Comenius marienburg pws mondhygiene bij meisjes ineke riemersma, celine jansma, chantal postma en ja

MondhygiĂŤne bij meisjes In de puberteit Ineke Riemersma, Celine Jansma, Chantal Postma & Janine Wijkstra

PWS Havo

CSG Comenius

Vakken: biologie & scheikunde Begeleider: M.Edelenbos 10

Voorwoord

Wij zijn Janine, Chantal, Ineke en Celine. Ons PWS gaat over mondhygiëne bij meisjes in de pubertijd (12 t/m 16 jaar). We hebben dit onderwerp gekozen omdat ons is opgevallen dat veel meisjes in de puberteit weinig aandacht besteden aan en advies krijgen over hun gebit en hygiëne. Naar onze mening zijn ze zich niet bewust genoeg van hun gebit. Er wordt niet veel over mondhygiëne gesproken en ons is opgevallen dat vooral kinderen niet goed geïnformeerd worden. We hebben voor een bepaalde groep gekozen, meisjes tussen 12 en 16 jaar, en hebben specifiek voor meisjes in de pubertijd gekozen omdat we verwachtten dat dit ook een rol speelt bij de mondhygiëne. Bij jongens begint de pubertijd pas later en daarom hebben we alleen voor meisjes gekozen; anders zou het lastig te vergelijken zijn.

Buiten school om hebben we verschillende deskundigen geraadpleegd. We hebben contact gelegd met een mondhygiëniste, genaamd Saskia de Groot, die we hebben geïnterviewd.

Op school hebben we een practicum uitgevoerd en hebben we een les gegeven aan meisjes tussen 12 en 16 jaar.

In de les we hebben de meisjes een enquête laten invullen met een aantal vragen over de mondhygiëne. Hierna hebben we ze verteld wat ons PWS precies inhoudt en wat ons doel is.

Vervolgens hebben ze een proefje met tandplaqueverklikkers gedaan waarmee ze konden zien hoeveel tandplak ze hadden en waar precies. Hierna mochten ze weer een enquête invullen met vragen over het proefje. Als bedankje voor het meewerken hebben ze allemaal nog een tandenborstel meegekregen.

Zoals net al genoemd hebben we ook een practicum op school uitgevoerd. Met dit practicum zijn we erachter gekomen wat de pH-waarden zijn van een aantal dranken.

Na deze proef zijn we nog de kantine rond geweest om nog meer meisjes tussen de 12 en 16 jaar de enquête te laten invullen.

Friesland; Leeuwarden/Stiens 6 Februari 2017

1

Inhoudsopgave

Voorwoord blz. 1 Inhoudsopgave blz. 2 Inleiding blz. 3 Hoofdstuk 1: Welke factoren hebben het meest invloed op de mondhygiëne bij de meisjes? blz. 4 §1.1: Voedingsmiddelen blz. 4/5/6 §1.2: Beugel blz. 7 & 8 §1.3: Kauwgom blz. 9 §1.4: Hormonen blz. 10 §1.5: Roken blz. 11 & 12 Hoofdstuk 2: Krijgen de jongeren voldoende informatie over de mondhygiëne? blz. 13 Hoofdstuk 3: Wat zijn de pH-waarden van bepaalde dranken en wat is de invloed hiervan op de mondhygiëne? blz. 14-16 Hoofdstuk 4: Weten de meisjes wat een goede mondhygiëne inhoudt? blz. 17 Hoofdstuk 5: Weten de meisjes wat de consequenties zijn van een slechte mondhygiëne? blz. 18 Hoofdstuk 6: Wat weten meisjes over de invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne? blz. 19 Hoofdstuk 7: Welke tandpasta en mondwater gebruiken de meeste meisjes en wat voor invloed heeft het op de mondhygiëne? blz. 20 §7.1: Tandpasta blz. 20-22 §7.2: Mondwater blz. 22-23 Hoofdstuk 8: Hoe optimaal zorgen VO-leerlingen (meisjes) voor hun mondhygiëne bij de meisjes? blz. 24 & 25 Conclusie blz. 26 & 27 Nawoord blz. 28 Interview Mondhygiëniste Saskia de Groot blz. 29 - 33 Vragen enquête PWS mondhygiëne blz. 34 & 35 Vragen enquête na de les PWS mondhygiëne blz. 36 Logboek Ineke blz. 37 & 38 Logboek Chantal blz. 39 & 40 Logboek Janine blz. 41 & 42 Logboek Celine blz. 43 & 44 Bronnenlijst & Boeken

blz. 45 & 46

2

Inleiding

Mondhygiëne is erg belangrijk voor de algemene gezondheid. Een goede mondhygiëne is het bewust bezig zijn met je mond. Hierbij is het belangrijk dat je regelmatig een bezoek brengt aan de tandarts. Ook is tandenpoetsen van belang bij het verzorgen van je gebit, het is zelfs de basis van een goede mondhygiëne.

In dit profielwerkstuk is onderzocht hoe het staat met de mondhygiëne bij meisjes tussen de 12 en 16 jaar. Het lijkt alsof meisjes in de pubertijd niet genoeg aandacht besteden aan de mondhygiëne. Om hier meer zicht op te krijgen is er zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek gedaan. Er is namelijk een interview gedaan met iemand uit het vakgebied maar ook is er een enquête gedaan en zijn er proefjes uitgevoerd.

In dit PWS wordt de onderzoeksvraag 'Hoe staat het met de mondhygiëne van meisjes tussen 12 en 16 jaar?' beantwoord met de volgende deelvragen:

ê

- Welke factoren hebben het meest invloed op de mondhygiëne bij de meisjes?

ê

- Krijgen de jongeren voldoende informatie over de mondhygiëne?

ê

- Wat zijn de pH-waarden van bepaalde dranken en wat is de invloed hiervan op de mondhygiëne?

ê

- Weten de meisjes wat een goede mondhygiëne inhoudt?

ê

- Weten de meisjes wat de consequenties zijn van een slechte mondhygiëne?

ê

- Wat weten de meisjes over het invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne?

ê

- Welke tandpasta en mondwater gebruiken de meeste meisjes en wat voor invloed heeft het op de mondhygiëne?

ê

- Hoe optimaal zorgen VO-leerlingen (meisjes) voor hun mondhygiëne op basis van de enquête?

Het doel van dit PWS is dat de meisjes in de pubertijd meer informatie en advies krijgen over de mondhygiëne zodat hiermee geen problemen ontstaan. De gegeven les heeft daar een bijdrage aan geleverd.

3

Hoofdstuk 1: Welke factoren hebben het meest invloed op de mondhygiëne bij de meisjes? §1.1: Voedingsmiddelen Onze eet- en drinkgewoonten hebben invloed op het gebit. Door verkeerde voedingsgewoonten kunnen gaatjes ontstaan en kan tanderosie optreden.

Eten en drinken tasten het glazuur van tanden en kiezen aan. Speeksel helpt het gebit na verloop van tijd zich weer te herstellen. Het heeft namelijk een beschermende werking doordat het speeksel het zuur van het eten en het drinken weer neutraliseert. Het is belangrijk niet de hele dag door te eten of bepaalde dranken te drinken. Drie hoofdmaaltijden en maximaal vier tussendoortjes per dag is voldoende zodat het gebit dan genoeg tijd heeft om zich te herstellen. Ook is het niet verstandig om net na het eten/drinken de tanden te poetsen; Het glazuur wordt direct na het eten een beetje zachter waardoor het makkelijker kan worden "weggepoetst". Dit kan veroorzaakt worden door de schurende werking van de tandenborstel en de tandpasta. Het is het beste om pas na minimaal een half uur je tanden te poetsen.

In alle voedingsmiddelen en dranken zitten zetmeel en suikers. Tandplak is een laagje op de tanden wat bestaat uit bacteriën. Die bacteriën zetten het zetmeel en de suikers om in zuren. Die zuren zorgen ervoor dat het glazuur wegslijt en dat er uiteindelijk gaatjes ontstaan. Hoe vaker je voedingsmiddelen gebruikt waar veel suiker en zetmeel in zitten, hoe groter de risico op gaatjes. Aan veel voedingsmiddelen worden suikers toegevoegd zoals aan snoep en frisdrank. Echter zit in bijvoorbeeld fruit van nature al suikers en tasten die de tanden minder aan dan dropjes en ander kleverig snoepgoed. Zetmeel zit in aardappels, brood, crackers en pasta's. Dit zetmeel wordt ook omgezet in zuren en kan dus gaatjes veroorzaken.

Het is belangrijk om je bewust te zijn van wat je eet , hoeveel en hoe vaak je eet.

In veel voedingsmiddelen zitten zelf ook al zuren. Dit is vaak niet duidelijk te proeven door de suiker die is toegevoegd. In tegenstelling tot suikers, die eerst omgezet moeten worden in een zuur, kunnen zuren die al in voedingsproducten voorkomen het glazuur rechtstreeks oplossen. Bij zure producten gaat het oplossen van het glazuur dus eigenlijk nog sneller en makkelijker. Het effect van zuren houdt in de mond minimaal een half uur aan nadat er iets zuurs genuttigd is. Van een zuuraanval kan het glazuur ook weer herstellen alleen heeft dat wel even tijd nodig. Voor het gebit is het slecht als er te vaak zure producten worden gegeten of gedronken. Het glazuur van het gebit lost dan blijvend op en komt niet meer terug.

Om tanderosie zoveel mogelijk te voorkomen moet je kijken naar de manier van drinken en eten. Het is verstandig niet te veel zure producten te consumeren en niet te vaak. Hoe lang de zure producten in de mond worden gehouden heeft ook invloed op de tanderosie.

4

In suikervrije lightproducten zitten suikervervangers die geen gaatjes veroorzaken. Toch zit er in een aantal lightproducten evenveel zuur als in de niet-lightproducten waardoor de kans op slijtage van het gebit even groot is. Daarnaast is vaak gebruiken van lightproducten soms minder geschikt voor kinderen vanwege de mogelijke bijwerkingen.

Naast alle nadelen die voedingsmiddelen op je gebit hebben, hebben ze ook voordelen.

Voeding zorgt natuurlijk voor energie, maar daarnaast zorgt het ook voor nieuw 'bouwmateriaal' en 'gereedschap'. Voor bijvoorbeeld parodontitis1 is voeding nodig om het slijmvlies weer te herstellen en er zijn bepaalde voedingsmiddelen die ontstekingen tegenhouden. Verder heeft voeding ook invloed op tandplak. Om kort te zijn: de juiste voeding is erg van belang omdat het nodig is voor het gezond houden van de tanden, kiezen en het slijmvlies.

Het gebit van kinderen/jongeren is extra kwetsbaar. Dit komt doordat het glazuur van de net doorgekomen tanden en kiezen van het blijvend gebit nog niet volledig uitgehard is.

Ook hebben meisjes in de pubertijd vaak een ander eet- en drinkpatroon. Zo eten ze vaker tussendoortjes die veel suikers en zuren bevatten. Verder drinken ze vaker frisdranken, sportdrankjes, mixdrankjes en vruchtendrank, wat ook weer erg slecht is voor het gebit.

Door dit verslechterde patroon is er vaak een toename van gaatjes en tanderosie merkbaar.

Dit is aanleiding tot zorgen. Kinderen hebben namelijk een gezond gebit nodig om ook later nog goed mee te kunnen eten en drinken. Er moet extra aandacht besteed worden aan goede eet- en drinkgewoonten van kinderen.

Pubers zitten in een fase waarin ze steeds meer dingen uitproberen. Hieronder valt ook alcoholgebruik. In alcoholische drankjes zitten veel suikers, die in de mond weer kunnen zorgen voor tanderosie en gaatjes. Daarnaast zijn sommige drankjes erg zuur, wat ook weer erg slecht is voor het gebit. Daarenboven zorgt de alcohol voor een drogere mond en kan het een slechte geur uit de mond versterken.

1

Tandvleesontsteking die verder gaat dan het tandvlees

5

Hiernaast is een schatting te zien van de hoeveelheid suiker die is toegevoegd aan drankjes die door veel jongeren gedronken worden. Naast de suikers bevatten de frisdrank en tweedrank ook nog verborgen zuren. Deze zijn, zoals net al aangegeven, vaak niet merkbaar door de vele suikers die zijn toegevoegd. De combinatie van zuren en suikers zijn extra schadelijk voor het gebit.

suikerklontjes

Energiedrankjes (flesje)

10 Ă 14

Frisdrank (glas)

5

Cola (blikje)

7

Appelsap (glas)

4

Sinaasappelsap (glas)

4

Tweedrank (glas)

5

Ice Tea (glas)

7

Limonade (glas)

4

Yoghurtdrank (glas)

5

Chocolademelk (glas)

4

Water

0

Thee zonder suiker

0

Fig. 1 Hoeveelheid suiker in drankjes die

veel jongeren drinken

6

§1.2: Beugel Veel meisjes in de pubertijd krijgen een beugel, om het gebit mooi recht te laten staan. Er bestaan verschillende beugels die ook allemaal een verschillende functie hebben, maar veel meisjes dragen een blokjesbeugel. Voornamelijk bij een blokjesbeugel is een goede mondhygiëne erg belangrijk, omdat het een beugel is die je er niet zomaar even uit kan halen.

