Fuotten yn it Fean

FUOTTEN YN IT FEAN | Magazine over de Friese Veenweide | Mei 2021

Mei 2021

FUOTTEN FUOTTEN YN YN IT IT FEANFEAN NIEUW ELAN INELAN NIEUW DE FRIESE IN DE VEENW FRIESE EIDE VEENWEIDE

VOETEN IN HET VEEN 1

3 4-5-6-7-8-9 10-11 12-13-14-15

Mei 2021

FUOTTEN YN IT FEAN NIEUW ELAN IN DE FRIESE VEENWEIDE

MEI DE FUOTTEN YN IT FEAN / MET DE VOETEN IN HET VEEN FOARÚT MEI DE FRYSKE FEANGREIDE DUIK IN HET VEEN MET… JACOB NAUTA WAT ZEGGEN DE BOEREN?

16-17

HÚH? BODEMDALING DOOR VEENOXIDATIE? HOE DAN…

18-19

BOERENLAND NATTER MAKEN, HOE WERKT DAT?

20-21

HANDEN UIT DE MOUWEN VOOR EL DORADO IN HET VEEN

22-23

DUIK IN HET VEEN MET… EVERT EN MICHIEL OSINGA

24-25

OP ZOEK NAAR OPLOSSINGEN

26-27

DROOMLANDSCHAP FEANGREIDE

28-29-30-31

ALS DE BODEM LETTERLIJK ONDER JE HUIS VANDAAN ZAKT

32-33

DUIK IN HET VEEN MET… BUURVROUW DURKJE

34-35

HOOG WATER IS NIET ALLEEN MAAR BEDREIGEND

VOETEN IN HET VEEN 1

INHOUD

36

KERK WERKT AAN ‘BELOOFDE LAND’

37

GEUR EN KLEUR TIEREN ALS WELEER

38

CO2-VRIJ IJS VAN VEENWEIDEMELK

39

BOUWER WORDT ‘BOLLEPIESTBOER’

40-41 42-43-44-45

UITWAAIEN EN GENIETEN ZES KEER KANSEN PAKKEN

46-47

DUIK IN HET VEEN MET… HENK-JAN VAN DER VEEN

48-49

‘GEEF BOEREN MEER VERTROUWEN’

50-51

GERRIT HIEMSTRA: 'TOEKOMST VEENWEIDEGEBIED BEGINT BIJ UZELF'

COLOFON Dit magazine wordt uitgegeven in het kader van het Veenweideprogramma 2021-2030 in opdracht van Provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân. Het magazine is uitgevoerd en uitgegeven door Persbureau Langs de Melkweg en Ida Hylkema Tekstproducties.

Uitgevers: Persbureau Langs de Melkweg, Lorentzstraat 21-A, 8606 JP Sneek Telefoon: 0515 429876 E-mail: redactie@langsdemelkweg.nl Ida Hylkema Tekstproducties, Heidenskipsterdyk 15, 8724 HP It Heidenskip Telefoon: 0515 541959 Email: info@idahylkema.nl Overname van artikelen is alleen toegestaan na toestemming van de redactie.

Hoewel aan de samenstelling van de inhoud de meeste zorg is besteed, kan de redactie geen aansprakelijkheid aanvaarden voor mogelijke onjuistheden of onvolledigheden. Alle auteursrechten en overige intellectuele eigendomsrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden nadrukkelijk voorbehouden.

Deze rechten behoren bij de uitgevers c.q. de betreffende fotograaf. Artikelen uit deze uitgave mogen uitsluitend verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt na schriftelijke toestemming van de uitgevers.

