en masteropleidingen. Met onder andere een bootcamp in het tweede jaar van de bachelor, waarin studenten over de stad worden uitgestrooid om in uiteenlopende context kleine producties te maken met verschillende doelgroepen: migrantenvrouwen, vereenzaamde ouderen, zakenlui, kinderen in een speeltuin.

Studenten van het Koninklijk Conservatorium worden aangemoedigd zelf maatschappelijke projecten op te zetten en worden ook in toenemende mate betrokken bij de educatieve activiteiten van bijvoorbeeld het Residentie Orkest.

Mission statement

In de jongste mission statement stelt het bestuur van het KonCon dat aandacht voor de maatschappelijke rol van kunst schoolbreed moet worden ingezet, ook bij richtingen als compositie en sonologie. “Maar we zijn hier in Den Haag al veel langer mee bezig, geïnspireerd door ontwikkelingen in Engeland, waar activistische kunstenaars zich in het post-Thatcher-tijdperk [vanaf 1990 – FvdW] de afbraak van culturele voorzieningen aantrokken en de wijk in trokken. Sindsdien zijn in Nederland ook orkesten en zalen wakker geworden en zijn er overal educatie-afdelingen. Daar heb je orkestleden voor nodig die die vaardigheden hebben.”

De laatste jaren ziet hij dat (Nederlandse) studenten sowieso wel drie keer nadenken voor ze voor een onzekere toekomst als professioneel kunstenaar kiezen. Ook is het besef ingedaald dat ze hun eigen kansen moeten creëren in een maatschappelijke context. Ondernemersvaardigheden zijn dan ook nadrukkelijk onderdeel van de master.

Breed palet aan vaardigheden

De vraag naar een curriculum dat voorziet in een breed palet aan vaardigheden komt voort uit de vraag uit de maatschappij én de studenten zelf, beaamt Margreet Luitwieler. Zij begeleidt aan ArtEZ het derde jaar van de opleiding Docent Dans. In de vierjarige opleiding is vanaf het begin oog voor wat het vak kan

Cultuurkrant NL 5

openen de luiken betekenen, binnen- en buitenschools en in een bredere maatschappelijke context. In het derde en vierde jaar kunnen studenten hun profiel zelfstandiger vormgeven, met in het vierde jaar een eigen project. Dat kan zeer divers zijn, van dansen met ouderen met dementie of vluchtelingen in een AZC tot een kunstproject met voetballers.

Na hun studie zwermen de studenten uit, aldus Luitwieler. Soms tot in de Filippijnen aan toe, om kinderen in sloppenwijken even hun ellende te laten vergeten. Sommigen beginnen al tijdens hun opleiding een eigen onderneming, zoals de twee studenten die PUUR! oprichtten, dans voor mensen met een beperking. Bij alumni van het Koninklijk Conservatorium ziet Jonker vaak een ‘gemengd bedrijf’ van maatschappelijke projecten gecombineerd met podiumloopbaan of docentschap.

“Het beeld van dansdocent heeft een vlucht genomen”, zegt Luitwieler. “Vroeger lag de nadruk op de fysiek, nu gaat het gesprek over de mens in de opleiding. Dat trekt een nieuwe populatie. We zien bijvoorbeeld jonge ondernemers en mensen met een andere studie achter de rug naar ons toekomen. Docent, danser, maker, ondernemer: dat is nu de opleiding.”

bekijk het maar, ik wil gewoon het Elisabeth Concours winnen”) of die ‘gewoon’ een balletschool willen starten. En dat moet vooral zo blijven. Maar voor sommigen is de ontdekking van wat hun kunst vermag in het dagelijks leven van anderen “een transformatieve ervaring”, aldus Jonker. Opmerkelijk genoeg, in zijn ervaring, zijn dat meestal de beste studenten. “Voor hen is een orkestbaan niet meer het enige perspectief als ze ontdekken wat ze kunnen teweegbrengen door de communicatieve kracht van hun artistieke prestatie. Vooral dat vermogen, communiceren, heb je nodig.

En improviseren: hoe vrijer en improviserender je kunt zijn, des te groter je impact. Improvisatie heeft dan ook een belangrijker plaats in het onderwijsprogramma gekregen.”

Bij ArtEZ schenken docenten nu meer aandacht aan het interpersoonlijke aspect en de vertaling van de maatschappelijke context naar een artistiek product.

Julia Dieckmann, begeleidster van vierdejaars Docent Dans van ArtEZ: “Het gaat dieper dan ‘werken met verschillende doelgroepen. Die groepen stáán ergens in de maatschappij en voor ze aan de slag gaan, moeten studenten dat in kaart brengen. Dat is telkens een andere vertaalslag.”

Natuurlijk zijn er die hards die vooral gericht zijn op perfectie en een podiumcarrière (Jonker: “Die zeggen:

In Den Haag merkt Jonker dat de beweging van het Koninklijk Conservatorium naar de maatschappij heeft geleid tot tweerichtingsverkeer: er is nu ook een beweging van maatschappelijke instellingen naar het conservatorium. “Internationale congressen bijvoorbeeld vragen of studenten iets rond het congresthema kunnen doen.” Bij ArtEZ begint de spontane vraag uit de maatschappij net op gang te komen.

Jonker en Luitwieler zien op het gebied van grotere maatschappelijke gerichtheid globaal dezelfde ontwikkelingen bij collega-kunstacademies. Internationaal lopen de Angelsaksische en Scandinavische landen – het is geen verrassing meer – voorop, maar Nederland heeft met overtuiging aangehaakt. Jonker: “Wij willen als opleidingen een rol vervullen in de maatschappij.”

Transformatieve ervaring

Ik noem het de Greta Thunbergcomponent, grinnikt Renee Jonker

Tweerichtingsverkeer

Orlando Ceder, student Opleiding Docent Muziek aan het Conservatorium Amsterdam

“Verbinding met Amsterdam Zuidoost ontbreekt” Worden er voldoende maatschappelijke projecten georganiseerd door het conservatorium?

“Er worden wel dingen georganiseerd, maar dan vooral op scholen in OudZuid, Buitenveldert, Amstelveen. Ik mis de verbinding met Zuidoost. Niet omdat ik de enige student uit dat stadsdeel ben, maar omdat het een blinde vlek is.

Er is een leerorkest, maar daar houdt het mee op. Terwijl er genoeg instanties zijn waarmee je als conservatorium zou kunnen samenwerken. Ook voor stageplekken wordt vrijwel nooit gekeken naar Zuidoost.”

Wat zou er volgens jou moeten gebeuren om dat te veranderen?

“Bij Codarts hebben ze bijvoorbeeld een afdeling Afro-Caribische muziek, hier niet. Bij mijn auditie wist men niet hoe ze mij moesten beoordelen, ik heb moeten uitleggen hoe wij muziek maken. Het is gek dat die expertise op dit Amsterdamse conservatorium ontbreekt. Zo blijft je maatschappelijke scope beperkt en wordt het curriculum nooit aantrekkelijk voor studenten met een Afro-Caribische achtergrond.

En: het conservatorium zou veel actiever studenten moeten aanbieden voor projecten op scholen in Zuidoost. Het probleem is overigens tweeledig: in het onderwijs daar wordt nauwelijks belang gehecht aan muziek en cultuur. Daardoor wordt de kloof nog breder.”

6 Nieuws

Handreiking immaterieel erfgoed Van optochten met corsowagens tot Koningsdag, van henna aanbrengen tot de Amsterdamse Canal Parade, immaterieel erfgoed geeft mensen een gevoel van identiteit, verbindt jong en oud, toont een rijke culturele diversiteit en trekt vaak ook nog eens toeristen. Hoe maak je immaterieel erfgoed integraal onderdeel van gemeentelijk beleid? Hoe zet je het in bij beleid over participatie en duurzaamheid? Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland stelde een gids op voor gemeenteambtenaren, met een handig stappenplan, tips én inspirerende voorbeelden.

TE DOWNLOADEN OP IMMATERIEELERFGOED.NL

Oproep: investeer in cultuureducatie

Kunstenbond/Ntb, Cultuurconnectie en Alternatief voor Vakbond maken zich ernstige zorgen over de beperkte toegankelijkheid van kunsteducatie voor jongeren.

Op het platform Cultureel Kapitaal publiceerden zij een oproep aan wethouders en gemeenteraadsleden: “Helaas zijn de muziekschool en het cultuurcentrum te vaak sluitpost van de gemeentebegroting geworden en moeten deze hun deuren sluiten. Het aanbod in kunsteducatie keldert hierdoor landelijk tot een tragisch dieptepunt.”

Zij roepen op de muziekschool en het kunstencentrum van de juiste middelen en mogelijkheden te voorzien voor een goed en gezond cultuureducatieklimaat. De hele oproep is te lezen op Cultureelkapitaal.nl

Inspirerende kijktips uit de VS • Behoefte aan inspiratie voor online lesgeven? Kijk de kunst af bij de online workshops van de Tinkering Studio. De studio is onderdeel van Exploratorium, het science center uit San Francisco. Er zijn workshops over schilderen met licht, sierraden maken met led-licht, kinetische sculpturen, en nog veel meer.