Bij een vaste beugel blijven etensresten makkelijker zitten dan wanneer je geen beugel draagt. Door deze achterblijvende etensresten kan er tandplak ontstaan. Als je niet vaak of niet goed genoeg poetst, zorgen de etensresten, en de bacteriën die daarbij ontstaan, voor aantasting van het glazuur. Hierdoor kunnen vlekken op de tanden en kiezen ontstaan.

Daarbij kan een beugel zorgen voor ontstoken tandvlees en gaatjes.

Al deze gevolgen hebben geen goede invloed op de mondhygiëne.

Het schoonmaken van een gebit met een vaste beugel kost iets meer tijd dan bij een gebit zonder beugel. Ten eerste heb je een andere poetsmethode nodig. Hier komen we later op terug. Met een elektrische tandenborstel kun je je gebit goed schoonhouden, maar tandenstokers of ragertjes zijn ook wel handig. Met de tandenstokers of ragers kun je namelijk beter tussen de beugel en de tanden komen dan met een tandenborstel. Het is belangrijk dat het daar ook goed schoon wordt.

Een losse beugel moet ook goed schoongemaakt worden. Er kan kalkaanslag ontstaan door het speeksel in de mond. Daarom moet een losse beugel elke dag gepoetst worden met een tandenborstel en tandpasta.

Tandartsen adviseren beugeldragers vaak dagelijks een spoelmiddel te gebruiken met fluoride. De fluoride helpt gaatjes voorkomen.

De beste poetsmethode bij een vaste beugel Hieronder is een afbeelding te zien van de gebruikelijke poetsmethode bij een beugel. De buitenkant van je tanden hebben meer aandacht nodig omdat de blokjes op die tanden zitten.

Fig.2 gebruikelijke poetsmethode bij een beugel

7

Belangrijk is dat er boven, op en onder de blokjes wordt gepoetst. Ook moeten natuurlijk de binnen- en bovenkant van het gebit en worden gepoetst, zoals bij de normale poetsmethode. Het is handig om ook hier een vaste volgorde aan te houden zodat je geen delen van het gebit vergeet. Als laatst moet je niet vergeten het tandvlees een beetje mee te poetsen.

Zoals al eerder aangegeven is het ook hygiënisch en gezond voor het tandvlees om na het poetsen nog tandenstokers of ragers te gebruiken.

Bij het dragen van een beugel is goed poetsen erg belangrijk. Om problemen te voorkomen is het aan te raden om 4 keer daags je tanden te poetsen.

•

‘s morgens na het eten: 5 minuten

•

‘s middags na schooltijd/het eten: 2 minuten

•

‘s avonds na het avondeten: 2 minuten

•

‘s avonds voor het naar bed gaan: 5 minuten

Wanneer je een beugel draagt, moet je geregeld naar de orthodontist. De orthodontist kijkt of alles goed gaat en past de beugel aan als dat nodig is. Ook wordt er naar de mondhygiëne gekeken. Als deze matig blijkt te zijn is er nog niet veel aan de hand en kan je verwezen worden naar een mondhygiënist. De mondhygiënist kijkt naar de oorzaak en probeert het te verhelpen, met de hulp van het kind. De mondhygiëne kan ook onvoldoende zijn. Er kan dan besloten worden om de beugel er eerder uit te halen of de beugel zelfs helemaal niet te plaatsten. Het is belangrijk dat er goed om de mondhygiëne wordt gedacht bij een beugel.

Wanneer dit niet het geval zou zijn, zou er een groot risico op problemen ontstaan, zoals verkleuring op de tanden en kaakbotverlies.

8

§1.3: Kauwgom Sommige mensen houden van kauwgom, voornamelijk tieners. Zij gebruiken het vaak om een fris gevoel in de mond te krijgen. Het kauwgom kauwen heeft vooral voordelen op de mondhygiëne. We zetten hier een paar op een rijtje.

Als eerste kun je met kauwgom etensresten verwijderen waardoor het een frisser gevoel in de mond geeft. Dit is voor velen de reden om kauwgom te kauwen.

Ten tweede verwijdert kauwgom ruim 100 miljoen bacteriën uit je mond. Echter heeft het niet alleen voordelen. Een nadeel hiervan is dat het niet alleen de slechte, maar ook de goede bacteriën opneemt. Eigenlijk zouden de goede bacteriën niet opgenomen moeten worden, want zij houden de mond gezond.

Als laatste activeert het kauwgom kauwen de productie van speeksel, waardoor de tandplakvorming vermindert. Speeksel neutraliseert de zuren uit voedingsmiddelen en heeft dus een positief effect op de mondhygiëne. Het kauwen van kauwgom beschermt het gebit tegen gaatjes en tanderosie. Hierbij moet wel vermeld worden dat het om kauwgom zonder suiker gaat. Suikers hebben namelijk weer nadelige effecten op het gebit. De meest aanbevolen kauwgom zonder suiker is Xylifresh. Het bevat voor 100% xylitol, een natuurlijke zoetstof, en helpt tandplak te voorkomen.

Over het algemeen is kauwgom kauwen helemaal niet slecht voor de mondhygiëne. Het enige nadeel is, is dat er ook goede bacteriën verwijdert worden. Verder zorgt het voor een fris gevoel, verwijdert het etensresten en slechte bacteriën, en bevordert het de speekselproductie. Voor meisjes in de pubertijd geeft kauwgom kauwen dus geen problemen.

9

§1.4: Hormonen Hormonale schommelingen zijn veranderingen die invloed hebben op de bacteriën in de mond en ontstekingen als gevolg kunnen hebben.

Onderzoeker Charlene Krejci van de Case Western University stelt dat er een duidelijk verband is tussen de vrouwelijke hormonen, tandvlees- en weefselontsteking en andere vrouwspecifieke gezondheidsklachten zoals botontkalking, zwangerschapsproblemen en bijwerkingen van hormoontherapie. Dit heeft Krejci geconcludeerd op basis van bijna honderd onderzoeken.

Bij meisjes tussen de 12 en 16 jaar komt dit natuurlijk nog niet echt aan bod en daarom gaan we hier ook niet verder op in. Wel zijn er al hormonale schommelingen in de puberteit van de meisjes. Dit heeft gevolgen voor het gebit. Zoals hierboven al werd genoemd hebben de hormonale schommelingen invloed op de bacteriën. De bacteriën kunnen zorgen voor ontstekingen in de mond, zoals tandvleesontsteking.

Daarnaast kan stress ook een factor zijn voor een grotere kans op ontstekingen. Langdurige stress ontregelt namelijk de ontstekingsreactie2. Wanneer er geen complicaties zijn wordt een ontsteking, als gevolg van een stressreactie, geremd door cortisol3. Echter wordt dit minder effectief wanneer er sprake is van een verlaagde of verhoogde cortisolspiegel, veroorzaakt door langdurige stress. Het resultaat van langdurige stress is een chronische ontstekingsreactie in het lichaam die zich zelf versterkt.

In de mond is dit terug te zien aan een verhoogde bloedingsneiging. Dit wil zeggen dat je makkelijker of langer bloedt dan normaal. De verhoogde bloedingsneiging wordt in de mond gekenmerkt door snel bloedend tandvlees, iets waar meisjes in de puberteit vaak ook al last van hebben.

Amylase komt voor in het speeksel van de mens. Het is een enzym4 en heeft als functie om zetmeel te hydrolyseren5. De moleculen worden onder andere omgezet in suikers. Hoe meer amylase er geproduceerd wordt door stress, hoe meer suiker er in de mond omgezet wordt.

Dit kan weer voor problemen zorgen.

Ten slot heb je veel meer trek in zoetigheid in perioden van stress. Vooral bij meisjes in de pubertijd komt dit snoepgedrag bij stress vaak voor.

2

Reactie van het lichaam op beschadiging van weefsel of op prikkels van buiten Anti-stresshormoon 4 Organische molecuul dat reacties mogelijk maakt of versnelt 5 Chemische reactie waarbij een stof wordt gesplitst met behulp van water

3

10

§1.5: Roken Meisjes en jongens in de puberteit proberen steeds vaker dingen uit, waaronder roken. Vaak weten de jongeren niet goed wat de invloed daarvan is op de mondhygiëne.

Rokers proeven en ruiken minder goed dan niet-rokers. Bovendien is roken een van de veel voorkomende oorzaken van een slechte adem. Veel rokers gebruiken mondwater om de geur deels te maskeren.

Roken zorgt ervoor dat de weerstand in het lichaam verminderd, ook specifiek in de mond.

Doordat de rook daar langs komt, worden de bloedvaatjes wat dunner en kleiner, en vernauwd het tandvlees een beetje. Daardoor komt de spoeling (wat ons eigenlijk beschermt) minder goed in het tandvlees. Daarnaast droogt rook de mond uit. Er is dan minder speeksel waardoor het tandplak meer zijn eigen gang kan gaan.

Roken kan zelf verschillende ziekten in de mond veroorzaken of verergeren, zoals tandvleesontstekingen of mondkanker. Hier gaan we zo verder op in.

Gezond tandvlees heeft een roze kleur, is stevig en bloedt niet. Als het tandvlees wel bloedt, is het ontstoken. Bij rokers is ontstoken tandvlees minder gemakkelijk te zien omdat het niet snel bloedt. De nicotine zorgt voor vernauwde bloedvaten en hierdoor bloedt het tandvlees minder snel. Daardoor kan de ontsteking zich ongemerkt uitbreiden en zelfs het kaakbot aantasten. Dit kan uiteindelijk weer leiden tot het uitvallen van tanden en kiezen.

Door het roken ontstaat er een rookaanslag op het gebit. De tanden en kiezen verkleuren en zijn minder makkelijk schoon te houden. Een mondhygiënist kan de aanslag verwijderen door de tanden en kiezen te polijsten, maar het is natuurlijk beter om helemaal geen aanslag op je tanden te veroorzaken!

Zoals net al kort is genoemd kan roken tandvleesontstekingen veroorzaken of verergeren.

Door ontstoken tandvlees kan parodontitis ontstaan. Parodontitis ontstaat vaak bij rokers en wellicht ook in erge mate. Het kan behandeld worden maar dat heeft het beste resultaat als je niet meer gaat roken. Door te stoppen met roken is er juist een grote kans op bloedend tandvlees, wat komt door de verbetering van de doorbloeding in het lichaam. Na een tijdje zul je steeds minder last hebben van bloedend tandvlees.

Bij een roker genezen wondjes in de mond minder snel dan bij niet-rokers. Rokers lopen ook meer risico op afwijkingen aan de weefsels van de mond, tong en keel. Dit kan leiden tot mondkanker. Het risico daarop is in de mondholte zelf twee tot vier keer groter. Bij de combinatie van roken en alcohol gebruik is het risico nog groter. Ongelukkigerwijze zijn dit vaak de dingen die de jongeren van tegenwoordig uitproberen.

-

11

We hebben nu de factoren: voedingsmiddelen, een beugel, kauwgom, hormonen en roken genoemd. Maar welke factoren hebben nu de meeste invloed op de mondhygiëne?

Een goede mondhygiëne is het dagelijks bewust bezig zijn met je mond. Met een goede mondhygiëne houd je je tanden, kiezen en tandvlees gezond.

Door een verkeerd voedingspatroon kunnen gaatjes en tanderosie ontstaan. Aan de andere kant is de juiste voeding erg van belang omdat het nodig is voor het gezond houden van de tanden, kiezen en het slijmvlies. We kunnen zeggen dat voedingsmiddelen dus invloed hebben op de mondhygiëne, omdat tanden en kiezen makkelijk aangetast kunnen worden door een verkeerd voedingspatroon. Toch heeft het meer invloed op de mondgezondheid.

(De mondhygiëne valt onder mondgezondheid.)

Een beugel heeft een erg grote invloed op de mondhygiëne.