2 FUOTTEN YN IT FEAN

Redactie: Ida Hylkema, Jelle Feenstra en Sjoerd Hofstee Vormgeving: Houssam Diab Fotografie: Marcel van Kammen, Niels de Vries, Rob de Wind, Kristina Bergen, Frans Mulder, Rens Hooyenga, Bas Gijselhart, Jan de Vries, Leo Koomen, Johan ten Brinke, Jorn Idzerda, Eduard Rekker, Paul de Bruin, Daniël Hartog, Provinsje Fryslân, Wetterskip Fryslân, Ida Hylkema en eigen foto’s Illustraties: Bram Bos/Wageningen UR, Herman Weeda/Sketchy Business Druk: Senefelder Misset Doetinchem Verspreiding: Dit magazine wordt door PostNL verspreid onder inwoners van het Friese veenweidegebied in een oplage 40.000 exemplaren

Op de website www.veenweidefryslân.frl is meer te lezen over het Veenweideprogramma, de onderzoeken en gebiedsprocessen.

MET DE VOETEN IN HET VEEN

MEI DE FUOTTEN YN IT FEAN

Voor u ligt een magazine over het Friese veenweidegebied.

Het gebied waar u woont, recreëert en misschien ook werkt.

Een uniek gebied.

Het veenweidelandschap in het Lage Midden van onze provincie heeft een lange geschiedenis van veenafgravingen en inpoldering. Het gebied werd in cultuur gebracht en is nu een gevarieerd landschap van weilanden, meren, sloten en vaarten. Dit cultuurlandschap wordt gedragen door de melkveehouderij, die een grote ontwikkeling heeft doorgemaakt.

Het veenweidelandschap staat echter onder druk. Als we niets doen, verdwijnt het veen door verdroging en oxidatie.

Daarmee daalt de bodem, met alle problemen van dien.

Bovendien komt met de veenafbraak CO₂ vrij en dat willen we juist terugdringen. Maar vooral verdwijnt met het veen ook een uniek landschap, karakteristiek voor Friesland.

Daarom hebben we het Veenweideprogramma 2021-2030 ‘Foarút mei de Fryske Feangreiden’ opgesteld. Een ambitieus programma waarin we de lat hoog leggen. Daarvan zijn we ons bewust. Maar samen pakken we de handschoen op om dit unieke gebied stap voor stap te behouden én met een gebiedsgerichte aanpak in te richten voor de toekomst.

Hoe we dat samen met de boeren, burgers en buitenlui in het gebied willen doen en waar de uitdagingen liggen, is te lezen in dit magazine. Een magazine voor alle inwoners van het veenweidegebied. We hopen dat het u zal inspireren om mee te denken en te werken aan de toekomst van dit unieke gebied.

Veel leesplezier.

Foar jo leit in blêd oer it Fryske feangreidegebiet. It gebiet dêr't jo wenje, jo frije tiid trochbringe en miskien ek wurkje.

In unyk gebiet.

It feangreidelânskip yn it Lege Midden fan ús provinsje hat in lange skiednis fan feanderijen en ynpoldering. It gebiet waard yn kultuer brocht en is no in lânskip fol fariaasje mei greiden, marren en sleatten. Dat kultuerlânskip wurdt droegen troch de molkfeehâlderij, dy’t in grutte ûntjouwing trochmakke hat.

It feangreidelânskip stiet lykwols ûnder druk. At we neat dogge, ferdwynt it fean troch útdroegjen en oksidaasje.

Dêrmei sakket de boaiem, mei alle swierrichheden dy’t dat opsmyt. Boppedat komt mei it ôfbrekken fan it fean CO₂ frij en dat wolle we krekt ferminderje. Mar foaral ferdwynt mei it fean ek in unyk lânskip, in stikje Frysk-eigen.

Derom hawwe we it Feangreideprogramma 2021-2030 ‘Foarút mei de Fryske Feangreiden’ makke. In ambisjeus programma dêr't we de latte heech lizze. Dat binne we ús bewust. Mar mei ús allen geane we derfoar om dit unike gebiet stap foar stap te behâlden én mei gebietsrjochte oanpak yn te rjochtsjen foar de takomst.

Hoe’t we dat tegearre mei de boeren en boargers yn it gebiet dwaan wolle en wêr’t de útdagings lizze, kinne jo lêze yn dit blêd. In blêd foar alle ynwenners fan it feangreidegebiet. We hoopje dat it jo ynspiraasje jout om mei te tinken en mei te wurkjen oan de takomst fan dit unike gebiet.