GRATIS TE BEKIJKEN OP EXPLORATORIUM.EDU

• De Amerikaanse operazangeres Renée Fleming nam samen met het Kennedy Center for the Performing Arts negentien online gesprekken op over muziek, neurowetenschappen en gezondheidszorg. Haar gesprekspartners zijn wetenschappers en professionals. Ze sprak met hen over eenzaamheid en wat muziek daartegen kan doen. Maar er zijn ook afleveringen over onder meer muziek maken met kinderen, muziek en corona-isolement, het belang van muziek voor het herstel van oorlogsveteranen.

GRATIS TE BEKIJKEN OP KENNEDY-CENTER. ORG, ZOEK OP RENÉE FLEMING

EXACTITUDES. BEELD VAN ARI VERSLUIS EN ELLIE UYTTENBROEK UIT DE DIGITALE SCHEURKALENDER, THEMA: DIVERSITEIT.

Digitale scheur­kalender voor VMBO Kunstgebouw en Erfgoedhuis Zuid-Holland lanceerden de Digitale Scheurkalender Burgerschap.

Docenten op het vmbo geven aan de hand van een kunstwerk op een toegankelijke manier les over belangrijke burgerschapsthema’s met behulp van het digibord.

De Scheurkalender is een gratis online tool voor scholen in heel Nederland en bestaat uit kant en klare les­ activi­teiten die geen extra voorbereiding vragen. Ieder onderwerp wordt ingeleid met een kunstwerk of met erfgoed, en bekeken vanuit historische feiten. De lessen behandelen onderwerpen als diversiteit, solidariteit, globalisering en vrijheid van meningsuiting.

Met kunst en erfgoed kun je jongeren stimuleren om met andere ogen naar zichzelf en hun omgeving te kijken,

aldus de makers van de kalender. Dit sluit goed aan bij het doel van burgerschapsonderwijs: leerlingen opleiden tot burgers met een actieve, nieuwsgierige en kritische houding. De kalender is specifiek ontwikkeld voor het vmbo; voor deze groep wordt relatief weinig ontwikkeld vanuit kunst- en erfgoededucatie. Vmbo-docenten werkten mee aan het lesmateriaal, het is getest in verschillende vmbo-klassen.

De digibordlessen zijn gemaakt in het format van De Digitale Scheurkalender, een concept dat het KröllerMüller Museum ontwikkelde voor een lesprogramma over de eigen collectie. Ook andere organisaties kunnen lesmateriaal op het platform aanbieden. De Digitale Scheurkalender kan ook worden gebruikt voor thuis­ onderwijs. De lessen staan op digitalescheurkalender. com, wachtwoord burgerschap.

Cultuurkrant NL 7 Vitale Beroepen • Petra van Aken

Maak je eigen regels Wie lezen de Cultuurkrant NL? Deze keer: beeld- en performancekunstenaar Petra van Aken. Haar doel is overal met iedereen dansen. Door Anne van den Dool

Petra van Aken:

‘Het conflict loste op door dans’ FOTO NINA VAN AKEN

van de technische universiteit tot klassieke musici, van moeders met baby’s tot basisschoolkinderen. Ooit kwam ik op die manier een Marokkaanse jongen van zeven tegen die prachtig bewoog: hij strekte zijn lichaam helemaal uit. Deze jongen moet een dansopleiding gaan doen, dacht ik. Met dat talent zou hij anders misschien niet in aanraking zijn gekomen. Ook heb ik eens een workshop gegeven bij een ensemble, waarbinnen er spanning heerste tussen een zangeres en een van de musici. Door de oefeningen konden zij hun frustraties uiten in de dans. Daardoor was het conflict direct opgelost.”

Welk kunstwerk, theater- of muziekstuk raad je iedereen aan?

“Ik nodig iedereen uit alle genres eens te proberen. Ga eens naar de opera, luister naar een experimenteel muziekstuk, kijk naar moderne dans. Je hoeft het niet mooi te vinden, maar wie weet verrast het je.”

Wat zijn je culturele guilty pleasures?

Op welk deel van je werk verheug je je telkens weer?

“Ik geef workshops waarin ik mensen help de vrijheid te voelen om te bewegen. Het is prachtig om te voelen hoe iemand zich steeds meer openstelt voor de wereld om zich heen door middel van beweging. Zien hoe mensen die aha-erlebnis ervaren, of dat nu tijdens een congres is of tijdens een kunstperformance, met een groep huisartsen of een basisschoolklas. Ik leer ze geen pasjes, maar laat ze zonder vooroordeel met beweging spelen.”

Welke workshopdeelnemer is je altijd bijgebleven?

“Ik heb door het hele land met zulke uiteenlopende groepen gedanst: van hoogleraren

‘Ideeën zijn het voorrecht van de middelmatigen.

Het uitvoeren van ideeën is veel moeilijker’ ACTEUR, SCHRIJVER EN PRESENTATOR JOOST PRINSEN GEEFT OP 23 NOVEMBER OP RADIO 1 EEN VAN ZIJN LIJFSPREKEN TEN BESTE

“Die bestaan wat mij betreft niet. Ik mag van alles zonder schuldgevoel genieten.”

Als je een dag met een kunstenaar van leven zou mogen wisselen, wie zou dat zijn?

“Marina Abramović. Zij heeft alles in de performancekunst gedaan wat maar mogelijk is: van performance in de openbare ruimte tot opera. Als ze iets doet, doet ze dat met honderd procent overgave. Ze blijft zichzelf vernieuwen.”

Welke culturele les zou je iedereen willen meegeven?

“Sta open voor de wereld om je heen. Neem de ruimte in je op. Voel welke bewegingsvrijheid je hebt. Koester je verbeelding, maak je eigen regels, neem jezelf niet te serieus en blijf spelen.”

Krijg je de Cultuurkrant NL op je werk- of studieadres en wil je hem voortaan liever op je huisadres ontvangen?

Stuur een mailtje met het oude verzendadres én met je huisadres naar cultuurkrantnl@ lkca.nl.

Op zoek naar leven Tijdens het coronahoogtij stuurde een vriendin een filmpje van haar vader achter de piano.

Hoewel ik niet zoveel met klassieke muziek heb, greep het me naar de keel. De melancholie van het opgevoerde stuk, Sergej Rachmaninovs Lilacs, had daar zeker iets mee te maken, maar het was toch vooral het gestuntel van de al wat oudere concertpianist dat raakte. Begrijp me niet verkeerd. Voorzover ik dat kan inschatten was de uitvoering feilloos. Aandoenlijk was de onbeholpenheid waarmee de man een smartphone installeerde om zijn eigen concert te filmen. Maar het was toch vooral de onbeholpen blik frontaal naar de camera na zijn opvoering. Toen brak er iets. Wat zei die blik?

Wie miste deze pianist? Zijn naasten? Zijn kinderen, kleinkinderen? Een publiek? Het moet bevreemdend voelen om voor zo’n levenloos ding te spelen.

Jongeren – en eigenlijk allang niet meer alleen jongeren – doen nochtans niets anders dan zichzelf te portretteren. Creatief of niet, hun reëel bestaan lijkt van hun online verschijning af te hangen. Levende kunst – of het nu om een theater-, muziekuitvoering of een beeldendekunsttentoonstelling gaat – valt echter morsdood zonder livepubliek. De uitvoerende kunstenaar blijft verweesd achter wanneer die niet met levende lichamen kan resoneren. Een kunstwerk hangt er maar verloren bij wanneer het niet in een zaal kan vibreren. COVID-19 raakte dan ook het hart van de cultuursector.

En dat hart mogen we dit keer haast letterlijk nemen. Zonder levend publiek in een schouwburg of museum houdt dat simpelweg op met kloppen. Terwijl de coronamaatregelen overal versoepelen, lijkt voor de cultuursector het einde van de tunnel nog lang niet in zicht.

Zeker freelancende acteurs, dansers, muzikanten en andere uitvoerende kunstenaars gaan een zomer en wellicht nog een najaar van zwarte sneeuw tegemoet. Economisch is dat dramatisch, jawel. Maar hoelang verdraagt een cultuur zelf zo’n comateuze toestand?

Marlies De Munck & Pascal Gielen ILLUSTRATIE LOTTE LARA SCHRÖDER DIT IS EEN FRAGMENT UIT NABIJHEID, EEN BOEKJE VAN CULTUUR­ FILOSOOF MARLIES DE MUNCK EN CULTUURSOCIOLOOG PASCAL GIELEN OVER HET BELANG VAN MENSELIJKE NABIJHEID IN DE CULTUURSECTOR EN IN HET ONDERWIJS. NABIJHEID KWAM AFGELOPEN ZOMER UIT. EEN UITGAVE VAN VALIZ, PRIJS 5 EURO, TE BESTELLEN VIA VALIZ.NL.

8 Onderwijs

Covid-19

Minder onbekenden in de school Wat betekent corona voor cultuureducatie in het primair onderwijs?

Culturele aanbieders krijgen de hardste klappen, zo blijkt.

Door Peter Zunneberg • Tekening Bas van der Schot

Heel coulante aanbieders Hedwig de Bruijn, coördinator CEPPO: Cultuureducatieplatform PO Oldenzaal

Hoe reageerden aanbieders en scholen op het steeds weer bijstellen van de plannen?