Als je een beugel hebt is het belangrijk om vaak en goed te poetsen. Achter een beugel kunnen namelijk makkelijker etensresten blijven hangen. Wanneer dit niet weggepoetst wordt zorgt dit voor aantasting van het glazuur. Daarbij kan een beugel zorgen voor ontstoken tandvlees en gaatjes.

Al deze gevolgen hebben geen goede invloed op de mondhygiëne.

Kauwgom verminderd de tandplakvorming doordat er meer speeksel gevormd wordt.

Daarnaast neutraliseert het speeksel zuren waardoor deze de tanden en kiezen niet erg aantasten. Zo blijven de tanden en kiezen gezond. Kauwgom heeft dus wel invloed op de mondhygiëne.

Hormonen hebben invloed op de mondhygiëne. Hormonale schommelingen hebben namelijk invloed op de bacteriën. De bacteriën kunnen zorgen voor ontstekingen in de mond, zoals tandvleesontsteking.

Roken droogt de mond uit. Er is dan minder speeksel waardoor het tandplak meer zijn eigen gang kan gaan. Ook kan roken verschillende ziekten in de mond veroorzaken of verergeren, zoals tandvleesontstekingen of mondkanker. Wanneer dit gebeurt is de mond niet gezond en heeft het dus invloed op de mondhygiëne, maar ook heeft het invloed op de mondgezondheid.

12

Hoofdstuk 2: Krijgen jongeren voldoende informatie over de mondhygiëne?

Volgens mondhygiëniste Saskia de Groot is er meer behoefte aan betere voorlichting op jongere leeftijd over de mondhygiëne.

Kinderen in de pubertijd hebben vaak minder aandacht voor hun gebit. Ze poetsen niet goed en niet vaak genoeg. Vaak kunnen kinderen van deze leeftijd ook een nonchalante houding aannemen ten opzichte van de gezondheid van hun gebit en hun mondhygiëne. Mede hierdoor lopen jongeren een groter risico op een verslechterd gebit. Daarbij komen de ouders vaak pas te laat in actie. Zij hebben vaak zelf een gezond gebit en gaan er eigenlijk al vanuit dat hun kinderen dat ook zullen hebben/krijgen. Toch is dat vaak niet zo. De tijden zijn veranderd en kinderen worden nu steeds meer verwent met tussendoortjes etc. De ouders zien vaak het kwaad er niet van in. Ouders denken vaak dat het vanzelf wel goed komt, maar een gezond gebit krijg je niet zomaar, daar moet je wel iets voor doen. Kinderen met een gezond gebit hebben ook later een grotere kans op een goed gebit. Wanneer een kind een slecht gebit heeft is er de kans groot dat er gebitsproblemen zullen ontstaan.

Hierom is het erg belangrijk dat jongeren én de ouders meer advies krijgen. Wanneer de ouders niet genoeg weten over het belang van een goede mondhygiëne, weten de kinderen het vaak ook niet. Volgens mondhygiëniste Saskia de Groot staan de ouders wel open voor meer advies en willen ze graag verbetering zien. Het kost alleen wel veel tijd om iemand bewust te maken van wat je eigen invloed is op je mondhygiëne en mondgezondheid. Bij jonge kinderen hebben de ouders nog veel invloed en is het makkelijk om hen voor te lichten. Jongeren zijn vaak zelf al verantwoordelijk voor hun mondhygiëne, de ouders hebben niet zo veel meer te zeggen. Daarom is het belangrijk dat de ouders al vroeg beginnen met het voorlichten. Op latere leeftijd gaat dat meestal niet zo makkelijk meer.

Daarnaast geeft de tandarts, wanneer dat nodig is, ook wel advies bij een tandartsbezoek.

Echter is dit tandartsbezoek maar één à twee keer per jaar. Vaak denken jongeren kort na een tandartsbezoek beter aan hun mond en gebit, maar vergeten het na een tijdje weer.

Daarom is dit advies niet erg effectief.

13

Hoofdstuk 3: Wat zijn de pH-waarden van bepaalde dranken en wat is de invloed hiervan op de mondhygiĂŤne?

De pH-waarde zegt iets over de zuurtegraad in een oplossing.

De pH-waarde kan variĂŤren tussen 1 en 14. Een neutrale pH-waarde ligt rond de 7. Een pHwaarde onder de 7 noemen we zuur. Maagzuur is een voorbeeld van een zuur. Dit heeft een pH-waarde van 2. Een pH-waarde boven de 7 noemen we basisch. Een voorbeeld hiervan is ovenreiniger. Dit heeft een pH-waarde van 12, en is dus zeer basisch.

Je kunt een pH-waarde nagaan met een indicatorstrip. Bij de pH-waarden horen verschillende kleuren. Wanneer je een indicatorstrip in een bepaalde vloeistof houdt, zal er een bepaalde kleur op de strip ontstaan. Deze kun je vergelijken met de kleuren die weergegeven zijn op het doosje waar de strips in zitten. Bij de kleuren staan ook de pHwaarden aangegeven.

Door zuren kan tanderosie worden veroorzaakt. Dit kan ontstaan door dranken, maar ook door voedsel. Daarbij kan maagzuur een oorzaak zijn, denk aan overgeven door o.a. boulimia, anorexia of alcoholisme.

Het speeksel zorgt voor een natuurlijke bescherming tegen erosie. Een buffer zorgt ervoor dat zuren in de mond worden geneutraliseerd. In cola zit een buffer, maar in appelsap weer niet. Daarom is appelsap slechter voor je gebit.

6 Ook vormen de speekseleiwitten een neerslag op de tanden die een beschermende werking heeft. Als je direct na het nuttigen van zuur de tanden poetst, slijt het sneller weg. Het beste is dus gewoon om niet te veel zuur eten en drinken in te nemen.

Hoe zuur mag een drank zijn?

Bij een pH onder de 5,5 in de mond kan het tandglazuur gaan oplossen. Hoe zuurder de drank, hoe meer erosie kan optreden bij het gebit. Dus belangrijk is dat je een zo neutraal mogelijke pH-waarde binnenkrijgt. Dit is beter voor je gezondheid en voor je gebit.

Elk soort drinken heeft een andere PH-waarde. We hebben een proefje gedaan bij verschillende dranken en speeksel. In de tabel hieronder staan de resultaten weergegeven.

Soort drank Coca cola Melk Yoghurt drank Cola light Energy drink Sinaasappelsap Appelsap Koffie Thee

pH-waarde 3 7 4 4 3 3 3 6 6.5

Wat dachten wij?

5 6 5 6 4 4 6 7 7

6

Deeltje dat energie en aminozuren levert

14

IJsthee 3 5 Speeksel 7 6.5

Fig. 3 Resultaten pH-waarden

We hebben met indicator strips de pH-waarden kunnen meten. Allereerst hebben we onze verwachtingen opgeschreven, waarna we de waarden daadwerkelijk hebben onderzocht.

Lang niet al onze verwachtingen klopten. Hieruit blijkt dat we ons er niet bewust van waren hoe zuur sommige dranken zijn. Een voorbeeld is de pH-waarde van appelsap. We hadden duidelijk onderschat hoe zuur appelsap is. Daarentegen hadden we van melk verwacht dat het zuurder zou zijn. Ook is de pH van ons speeksel gemeten. We verwachtten een waarde van 6.5 maar het bleek 7 te zijn. Echter hebben we op internet gevonden dat het speeksel meestal een pH-waarde van 6.5 heeft.

De dranken met de laagste pH hebben we nogmaals getest, maar dan met speeksel.

Speeksel heeft duidelijk invloed op de zuurtegraad van dranken. Het zorgt ervoor dat het deels wordt geneutraliseerd. Coca cola is zelfs 2 waarden neutraler geworden. Dit komt ook door de buffer die de cola bevat, wat eerder hierboven is vermeld.

Hieronder is de tabel te zien met daarin ook de waarden van yoghurt drank, Energy drink en ijsthee.

Soort drank met speeksel pH-waarde Coca Cola 5 Yoghurt drank 5 Energy drink 4 IJsthee 4

Fig. 4 Resultaten pH-waarden met speeksel

Alle dranken die we hier hebben genoemd worden door pubermeisje vaak gedronken. Zoals al te zien is zijn veel dranken erg zuur. Dit heeft geen goede invloed op het gebit. De tanden en kiezen gaan hierdoor slijten, waardoor gaatjes kunnen ontstaan. Wanneer dit gebeurd zijn de tanden en kiezen niet meer volledig gezond en is de mondhygiĂŤne dus deels aangetast.

Cola, ijsthee, appelsap, sinaasappelsap en Energy drink zijn de zuurste dranken die we hebben onderzocht. Deze hebben daarom meer invloed op de mondhygiĂŤne dan de andere onderzochte dranken. Het blijkt dat appelsap nog slechter is dan cola.

15

Om nog een duidelijker beeld te krijgen van de verschillende pH-waarden hebben we hieronder nog een tabel toegevoegd. Hierin staan pH-waarden vermeld van nog meer dranken maar ook van maagzuur en menselijk bloed.

Voorbeelden: Fanta Orange Rivella Light Maagzuur AA drink 7-Up Karnemelk Cassis Menselijk bloed Spa Rood

pH-waarde: 3.1 3.2 2.0 3.5 2.8 4.7 2.7 7.7 3.8 Fig.5 pH-waarden

16

Hoofdstuk 4: Weten de meisjes wat een goede mondhygiëne inhoudt?

Een goede mondhygiëne houdt in dat je je mond dagelijks goed verzorgd. Hierdoor blijven tanden mooi en gezond. Ook je tandvlees blijft gezond en je houdt een frisse adem.

Wanneer je een slechte mondhygiëne hebt, bestaat er ook een kans dat je een slechte gezondheid kunt oplopen. Dit omdat tandvleesontstekingen kunnen leiden tot hartkwalen, doordat bacteriën via wondjes in je lichaam komen. Dit kan in je bloedsomloop terecht komen en kan leiden tot ernstige gezondheidsproblemen.

Een goede mondhygiëne is dus goed voor je mond, maar ook voor je gehele lichaam.

Wat je kunt doen tegen een slechte mondhygiëne, is: ê ê ê

de ruimtes tussen de tanden schoonmaken door te stoken en te flossen de tanden poetsen met een fluoride-houdende tandpasta de mond spoelen met mondwater

Omdat op internet of in overige bronnen weinig te vinden is over de kennis die pubermeisjes hebben over de mondhygiëne, hebben we zelf een klein onderzoek gedaan. Dit hebben we gedaan door middel van een enquête onder een groep meisjes van 12 t/m 16 jaar.

In onze enquête was de eerste vraag: “Wat is een goede mondhygiëne?”

Een goede mondhygiëne is het bewust bezig zijn met je gebit.

22 meisjes hadden deze vraag goed beantwoord.

8 meisjes hadden deze vraag fout beantwoord.

Hieruit concluderen wij dan ook dat de meeste meisje wel weten wat een goede mondhygiëne inhoudt. Sommige meisjes dachten ook dat gezond tandvlees de betekenis was voor een goede mondhygiëne. Het heeft wel veel te maken met een goede mondhygiëne, maar het is niet de daadwerkelijke betekenis. Witte tanden ziet er vanaf de buitenkant gezond uit, maar heeft niet direct met een goede mondhygiëne te maken. Een slechte adem wordt veroorzaakt door bacteriën. Wanneer je bewust bezig bent met je gebit, zijn er ook minder bacteriën en is de kans op een slechte adem minder groot.

De betekenis van een goede mondhygiëne volgens pubermeisjes Wite tanden Bewust bezig zijn met je gebit Goed tandvlees hebben Goede adem

Fig. 6 Resultaten betekenis goede mondhygiëne volgens de pubermeisjes

17

Hoofdstuk 5: Weten de meisjes wat de consequenties zijn van een slechte mondhygiëne?

Net zoals bij de vorige deelvraag hebben we deze antwoorden gebaseerd op de ingevulde enquête.

In onze enquête hebben we de vraag gesteld: “Wat denk jij dat de gevolgen zijn van een slechte mondhygiëne?” Hierop werden verschillende antwoorden gegeven. Een aantal gegeven antwoorden staan hieronder weergegeven.

-

rotte tanden

-

vieze tanden

-

ontstoken tandvlees

-

tandsteen

-

gele tanden

-

vieze adem

Uit deze antwoorden kunnen we concluderen dat de meisjes wel een idee hebben van wat een slechte mondhygiëne is, maar het niet exact weten. Zo weten sommige meisjes wel dat ontstoken tandvlees een consequentie is. Het hebben van gele tanden, wat ook erfelijk bepaald kan zijn, is niet een consequentie van een slechte mondhygiëne. Het snel hebben van tandsteen of een slechte adem, is ook niet een directe consequentie. Wanneer deze drie laatst genoemde punten voortkomen uit het slecht poetsen en slecht verzorgen van je gebit, kan het wel een consequentie zijn van een slechte mondhygiëne.