In protte lêsnocht.

Douwe Hoogland, gedeputeerde Provinsje Fryslân Jan van Weperen, dagelijks bestuur Wetterskip Fryslân Roel de Jong, wethouder De Fryske Marren, namens de veenweidegemeenten

Douwe Hoogland, deputearre Provinsje Fryslân Jan van Weperen, deistich bestjoer Wetterskip Fryslân Roel de Jong, wethâlder De Fryske Marren, út namme fan de feangreidegemeenten

Foto: Paul de Bruin

De drie kopstukken van het Veenweideporgramma 2021-2030, van links naar rechts: Jan van Weperen, Douwe Hoogland en Roel de Jong.

VOETEN IN HET VEEN 3

Foto: Niels de Vries

4 FUOTTEN YN IT FEAN

FOARÚT MEI DE FRYSKE FEANGREIDEN Grazige weiden, boerderijen en dorpen in het groen, sloten, vaarten en meren en wuivende rietkragen. Ziehier het karakteristieke Friese veenweidegebied. Maar dit veenweidegebied staat onder druk. Om goed te kunnen blijven wonen, recreëren en werken in dit unieke landschap, moeten we nu samen aan de slag. Hoe? Dat staat beschreven in het Veenweideprogramma 2021-2030 ‘Foarút mei de Fryske Feangreiden’.

Tekst: Ida Hylkema

VOETEN IN HET VEEN 5

W

GEDEPUTEERDE DOUWE HOOGLAND:

‘Mei dit plan wurkje we fan ûnderop oan in feangreidegebiet dat alle ynwenners in goede takomst jout. Us ambysjes binne heech, mar we dogge it stap foar stap en mei ús allen. We rinne yn Fryslân foarop mei dizze oanpak. We begripe de soargen dy’t der binne; dêr bliuwe we mei inoar oan wurkjen. Sa lang at der gjin middels binne om maatregels troch te fieren yn in gebiet, wurdt dit ek net dien.’

at is er aan de hand in het veenweidegebied? De bodem daalt, al tientallen jaren lang. Veenweiden waren vroeger moerassige gebieden en zijn steeds verder ontwaterd. Eerst voor turfwinning, later voor landbouw en om er te kunnen wonen. Veen dat is drooggelegd, breekt af omdat er zuurstof bij komt en daardoor zakt de grond. Deze grond wordt na verloop van tijd weer natter, waardoor er weer een peilverlaging nodig is om er nog goed op te kunnen boeren.

Deze peilverlaging leidt echter tot nog meer bodemdaling en daarmee tot mogelijke schade aan funderingen van woningen die juist een hoger waterpeil nodig hebben. Ook wegen, dijken en leidingen zakken en lopen daardoor schade op. Daarnaast hebben natuurgebieden hinder van het lage waterpeil in de landbouwpolders. De natte natuurgebieden lopen als het ware leeg.

Wetterskip Fryslân probeert via sloten, stuwen en gemalen het waterpeil rond natuurgebieden en woningen hoog te houden en in de landbouwgebieden laag. Dat wordt steeds lastiger en duurder, omdat de bodem in die landbouwgebieden steeds meer daalt. Reden voor Provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân om enkele jaren geleden, samen met de betrokken gemeenten, landbouw- en natuur- en milieuorganisaties en recreatieondernemers, een plan te maken om de bodemdaling te beperken. Dat plan is vastgelegd in de Veenweidevisie 2015.

Meer dan bodemdaling alleen

Het landelijk Klimaatakkoord van 2019, waarin afspraken zijn gemaakt over beperking van de CO2-uitstoot, zette de veenweideaanpak in een nieuw daglicht. Bij de afbraak van veen komt namelijk CO2 vrij en in het Klimaatakkoord zijn harde eisen gesteld om deze uitstoot te laten dalen. Dit is een extra reden om

DAGELIJKS BESTUURSLID JAN VAN WEPEREN VAN WETTERSKIP FRYSLÂN: ‘De aanpak van het veenweidegebied is ingewikkeld en uitdagend. Er zijn veel belangen en soms zijn die tegenstrijdig. Dat maakt het niet gemakkelijk.