“We hebben veel moeten schrappen door corona. Van de bovenschools georganiseerde cultuureducatie, die we via een kunstmenu aanbieden, was vorig schooljaar veel aanbod al voor maart afgerond.

Alleen in groep 7 en 8 ging het mis.

Vanwege 75 jaar bevrijding hadden we een project rond de voorstelling Oorlogsgeheimen. Leerlingen zouden die gaan bekijken in Stadstheater de Bond en daaromheen hadden we dramaworkshops door Theaterschool Zot op de scholen gepland. Dat zou grotendeels in maart en april plaatsvinden en ging niet door.”

“Ik moet zeggen dat het Stadstheater én de theaterschool zich steeds heel coulant hebben opgesteld. Ze waren bereid tot verplaatsen waar mogelijk en hebben echt meegedacht over alternatieven zoals een livestream of registratie van de voorstelling voor scholen die niet wilden komen.

We kijken nu of we de voorstelling in het voorjaar van 2021 voor elkaar kunnen krijgen. De workshops van de theaterschool willen we wel al zoveel mogelijk laten doorgaan, want dat mag volgens de richtlijnen. De aanbieder heeft ook zijn planning en kosten en de kinderen krijgen dan nu in ieder geval de workshop.”

Hoe is dat opgelost?

“Scholen en Stadstheater wilden de voorstelling verplaatsen naar het najaar en theaterschool Zot verplaatste mee. Dat was vooral voor groep 8 heel sneu, omdat zij het nu niet meer zouden meemaken.

We hadden alles opnieuw in de steigers staan om er na de herfstvakantie weer mee te starten. Maar toen de coronabesmettingen toenamen, wilde een deel van de scholen liever niet meer naar de voorstelling en vervolgens kwam in de herfstvakantie de persconferentie met een aanscherping van de regels en kon het voor alle scholen opnieuw niet doorgaan.”

Zijn jullie verder door corona in de problemen gekomen?

“Problemen is misschien een groot woord.

Vanuit CEPPO organiseer ik ook het icc-overleg waarbij we aan kennisdeling en deskundigheidsbevordering doen. Dat heeft nu al even niet plaatsgevonden. Na de zomervakantie zijn hier en daar wijzigingen geweest in de schoolteams en zijn er nieuwe icc-ers gekomen. Puur voor de saamhorigheid zou het goed zijn om weer eens live samen te komen en met hen kennis te maken.”

Kinderen volgen de regels Jette Kersjes, leerkracht en icc-er Het Talent, Emmen

“Corona heeft niet heel veel betekend voor cultuureducatie op onze school, we doen eigenlijk wat we altijd doen.

Wij hebben ons onderwijs thematisch ingericht. Dat betekent dat we met een bepaald thema bezig zijn en dat alle vakken zoals taal, rekenen, spelling en ook cultuureducatie daarmee te maken hebben. We gaan uit van de methode Alles in 1, maar dat gebruiken we vooral als bronnenboek. De leerlingen werken en leren hier op school in ateliers, waarbij de leerkracht kan sturen door het geven van tipkaarten of een masterclass.

Ieder kind werkt heel erg vanuit zichzelf aan een thema. Daardoor zie je ook dat ze nooit allemaal dezelfde werkjes maken.”

Dat klinkt nog wat abstract. Kun je een voorbeeld geven van een thema?

“Voor de herfstvakantie was het thema kunst en zijn de leerlingen bijvoorbeeld bezig geweest met dot-painting en een link te leggen met het stipwerk in Marken of Staphorst. Nu is het thema prehistorie en ligt de nadruk qua cultuureducatie op erfgoed. Hier in Drenthe sluit dat prachtig aan, want je kunt die prehistorie doortrekken naar nu, met de geschiedenis van het veen en de ontginning ervan, met

veenlijken en kijken hoe nu die geschiedenis nog steeds zichtbaar is.”

Hoe werkten jullie aan cultuureducatie toen in maart en april de scholen gesloten waren?

“We begonnen de week met inspirerende filmpjes die we deelden met de leerlingen.

Verder maken we gebruik van Classroom en verschilt het werken thuis niet heel erg van het werken in de ateliers.

Sommige dingen kunnen we niet doen, zoals het bezoek aan het Rijksmuseum.

Maar dat hopen we nog een keer in te halen. Verder zijn we terughoudend met het naar school halen van mensen van buiten.”

Hebben jullie ook overwogen om cultuureducatie anders te benaderen, als afleiding of als troost?

“Nee, eigenlijk niet. Wij zijn een christelijke school en beginnen elke ochtend met een moment van bezinning. Dan steken we een kaars aan en praten we over wat ons bezighoudt. Ik merk wel dat de kinderen zich heel bewust zijn van corona, maar niet in de zin van dat ze er bang voor zijn. Ze kennen juist heel goed de regels en proberen daar zo goed mogelijk naar te handelen.”

Cultuurkrant NL 9

Minder grote voorstellingen Jack Timmermans, artistiek leider dansgezelschap De Stilte, Breda

“We zijn hard getroffen door corona, zoals iedereen. Maar ons werk is niet alleen creatief, we zijn ook creatief in het bedenken van oplossingen. In juli hebben we in de Grote Kerk in Breda twee weken voorstellingen gebracht ter nagedachtenis aan de slachtoffers van het Covid-19-virus. We zijn niet gaan dansen op grasveldjes voor bejaardentehuizen en hebben ook geen filmpjes op internet gezet. Wij zijn bezig met dans als kunstvorm, niet als afleiding.

Ook vinden we dat je dans live moet ervaren, iets niet-alledaags, terwijl jongeren al de hele dag op schermpjes zitten. We werken niet alleen in Nederland, ook veel in het buitenland. Helaas hebben we geplande tournees in de zomer in Zuid-Afrika en Zuid-Korea ook moeten annuleren.”

Wat hebben jullie wel gedaan?

“Omdat de grote voorstellingen, vanwege beperkingen in het theater niet kunnen doorgaan, zijn we meer duetten, een-tweetjes gaan aanbieden. Workshops op scholen met twee dansers en een workshopleider. We laten een korte dans zien en bespreken dat met de leerlingen.

Wat zien ze, wat doet het met hen. Daarbij geven we ook opdrachten om in dans oplossingen te zoeken waarin zaken als

Online muzikale vorming

samenwerken, actie en reactie een rol spelen.“

José Wolters, directeur obs De Marke in Roden en voorzitter CultuurEducatie Noordenveld (CEN)

“Wij bestaan al 26 jaar, hebben een prima reputatie en een uitgebreid netwerk. We hoeven gelukkig in deze onzekere tijden niet op zoek naar andere doelgroepen. Het aanbieden van die workshops stelt ons wel af en toe voor logistieke problemen.

Elk groepje van drie kan drie workshops op een dag aanbieden, maar dat moet je wel goed plannen als je dit op één dag in drie verschillende scholen, dorpen of steden wilt uitvoeren. Daarbij heb je ook te maken met onvoorziene omstandigheden.

Een van onze dansers kwam besmet terug uit Frankrijk. Dan moet je iedereen laten testen. We hebben ook nog andere activiteiten in Frankrijk gepland. Mogen die nog doorgaan? En moeten we dat laten doorgaan als het betekent dat daarna dansers tien dagen in quarantaine moeten?”

“Ondanks corona willen we alles zo veel mogelijk laten doorgaan. We werken hier in de gemeente Noordenveld met alle zestien basisscholen met een gezamenlijk aanbod samen aan een goed gevulde rugzak. Toneel, muziek, erfgoed, alle disciplines zitten daar in. Omdat dingen lastiger te organiseren zijn, zoeken we waar mogelijk de oplossing digitaal. Toneelvoorstellingen bekeken we via livestreams en de muziekdocenten gingen niet meer naar de scholen, maar verzorgden de algemene muzikale vorming online.”

Redden jullie het daarmee?

Hoe reageren de scholen op jullie workshopaanbod?

“De meeste zijn er blij mee, vooral ook omdat het betekent dat ze nog iets kunnen doen. Maar we zien ook steeds meer scholen die afspraken afzeggen, omdat ze liever niet hebben dat er drie onbekenden de school binnenkomen.”

Gaan jullie er helemaal niet meer op uit?

“Normaal gesproken bezoeken we jaarlijks het Groninger Museum, de Oosterpoort, het Noord Nederlands Orkest en andere instellingen in Groningen. Dat doen we nu niet meer. Ik verwacht dat we onze erfgoed-activiteiten in Roden komend voorjaar wel gewoon kunnen voortzetten, eventueel aangepast. En anders zullen we zeker op zoek gaan naar een manier om dat digitaal te doen. De scholen van Quadraten en Noorderbasis, twee andere scholenkoepels hier in de gemeente, hebben hun culturele activiteiten inmiddels helemaal stopgezet.”

Wat konden jullie nog doen toen de school dit voorjaar gesloten was?

“Toen hebben we ons vooral beziggehouden met de kernvakken taal, rekenen en spelling. We hebben wel extra activiteiten aangeboden, maar die waren niet verplicht. Die sluiting kwam wel op een ongelukkig moment, omdat er vanwege 75 jaar bevrijding een druk programma aan kwam. Omdat met zestien scholen allemaal in te halen, bleek onbegonnen werk.