Een slechte mondhygiëne houdt in dat je gaatjes, tandplak en tandvleesontstekingen kunt krijgen. Daarnaast kan het ook serieuze gezondheidsklachten veroorzaken.

Wanneer je slecht poetst, of zelfs niet, kunnen je tanden en kiezen gaan uitvallen. Hierdoor ontstaan wondjes en wanneer er in die wondjes bacteriën komen, kunnen deze in de bloedbaan terechtkomen. Dit kan leiden tot een hogere kans op een hartinfarct of beroerte.

Wanneer je zwanger bent, kunnen deze bacteriën in je bloedsomloop ook zorgen voor zwangerschapscomplicaties.

Meisjes in de pubertijd houden zich hier natuurlijk nog niet dagelijks mee bezig. Daarom is het belangrijk dat de meisjes regelmatig informatie en advies over mondhygiëne krijgen. Zo weten ze dat het heel belangrijk is om goed te poetsen en om een gezond voedingspatroon te hebben.

18

Hoofdstuk 6: Wat weten meisjes over de invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne?

Over de invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne, is natuurlijk veel te vinden.

Iedereen eet en drinkt namelijk elke dag. Maar hoe zit het met de kennis van pubermeisjes?

Door een enquête uit te delen zijn we er achter gekomen hoeveel kennis de meisjes hebben over wat de invloed is van voedingsmiddelen op de mondhygiëne.

Maar eerst voor alle duidelijkheid : Wat voor invloed heeft eten en drinken eigenlijk op de mondhygiëne? Veel voedingsmiddelen kunnen het glazuur van de tanden en kiezen aantasten. Het gebit herstelt zich na verloop van tijd vanzelf weer. Daarbij speelt speeksel een belangrijke rol. Speeksel neutraliseert zuur en heeft zo een beschermende werking.

Wanneer je vaak op een dag eet krijgt het gebit niet genoeg tijd om te herstellen. Daarom is het voor het gebit nadelig als je de hele dag door eet of bepaalde dranken drinkt.

Op basis van de enquête die VO meisjes hebben ingevuld, kunnen we de conclusie trekken dat veel meisjes niet voldoende kennis hebben van de invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne. Zo denken velen dat het het beste is om wat tijd tussen het snoepen te laten.

Echter is dit juist niet de beste manier! Wanneer er tijd tussen het snoepen wordt gelaten, krijgt het gebit steeds weer een zuuraanval te verwerken. Je kunt voedingsmiddelen beter in één keer nuttigen zodat de zuuraanval beperkt blijft.

Daarnaast wisten veel meisjes niet hoe vaak op een dag er gegeten en gedronken mag worden. Het beste is om de eet- en drinkmomenten te beperken tot 7 keer per dag. Zo heeft het gebit voldoende tijd om te herstellen.

Veel meisjes denken dat fruit slechter voor je gebit is dan snoep. Dit omdat het zuur in fruitsoorten vaak beter te proeven is dan het zuur in snoep, met uitzondering van zure matten etc. Het zuur in snoep is minder goed te proeven doordat er veel suiker is toegevoegd, net als in bepaalde dranken.

19

Hoofdstuk 7: Welke tandpasta en mondwater gebruiken de meeste meisjes en wat voor invloed heeft dit op de mondhygiëne? §7.1: Tandpasta Het poetsen met tandpasta is natuurlijk beter dan alleen poetsen met water. Het effectieve in tandpasta is fluoride. Dit voorkomt de bacteriën.

In tandpasta zitten de volgende stoffen: • Fluoride Hierdoor zal het glazuur tijdens een zuuraanval minder oplossen en kan het glazuur zich eerder herstellen.

• een schuurmiddel Dit verwijderd de aanslag.

• water • smaakstof Belangrijk voor oordeel van gebruiker.

• conserveermiddel • schuimmiddel • vocht vasthouder • kleurstof

Fluoride is dus onmisbaar in tandpasta. Het versterkt het tandoppervlak en voorkomt het bederven van je tanden.

Het gaat namelijk het aantasten van zuren tegen.

Fluoride zorgt niet voor gezondheidsrisico’s. Het zit van nature ook in drinkwater, waar je veel meer fluoride van binnenkrijgt dan bij poetsen. Kinderen die nog geen tandjes hebben, slikken vaak tandpasta in. Wanneer ze tandpasta voor volwassenen zouden gebruiken, zouden er witte streepjes op de tanden kunnen ontstaan. Daarom bestaat er speciaal kindertandpasta. Kindertandpasta bevat minder fluoride dan tandpasta voor volwassenen.

Over het algemeen bevatten alle tandpasta’s natriumfluoride, met uitzondering van Elmex en Colgate.

Elmex bevat aminfluoride en Colgate natriummonofluorofosfaat.

Aminfluoride heeft een speciale structuur. Deze kan zich Fig.7 Ranking tandpasta’s snel en makkelijk aan het tandoppervlakte hechten, waardoor het een beschermende laag op het glazuur van je tanden wordt. Dit helpt tegen gaatjes. Aminfluoride zorgt ook voor mineralen die zich in het glazuur opbouwen, wat een extra beschermende werking heeft tegen gaatjes.Tandpasta heeft een slijpende en schurende werking, om voedingsresten en tandplak te verwijderen. Mensen die roken, kiezen vaak voor een tandpasta met een extra slijpende werking, zoals Prodent of Dentalux.

Door roken kunnen je tanden namelijk verkleuren, net als door thee, koffie, wijn en roken.

20

Oppervlakte-actieve stoffen en kleine korreltjes silicium in tandpasta moeten dit laagje zo goed mogelijk verwijderen.

Daarbij zijn er zijn veel ‘whitening’ tandpasta’s die ook wel door jongeren worden gebruikt.

Whitening tandpasta's staan bekend om het feit dat je tanden extra wit worden na gebruik.

Echter wordt de kleur van je tanden en kiezen bepaald door het tandbeen, en daar komt de tandpasta niet bij.

Tandpasta's van verschillende merken verschillen soms erg in prijs. Dit verschil komt meestal door de toegevoegde ingrediënten. De producenten van de duurdere tandpasta's besteden vaak meer tijd en geld aan de ontwikkeling van de tandpasta.

Toch maakt het niet uit welke tandpasta je gebruikt, als er maar fluoride in zit.

Echter kun je wel gebruik maken van een speciale tandpasta voor gevoelige tandhalzen, tandsteen of tandvleesontstekingen wanneer je hier last van hebt.

Door je tanden te poetsen wordt de tandplak van je tanden verwijderd. Dit is belangrijk voor een goede mondhygiëne. Wanneer de tandplak niet wordt weggepoetst, kan het veranderen in tandsteen7. Dit kan nare gevolgen met zich meebrengen. Zo kan het tandvlees gaan ontsteken en kan zelfs het bot verloren gaan wanneer tandsteen aangroeit tot onder het tandvlees. Het is daarom erg belangrijk tandsteen regelmatig te laten verwijderen door een tandarts of mondhygiëniste.

Een vraag op onze enquête was: ‘Welke tandpasta gebruik jij?’. Hierop werden veel verschillende antwoorden gegeven. In onderstaande grafiek hebben we een duidelijk overzicht gemaakt van de tandpasta’s die de meisjes gebruiken. Zoals te zien is wordt de tandpasta van het merk Elmex het meest in gebruik genomen. Al eerder is genoemd dat Elmex aminfluoride bevat. De aminfluoride zorgt voor extra bescherming tegen gaatjes. Dat betekent dat veel meisjes dus een geschikte tandpasta gebruiken.

Tandpasta's Oral B Sensodine Colgate Prodent Elmex Aqua fresh

Dentalux

Fig. 8 meest gebruikte tandpasta bij de pubermeisjes

7

Verharde laag tandplak

21

Colgate heeft sinds kort een nieuwe tandpasta geïntroduceerd; de Colgate Total Zichtbaar Effect tandpasta. Wanneer je poetst wordt het schuim blauw, waardoor je kunt zien dat het echt werkt. De tandpasta helpt gaatjes, tandplak, tandvleesontstekingen en tandsteen voorkomen.

Deze tandpasta is zeker een aanrader voor jongeren. Dit omdat ze meestal niet weten of ze hun tanden goed genoeg poetsen. Door de verkleuring van het witte naar het blauwe schuim tijdens het poetsen kunnen de jongeren zien dat het echt effect heeft.

§7.2: Mondwater Wanneer iemand last heeft van een slechte adem, gebruikt men vaak mondwater. Een slechte adem kan op meerdere manieren ontstaan, namelijk door: • Een witte aanslag op de tong. Dit ontstaat door een verzameling van bacteriën op je tong. Deze bacteriën breken afval af en zetten deze om in vieze geuren. De witte aanslag kan verwijderd worden door een tongschraper.

• Een droge mond. Dit kan ontstaan door vele dingen, bijvoorbeeld stress, drinken van alcohol, koffie en/of energydranken.

Een droge mond maakt geen speeksel aan en dit is wel nodig tegen infecties. Het ontbreken van dit speeksel veroorzaakt de vieze adem.

• Een ontsteking van het tandvlees. Dit wordt veroorzaakt door tandplak, wat tandsteen kan worden. Wanneer dit los komt van de tanden komen er gassen vrij, wat de slechte adem veroorzaakt.

• Roken. Het veroorzaakt een uitgedroogde mond en hierdoor ontstaan ook bacteriën.

• Vaak gaatjes. Mensen die dit vaker hebben krijgen ook een slechte adem. In de gaatjes groeit nieuw tandplak die je niet kunt wegpoetsen. Deze tandplak veroorzaakt weer een vieze geur.

• Een dieet. Veel eiwitten eten is populair tijdens een dieet. Deze eiwitten worden op de tong afgebroken waarbij een vieze geur vrijkomt.

• Keelontsteking. Dit zit in de amandelen, die pus en dode witte bloedcellen afstoot.

Hierbij komt ook een vieze geur vrij.

Mondwater blijkt niet te helpen tegen een slechte adem. Het werkt namelijk maar kort. Een betere oplossing voor een slechte adem zou een tongschraper zijn.

Mondwater wordt gebruikt om op plekken te kunnen komen waar je niet met de tandenborstel kunt komen. Het doodt de bacteriën in je mond en kan helpen tegen gaatjes, wat dus een voordeel is. Anderzijds doodt mondwater ook de goede bacteriën. De goede bacteriën zorgen voor een goede bloeddruk en zorgen ervoor dat bloedvaten niet smaller worden. Wanneer je vaak mondwater gebruikt zal je bloeddruk stijgen en worden de bloedvaten iets smaller. Dit is niet heel erg maar het is beter als dit niet gebeurt.

Daarnaast kan mondwater de mondslijmvliezen laten uitdrogen. Dit komt door de alcohol die mondwater bevat. Wanneer de mondslijmvliezen uitdrogen heb je minder spoeling in de mond en wordt het weefsel aangetast.

Tegen onze verwachting in kunnen we, op basis van onze enquête, concluderen dat maar weinig meisjes in de pubertijd mondwater gebruiken. Wanneer de meisjes gewoon goed poetsen zou mondwater ook niet nodig moeten zijn. Wel zou het een positieve bijdrage

22

kunnen leveren aan de mondhygiëne bij beugeldragers. Bij een beugel kun je namelijk op veel plekken niet met de tandenborstel komen. Hiervoor zou je mondwater kunnen gebruiken, maar dan bij voorkeur een mondwater zonder toevoeging van alcohol zodat de mondslijmvliezen niet uitdrogen.

Gezien de nadelen van mondwater is het aan te raden het beperkt te gebruiken.

Hieronder is de top 5 te zien van de best geteste mondwaters.

1. OxyFresh OxyFresh bevat een heel veel hydraterende8 zuurstof waardoor bacteriën direct afsterven. Ook bevat OxyFresh als één van de enige mondwaters ter wereld géén enkel ingrediënt met bijwerkingen.

2. Oxyd8 Regular Oxyd8 is gebitsvriendelijk en werkt net als OxyFresh op basis van actief zuurstof en zink.

Het boekt uitstekende resultaten tegen een droge mond, slechte adem en ontstoken tandvlees. Het enige verschil met OxyFresh is dat de Oxyd8 spoeling een neutrale milde smaak heeft en OxyFresh iets frisser aanvoelt. Oxyd8 is niet zuur en geeft geen aanslag op de tanden waardoor je het dagelijks kan gebruiken.