Maar iedereen erkent de noodzaak dat er iets moet gebeuren om de bodemdaling en veenafbaak tegen te gaan en samen hebben we de wil om te polderen.

Samen kunnen we deze belangrijke stap zetten.’

ROEL DE JONG, WETHOUDER DE FRYSKE MARREN, NAMENS DE GEMEENTEN:

‘It Feangreideprogramma hat in grutte ynfloed op ús bewenners, ynfrastruktuer, lânskip en leefberens.

Dêrom fine wy it as gemeenten wichtich om hjir ek ús ferantwurdlikens yn te nimmen en mei te wurkjen oan it programma. We moatte no oan de slach om it gebiet klear te meitsjen foar de takomst.’

6 FUOTTEN YN IT FEAN

Foto: Ida Hylkema

de veenafbraak te beperken en er bij de aanpak een tandje bij te doen.

Daarnaast zorgen ook andere ontwikkelingen ervoor dat de Veenweidevisie 2015 moest worden aangescherpt. Door de klimaatverandering krijgen we te maken met extremer weer. We krijgen hoosbuien, waardoor er in korte tijd veel regenwater moet worden opgeslagen. Of juist lange perioden van droogte, waarbij een watervoorraad de droogteschade kan beperken. In het Veenweideprogramma is hiermee rekening gehouden en extra plek ingeruimd voor waterberging.

Voldoende water in het Friese veenweidegebied heeft bovendien impact op een veel groter gebied.

Het laaggelegen veenweidegebied trekt het grondwater uit de omliggende gebieden aan. Het is als het ware het putje van de provincie en dit komt steeds dieper te liggen. Als de bodem in het veengebied verder zakt, stroomt er steeds meer water uit de omliggende gebieden weg en krijgen de boeren en bewoners daar last van verzilting en verdroging.

Kortom: de uitdagingen van het Friese veenweidegebied zijn best ingewikkeld en vragen om een gedegen en samenhangende aanpak. Die aanpak staat beschreven in het Veenweideprogramma 2021-2030: ‘Foarút mei de Fryske Feangreide’ van Provinsje Fryslân, Wetterskip Fryslân en de betrokken gemeenten.

Veenweidegebied is door lage ligging het putje van de provincie

GEART BENEDICTUS, NAMENS ZEVEN LANDBOUWORGANISATIES:

‘Us ynstek is dat de lânbou perspektyf hâlde moat yn it feangreidegebiet. It giet om boeregrûn: it kaptaal en it bestean fan de boeren. Dêrom binne we as sektor kritysk; foar ús sitte der noch losse einen yn it programma. Der binne bygelyks noch gjin ôfspraken oer in kompensaasjeregeling en der is noch gjin fertsjinmodel. We doare as lânbou dizze stap – yn it tsjuster – te setten, mar de útfiering moat stap foar stap.’

HANS VAN DER WERF, DIRECTEUR FRIESE MILIEUFEDERATIE:

'Wy hiene as natoer- en milieuorganisaasje wol in stapke fierder en hurder sette wollen. Mar it eindoel stiet fêst en dêr giet it om. We sjogge foaral kânsen yn de keppeling mei oare doelstellings, lykas it stikstofbelied, greidefûgels en Natura2000. Der leit in moaie basis om mei oan de slach te gean.’

ERIC NEEF, NAMENS RECREATIE EN TOERISME:

Koeien en lisdodden, twee kenmerkende elementen in de Friese veenweide.

‘De vrijetijdssector is in het veenweidegebied een belangrijke economische pijler. Bewoners en bezoekers beleven het aantrekkelijke weidse landschap. De toekomst ervan gaat ons allemaal aan en daarom steunen wij dit programma.’