Een aantal dingen hebben we alsnog kunnen doen in aangepaste vorm. Andere hebben we moeten schrappen.”

Hoe zie je de toekomst?

“Hier op school denken we altijd in kansen. Voor elk probleem zijn er altijd alternatieven te bedenken. Gezondheid en veiligheid zijn nu het allerbelangrijkst.

Ik vind het mooi om te zien dat ook instellingen met wie wij een band hebben meedenken om plaatsvervangende activiteiten te organiseren. Ook van K&C Groningen krijgen we veel ondersteuning.

Zo maken we nu met fotograaf Ida Buijs stop-motion animatiefilmpjes. Corona is een gegeven, maar ik merk niet dat kinderen er bang voor zijn. Dus willen we zo lang mogelijk en zo veel mogelijk blijven werken zoals we gewend zijn en er samen het beste van maken.”

10 Kunst in het sociale domein Interview • Anke Coumans

‘Zorg en kunst kunnen elkaar scherp houden’ Kunst kan de zorg transformeren en de zorg op haar beurt kunstenaars. Dat zijn de twee pijlers van het lectoraat Image in Context van Anke Coumans. In de praktijk varieert dat van kunststudenten die mensen met dementie portretteren tot scenario’s om de zorg in en na de lockdown menselijk te houden. Door Bea Ros

H

oe raakt een lector in de kunsten verzeild in de wereld van zorg en dan nog wel een van de moeilijkste takken van zorg, namelijk die voor mensen met dementie? Het antwoord van Anke Coumans (Hanzehogeschool) is even simpel als onverwacht. “Mensen die zich niet gedragen zoals je je hoort te gedragen, vind ik interessant. Je raakt ervan in de war en daardoor brengt het je iets nieuws.”

Je uitgangspunt is dus niet dat kunst heilzaam of therapeutisch is voor mensen met dementie?

“Nee, dat doen anderen al. Met onze

projecten willen we werelden bouwen waarin zorg en kunst elkaar ontmoeten en elkaar verbazen. Dan ontstaat er een transformatieve kracht. Zorg blijft zorg en kunst blijft kunst, maar ze houden elkaar scherp.”

In een van haar eerste projecten, ‘Ik zie ik zie wat jij niet ziet’, liet Coumans studenten van Academie Minerva portretten maken van mensen met dementie. Hun tekeningen zijn ‘getuigenissen van ontmoetingen’ waarin niet de ziekte, maar de mens centraal staat.

Coumans noemt als voorbeeld de student die een stoel tekende. “Ze had gezien hoe

‘IK ZIE IK ZIE WAT JIJ NIET ZIET’: PORTRET VAN EEN MAN MET DEMENTIE, DOOR ACADEMIE MINERVASTUDENTE MAAIKE JACOBI

belangrijk die stoel was voor de bewoonster. Ze gaf haar tekening aan de vrouw.

Toen ze de volgende keer terug kwam, had de vrouw de tekening aan de wand gehangen en mocht de studente in haar stoel zitten, terwijl daar nooit iemand in mocht zitten.”

Een andere studente werd bij de eerste ontmoeting door een man aangezien voor zijn autohandelaar. “Bij elke volgende ontmoeting was ze weer iemand anders voor hem. Ze accepteerde dat en deed gewoon mee. Bij een van de laatste ontmoetingen zei de man tegen haar ‘Dag lieverd, zie ik je morgen weer?’ Dat zijn ontroerende ervaringen.”

Van klassieke portretteersessies waarbij het model haast een object is, is dus geen sprake?

“Nee. Misschien is dat wel precies de reden waarom we studenten mensen met dementie laten portretteren. Die onttrekken zich aan het object-zijn en laten zich niet stilzetten. Studenten krijgen ook te maken met de gelaagdheid in een persoon: maak je het portret zoals iemand zich nu, in een stadium van dementie presenteert of hoe hij voorheen was? Dit project heeft hen als kunstenaar gevormd.”

Wat hebben ze precies geleerd?

“Die ligt vooral in de ervaring van de artistieke attitude in een sociale omgeving: het lef hebben om als je niets van dementie

weet toch de ontmoeting aan te gaan, in het vertrouwen dat het wel ergens toe zal leiden. Het betekent ook gevoeligheid ontwikkelen voor wat ik de feedbackloop noem: dat jouw aanwezigheid iets teweegbrengt wat jou weer in beweging kan zetten.”

Scenario’s

De volgende stap was om de zorg in de context van kunst te zetten. Toen Coumans eens rondliep in een tehuis, werd ze zich ervan bewust dat de hele inrichting, vol plastic planten en pluchen honden, in dienst stond van de bewoners. “Ik bedacht: kunnen we geen ruimte ontwerpen waarin ook zorgverleners en familieleden zich prettig voelen?”

Ze ontwikkelde samen met ontwerper Ingrid Schuffelers voor de Groningse zorginstelling ‘t Blauwbörgje het project ‘De ontwerpende attitude in de zorg voor mensen met dementie’, kortweg het Kiem-project. De start was dat familieleden en zorgverleners foto’s gingen maken over dementie. Mooi of goed was niet de opdracht, wel in beeld brengen wat zij belangrijk vonden. “Het mooie was dat die foto’s ook bij hen de feedbackloop in werking zetten: mantelzorgers hadden vooral de wereld van hun moeder of vader verbeeld, terwijl zorgverleners veelal foto’s maakten over wat dementie voor mensen betekent. Ze leerden van elkaar en ontdekten dat ze samen kracht hebben.”

Cultuurkrant NL 11 Nieuws

Ontoegankelijke cultuur van de dingen die we samen hebben bedacht: als je een uur in de supermarkt hebt voor ouderen, waarom dan niet een paar uur in het park? Of we daar iets mee gaan doen, weet ik nog niet. Juist in deze tijden verandert alles voortdurend.”

Iets anders dan: ben je zelf anders gaan kijken naar de zorg?

“Ja. Het mooie in de zorg voor mensen met dementie vind ik dat die toch ook een beetje lijkt op hoe kunstenaars werken. Want bij elke nieuwe bewoner, zo zeggen zorgverleners, moet je helemaal opnieuw beginnen met kijken. Niet denken dat je het wel weet, ondanks alle mensen die je al verzorgd hebt. Ze zeggen: zonder humor en nieuwsgierigheid naar de ander red je het niet. En dan moeten ze nu met mondkapjes en handschoenen aan op afstand blijven.

Iets ergers kun je hen niet aandoen.”

‘Zonder humor en nieuwsgierigheid naar de ander red je het niet’

Uiteindelijk hebben ze samen met een beeldend kunstenaar scenario’s getekend voor een wereld waarin dementie er gewoon is zonder dat het benoemd hoeft te worden. “Ik heb geen kunstenaars van hen gemaakt, maar ik heb settings gecreëerd waarbinnen ze andere vensters op de wereld konden krijgen.”

Wat is er bijvoorbeeld veranderd?

“Ze hebben ontdekt dat ook in de wereld van de zorg dingen anders kunnen. Ze zijn zich ervan bewust geworden dat ze meer samen kunnen doen. ‘Wij zijn één grote familie’ was een van de centrale quotes

binnen de scenario’s. Dat hadden we op de familiedag breder willen trekken, maar dat kon door corona niet doorgaan. Opeens staan beiden noodgedwongen weer aan twee kanten van de muur. Wel zie ik dat familieleden die mee hebben gedaan, nu veel meer vertrouwen in de zorgverleners hebben.”

In de lockdown

De coronacrisis was aanleiding voor een nieuw traject, ‘Aan beide kanten van het raam’. Met subsidie van ZonMw (‘op die erkenning van mijn aanpak ben ik heel trots’) buigen Coumans en Schuffelers zich met dezelfde groep mensen over scenario’s om corona minder aanwezig te laten zijn. Bij het schrijven van het onderzoeksvoorstel in juni leek de wereld weer open te gaan en was het plan nog om scenario’s voor na de lockdown te ontwerpen. Inmiddels is dat verschoven naar omgaan met de lockdown zelf, want dat is wat zorgverleners en mantelzorgers bezighoudt.

“Waar we in het vorige traject veel aandacht hebben besteed aan hoe ze als team zouden kunnen optrekken, zijn we nu heel erg aan het zoeken hoe je kunt voorkomen dat de binnenwereld van een tehuis en de buitenwereld niet tegenover elkaar komen te staan.”

Het traject loopt ten tijde van het interview nog volop en Coumans kan en wil er nog niet veel over kwijt. Behalve dit: “Een

Anke Coumans is lector Image in Context van het kenniscentrum Kunst en Samenleving van de Hanzehogeschool in Groningen. Binnen haar lectoraat ontwikkelt ze projecten waarin beeldende kunst en zorg elkaar ontmoeten. De focus ligt op de (mantel)zorg voor mensen met dementie.

Binnen het Groningse Toukomst-project (voor vernieuwing in de provincie) werkt zij samen met de familie en zorgverleners aan nieuwe woonvormen voor ouderen, eentje waar de overgang tussen thuis wonen en in een tehuis geleidelijker is of misschien wel vervalt: DeMensplek.