3. Oxydr8 Plus Deze plusversie is iets krachtiger tegen bacteriën dan de gewone Oxyd8, maar staat vanwege de hogere prijs op plaats 3. Oxyd8 Plus bevat net zoveel zuurstofmoleculen als Oxyd8 en OxyFresh, maar hieraan zijn de extra antibacteriële ingrediënten green tea, aloë vera, tea tree olie en xylitol toegevoegd. Deze samenstelling voorkomt ook een droge mond, ontstekingen en tandbederf.

4. Periotherapy Een van de beste spoelmiddelen op de markt tegen ontstoken tandvlees is Periotherapy mondwater. Ook deze fabrikant heeft begrepen dat actieve zuurstof net zoveel antibacteriële kracht heeft als bijvoorbeeld chloorhexidine, maar geen bijwerkingen bevat (zoals de meeste spoelwaters wel hebben). In Periotherapy zit oxychloride, zink, natriumbicarbonaat en tea tree olie. Deze stoffen hebben een verzorgende werking op geïrriteerd, bloedend en ontstoken tandvlees. Periotherapy is één van de enige mondwaters (tegen ontstekingen en schimmels) ter wereld, zónder schadelijke gevolgen voor gebit.

5. Aloë Dent

De spoeling van Aloë Dent bevat géén active oxygen of zink. Hierdoor is de bacteriële werking minder sterk dan die van OxyFresh. Echter vind je stoffen als chlorofyl, xylitol, tea tree olie, zoethout en aloë vera wel hier in terug. Er zit in dit spoelwater géén enkel ingrediënt waarvan je bijwerkingen kunt krijgen en is daarom geschikt voor dagelijks gebruik.

Een hydraterende zuurstof is belangrijk voor mondwater. In principe is het merk niet bepalend, alleen de stoffen/ingrediënten die erin zitten.

8

Vochtig houdende

23

Hoofdstuk 8: Hoe optimaal zorgen VO-leerlingen (meisjes) voor hun mondhygiëne op basis van onze enquête?

Er is een groep meisjes van 12 t/m 16 jaar gevraagd een enquête in te vullen, om zicht te krijgen op hoe optimaal zij voor hun mondhygiëne zorgen. We kunnen concluderen dat pubermeisjes redelijk goed voor hun mond zorgen; elk meisje poetst sowieso twee keer per dag, gedurende 2 minuten of langer. Een enkeling geeft aan ooit tandvleesproblemen te hebben gehad. Daarnaast geeft geen enkel meisje aan tandsteen9 te hebben. Echter krijgt iedereen hier mee te maken, hoe goed je ook poetst. Hieruit blijkt dat de meisjes niet helemaal op de hoogte zijn van wat tandsteen inhoudt. Hierover zouden ze meer informatie moeten krijgen. Dat maar weinig meisjes tandvleesproblemen hebben gehad en ze goed poetsen, is wel een goed teken.

Iedereen gebruikt een ander soort tandpasta maar elk meisje gebruikt een tandpasta met fluoride. Dit is wat een goede tandpasta nodig heeft. Waarmee de meisjes poetsen varieert.

De één gebruikt een handtandenborstel en de ander een elektrische tandenborstel. Het poetsen met een elektrische tandenborstel heeft de voorkeur. Dit heeft te maken met de snelle poetsbeweging van de tandenborstel en de kleine kop waardoor je overal goed bij kunt.

Het blijkt dat de meeste meisjes wel weten wat een goede mondhygiëne inhoudt (zie figuur 6). Ons is wel opgevallen dat delen van het gebit minder goed worden gepoetst of deels worden vergeten. Dit hebben we kunnen zien aan de hand van het proefje met de tandplaqueverklikkers. Vaak zagen we dat de kiezen en het randje van het tandvlees wat roder was dan de rest van het gebit. Aan het poetsen van die gebieden zou dus meer aandacht besteed moeten worden.

Er is de meisjes gevraagd een cijfer te geven over de roodheid van hun tanden na het nemen van de tandplaqueverklikker. Na aanleiding van de gegeven antwoorden hebben we een tabel gemaakt die hieronder weergegeven is. Cijfer 1 betekent het minst rood en cijfer 10 heel erg rood. De meest gegeven antwoorden lagen tussen het cijfer 3-4. Dit is een goed resultaat maar er is zeker ruimte voor verbetering.

Het doel van onze les was het stimuleren van goed poetsen. Als antwoord op de vraag: 'Wat heb je van deze les geleerd?' hebben vele meisjes geantwoord dat ze toch nog wat beter gaan letten op hun mondhygiëne en dat ze beter gaan poetsen. Hiermee is ons doel behaald.

9

Verkalkte plak

24

10 9 8 7

cijfer 1-2

6

cijfer 3-4

5

cijfer 5-6

4

cijfer 7-8

3

cijfer 9-10

2 1 0

Hoe rood was de tandplaqueverklikkker?

Fig.9 Roodheid tandplaqueverklikker van de pubermeisjes

25

Conclusie

Een goede mondhygiëne houdt in dat je je gebit dagelijks goed verzorgt en er dagelijks bewust mee bezig bent. Dit kun je doen door goed je tanden te poetsen, de basis van een goede mondhygiëne, en tussen je tanden te flossen. Daarnaast is belangrijk om regelmatig een bezoek te brengen aan de tandarts of mondhygiëniste om het gebit te laten controleren.

Bij pubermeisjes is een goede mondhygiëne essentieel. Het is belangrijk om het gebit van jongs af aan al goed te verzorgen. Je hebt je gebit namelijk je hele leven nog nodig.

Met dit PWS is onderzocht hoe het staat met de mondhygiëne van meisjes tussen de 12 en 16 jaar. Wij veronderstelden dat pubermeisjes niet genoeg stilstaan bij hun mondhygiëne en dat ze niet genoeg advies krijgen.

Onze hoofdvraag hebben we kunnen beantwoorden met behulp van de deelvragen.

Hieronder is een korte samenvatting weergegeven van de belangrijke informatie uit de beantwoorde deelvragen.

Het blijkt dat voedingsmiddelen meer invloed hebben op de mondgezondheid dan op de mondgezondheid. Dit geldt ook voor roken. Wat een grote invloed heeft op de mondhygiëne is een beugel, kauwgom en de hormonen. Pubermeisjes drinken vaak zure dranken, wat geen goede invloed heeft op de mondhygiëne. De pubermeisjes krijgen niet genoeg informatie over welke invloed het gebruik van voedingsmiddelen heeft op de mondhygiëne.

Ze hebben onvoldoende kennis op dit gebied. Volgens mondhygiënisten is er behoefte aan betere voorlichting op jongere leeftijd. Hoewel veel meisjes wel weten wat een goede mondhygiëne inhoudt. De consequenties van een slechte mondhygiëne zijn vaak minder bekend. De meeste meisjes hebben wel een idee wat de consequenties kunnen zijn, maar ze weten het niet exact. Uit het onderzoek blijkt ook dat eigenlijk alle meisjes wel een goede tandpasta gebruiken. Het is belangrijk dat een tandpasta fluoride bevat. In bijna elke tandpasta is dit een bestanddeel. Enkele pubermeisjes gebruiken geregeld mondwater. Als je je tanden goed poetst, zou mondwater ook niet nodig moeten zijn.

Volgens de enquête, die een groep meisjes hebben ingevuld, zorgen pubermeisjes redelijk goed voor hun gebit.

Met al deze informatie kunnen we de conclusie trekken dat meisjes in de pubertijd redelijk goed voor hun mondhygiëne zorgen. Toch vinden we dat er ruimte is voor verbetering. De pubermeisjes zouden meer informatie en advies moeten krijgen over hun mondhygiëne, want dit wordt niet genoeg gedaan. Daarnaast kunnen we concluderen dat de meisjes zich niet genoeg bewust zijn van de invloed van voedingsmiddelen op de mondhygiëne. Hier zou ook meer advies over gegeven moeten worden.

Deze informatie en dit advies zou gegeven kunnen worden door middel van lessen op scholen. Deze lessen kunnen gegeven worden door een mondhygiëniste of een andere

26

persoon met veel kennis op dit gebied. Ook zouden er meer reclames over mondhygiĂŤne gemaakt kunnen worden.

Door een les te geven aan pubermeisje hebben we al een bijdrage kunnen leveren aan het informeren over het belang van een goede mondhygiĂŤne. De meisjes hebben aangegeven dat ze de les leuk en leerzaam vonden. Deze les hadden we goed voorbereid volgens de meisjes. Ook hebben de meisjes aangegeven na aanleiding van onze les dat ze nu beter op hun mondhygiĂŤne gaan letten en beter gaan poetsen. Hiermee is ons doel behaald.

27

Nawoord

Toen we begonnen met dit PWS wisten we niet zo veel over het onderwerp mondhygiëne, alleen dat een goede mondhygiëne belangrijk is. Door het maken van dit PWS zijn we veel te weten gekomen over het onderwerp. We zijn meer dan een halfjaar bezig geweest met dit PWS en daarom hebben we hier meer van geleerd dan het maken van een normaal verslag.

We zijn meer te weten gekomen over wat mondhygiëne inhoudt. Dit houdt in dat je bewust bezig bent met je mond. Zo houd je je gebit gezond. Ook weten we nu welke factoren invloed hebben op je gebit, zoals een beugel hebben en de schommelingen van de hormonen. De les die we aan de meisjes hebben gegeven was erg leerzaam, hierdoor zijn we er deels achter gekomen wat meisjes weten op het gebied van mondhygiëne. Hierbij komt ook naar voren waarin ze nog ondersteuning zouden moeten krijgen Daarnaast weten we nu dat pubermeisjes niet naar de mondhygiëniste gaan, zoals we eigenlijk al hadden verwacht, en dat ze weinig advies krijgen. Daarbij vergeten de meisjes sommige delen bij het poetsen of worden sommige delen minder goed gepoetst.

Echter poetsen de meisjes redelijk goed, beter dan we hadden verwacht.

Ons doel van onze les was om de meisjes meer informatie te geven over mondhygiëne en ze te stimuleren om beter te poetsen. Dit doel is bereikt.

Daarnaast hebben we veel geleerd van de proefjes. De PH-waarden van enkele drankjes waren heel anders dan we hadden verwacht. We hadden niet gedacht dat de meeste dranken zo zuur zouden zijn. Dat speeksel de zure dranken zo erg neutraliseert was ook nieuw voor ons. Deze proefjes kwamen goed van pas omdat we eigenlijk geen idee hadden van de pH-waarden en het neutraliseren van de pH-waarden met dranken.

Wat ook erg belangrijk was tijdens dit PWS was de samenwerking. Door deze samenwerking hebben we een goed PWS in elkaar kunnen zetten. We vinden dat de samenwerking redelijk is verlopen. De taakverdeling was in het begin goed verdeeld en wanneer iemand het ergens niet mee eens was, gingen we er over praten hoe we dit konden oplossen. Natuurlijk zijn er ook wat meningsverschillen geweest over de taakverdelingen en het bewerken van het verslag.

We willen de mensen die hebben meegewerkt aan ons PWS erg bedanken. Ze hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het tot stand komen van ons PWS. Allereerst willen we Saskia de Groot, de mondhygiëniste die we hebben mogen interviewen, erg bedanken. We hebben veel aan haar informatie gehad met het beantwoorden van onze deelvragen.

Hiernaast willen we de leerlingen bedanken, die onze les hebben gevolgd en hierbij onze enquête hebben ingevuld. Dit was ook een belangrijke bijdrage aan ons PWS.

28

Interview Mondhygiëniste Saskia de Groot

Wilt u zich even voorstellen?

Ik ben Saskia en ik ben sinds 2 jaar mondhygiëniste. Ik heb m’n opleiding in Groningen gedaan en ik werk in een tandartspraktijk. Je kunt zelfstandig werken in een tandartspraktijk, maar je kunt ook samen met een tandarts werken, en dat doe ik. Ik ben in Leeuwarden geboren en woon daar ook nog steeds. Tijdens mijn studie heb ik wel in Groningen gewoond, maar ik ben nu weer terug.

Naast het werk vind ik sporten heel belangrijk, dus dat doe ik vaak. Ik hou ook van muziek.

Hoe bent u erop gekomen om mondhygiëniste te worden?