VOETEN IN HET VEEN 7

Hoger waterpeil

Hoe wil het Veenweideprogramma de bodemdaling en de CO2uitstoot uit het veen in toom houden? Heel simpel gesteld: door de bodem natter te maken en door bodemmaatregelen te nemen die de CO2-uitstoot vertragen. Maar het veenweidegebied vol water laten stromen, is te kort door de bocht. Nattere grond heeft nogal wat gevolgen voor de landbouw en bovendien is het veen in ieder gebied weer anders. Het ene veen laat water gemakkelijk door, terwijl in een ander gebied het water er juist moeilijker door kan.

Daarom is gekozen voor maatwerk en een gebiedsgerichte aanpak. In deze gebiedsgerichte aanpak wordt gekeken naar waterbeheer en waterberging, bodem en grondgebruik, landbouw, bebouwing, leefomgeving, natuur en biodiversiteit. Al deze zaken worden gewikt en gewogen en krijgen een plek in een totaalplan dat samen met het gebied wordt gemaakt.

Centraal in de aanpak staat het waterbeheer. Wetterskip Fryslân voert dit waterbeheer uit en maakt daarbij gebruik van sloten, gemalen en stuwen. Het is de kunst om het waterpeil zo te sturen, dat iedereen ermee uit de voeten kan. In periodes van droogte kan het peil wat omhoog, is het erg nat, dan moet het waterpeil wat zakken. Dit flexibele peilbeheer wordt ook wel aangeduid als ‘Hoog Als het Kan, Laag Als het Moet’, oftewel HAKLAM. Dit is één van de pijlers onder het veenweideprogramma.

It Nije Buorkjen

Het veenweidegebied kan niet zonder de melkveehouderij. Dat was zo en dat blijft zo. Het karakteristieke cultuurlandschap van weilanden en sloten is gemaakt door boeren, die er al generaties lang hun koeien melken en hun land bewerken. Het landschap is echter wel veranderd, omdat de landbouw is veranderd.

Het landbouwbeleid van de vorige eeuw zette in op een hoge productie tegen lage kosten. Dat leidde tot grotere bedrijven met meer koeien en meer gras van strakkere weilanden. De keerzijde is een landschap met minder verschillende planten en insecten en minder weidevogels. Oftewel: minder biodiversiteit.

Met het veenweideprogramma willen provincie, waterschap en gemeenten niet alleen de veenafbraak beperken, maar ook de biodiversiteit in het landschap terugbrengen. Meer kruidenrijk grasland, meer weidevogels en rijkere en schonere sloten.

Foto: Ida Hylkema

8 FUOTTEN YN IT FEAN

OMVANG VAN HET VEENWEIDEGEBIED Het Friese veenweidegebied is ongeveer 89.000 hectare groot en ligt in het lage midden van Fryslân, ruwweg tussen Dokkum, Sneek, Workum, Lemmer en Wolvega.

Het is het grootste aaneengesloten veenweidegebied van Nederland. Zo’n 59.000 hectare ervan is in gebruik als agrarische grond door 1.100 bedrijven, waarvan 900 melkveehouders. Deze zijn goed voor 28.000 banen in Fryslân.

De bodem in het veenweidegebied zakt gemiddeld met een centimeter per jaar. Het doel van het Veenweideprogramma is om deze daling te beperken met gemiddeld 0,2 centimeter. Dit levert een beperking van 0,4 megaton CO2-equivalenten.

Dat betekent voor bewoners en toeristen dat er weer meer te genieten valt in het landschap. Boeren gaan meer gebruik maken van de natuur – ‘natuurinclusieve landbouw’ - en doen qua opbrengsten een stapje terug. Daarom willen we met de landbouw zoeken naar aanvullende verdienmodellen, zodat bedrijven ook in de toekomst levensvatbaar kunnen blijven.