Verder schrijft zij samen met hoogleraar verpleegkunde Evelyn Finnema een voorstel om de artistiek-ontwerpende attitude onderdeel te laten worden van hbo-opleidingen verpleegkundige en de impact van werken in een zorgcontext sterker te maken in hbo-kunstopleidingen.

Welke drempels ervaren mensen met een beperking? En hoe waarborgen en bevorderen cultuurinstellingen toegankelijkheid? Het ministerie van OCW liet onderzoek doen naar de toegankelijkheid van culturele instellingen voor mensen met een beperking of chronische ziekte.

De uitkomst: de sector zet goede stappen, er is meer aandacht voor deze mensen. Maar er zijn ook knelpunten: gebrekkige (digitale) informatie, slechte bereikbaarheid en dito communicatie.

Zo staat de eindtijd van een voorstelling niet altijd goed op de website, waardoor het lastig is om vervoer te regelen. Mensen die niet goed kunnen horen, hebben weinig aan de koptelefoons in musea; de rondleidingen die daarop staan, kunnen zij niet volgen. Video’s zijn meestal niet ondertiteld. Voor mensen die niet goed kunnen zien, zou het goed zijn als ze ook dingen mogen aanraken. Ook kunnen mensen met hulphonden niet altijd makkelijk een culturele instelling binnenkomen, draaideuren, roltrappen en zware deuren zijn moeilijk voor hen.

Culturele organisaties wordt geadviseerd meer samen te werken met mensen met een beperking en met ervaringsdeskundigen. Bijvoorbeeld met Ieder(in), Wat Telt! en Komt het Zien!. Goede voorbeelden zijn onder meer het Van Abbemuseum, Rijksmuseum, Dansgezelschap Misiconi en Festival DanceAble.

DOWNLOAD HET EINDRAPPORT ONBE-

PERKT CULTUUR BELEVEN VIA RIJKSOVERHEID.NL

MBO Card gaat door De MBO Card blijft behouden.

Minister van Engelshoven (OCW) besloot eerder dit jaar de subsidie voor de MBO Card te beëindigen, maar er werd een motie aangenomen waarin VVD, CDA, D66, PvdA en GroenLinks opriepen om de MBO Card te behouden.

Walter Groenen (directeur CJP): “Ik ben blij (…) maar we zijn er nog niet. De minister en wij willen hetzelfde bereiken, namelijk dat iedereen in Nederland mee kan doen aan kunst en cultuur: of je nu in Rotterdam of Renswoude woont.

Daarvoor is het nodig dat de MBO Card ook van budget wordt voorzien. Want wie kan nu uitleggen dat je als 17-jarige op het mbo geen budget voor cultuur krijgt, en een 17-jarige op het VWO wel?”

BRON: CJP.NL

12 Nieuws Vakoverstijgend onderwijs

Onderzoek

Hoe praat je zinvol met kinderen over theatervoorstellingen?

Speel je geschiedenis

Nadieh Graumans-Tigchelaar ontwikkelde een nieuwe gesprekstechniek waarmee groepsen vakleerkrachten in het basisonderwijs betekenisvolle nagesprekken kunnen voeren met kinderen over hun persoonlijke ervaringen met theatervoorstellingen. Door Amalia Deekman

Historica en theatermaker Anita Ros ontwikkelde theaterlessen voor basisschoolleer­ lingen die aansluiten bij de geschiedenisles.

Geke Jagt, leerkracht bij basisschool Het Sterrenschip in Assen, voert de lessen uit en ziet hoe in dramavorm gebeurtenissen uit een ver verleden tot leven komen.

Nadieh deed haar ontwerponderzoek als freelance onderzoeker bij het lectoraat kunsteducatie van de AHK. Ook is zij docent theater voor onder meer muziektheatergezelschap Theater Sonnevanck.

Door Anne van den Dool

T

Wat heb je onderzocht?

“Hoe leerkrachten in het basisonderwijs zo eenvoudig en concreet mogelijk met leerlingen kunnen spreken over hun persoonlijke ervaring bij jeugdtheatervoorstellingen. Wat voelden en dachten zij tijdens de voorstelling? Ik keek naar bestaande gesprekstechnieken en vulde deze aan met nieuwe concrete vragen om een handige tool samen te stellen.”

Waarom dit onderzoek?

“Wat mij opviel is dat leerlingen erg opgaan in voorstellingen, maar dat de leerkrachten in nabesprekingen schoolse vragen stellen als ‘wat gebeurde er precies?’, of heel vrijblijvend ‘vond je het leuk?’. Als vakleerkracht en coach binnen CMK vind ik dat een gesprek betekenisvoller kan, ook als de leerkracht de educatie in de school zelf uitvoert.”

Wat zijn de belangrijkste uitkomsten?

“Tijdens een voorstelling moet er bij het publiek van alles spelen: emotie, verbeelding, het kind moet zich verbinden met wat het ziet en iets nieuws kunnen ontdekken. Dit is nogal wat om met kinderen te bespreken. De diepgang in het gesprek krijg je door concrete open vragen te stellen en structuur aan te brengen. Via ontwerponderzoek ben ik op vijf eenvoudige vragen uitgekomen die ingaan op deze vier kenmerken, zoals Wat zag je? Wat voelde je? en Op wie of wat uit de voorstelling lijk jij?

Deze vragen heb ik met vakleerkrachten getest in zes klassen van de basisschool.

Die gesprekken zijn geanalyseerd om zo een definitieve gesprekstool te ontwerpen voor groepsleerkrachten.”

Wat verbaasde je het meest?

“De kwaliteit van de antwoorden van de leerlingen! De opbouw van de vragen werkte echt goed: kinderen konden duidelijk en op een beeldende manier vertellen hoe ze zich voelden en met wie ze zich identificeerden. Een kleuter uit groep 2 zei: ’er liepen mieren in mijn

Nadieh GraumansTigchelaar ‘Stel concrete open vragen ’

buik’ en in groep 6 vertelde iemand: ik lijk op het gebroken hart want mijn familie leeft gescheiden.”

Welke professionals hebben hier iets aan?

“Zowel vakleerkrachten theater als groepsleerkrachten in het basisonderwijs. Vakleerkrachten die de tool getest hebben vertelden dat ze zich nu meer bewust zijn van hun gespreksaanpak.

Voor groepsleerkrachten die de tool willen gebruiken heb ik aanbevelingen geschreven en een korte instructie voor de verschillende leerjaren, die kun je erbij houden als je een gesprek wilt voeren. Als je als groepsleerkracht nog nooit een dergelijk gesprek hebt gevoerd, kun je de tool gewoon downloaden. Je hoeft niet het hele boek te lezen. Ik wil speciaal voor deze groep workshops organiseren. Het zou goed werken als het hele team van een school op deze manier aan de slag gaat, dan kunnen ze van elkaars ervaringen leren en is de tool ook duurzaam ingebed.”

ER LIEPEN MIEREN IN MIJN BUIK. LECTORAAT

KUNSTEDUCATIE, AHK. DE EDUCATIETOOL STAAT OP AHK.NL/MEDIA/AHK/DOCS/LECTORAAT/ TOOL_THEATER_NABESPREKEN.PDF

heaterlessen ontwikkelen die de bestaande geschiedenismethoden ondersteunen. In dat project komen de twee grote passies van Anita Ros, drama en historie, samen. Hoeveel energie die combinatie haar geeft, ontdekte ze tijdens een cursus waarbij ze met die opdracht aan de slag ging. Basisschool Het Sterrenschip werd de plek waar ze de kans kreeg de door haar bedachte lessen te laten uitvoeren en verder te ontwikkelen.

Twee jaar geleden kreeg zij subsidie van Compenta, penvoerder van de landelijke regeling Cultuureducatie met Kwaliteit (CMK) in Drenthe, om een methode voor groep vijf en zes te ontwikkelen. Het beviel zo goed dat de geschiedenislessen in alle leerlagen met de theaterlessen werden verrijkt.

Het is een groot succes, beaamt ook Geke Jagt, die als docent bij de basisschool met Anita’s methode aan de slag ging. Vijf keer per jaar trekt ze met leerlingen van elke groep naar

Blijf op de hoogte van ontwikkelingen in je vakgebied!

Neem kosteloos een abonnement op de Cultuurkrant NL via lkca.nl/ cultuurkrantnl.

De Cultuurkrant NL verschijnt vier keer per jaar.

het speellokaal, waar zij de tweedimensionale verhalen over jagers, verzamelaars, ridders en Romeinen door middel van Anita’s opdrachten tot leven wekken.

Anita is theatermaker én historica met een eerstegraads lesbevoegdheid.

Geke: “De lessen zitten inhoudelijk heel sterk in elkaar. Bovendien hebben de leerlingen er ontzettend veel plezier in.

Juf, wanneer mogen we weer geschiedenis spelen? vragen ze me vaak.”

Invoelen

Geke begint iedere les met een korte inleiding van het onderwerp dat ze zullen behandelen. Daarna gaat ze zo snel mogelijk met de groep naar de danszaal. “Daar zet ik eerst moderne muziek op, zodat de leerlingen kunnen loskomen van de werkhouding die ze in de klas moeten aannemen. Daarna gaan we met de les aan de slag. Vaak sluiten we af met een laagdrempelige presentatie van de stukken die de leerlingen hebben gemaakt.”