Eigenlijk was mijn wens altijd om tandarts te worden. Nog steeds. Ik ga ook weer meedoen met een toelating voor tandzorgkunde. Ik dacht dat het via mondzorgkunde heel makkelijk zou zijn om tandarts te worden, dat werd mij verteld. En daarom dacht ik: ik ben nu klaar met de Havo, ik ben eigenlijk wel toe aan studeren. Ik had een zus die studeerde in Groningen met allemaal grootse verhalen, dus daar wilde ik wel heel graag achteraan.

Daarom ben ik dus die studie gaan doen.

Waarom tandarts?

Ik wilde heel graag in de zorg werken. Dat was sowieso al één ding dat zeker was. Ik vond de bètavakken de meest leuke vakken. De mond is vrij specifiek. Je verdiept je in een onderwerp en je diept het helemaal uit. Je bent dus met één specifiek lichaamsdeel bezig.

Wat is nou eigenlijk het verschil tussen mondhygiëniste en tandarts?

Het grootste verschil is toch de verantwoordelijkheid. Een mondhygiënist doet ook controles, vult en boort en checkt ook het tandvlees. We zijn ook wel vrij breed opgeleid in tandvleesproblemen en dat is de tandarts wat minder. De tandarts is meer van het grote geheel: waar willen we met het gebit naartoe? Wat voor problemen zijn er en hoe pak je die aan? De mondhygiënist is meer uitvoerend dan plan bedenkend.

Wat voor behandelingen doet u precies bij uw patiënten?

Je hebt zeg maar drie onderdelen in een tandartspraktijk. Je hebt de tandartsassistente. Dat is een mbo-opleiding van 3 jaar. Die kun je nog wel uitbreiden met allemaal cursussen, maar in principe is de opleiding gewoon 3 jaar. Op het hbo is er opleiding mondzorgkunde. Deze opleiding duur 4 jaar. Een tandartsopleiding aan de universiteit duurt 6 jaar.

Een tandartsassistent helpt de tandarts, die assisteert bij behandelingen. De mondhygiënist werkt alleen. Op haar eigen kamer met haar eigen programma’s. Een mondhygiënist maakt ook zelf behandelplannen, maar is niet zo gericht op gaatjes of een tand die mist die je dan opvult. Het gaat meer om grote tandvleesproblemen. (Een tand heeft een wortel en die wortel staat in het bot met allemaal vezeltjes waardoor die goed wordt vastgehouden. Zo is het een heel stabiel fundament.) Dit fundament kan door slecht poetsen en door stress en

29

roken aangetast worden. Je tanden en kiezen kunnen dan los gaan staan. Ook kunnen de ruimtes tussen je tanden dieper worden. De metingen hiervan worden in een status en er wordt een behandelplan gemaakt om het gebit weer gezond te krijgen. Dit zijn de meest voorkomende werkzaamheden van de mondhygiëniste. De controles en de vullingen zijn ondersteunend.

Waar heeft u gestudeerd en welke school?

Groningen. De Hanze Hogeschool.

Wat vond u het minst leuk aan uw studie?

Voordat je een bachelorsdiploma krijgt, heb je een aantal onderdelen die je verplicht moet behalen. Die moet elke bachelor-studie aanbieden en dat zijn toch wel de minst leuke dingen, omdat dat gewoon een beetje eentonig en saai is. Het is niet zo dat ik echt 1 onderdeel heel stom vond. Ik vond eigenlijk alles wel prima. Je hebt bijvoorbeeld studieloopbaanbegeleiding en dan moet je elk kwartaal, elke 8 tot 10 weken, een soort van portfolio schrijven of een deel van een portfolio. Daar zitten soms opdrachten in die telkens terugkomen en dat zijn de minst leuke dingen.

Wat is het belangrijkste dat u heeft geleerd op de opleiding?

Ik was 17 toen ik begon met de studie. Ik was nog heel jong in hoe ik dacht en ik was nog niet goed ontwikkeld. Ik heb me tijdens m’n studie wel meer ontwikkeld, ben volwasserner geworden, leerde mijn verantwoordelijkheden en ging meer dingen zelf doen.

Wat is de gemiddelde leeftijd van de mensen die u behandelt?

De meeste mensen zijn wat ouder. Na je 35ste levensjaar beginnen eigenlijk pas echt de tandvleesproblemen, daarvoor is het meestal oppervlakkig. De jongere mensen worden vaak geholpen door een tandartsassistente die een preventie cursus heeft gehad. De kinderen bij wie het niet lukt bij de preventie assistente komen ook naar mondhygiëniste. De gemiddelde leeftijd van de mensen die ik behandel is rond de veertig/vijftig jaar.

Vindt u het nodig dat kinderen ook al komen?

Ja, eigenlijk is dat al nodig bij kinderen vanaf 6 jaar. Als in het melkgebit al gaatjes zitten kunnen in de nieuwe tanden ook gaatjes worden gevormd. Ouders moeten kinderen al vroeg leren 2 keer per dag te poetsen zodat ze geen gaatjes krijgen. Voor hun 10e jaar moeten ze hun eigen tanden kunnen poetsen en moeten ze een goede mondhygiëne belangrijk vinden. De mond hoort bij het hele welzijn dus is het heel belangrijk. Kinderen krijgen de laatste tijd wel heel veel gaatjes en dat is niet goed.

Wat houdt een goede mondhygiëne precies in?

30

Een goede mondhygiëne is eigenlijk het bewust bezig zijn met je mond. Tanden poetsen en flossen moet wel op de goede manier, anders is het niet effectief genoeg. Kinderen rond vijftien/zestien jaar zitten in omschakelpunt van 2 keer per dag poetsen naar 2 keer per dag poetsen en flossen (stoker gebruiken). Het spoelen met mondwater is niet nodig en de tandpasta soort maakt ook niet uit, als er maar fluoride in zit.

Wat zijn de gevolgen van tandplak?

Primair zijn dat gaatjes en tandvleesontsteking. Als je zelf niet poetst en iemand anders ook niet voor je poetst, kan het tandplak in je longen komen, wat longontsteking kan veroorzaken. Een ander gevolg kan zijn dat bacteriën van tandplak in je bloedbaan komen.

Wat voor invloed heeft kauwgom kauwen en roken op de mondhygiëne?

Kauwgom kauwen heeft geen invloed op de tandplak, maar het verminderd wel ietsjes de tandplak vorming. Een nadeel is dat als je heel veel kauwgom kauwt, je kiezen gaan slijten.

Roken zorgt ervoor dat de weerstand in je lichaam verminderd, ook specifiek in de mond.

Doordat de rook daar langs komt, worden de bloedvaatjes wat dunner en kleiner, en vernauwd het tandvlees een beetje. Daardoor komt de spoeling (wat ons eigenlijk beschermt) minder goed in het tandvlees. Roken droogt de mond uit. Doordat er minder speeksel is, kan tandplak meer zijn eigen gang gaan.

Zijn er dranken die voor een slechte mondhygiëne zorgen?

De mondhygiëne wordt niet zozeer beïnvloed door drinken en eten. Als je het over mondgezondheid hebt en over drinken: drinken met veel suiker zorgt voor meer plakopbouw. De zuren in dranken zorgen voor slijtage van het tandweefsel, van het glazuur.

Dit zijn meer gevolgen voor de mondgezondheid dan voor de mondhygiëne.

Welke tandpasta raad u aan?

Tandpasta met fluoride. Tandpasta zonder fluoride kan wel, maar die raad ik niet aan. Het staat er groot op als het geen fluoride bevat. Als je last hebt van gevoelige tanden kan de tandpasta die daar tegen bestemd zijn het wel verminderen. Er is geen verschil qua werking tussen bijvoorbeeld Prodent of eigen merk. Alleen de prijs is anders.

Helpt mondwater echt tegen frisse adem?

Er zijn mondwater die er voor zorgen dat de celwand van de bacterie kapot gaat, maar het helpt in principe niet. Slechte adem komt niet door de tanden, maar door de tong. De tong bestaat uit verschillende lamellen waar bacteriën in komen, dat je kunt weghalen door tongschrapen. Mondwater helpt maar kort. Het geeft op dát moment een fris gevoel.

Mondwater zou wel kunnen helpen tegen gaatjes, als een soort versterking.

Heeft mondwater een positieve invloed op mondhygiëne?

31

Nee, het heeft niet extra positieve invloed. Ook kunnen er ook aan sommige mondwater gevaren zitten omdat er alcohol in zit. Dit laat de mondslijmvliezen uitdrogen en dat is slecht. Je hebt dan minder spoeling in de mond en het weefsel word dan aangepast. Het helpt wel maar als je gewoon goed poetst zou het niet hoeven.

Zit er verschil in dure en goedkope mondwater?

Ja, er zit wel verschil in. Als er alcohol in zit, dan zou ik het afraden. Listerine droogt bijvoorbeeld erg uit.

Welke behandeling kun je doen als je al een verminderde mondhygiëne hebt?

Wij raden dan aan om een poetsinstructie te ontvangen. Daarnaast kijken we ook naar hoe je poets hoe je dit kunt verbeteren. Als je veel tandsteen hebt kan je dit het beste laten verwijderen. De meeste mensen weten van zichzelf niet dat zij een slechte mondhygiëne hebben. Zij schrikken hier soms erg van als ze met bijvoorbeeld tandplaqueverklikkers er naar kijken.

Hoe wordt een slechte adem veroorzaakt?

Vaak wordt een slechte adem veroorzaakt door de tong. Ook met ontstoken tandvlees kun je erg last hebben van een slechte adem. Het zou ook uit de maag en darm kunnen komen maar meestal is dat het geval.

Welk drinken veroorzaakt de meeste tanderosie?

Als je cola vergelijkt met appelsap, is appelsap slechter voor je tanden dan cola. Dit komt doordat cola een buffer heeft ( Buffer = In je mond is de PH-waarde wat hoog, en als je dan net wat zuurs hebt gegeten gaat de PH-waarde omlaag, maar door je speeksel wordt het gelijk weer omhoog gebufferd). Het zorgt allebei voor tanderosie, maar de cola wordt sneller omgezet in neutrale situatie in de mond en door de suikers die erin zitten, werkt het minder lang door. Eigenlijk kan alles wat je drinkt tanderosie veroorzaken. Ook hangt het af van de manier waarop je het drinkt. Drink je het in een paar slokjes, drink je het in één keer leeg en hoe vaak drink je het. Het enige wat je kan drinken, zonder dat het wat doet met je tanden, is water, melk en thee zonder suiker. Alles wat zuur is, is slecht voor je tanden.

Wat weten ouders over mondhygiëne en geven ze deze kennis goed door aan hun puberkinderen?

Mijn ervaring met ouders, is dat de ouders nog niet zoveel weten. De ouders staan er alleen wel goed voor open en willen wel graag verbeteringen, alleen het kost wel tijd om het iemand bewust te maken van je eigen invloed op de mondgezondheid. Met name ouders van jonge kinderen. Hier hebben de ouders namelijk nog veel invloed en kunnen de ouders hun jonge kinderen goed voorlichten, waardoor het wel beter wordt. Na mate de kinderen ouder worden, hebben de ouders niet zoveel meer te zeggen en wordt het eigenlijk een beetje de verantwoordelijkheid van het kind zelf.

32

Wat zou u adviseren aan leerlingen 12 tot 16 (u klanten) voor betere mondhygiëne?

Ik zou ze adviseren om twee keer per dag te gaan poetsen en om elke dag te flossen.

Is er volgens u behoefte aan betere voorlichting op jongere leeftijd?

Ja, vooral voor jonge kinderen. Baby’s krijgen namelijk al vanaf anderhalf jaar tandjes en dan moet er eigenlijk al gepoetst worden. Ongeveer 1 keer per dag. Na 2,5 jaar ongeveer twee keer per dag poetsen en zo ga je dan verder. Veel mensen denken dat kinderen, omdat ze weinig of gezond eten, niet zoveel tandplak oplopen en dat er daarom ook niet zo goed gepoetst hoeft te worden.

Kinderen vanaf 6 jaar kunnen zelf wel poetsen, maar het is wel belangrijk dat de kinderen er zelf bewust van worden.

Wat zou u ons adviseren als wij aan leerlingen 12 tot 16 een uitleg willen gaan verzorgen op school voor betere mondhygiëne?

Ik zou vooral adviseren om het heel sprankelend te maken en kort. Zorg voor een leuke PowerPoint presentatie of een leuk filmpje die je kunt laten zien. Zorg voor iets wat hun aandacht trekt. Je kunt bijvoorbeeld plaqueverklikkers gebruiken en je kunt een poetsmethode laten zien met de handtandenborstel (Bass methode). Maak er een leuk verhaal van en maak gebruik van wist je dat..?

33

Vragen enquête PWS mondhygiëne

Naam: Klas: Leeftijd: Hoe vaak per dag poets jij je tanden?