Na het verhogen van het waterpeil moet er nog steeds perspectief zijn voor de landbouw in het veenweidegebied; dat is een harde voorwaarde van het plan. Provinsje en Wetterskip willen de landbouw helpen om zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Nieuwe verdienmodellen en grond zijn daarbij cruciale factoren. Landbouwgrond – meestal in eigendom van de boeren - waarvan het waterpeil omhoog gaat, kan in waarde dalen. Een boer wordt voor deze waardedaling gecompenseerd; in geld of in grond. Dit laatste is voor de agrarische sector erg belangrijk Met voldoende grond kan een boer zijn bedrijf blijven ontwikkelen.

Er zijn nog veel vragen. Daarom lopen er verschillende pilots en onderzoeken die antwoorden en inzicht moeten geven. Niet alleen in Friesland overigens, ook in andere veenweidegebieden in Nederland wordt onderzoek gedaan naar mogelijkheden om de bodemdaling te beperken met behoud van landbouw.

Grouster Leechlân Hegewarren

Aldeboarn-De Deelen

Idzegea

Brekkenpolder

Groote Veenpolder

Links het veenweidegebied ingekleurd naar bodemtype; rechts de zes als kansrijk gedefinieerde gebieden.

Landschap en funderingen

Maar het Veenweideprogramma gaat om meer dan alleen de landbouw. Het gaat ook over het landschap, natuur en veilige funderingen. Alle inwoners krijgen ermee te maken. Zij wonen in het gebied, fietsen er hun rondje of maken hun ommetje in de natuur.

Rond natuurgebieden die gevoelig zijn voor verdroging, wordt bekeken of overgangszones kunnen helpen om verdroging te beperken. Zo zakt het waterpeil aan de rand van het natuurgebied niet te snel naar het niveau van de landbouwpolders. Daarnaast is het landschap een belangrijk thema in de aanpak. Het programma zet in op het behoud van het karakteristieke, open veenweidelandschap.

Het landschap weegt voor gemeenten en provincie ook zwaar mee in andere besluiten, zoals bijvoorbeeld woningbouw en zonneparken.

In het veenweideprogramma zijn bovendien actiepunten opgenomen om de gevolgen van de bodemdaling voor funderingen te beperken en bewoners bewust te maken van de funderingsproblematiek. Via onder meer een informatie- en adviesloket, een subsidieregeling voor

funderingsonderzoek en pilots met hoogwatercircuits wordt geprobeerd de schade door bodemdaling aan woningen, wegen en leidingen te beperken. Een werkgroep onderzoekt welke vormen van ondersteuning geboden kunnen worden. Eind 2022 wordt hierover een besluit genomen.

Niet alles en overal tegelijk

Het Friese veenweidegebied is ongeveer 89.000 hectare groot.

Het is onmogelijk om dit hele gebied in één keer aan te pakken.

Het is ook nog niet duidelijk of zo’n grote ingreep nodig is om aan de landelijke klimaatdoelstellingen te kunnen voldoen. Dat heeft te maken met de Friese bijdrage aan de totale landelijke vermindering van CO2-uitstoot die nodig is. Het is nog niet bekend hoe hoog deze Friese bijdrage is.

Daarom is ervoor gekozen om in eerste instantie alleen voor het dikke veen zonder of met een dun kleidek plannen te maken.

In totaal zijn zes gebieden aangewezen waar de situatie het meest dringend is om in te grijpen én waar snel resultaat kan worden geboekt als het gaat om beperking van de bodemdaling en CO2-uitstoot.

In twee ‘ontwikkelgebieden’ (Hegewarren en Aldeboarn-De Deelen) loopt een gebiedsproces waarin samen met boeren, natuurbeschermers en burgers een plan voor het gebied gemaakt. Daarnaast zijn er nog vier ‘kansrijke gebieden’ (Idzegea, Brekkenpolder, Grouster Leechlân en Groote Veenpolder) waar ook verkenningen worden gedaan.

In 2022 wordt bekeken of er in een groter gebied maatregelen nodig zijn om aan de opgelegde beperking van de CO2-uitstoot te kunnen voldoen. Bovendien moet er dan meer duidelijkheid zijn over de financiering van het programma en de aanpak van de funderingsproblematiek.