Nieuws

Geld voor professionele ontwikkeling Wil je verder leren in je vak, je ondernemerschap versterken of je bij- of omscholen? Het programma PPO cofinanciert ontwikkelplannen voor iedereen die werkzaam is in de creatieve of culturele sector.

Het programma PPO (Permanente Professionele Ontwikkeling) is er voor werkenden, waaronder zzp’ers, en werkzoekenden in de culturele of creatieve sector. Je kan zelf kiezen welke vorm van ontwikkelen het beste bij je past. Bijvoorbeeld individueel

Cultuurkrant NL 13 Met het oefenen van die theaterscènes maken de leerlingen niet alleen kennis met de kale feiten van de geschiedenis, maar leren ook hun gevoelens te uiten en samen te werken. ‘Bij een les over jagers en verzamelaars leren ze bijvoorbeeld het onderscheid te maken tussen stoer of terughoudend.’

Een vakoverstijgende benadering dus.

“Dankzij de lessen worden historische gebeurtenissen voorstelbaar,” constateert Geke. “Ze maakt van de geschiedenis een verhaal, met personages waarin de leerlingen zich kunnen verplaatsen. Vrijwel alle leerprocessen die leerlingen op school doormaken, zijn cognitief. Met deze methode stimuleren we ook hun invoelende kant. Daarnaast leren ze tijdens de lessen samenwerken.”

Het aanspreken van andere delen van de hersenen zorgt er ook voor dat de leerlingen de stof beter onthouden, ziet Geke.

“Soms verwijzen ze nog naar een les van vorig jaar, omdat ze zich herinneren hoe ze toen de stof tot leven hebben gebracht.”

Toch is volgens Anita en Geke de methode niet voor alle leerlingen weggelegd. Geke: “Sommige kinderen zijn op de basisschoolleeftijd nog heel verlegen. Daarom heb ik de regel: als je echt niet wilt presenteren, dan hoeft het niet. Ook als publiek kunnen ze veel leren. Andere leerlingen kunnen tijdens deze opdrachten juist hun fantasie en talent voor expressie laten zien. Die komen tijdens een normale les niet zo snel aan het licht.”

Met deze methode sluit Anita niet alleen aan bij bestaande leerlijnen, maar ook bij actuele ontwikkelingen in het onderwijs.

“Veel van wat geschiedenis mooi maakt, is de afgelopen jaren uit het curriculum verdwenen. Vroeger kon je als geschiedenisdocent hele verhalen vertellen, waarmee je het geheel voor leerlingen kleur en context gaf. Nu wordt kinderen aangeleerd alleen de feiten uit hun hoofd te leren. Met deze methode hoop ik kinderen een overkoepelend verhaal te bieden, waardoor het geheel ze beter bijblijft. We zijn nu aan het onderzoeken of we elders in het noorden van het land trainingen kunnen geven.

Door de coronamaatregelen is nu wat vertraging ontstaan. We wachten geduldig af.”

Geld

Geke Jagt:

‘We stimuleren ook de invoelende kant’

MEER INFO OP WERKTUIGPPO.NL EN PLATFORMACCT.NL

Huur opschorten, eisen verlagen De Rijksoverheid springt financieel bij om lokale culturele instellingen door de coronacrisis te slepen.

Provincies en gemeenten moeten ervoor zorgen dat dat geld daadwerkelijk bij onze sector terechtkomt.

Lukt dat ook? En hoe pakken gemeenten het aan?

Door Fenna van Hout

G Anita Ros:

‘Als je echt niet wilt presenteren, dan hoeft het niet’

SPEELJEGESCHIEDENIS.NL

of collectief, klassiek opleiden of een peer- to-peer traject. Het programma financiert 1/3 van de totale kosten van jouw ontwikkelplan met een maximum van 2.000 euro (inclusief BTW). Uitgangspunt daarbij is dat de werkgever of opdrachtgever ook 1/3 bijdraagt en dat je het resterende bedrag zelf betaalt.

Er is oog voor de zzp’ers die als gevolg van de coronacrisis geen opdrachtgever hebben die wil of kan meefinancieren.

Misschien hebben zij juist nu tijd om een lang gekoesterde ontwikkelwens op te pakken. In specifieke situaties kan er vanuit PPO tijdelijk een extra bijdrage geleverd worden. De uitbetaling van een voorschot is mogelijk.

Het programma PPO werd in oktober gelanceerd door Platform Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst (Platform ACCT) en minister Ingrid van Engelshoven (OCW).

HAAGS JANTJE. FOTO FLICKR.COM/ ROEL WIJNANTS

Dans Op Recept wint inclusiviteitsprijs Het Leeuwarder project Dans Op Recept is de winnaar van de Code Culturele Diversiteit & Inclusie Award, een stimuleringsprijs voor culturele organisaties die hun best doen voor diversiteit en inclusie. Dans Op Recept is een initiatief van danser Marlien Seinstra uit Leeuwarden en is bedoeld om het fysieke welbevinden te verbeteren van mensen met een chronische aandoening. Daarvoor blijkt dans een goed middel: het positieve effect op vooral parkinsonpatiënten is wetenschappelijk bewezen in een onderzoek dat Dans Op Recept zelf uitvoerde met het Parkinson Centrum Nijmegen en Revalidatie Friesland. Momenteel wordt het effect van dans op mensen met niet-aangeboren hersenletsel of chronische pijnklachten onderzocht.

De prijs komt voort uit de Code Diversiteit & Inclusie en bedraagt 20.000 euro.

emeenten hebben van de Rijksoverheid middelen ontvangen voor het behoud van lokale culturele voorzieningen. Het eerste steunpakket voor cultuur was 48,5 miljoen euro, het tweede pakket 150 miljoen. Vanuit de compensatie voor mede-overheden was dat in het eerste pakket 60 miljoen en in het tweede nog eens 60 miljoen. In totaal is er dus 318,5 miljoen te verdelen.

Daarnaast zetten gemeenten eigen geld in. Hoe landt de steun bij organisaties die cultuureducatie en -participatie verzorgen: muziekscholen, centra voor de kunsten, amateurkunstverenigingen?

Een landelijk overzicht is er (nog) niet, wel kunnen we inzoomen op de aanpak van enkele gemeenten.

Provinciale noodfondsen

De provincies Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Noord Brabant en Limburg maakten in de eerste fase van de crisis extra geld vrij voor cultuur in provinciale noodfondsen.

Gelderland deed in mei de aftrap met een bedrag van 10 miljoen euro waarvan 6 miljoen voor gemeenten, die daarmee ook hun culturele lokale infrastructuur konden ondersteunen - omgerekend 2,83 per inwoner. Zo besteedde de gemeente Berkelland een kleine 104.000 euro aan een subsidieregeling voor onder andere cultuurstichtingen en -verenigingen. Ook amateurkunstverenigingen konden hiermee een tegemoetkoming krijgen: fijn voor bijvoorbeeld de vele harmonieverenigingen die Berkelland rijk is.

Gemeentesteun

Veel gemeenten verlengen of stellen verantwoordingen over 2019 uit en zijn coulant bij de beoordeling van

prestatie-eisen van activiteiten in 2020.

De gemeente Wageningen besloot al vrij snel om de huur van verenigingen op te schorten. Ook mochten zij toegekende subsidies houden, ook als er niet aan de prestatie-eisen kon worden voldaan.

Zeist trok een miljoen euro uit voor

sport- en cultuurorganisaties en koos voor een laagdrempelige steunvariant om snel te kunnen handelen. Organisaties konden kiezen uit een gift van maximaal 5000 euro, een renteloze lening van maximaal 15.000 euro of maatwerk, zoals het uitstellen of laten vervallen van gemeentelijke facturen.

De gemeente Groningen stelde 250.000 euro beschikbaar voor kleinere instellingen met meerjarige gemeentesubsidie die geen rijkssteun ontvingen.

De gemeente hield vanaf het eerste moment van de crisis ook goed overleg met VRIJDAG, huis van de amateurkunst.

Amateurkunstverenigingen werden benaderd om hun verhaal te doen. De rijkssteun bleek hen niet of nauwelijks te bereiken en een grote meerderheid had moeite om de corona-maatregelen toe te passen op repetities en presentaties. De oplossing: er werd contact gelegd met andere (culturele) locaties in de stad waar verenigingen terecht konden. Deze snelle inventarisatie van vraag en aanbod werd onder de noemer ‘Ruimte voor Cultuur’ gelanceerd.

Hoe kunnen raadsleden en wethouders het volgende pakket aan rijksmiddelen benutten voor de ondersteuning van cultuureducatie en -participatie?

LKCA ontwikkelde hiervoor een lijst met tips: zie lkca.nl.

14 Onderzoek Achter de cijfers

Waarom steeds meer icc’ers en cultuurcoaches?

Een groeiend aantal cultuurcoaches en icc’ers legt de verbinding tussen de culturele sector en domeinen als onderwijs, zorg en welzijn. Is onze sector wel sterk genoeg voor een gelijkwaardige samenwerking? Arno Neele kijkt achter de cijfers. vaak voor projecten die de brug slaan tussen cultuur en andere domeinen, zoals het onderwijs, of zorg en welzijn. Een brug die mede gebouwd moet worden door cultuurcoaches en icc’ers.