A 1 x B 2x C 3x of meer

Hoe goed denk je dat jou mondhygiëne is?

A Zeer goed B Goed C Matig D Slecht

Heb je wel eens tandsteen?

A Ja B Nee

Hoelang poets jij ongeveer je tanden?

A 1 minuut of minder B 2 minuten C 3 minuten of langer

Wat voor tandenborstel gebruik jij?

A Handtandenborstel B Elektrische tandenborstel

Welke tandpasta gebruik jij? …...................

Denk jij dat er verschillen zijn tussen goedkope en dure tandpasta?

A Ja B Nee

Heb je wel eens tandvlees problemen gehad?

A Ja B Nee

Flos jij je tanden?

A Altijd B Nooit C Soms

34

Weet jij wat een tandplakverklikker is?

A Ja.. Zo ja wat is dat?

B Nee

Weet je veel van mondhygiëne af?

A Ja, wat..?

B Nee

Hoe vaak per dag mag je maximaal iets eten of drinken?

A vijf keer per dag B zeven keer per dag C tien keer per dag

Welke manier van snoepen is het minst slecht voor je gebit?

A alles in één keer opeten B wat tijd ertussen laten

35

Vragen enquĂŞte na de les PWS MondhygiĂŤne Vul in na de proef

Hoeveel tanden en kiezen zijn er bij jou rood? ...............................................................................

Je poetst je tanden goed als je tanden en kiezen niet rood kleuren.

Waar is het rood?

Langs het randje van het tandvlees Aan de binnenkant van de kiezen

Aan de buitenkant van de kiezen

Aan de binnenkant van de tanden

Aan de buitenkant van de tanden

Bovenop de kiezen

Op deze plekken moet jij dus beter poetsen!

Hoe rood was jou tandplakverklikker in je mond? Geef een cijfer van 1 tot 10. 1 is niet rood/roze, 10 is heel rood/roze.

Had je het resultaat verwacht?

Hoe heb je onze les ervaren?

Wat heb je er van geleerd?

Ga je na deze les ook meer letten op je mondhygiĂŤne?

36

Logboek PWS 2016/2017

Dinsdag 5 juli

Woensdag 6 juli

Donderdag 7 juli

Woensdag 14 september Vrijdag 16 september

Maandag 26 september

Dinsdag 27 september

Woensdag 28 september Maandag 3 oktober

Maandag 10 oktober

Donderdag 20 oktober

Maandag 7 november

Vrijdag 11 november

Maandag 14 november

Woensdag 16 november

Vrijdag 2 december

Dinsdag 13 december

Maandag 19 december

Dinsdag 3 januari

Vrijdag 13 januari

Vrijdag 20 januari

Woensdag 25 januari

Donderdag 26 januari

van Ineke

> Van 8:30 tot 10:30 uur uitleg op het NHL over het programma van PWS, groepjes gemaakt, markten op NHL waar we vragen konden stellen om op je onderwerp te komen. > Van 11:00 tot 12:30 uur brainstormen met je groepje over het onderwerp, onderwerp en groepje opgeven aan de docenten. > Van 8:30 tot 15:00 uur workshop gevolgd, plan van aanpak gemaakt: We hebben een woordspin gemaakt en daarin hebben we alles opgeschreven wat we konden bedenken over mondhygiëne. Met behulp van deze woordspin zijn de hoofdvraag en de deelvragen gemaakt en hiernaast hebben we bedacht wie en wat we gaan raadplegen. > Van 8:30 tot 12:00 uur plan van aanpak afgemaakt en ingeleverd. > Van 11:30 tot 12:15 uur overleg met PWS begeleider. > Van 9:00 tot 11:00 uur informatie zoeken over de deelvragen. > Van 8:00 tot 9:00 uur vragen gemaakt voor interview met Saskia de Groot. > Van 8:15 tot 9:45 uur vragen gemaakt, Dropbox bijgewerkt en taken verdeeld. > Van 12:30 tot 13:00 uur overleg met PWS begeleider. > Van 15:15 tot 16:30 uur interview met Saskia de groot. > Van 8:00 tot 10:00 uur bezig met verwerken interview Saskia de Groot. > Van 12:00 tot 15:00 uur met z'n allen bedenken hoe we een les willen geven de vragen en enquêtes gebrainstormd en welke proefjes willen we doen. > Van 13:40 tot 14:30 uur afspraak met PWS begeleider, advies en ons cijfer gekregen. > Van 16:00 tot 17:30 uur bezig geweest met deelvragen. > Van 12:00 tot 17:00 uur bezig met enquête voor les. Scheikundig proefje uitbreiden. Deelvragen plan van aanpak wijzigen. > Van 15:00 tot 17:00 uur informatie over deelvragen opgezocht en in een bestand gezet. > Van 9:00 tot 11:00 uur in mediatheek. > Van 19:00 tot 21:00 uur alle deelvragen en plan van aanpak zo goed mogelijk voor het 2e beoordelingsmoment. > van 17:00 tot 18:10 uur bezig geweest met deelvragen. > Van 11:30 tot 12:30 uur met PWS bezig in mediatheek... > Van 8:15 tot 9:00 uur overleg met PWS begeleider en ons cijfer terug gekregen. > Van 10:30 tot 16:00 uur Deelvragen correct gemaakt, les afgemaakt, in elkaar zetten van verslag, tandplakverklikkers en tandenborstels besteld, proef voorbereid. > Van 17:00 tot 20:00 uur stuk deelvragen beantwoord. > Van 9:45 tot 10:55 uur laatste voorbereidingen voor de les en alles klaar zetten. > Van 10:55 tot 11:40 uur les gegeven aan meisjes. > Van 11:40 tot 14:45 uur proefjes gedaan, kantine rond gegaan en enquête evalueren. > Van 18:45 tot 20:00 uur persoonlijk logboek in elkaar gezet en stukje van deelvraag beantwoord. > Van 13:00 tot 17:30 uur deelvragen beantwoord en verslag verbeterd.

37

Maandag 30 januari Dinsdag 31 januari

Woensdag 1 februari Donderdag 2 februari

Vrijdag 3 februari

Zaterdag 4 februari Zondag 5 februari

> Van 17:00 tot 18:00 uur een deel van deelvragen verbeterd. > Van 17:00 tot 23:00 uur deelvragen afgerond, bezig geweest met opmaak verslag, voorwoord veranderd en alles goed in verslag gezet. > Van 11:50 tot 12:50 uur langs geweest bij PWS-begeleider voor advies. > Van 12:00 tot 17:00 uur met PWS-groepje afgesproken en deelvragen afgerond. > Van 13:00 tot 15:00 uur deelvragen goed in verslag gezet. > Van 19:00 tot 22:00 uur de inleiding verbeterd en in verslag gezet. > Van 17:00 tot 19:00 uur deelvraag verbeterd. > Van 10:30 tot 14:00 uur laatste dingen verbeterd, inhoudsopgave gemaakt en stuk conclusie gemaakt.

Totaal aantal uren = 84,5 uren

38

Logboek PWS 2016/2017

van Chantal

Dinsdag 5 juli

> Van 8:30 tot 10:30 uitleg op het NHL over het programma van PWS,

groepjes gemaakt, markten op NHL waar we vragen konden stellen om op

je onderwerp te komen.

> Van 11:00 tot 12:30 brainstormen met je groepje over het onderwerp,

onderwerp en groepje opgeven aan de docenten.

Woensdag 6 juli

> Van 8:30 tot 15:00 workshop gevolgd, plan van aanpak gemaakt: We

hebben een woordspin gemaakt en daarin hebben we alles opgeschreven

wat we konden bedenken over mondhygiëne. Met behulp van deze

woordspin zijn de hoofdvraag en de deelvragen gemaakt en hiernaast

hebben we bedacht wie en wat we gaan raadplegen.

Donderdag 7 juli

> Van 8:30 tot 12:00 plan van aanpak afgemaakt en ingeleverd.

Woensdag 14 september > Van 11:30 tot 12:15 overleg met PWS begeleider.

Vrijdag 16 september

> Van 9:00 tot 11:00 informatie zoeken over de deelvragen Maandag 26 september

> Van 8:00 tot 9:00 vragen gemaakt voor interview met Saskia de Groot.

Dinsdag 27 september

> Van 8:15 tot 9:45 vragen gemaakt, dropbox bijgewerkt en taken verdeeld.

> Van 12:30 tot 13:00 overleg met PWS begeleider.

> Van 15:15 tot 16:30 interview met Saskia de groot.

Woensdag 28 september > Van 8:00 tot 10:00 bezig met verwerken interview Saskia de Groot Donderdag 29 september > Van 14:00 tot 16:00 eigen deel van Saskia de groot verwerkt in woorden Zaterdag 1 oktober > van 14:00 tot 15:00 begin gemaakt aan deelvragen Maandag 3 oktober > Van 12:00 tot 15:00 met z'n allen bedenken hoe we een les willen geven,

de vragen en enquêtes gebrainstormd en welke proefjes willen we doen.

Maandag 10 oktober > Van 13:40 tot 14:40 afspraak met PWS begeleider, advies en ons cijfer

gekregen.

Donderdag 20 oktober > Van 15:00 tot 16:30 Informatie over deelvragen opgezocht Vrijdag 21 oktober > van 14:00 tot 15:00 verder met deelvragen Maandag 7 november

> Van 12:00 tot 17:00 bezig met enquête voor les. Scheikundig proefje

uitbreiden. Deelvragen plan van aanpak wijzigen.

Dinsdag 8 november

> Van 12:30 tot 14:30 deelvragen gemaakt, informatie opgezocht en in een

bestand gezet.

Zaterdag 12 november

> Van 13:00 tot 14:30 informatie over deelvragen opgezocht en verwerkt Maandag 14 november > Van 9:00 tot 11:00 in mediatheek bezig en overleg.

Woensdag 16 november > Van 19:00 tot 21:00 alle deelvragen en plan van aanpak zo goed mogelijk

voor het 2e beoordelingsmoment.

Maandag 21 november > van 10:00 tot 11:30 bezig in de mediatheek Vrijdag 25 november > van 14:00 tot 16:00 informatie opgezocht over de deelvragen Vrijdag 2 december

> Van 15:00 tot 16:30 informatie opgezocht over de deelvragen en verwerkt Dinsdag 13 december

> Van 11:30 tot 12:30 met PWS bezig in mediatheek Maandag 19 december

> Van 8:15 tot 9:00 overleg met PWS begeleider en ons cijfer terug

gekregen.

Dinsdag 3 januari

> 10:30 tot 16:00 Deelvragen correct gemaakt, les afgemaakt, in elkaar

zetten van verslag, tandplaqueverklikkers bestellen, proef voorbereid.

Maandag 10 januari

> Van 11:40 tot 12:25 Leraren opgezocht, proberen meisjes vrij te stellen

voor onze les.

Vrijdag 20 januari

> Van 9:45 tot 10:55 laatste voorbereidingen voor de les en alles klaar

zetten.

> Van 10:55 tot 11:40 les gegeven aan meisjes

>Van 11:40 tot 14:45 proefjes gedaan, kantine rond gegaan en enquête

evalueren.

39

Vrijdag 20 januari > van 14:00 tot 15:00 Begin deelonderwerp pH-waarde Woensdag 25 januari

> Van 18:00 tot 20:00 informatie deelvragen opgezocht en persoonlijk

logboek in elkaar gezet.

Donderdag 26 januari

> Van 15:15 tot 18:15 verder met deelvragen, enquĂŞtes en filmpjes . verwerkt.

Zondag 29 januari

> Van 15:00 tot 16:00 deelvragen afgerond.

Woensdag 1 februari

> Van 18:00 tot 20:00 deelvragen verbeterd en in het verslag gezet.

Donderdag 2 februari

> Van 11:00 tot 17:00 met PWS-groepje afgesproken en deelvragen

afgerond.