De totale kosten van het programma worden geraamd op € 550 miljoen. Daarvan is € 67 miljoen gedekt en daarmee kunnen de ontwikkelgebieden Hegewarren en Aldeboarn-De Deelen aan de slag. Voor de plannen in de rest van het veenweidegebied moet nog financiering worden gevonden. Het waterpeil gaat hier pas omhoog, als er genoeg geld is om de maatregelen te betalen.

Ook moet er zekerheid zijn over verdienmodellen voor de boeren.

Het probleem is ingewikkeld, het traject lastig, maar het doel veelbelovend: een karakteristiek veenweidelandschap vol biodiversiteit waar het goed boeren, wonen en recreëren is.

En waar een nieuw en blijvend evenwicht is gevonden tussen landbouw en natuur. Een gebied waar de veenafbraak en bodemdaling bijna zijn gestopt, evenals de uitstoot van CO2. Een gebied met perspectief.

Compensatie in grond of geld is van groot belang

Doel van het veenweideprogramma: een karakteristiek landschap met minder bodemdaling en meer biodiversiteit realiseren. Een gebied waar het goed boeren, wonen en recreëren is.

VOETEN IN HET VEEN 9

DUIK IN HET VEEN MET...

JACOB NAUTA

B

ij de start van onze activiteitenboerderij in 2007 stelde ik mij al ten doel om anderen te betrekken bij de omgeving waarin wij Jacob Nauta (39, wonen en werken. Door de jaren heen zijn we rechts op foto) mede door die drive steeds meer vaartochten runt samen met zijn gaan organiseren. Dat is voor ons een vrouw Ytje Hooisma verdienmodel en dus niet per se idealistisch, activiteitenboerderij maar we doen dat wel met veel gevoel en De Wartenster. Zomers respect voor het gebied.' verzorgen ze vele 'De schemertochten door de Alde Feanen zijn vaartochten door populair. In authentieke pramen, steken we dan het omliggende van wal als de schemering invalt en meren we veenweidegebied. weer aan als de duisternis invalt. Dat is en blijft voor iedereen elke keer een prachtige belevenis.'

Wie:

10 FUOTTEN YN IT FEAN

'Zelf ben ik één van de schippers en gelukkig krijg ik hulp van veel goede schippers met kennis van de veencontreien. Kijk, als je als onwetende toerist in de boot stapt, zie je louter water, riet en boompjes. Pas als de schippers beginnen te vertellen, komt het veen tot leven. We vertellen dan over de ontstaansgeschiedenis van het veengebied rond de Alde Feanen. Over de verkaveling van de omliggende dorpen en hoe de oude Middelsee hier een belangrijke rol in speelde. En over de vervening, waarbij vanaf circa 1700 enorm veel veengrond als turf is afgegraven om als brandstof te gebruiken. Hoe hierdoor de petgaten en alle plassen, die mijn

‘Van varen en vertellen begint het veen te leven’

gasten vanuit de boot dan zien, zijn ontstaan door menselijk handelen. Negen op de tien gasten zitten dan met de oren te klapperen.

Of ze nu uit de Randstad komen of dichtbij uit Friesland, bijna niemand weet inhoudelijk iets over veengrond en het ontstaan ervan.

Maar anekdotes doen het natuurlijk ook altijd goed. Bijvoorbeeld over de belevenissen van kluizenaarsechtpaar Sytze en Maaike uit de boeken van Stoppelaar. Of over de Lancester-bommenwerper die in 1942 boven de Waddenzee werd geraakt en hier in de Alde Feanen volledig verdween in de veengrond.'

‘De mensen die bij ons komen en met ons meevaren zitten in de beleefmodus. Zij willen met een biertje erbij genieten van

Foto: Eduard Rekker

de natuur en een paar sterke verhalen van de schippers. Over CO₂-uitstoot en bodemdaling hoor ik eigenlijk nooit iemand iets vragen. Dit soort gesprekken gaan we niet uit de weg, maar zoeken we ook niet op. Al varen we heel bewust zowel door natuurgebied De Alde Feanen als bij boerenland langs. Soms meren we ook bij veehouders aan die zelf vertellen over hoe zij boeren op veengrond. Wat mij betreft zijn boeren de beste landschapsonderhouders die er zijn en ik hoop dat zij nog lang actief blijven in het veenweidegebied.