Geen wettelijke taak

BRON: BMC (2009-2018), MULIER INSTITUUT (2019), LKCA (2005-2020)

E

en pijler van het overheidsbeleid voor cultuureducatie en cultuurparticipatie is het instellen van intermediaire functies. Uit onderzoek weten we dat dit beleid zijn vruchten afwerpt.

Neem de interne cultuurcoördinator. Die werd in 2005 geïntroduceerd als onderdeel van de regeling Versterking cultuureducatie in het primair onderwijs. Inmiddels zijn er meer dan 9.000 gecertificeerde icc’ers, 86 procent van de basisscholen heeft er één. En neem de cultuurcoach. Die werd ingevoerd als onderdeel van de in 2008 gestarte Brede Regeling Combinatiefuncties. Momenteel zijn ze in zo’n 80 procent van de gemeenten actief. In totaal gaat het om 566 fte. Waarom richten beleidsmakers zich toch steeds op cultuurcoördinatoren en -coaches?

Het inzetten van intermediairs komt niet alleen voor in onze sector, het is een bredere trend binnen overheidsbeleid.

Het komt voort uit het idee van de netwerk- en participatiesamenleving, waarbij de overheid een faciliterende rol inneemt voor het netwerk, maar het uitvoerende werk graag overlaat aan andere partijen in het netwerk.

We zien deze visie op de beperktere rol van de overheid ook heel duidelijk terug in het lokale beleid voor buitenschoolse kunsteducatie. Veel gemeenten hebben de laatste jaren hun gemeentelijke muziekschool of centrum voor de kunsten met cursusaanbod opgeheven en soms

It takes two to tango

vervangen door een intermediaire partij.

Hardenberg is een van de voorbeelden.

Momenteel zit Sittard-Geleen in zo’n transitie. De gemeenteraad van Hoogeveen besloot dit jaar de subsidie aan het Scala Centrum voor de Kunsten stop te zetten met de argumentatie ‘dat het een niet wettelijke taak van de gemeente betreft’.

Het verzorgen van aanbod van buitenschoolse cultuureducatie en cultuurparticipatie wordt eigenlijk niet (meer) gezien als een publieke taak. Zo ontvangen bij Cultuureducatie met Kwaliteit de scholen de subsidie – niet de aanbieders van culturele activiteiten. Wanneer deze aanbieders nog wel subsidie ontvangen van overheden dan gaat ’t bijna altijd om relatief kleine projectsubsidies, en dan

De opkomst van de intermediair heeft dan ook mede te maken met de trend dat overheden graag de culturele sector inzetten voor beleidsdomeinen waarop zij wél een wettelijke publieke taak hebben, waaronder onderwijs, zorg en welzijn. Daar valt inderdaad veel winst te behalen. Maar dit beleid veronderstelt wel dat de cultuureducatie- en participatiesector financieel zelfstandig kan opereren en sterk genoeg is om de samenwerking aan te gaan. It takes two to tango.

Het gevaar bestaat dat kunstdocenten, artistiek begeleiders, amateurkunstverenigingen, centra voor de kunsten en muziek-, theater- en dansscholen alleen (financieel) ondersteund worden als de verbinding met andere domeinen wordt gelegd. Wat zou dat artistiek en inhoudelijk gezien voor hen betekenen? En: zijn zij eigenlijk wel in staat zelfstandig en zonder overheidssteun te functioneren? Het coronavirus heeft al wel aangetoond hoe kwetsbaar de sector is.

Overheden zouden moeten nagaan of hun beleidsdoelen gehaald worden met het financieren van intermediairs, of dat er ook nog aanvullend beleid nodig is. De laatste twee decennia is de beleidsfocus verschoven van de docent naar de coördinator en de coach. Nu wordt het misschien tijd om de docent weer meer onderdeel te maken van het overheidsbeleid. Want er moet straks natuurlijk nog wel wat te verbinden over blijven. Over een brug met maar één oever rijdt geen verkeer.

• MONITOR CULTUUREDUCATIE PRIMAIR ONDERWIJS 2018-2019 (RESEARCHNED 2019) • MONITOR BREDE IMPULS COMBINATIEFUNCTIES 2009-2018 (BMC 2009-2018) • MONITOR BREDE REGELING COMBINATIEFUNCTIES 2019 (MULIER INSTITUUT 2019)

Arno Neele is onderzoeker bij LKCA

Nu op lkca.nl Eenzaamheid

LKCA heeft nu een online dossier Cultuur en eenzaamheid. Het ondersteunt beleidsen praktijkprofessionals in zorg, welzijn, cultuur en gemeenten bij duurzame samenwerking, (integraal) beleid en hun praktijk ‘op de vloer’. Zo is er een handige, gratis te downloaden praatplaat ‘Samenwerken tegen eenzaamheid’, met effecten van kunst en cultuur(participatie) die van belang zijn in de strijd tegen eenzaamheid. Met handleiding. lkca.nl/artikel/ cultuur-en-eenzaamheid

Nu op Cultureel Kapitaal.nl Piet Hagenaars

Hoe doorbreken we de onmacht van cultuuronderwijs?

Miriam Gazzah e.a.

De potentie van hiphop-onderzoek.

Annemarie Hogervorst e.a.

Vijf adviezen voor burgerschap op het vmbo

Albert Barth

Coronastress in en rond het onderwijs: wat gaan we eraan doen?

Dian Langenhuijzen

Hoe krijgen we schoolleiders gemotiveerder voor cultuureducatie?

Ronald Kox

De brede schooldag is beter voor cultuureducatie én voor kansengelijkheid

Acht&

Wat is nodig voor een écht inclusieve stadsprogrammering?

Cultuurkrant NL 15 Filmeducatie

Eigenaarschap is de sleutel Hemmo Bruinenberg maakt films met leerlingen van inter­na­ tionale schakelklassen.

Niet hij, maar de jonge nieuwkomers bepalen waarover en in welke stijl. “Je zíet het zelf­ vertrouwen groeien.”

Door Francine van der Wiel

FOTO ITHAKA FILMT/JOERI CALIS

Z

oveel mensen, zoveel verschillen. Zoveel talen ook. Maar één taal begrijpen jongeren allemaal.

Waar ze ook vandaan komen: ze zijn opgegroeid met de beeldtaal van televisie en internet. Wat is er dan logischer dan nieuwkomers met een zeer diverse achtergrond aan de hand van die gedeelde taal te laten ruiken aan hun nieuwe leefomgeving?

En dus zette Hemmo Bruinenberg vijf jaar geleden in samenwerking met de Utrechtse Ithaka internationale schakelklassen (ISK) een pilot op voor het project Ithaka Filmt. Met zijn twee studies, Theater-, Film- en Televisiewetenschappen en Culturele Antropologie, had hij er de juiste papieren voor. De pilot groeide uit tot een succesvol programma, dat sinds twee jaar landelijk is uitgerold en ondergebracht bij een nieuwe stichting: Common Frames.

Eind september ontving hij de Henny Hogenbijl Prijs voor Amateurfilm 2020.

Dit jaar worden, als alle coronavertraging is ingehaald, 40 klassen bezocht: 700 leerlingen in 120 groepjes, met 120 films als resultaat.

staat in het teken van voorbereiden. Eerst natuurlijk de cameratechniek: hoe werkt het, wat kun je met beeld doen, hoe kun je de kijker manipuleren. Verder maken we storyboards, scherpen het verhaal aan en bereiden de filmdag voor. De tweede dag gaan de leerlingen de film met hun groep opnemen. Heel serieus, er wordt niet op de klok gelet. Op dag drie wordt, na groepsoverleg, gemonteerd. Iedereen doet een stukje. Het hele project is zo een hele serie vertaalslagen die ze gezamenlijk maken.”

Samenwerken in een groep is dan ook één van de dingen die de ISK-jongeren vaak als belangrijke ervaring noemen.

Empowerment is voor Bruinenberg een belangrijke doelstelling. De sleutel tot succes is hier het eigenaarschap van het héle proces, denkt hij: “Ze bepalen alles zelf. Je zíet het zelfvertrouwen groeien.

Jongeren die stil zijn, komen als acteur of

Hebben de verhalen van de deelnemers je verrast?

“Wat mij opvalt, is dat ze het moe zijn hun vluchtverhaal te vertellen – veel van hen zijn als vluchteling hier gekomen. Wat ik als antropoloog zie, is dat het gewoon tieners zijn die een gewoon tienerleven willen en aan hun toekomst bouwen. Ze kiezen onderwerpen die dicht bij hen zelf liggen, vaak over school, pesten of twee jongens die verliefd zijn op hetzelfde

Hemmo geeft deze TIPS voor filmdocenten

FOTO CHARLIE FELD

Hoe ziet een project van Ithaka Filmt eruit?

“Nog voor wij de klas binnenstappen, hebben de docenten van de ISK al een paar lessen gegeven, onder andere over filmtermen en genres. Ze hebben dan ook al in groepjes een filmverhaal geschreven en de rollen verdeeld: iedereen kan zelf kiezen of hij bijvoorbeeld wil filmen, acteren of monteren. Daarna gaan onze filmdocenten drie dagen met de jongeren aan de slag. De eerste dag van het project

cameraman ineens tot bloei. En als ze dan de film terugzien op het grote doek – we proberen altijd een bioscoopvertoning te organiseren – zijn ze ontzettend trots.