Zaterdag 4 februari > van 18:00 tot 20:00 Deelvragen goed in verslag gezet, dingen verbeterd Zondag 5 februari > van 12:00 tot 15:00 Aan verslag gewerkt en pagina/figuur indeling gedaan, . dingen verbeterd en afgerond, conclusie bijgewerkt en tekst toegevoegd,

inleiding, voorwoord en nawoord verbeterd

Totaal aantal uren = 83 uren

40

Logboek PWS 2016/2017

Dinsdag 5 juli

Woensdag 6 juli

Donderdag 7 juli

Woensdag 14 september Vrijdag 16 september Maandag 26 september Dinsdag 27 september

Woensdag 28 september Maandag 3 oktober

Maandag 10 oktober

Donderdag 20 oktober Maandag 7 november

Vrijdag 11 november

Maandag 14 november Woensdag 16 november

Vrijdag 2 december Dinsdag 13 december Maandag 19 december

Dinsdag 3 januari

Vrijdag 20 januari

Donderdag 26 januari Zondag 29 januari

Maandag 30 januari

Dinsdag 31 januari Woensdag 1 februari

van Janine

> Van 8:30 tot 10:30 uitleg op het NHL over het programma van PWS, groepjes gemaakt, markten op NHL waar we vragen konden stellen om op je onderwerp te komen. > Van 11:00 tot 12:30 brainstormen met je groepje over het onderwerp, onderwerp en groepje opgeven aan de docenten. > Van 8:30 tot 15:00 workshop gevolgd, plan van aanpak gemaakt: We hebben een woordspin gemaakt en daarin hebben we alles opgeschreven wat we konden bedenken over mondhygiëne. Met behulp van deze woordspin zijn de hoofdvraag en de deelvragen gemaakt en hiernaast hebben we bedacht wie en wat we gaan raadplegen. > Van 8:30 tot 12:00 plan van aanpak afgemaakt en ingeleverd. > Van 11:30 tot 12:15 overleg met PWS begeleider. > Van 9:00 tot 11:00 informatie zoeken over de deelvragen. > Van 8:00 tot 9:00 vragen gemaakt voor interview met Saskia de Groot. > Van 8:15 tot 9:45 vragen gemaakt, Dropbox bijgewerkt en taken verdeeld. > Van 12:30 tot 13:00 overleg met PWS begeleider. > Van 15:15 tot 16:30 interview met Saskia de groot. > Van 8:00 tot 10:00 bezig met verwerken interview Saskia de Groot. > Van 12:00 tot 15:00 met z'n allen bedenken hoe we een les willen geven, de vragen en enquêtes gebrainstormd en welke proefjes willen we doen. > Van 13:40 tot 14:30 afspraak met PWS begeleider, advies en ons cijfer gekregen. >Van 13:00 tot 15:00 deelvragen beantwoord en verslag verbeterd. > Van 12:00 tot 17:00 bezig met enquête voor les. Scheikundig proefje uitbreiden. Deelvragen plan van aanpak wijzigen. > Van 15:00 tot 17:00 informatie over deelvragen opgezocht en in een bestand gezet. > Van 9:00 tot 11:00 in mediatheek. > Van 19:00 tot 21:00 alle deelvragen en plan van aanpak zo goed mogelijk voor het 2e beoordelingsmoment. > Van 16:00 tot 18:00 deelvragen beantwoord en verslag verbeterd. > Van 11:30 tot 12:30 met PWS bezig in mediatheek... > Van 8:15 tot 9:00 overleg met PWS begeleider en ons cijfer terug gekregen. > Van 10:30 tot 16:00 Deelvragen correct gemaakt, les afgemaakt, in elkaar zetten van verslag, tandplakverklikkers en tandenborstels besteld, proef voorbereid. > Van 9:45 tot 10:55 laatste voorbereidingen voor de les en alles klaar zetten. > Van 10:55 tot 11:40 les gegeven aan meisjes. > Van 11:40 tot 14:45 proefjes gedaan, kantine rond gegaan en enquête evalueren. > Van 20:00 tot 22:00 deelvragen beantwoord en verslag verbeterd. > Van 13:00 tot 18:00 deelvragen beantwoord en verslag verbeterd. > Van 16:00 tot 18:00 & van 19:00 tot 21:00 deelvragen beantwoord en verslag verbeterd. > Van 14:30 tot 18:00 & van 20:00 tot 23:30 film gemaakt. > Van 11:50 tot 12:50 advies van PWS begeleider.

41

Donderdag 2 februari

Vrijdag 3 februari

Zondag 5 februari

> Van 11:00 tot 17:00 deelvragen beantwoord en

verslag verbeterd. > Van 15:00 tot 17:00 deelvragen beantwoord en

verslag verbeterd. >Van 14:00 tot 17:00 verslag nagekeken, conclusie bijgewerkt en tekst toegevoegd, inleiding, voorwoord en nawoord grammaticaal verbeterd Totaal aantal uren = 87 uren.

42

Logboek PWS 2016/2017

Dinsdag 5 juli

Woensdag 6 juli

Donderdag 7 Juli

Woensdag 14 september Vrijdag 16 september Maandag 26 september Dinsdag 27 september

Maandag 3 oktober

Maandag 10 oktober

Vrijdag 21 oktober Zaterdag 22 oktober Maandag 7 november

Dinsdag 8 november

Maandag 14 november Woensdag 16 november

Dinsdag 13 december Maandag 19 december

Dinsdag 3 januari

Maandag 10 januari

Vrijdag 20 januari

Zaterdag 21 januari Maandag 23 januari Woensdag 25 januari Donderdag 26 januari

van Celine

> Van 8:30 tot 10:30 uitleg op het NHL over het programma van PWS, groepjes gemaakt, markten op NHL waar we vragen konden stellen om op je onderwerp te komen. > Van 11:00 tot 12:30 brainstormen met je groepje over het onderwerp, onderwerp en groepje opgeven aan de docenten.

> Van 8:30 tot 15:00 Workshop gevolgd, plan van aanpak gemaakt: We hebben een woordspin gemaakt en daarin hebben we alles opgeschreven wat we konden bedenken over mondhygiëne. Met behulp van deze woordspin zijn de hoofdvraag en de deelvragen gemaakt en hiernaast hebben we bedacht wie en wat we gaan raadplegen. > Van 8:30 tot 12:00 Plan van aanpak afgemaakt en ingeleverd. > Van 11:30 tot 12:15 overleg met PWS begeleider. > Van 9:00 tot 10:00 informatie zoeken over de deelvragen > Van 8:00 tot 9:00 vragen gemaakt voor interview met Saskia de Groot. > Van 8:15 tot 9:45 vragen gemaakt, dropbox bijgewerkt en taken verdeeld. > Van 12:30 tot 13:00 overleg met PWS begeleider. > Van 15:15 tot 16:30 interview met Saskia de groot. > Van 12:00 tot 15:00 brainstormen over het geven van een les, het maken van enquêtes en het uitvoeren van proefjes. > Van 13:40 tot 14:40 afspraak met PWS begeleider, advies en ons cijfer gekregen.

> Van 16:00 tot 17:30 begin maken met de deelvragen > Van 13:00 tot 14:00 verder met deelvragen

> Van 12:00 tot 17:00 bezig met enquête voor les, scheikundig proefje uitbreiden, deelvragen en plan van aanpak wijzigen. > Van 13:00 tot 15:45 informatie verzamelen over de deelvraag: Welke factoren hebben het meest invloed op de mondhygiëne? Met als deelonderwerpen: a. Wat voor rol speelt het eten en drinken bij mondhygiëne? b. Wat voor rol spelen de hormonen bij mondhygiëne? En d.

Wat is de invloed van kauwgom? > Van 9:00 tot 11:00 in mediatheek...

> Van 19:00 tot 21:00 alle deelvragen en plan van aanpak verbeterd voor het 2e beoordelingsmoment

> Van 11:30 tot 13:30 informatie verzamelen over overige deelvragen > Van 8:15 tot 9:00 overleg met PWS begeleider en ons cijfer terug gekregen. > Van 10:30 tot 16:00 deelvragen veranderd, les afgemaakt, verslag opmaak begonnen, proef voorbereid, tandplakverklikkers besteld. > Van 11:40 tot 12:25 leraren opgezocht, proberen meisjes vrij te stellen voor onze les 45 minuten.

> Van 09:45 tot 10:55 laatste voorbereidingen les

> Van 10:55 tot 11:40 les geven (met proef tandplakverklikkers) > Van 11:40 tot 14:45 proefjes, kantine rond en vragen enquête evalueren > Van 13:00 tot 15:00 begin deelonderwerp over voedingsmiddelen > Van 16:00 tot 17:30 deelonderwerp over voedingsmiddelen af > Van 20:00 tot 22:00 deelonderwerp over hormonen af

> Van 11:00 tot 16:00 deelonderwerp over kauwgom af, begin deelvraag over advies, grafieken maken.

43

Vrijdag 27 januari

Zaterdag 28 januari

Maandag 30 januari

Dinsdag 31 januari

Woensdag 1 februari

Donderdag 2 februari Vrijdag 3 februari Zaterdag 4 februari

Zondag 5 februari

> Van 15:00 tot 17:00 Deelvraag over advies bijna af, informatie gezocht

over mondhygiëne bij een beugel.

> Van 11:15 tot 16:00 Deelvraag over advies af en deelonderwerp over

mondhygiëne bij een beugel bijna af.

>Van 16:00 tot 18:00 foto's en filmpjes overzetten, deelonderwerp over

mondhygiëne bij een beugel af, aantal dingen verbeteren

> Van 19:00 tot 20:15 extra tekst bij deelonderwerp over beugel

> Van 15:45 tot 17:45 helpen met filmpje in elkaar zetten, dingen

verbeteren.

> Van 17:00 tot 19:00 mijn deelonderwerpen samenvoegen met die van

Janine, dingen verbeteren, deelvraag in verslag zetten.

> Van 17:00 tot 18:30 deel toevoegen over alcohol, 'conclusie' schrijven

over deelvraag 'Welke factoren hebben de meeste invloed op de

mondhygiëne?'

> Van 11:00 tot 16:00 alle deelvragen afgerond + voorwoord en nawoord af

> Van 11:00 tot 14:00 dingen verbeterd, alles samenvoegen

> Van 12:00 tot 16:00 dingen verbeterd, nawoord en inleiding verbeterd,

voorwoord gemaakt, tekst toegevoegd

> Van 11:00 tot 14:00 conclusie gemaakt, verslag in juiste

volgorde zetten, lettertype etc. controleren, laatste dingen toevoegen aan tekst

Totaal aantal uren = 93 uur

44

Bronnenlijst

Sites: https://gezondetips.nl/kauwgom-ongezond http://www.ivorenkruis.nl/index.cfm?t=keyword.cfm&folder=69 + Interview met mondhygiëniste

http://www.gezondkindergebit.nl/voeding http://www.gezondkindergebit.nl/voeding/invloed-op-het-gebit

http://www.gezondkindergebit.nl/voeding/producten-met-suiker

> kauwgom kauwen

> voeding > tabel suiker in drankjes

https://www.gezondheidsnet.nl/mondverzorging/vrouwelijke-hormonen-

beinvloeden-mondhygiene http://www.dehormoonfactor.nl/mondhygienist-holistische-

> hormonen tandheelkunde

http://www.gezondkindergebit.nl/kind-met-slecht-gebit http://www.gezondkindergebit.nl/kind-met-slecht-gebit/oorzaken Interview met mondhygiëniste

> advies

http://www.gezondkindergebit.nl/beugels/mondhygiene

https://www.tandarts.nl/mondzorg/behandelingen/orthodontie /mondhygiene

> beugel

https://www.gezondheidsplein.nl/dossiers/orthodontist/wat-is-de- > poetsmethode beste-poetsmethode-bij-een-vaste-beugel/item43999 bij een vaste beugel

http://www.ivorenkruis.nl/index.cfm?t=keyword.cfm&folder=25 http://www.kenniscentrumsuiker.nl/thema-s/kinderen

http://www.slechteademtesten.nl/slechte-adem-oorzaken/

http://www.dentalzorg.nl/blog/mondwater/

https://www.nijhuistandartsen.nl/sites/default/files/files/ Consumentenbond_Test_tandpasta.pdf

https://gezondetips.nl/ph-waarde-zuurtegraad-van-het-lichaam

> meisjes en voedingsmiddelen

> slechte adem

> mondwater

> tandpasta’s

> pH-waarde

https://www.tandartsplein.nl/blog/dossiers/aandoeningen/tanderosie/

45

http://oergezondemond.nl/hoe-kun-je-tandsteen-voorkomen/

> Voorkomen tandsteen

http://www.tandarts.com/aandoeningen/tandplak

> Wat is tandplak en de gevolgen

http://www.rekels.nl/leesvoer/dag-gaatjes_204.html

> Aminfluoride

Boeken ê ê ê ê

Preventieve Tandheelkunde van Van Leveren Leerstof voor de lagere school betreffende het gebit en de mondhygiëne Scheikunde boek: Chemie Havo 4/5 Scheikunde boek Voor dummies

Daarbij hebben wij deelvragen kunnen beantwoorden aan de hand van de ingevulde enquêtes en de proefjes die we uitgevoerd hebben.

46