Onlangs had een meisje van veertien een film gemaakt over haar wens kunstenaar te worden, terwijl haar ouders daar tegen waren. Bij de vertoning zaten haar ouders in de zaal. Dan ben ik dus trots, en onder de indruk.”

• Ga gewoon maken, zonder druk of verwachtingen • Beperk de theorie en pas die aan aan het taalniveau • Hou het veilig: laat deel­ nemers bepalen of de film wordt vertoond en op Youtube wordt gezet • Geef de leerlingen het volledige eigenaarschap

meisje. Laatst had een groep een horrorfilm gemaakt. Echt spannend. Dat kan mij verrassen: zij hadden het genre echt begrepen.”

Naast empowerment, inclusie en integratie is het stimuleren van mediawijsheid een doelstelling van Ithaka Filmt. Bruinenberg vindt het belangrijk dat jonge nieuwkomers ook in de Nederlandse maatschappij bewust met media omgaan, ook al zijn ze op sommige vlakken (privacybescherming, herkennen van propaganda) vaardiger. Begrip van en kennis over het productieproces van media versterkt de kritische blik.

Bij sommigen worden ook toekomst­ dromen over werken in de media wakker gekust. Het geld van de Henny Hogenbijl Prijs (15.000 euro) wordt besteed aan verdere talentontwikkeling.

Zijn al deelnemers van Ithaka Filmt doorgestroomd naar een vervolgtraject in de media?

“Er is iemand die volgend jaar hopelijk wordt toegelaten op de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en een ander volgt hier een fotografie-opleiding. Zulke mensen proberen we bij onze projecten te blijven betrekken als ambassadeurs. Met de Henny Hogenbijl Prijs kunnen we mensen begeleiden naar een opleiding. Wij hebben de contacten, kennen de kanalen.

Zo bereiken we ook een nevendoel, want deze stemmen moeten we meer horen in de media.”

VOOR VIDEO’S EN MEER INFORMATIE OVER ITHAKA FILMT ZIE COMMONFRAMES.NL.

16 Colofon

Nieuwe publicaties

WERELDPROBLEMEN AANPAKKEN MET KUNST EN VERHALEN

ERFGOEDEDUCATIE EN EMOTIES

D

e samenleving wordt steeds diverser en steeds vaker is erfgoed een bron van conflicten. Hoe verenig je dit met het maatschappelijk belang van erfgoedonderwijs? Hoe vind je in erfgoededucatie een balans tussen sociale binding en kritische reflectie? Welke rol spelen gevoelige onderwerpen hierbij? In een themanummer van Cultuur + Educatie wordt hierop gereflecteerd. Het komt voort uit de activiteiten van het meesterschapsteam cultuureducatie dat zich richt op de uitwisseling van kennis en expertise tussen het veld van vakdidactiek, cultureel erfgoed en onderwijs.

C

omponist en theatermaker Merlijn Twaalfhoven laat in Het is aan ons:

waarom we de kunstenaar in onszelf nodig hebben om de wereld te redden zien hoe we

met kunst en verhalen grote en kleine wereldproblemen kunnen aanpakken. Twaalfhoven nodigt de lezer uit om ‘de kunstenaarsmindset’ in onszelf wakker te schudden. We hebben het allemaal in ons om iets van waarde te maken, maar pas als we de krachten bundelen kunnen we het verschil maken.

TE BESTELLEN BIJ ATLAS OF BOL.COM, 21,99 EURO

TE BESTELLEN OF TE DOWNLOADEN OP LKCA.NL

FILMEDUCATIE

CREATIVITEIT

F

itgever Valiz komt met twee publicaties over creativiteit. Wicked Arts Assignment (redactie Emiel Heijnen en Melissa Bremmer) bevat bijna honderd gewaagde, uitdagende, grappige en sociaal betrokken kunstopdrachten. Bruikbaar van primair tot hoger onderwijs, thuis en online.

De No school beweging wil het leren openbreken via creativiteit en roept op tot ruimte voor wild denken, flexibiliteit en samenwerken. No School Manifesto: a

U

ilm is overal en dominant in ons dagelijks leven maar in het onderwijs is er weinig aandacht voor de kracht en pracht van film.

Waarom is het belangrijk om filmeducatie in het curriculum op te nemen? Wat is filmeducatie eigenlijk? Wat kunnen leerlingen van en over film leren?

Met Dit is filmeducatie én met een doorlopende leerlijn wil het Netwerk Filmeducatie lerarenopleiders, schoolbesturen, onderwijskundigen, pedagogisch ontwikkelaars en andere educatie-experts in het po en vo bekend maken met filmeducatie.

movement of creative education

bevat een lexicon met prikkelende begrippen, studentenwerk, een essay over creativiteit en uitleg over de urgentie van de beweging.

TE DOWNLOADEN OP FILMEDUCATIE.NL

VALIZ.NL, 19,90 EURO

Agenda

FOTO PLEIN C

Bij het ter perse gaan van deze krant was nog niet bekend of onderstaande evenementen live of online doorgang vinden. Houd de betreffende websites in de gaten voor de laatste stand van zaken.

12 januari en 9 februari 2021 Training Speciaal Verbeeld

Ben jij als kunstvakdocent werkzaam in het speciaal onderwijs en vind je het belangrijk de verbeelding aan te spreken van leerlingen? De module bestaat uit twee bijeenkomsten van 2,5 uur. Tussen de bijeenkomsten door voer je opdrachten uit. De training is een aanvulling op ‘Voor de klas in het speciaal onderwijs’ van Plein C. pleinc.nl/evenement/ speciaal-verbeeld

23 januari, 6 februari, 13 en 27 maart 2021 Nascholing Kinderen als cultuurmakers

Vierdaagse cursus van de AHK waarbij materiaalonderzoek, ervaringen en verhalen van kinderen het uitgangspunt zijn voor het ontwikkelen van

Cultuurkrant NL is een uitgave van LKCA. De krant is voor professionals in cultuureducatie en cultuurparticipatie en verschijnt 4 maal per jaar.

Postbus 452, 3500 AL Utrecht • www.lkca.nl • Tel.030 711 51 00 • cultuurkrantnl@lkca.nl Je kunt kosteloos een abonnement nemen op de Cultuurkrant NL via www.lkca.nl/cultuurkrantnl De opinies in deze krant geven niet noodzakelijkerwijs de mening of het beleid van LKCA weer. Artikelen mogen alleen na toestemming van de redactie en de auteur worden overgenomen.

Hoofd- en eindredactie Marianne Selie Basisontwerp & vormgeving Marinka Reuten Druk Flevodruk Harlingen Oplage 9000 Redactieadviesraad Evert Bisschop Boele, Astrid Poot, Astrid Rass, Sonja Rinkel en Otmar Watson.

En verder werkten mee Amalia Deekman, Anne van den Dool, Paulien Franken, Pascal Gielen, Fenna van Hout, Marlies De Munck, Arno Neele, Bea Ros, Sanne Scholten, Bas van der Schot, Miriam Schout, Bas Verberk, Josien Vogelaar, Francine van der Wiel, Peter Zunneberg en informatie­ specialisten LKCA

Neem nu kosteloos een abonnement op de Cultuurkrant NL en blijf op de hoogte van ontwikkelingen in je vakgebied. www.LKCA.nl/cultuurkrantnl

een inspirerende vorm van authentieke cultuureducatie die past binnen de eigen onderwijspraktijk. De cursus is voor professionals uit het onderwijs, kinderopvang en kunsteducatie. ahk.nl/kunstenaars-koken

Waarmee kunnen we je helpen?

15 april 2021

Symposium Toekomstdenken: Zetdwang en Geestdrift

Een avond vol omdenken, dromen en creativiteit met Merlijn Twaalfhoven en Eric Jan Pleijster. Het symposium is onderdeel van het talentontwikkelingsprogramma Toekomstdenken voor beeldend kunstenaars, maar is toegankelijk voor iedereen die geïnteresseerd is. turnclub.net/activiteiten

Mei/juni 2021 Erfgoedsymposium Verbindend verleden

Organisator gemeente Rheden, winnaar van de BNG Bank Erfgoedprijs in 2019, had een mooi programma met excursies, workshops en presentaties in de steigers staan. In verband met de coronamaatregelen kon het symposium dit najaar niet doorgaan.

De gemeente heeft daarom besloten om het oorspronkelijke symposiumprogramma in het komende voorjaar (2021) te laten plaatsvinden. Houd de website in de gaten voor de laatste stand van zaken. kunsten92.nl

Wil je weten…

waar je de cursus icc kunt volgen in jouw regio? waar je literatuur kunt vinden voor je onderzoek? hoeveel muziekscholen er in Nederland zijn? of CKV ook verplicht is in het speciaal voortgezet onderwijs? bij wie je in Gelderland terecht kunt voor advies over fondsenwerving? Of in Noord-Holland?

Of heb je een hele andere vraag?

Tob niet langer, maar bel ons.

Of mail ons. Daar zijn we voor.

Voor jou. Samen met jou.

030-7115100 vraag@lkca.nl www.lkca.nl

Samen werken aan cultuur voor iedereen