Juist de combinatie van natuur en agrarische activiteiten maakt het veenweidegebied, ook voor ons als recreatieondernemers, zo waardevol.’

VOETEN IN HET VEEN 11

WAT ZEGGEN DE BOEREN?

Drie melkveehouders in de Friese veenweide hebben elk zo hun eigen gedachten bij het Veenweideprogramma. Geen van hen is onwelwillend. Twee melkveehouders plaatsen wel wat kanttekeningen. Nummer drie is dolenthousiast. Op deze en de volgende pagina’s hun verhalen.

s

e Vrie

iels d

:N Foto

HAYE

AAR, KETEL

A 17

PAGIN

Fot

JAAP

E MI

DOUW

12 FUOTTEN YN IT FEAN

A 16

, PAGIN A M E D E

a yeng s Hoo

Ren oto:

F

5

GINA 1

A, PA RMSM

FO

rgen

e Be

istin o: Kr

Jaap Formsma: 'Wij willen meedoen, maar alleen als alle partijen met de voeten in het veen blijven staan.'

JAAP FORMSMA (33):

‘WATERPEIL OMHOOG NEE, BODEMMAATREGELEN JA’ De boeren in de Groote Veenpolder willen best meewerken aan uitvoering van het Friese veenweideplan. Maar dan moet er wel perspectief zijn.

Het pittoreske riviertje De Scheene vormt de natuurlijke grens tussen landbouw en natuur in de Groote Veenpolder ten westen van Wolvega. De circa 35 boeren in het gebied – op toeristische sites ook wel het best bewaarde geheim van Friesland genoemd - kregen in de ruilverkaveling van 2008 meer land bij huis en hun landerijen werden droger gemaakt. Bedrijven in het naastgelegen natuurgebied De Rottige Meente werden uitgekocht en kwamen naar de polder. Voor dit hele gebiedsproces betalen de boeren nog jaarlijks ruilverkavelingslasten. Logisch dus dat ze niet staan te juichen bij het provinciale veenweideplan, dat insteekt op een hernieuwde integratie van landbouw met natuur.

Veenweideheisa

Jaap Formsma (33) is melkveehouder in Scherpenzeel en een van de 35 boeren in de Groote Veenpolder. Hij bouwde in 2015 een nieuwe stal voor 180 koeien, zit middenin een bedrijfsovername en dacht na de ruilverkaveling klaar te zijn voor de toekomst. ‘Je land is verkaveld en ontwaterd, voor een jonge boer is dat heel belangrijk. Dan kun je met een goed plan naar de bank. Maar dan ineens komt al die veenweideheisa er tussendoor.’ Het zet zijn ondernemersperspectief op losse schroeven. Formsma laat zijn 160 melkkoeien dagelijks grazen. Bij een verhoogd waterpeil kan hij dat vergeten, de grond wordt compleet vertrapt. De koeien permanent op stal kost hem 1,5 cent per liter melk, zo’n € 20.000 op jaarbasis. Ondertussen groeit beduidend minder gras, van mindere kwaliteit bovendien. Hoe kun je in zo’n gebied rendabel boer blijven?

Formsma is een van zes boeren in de initiatiefgroep, dat is de club die de belangen van de boeren in het gebied vertegenwoordigt.

Hij stelt dat verhoging van het waterpeil zonder goede alternatieve perspectieven voor de boeren geen bespreekbare

optie is. ‘Je kunt een paar jaar na een ruilverkaveling met duidelijke scheiding van landbouw en natuur niet zeggen: sorry jongens, het waterpeil gaat omhoog, succes ermee en zie maar hoe je het inpast in je bedrijfsvoering. Zo werkt het gewoon niet.’

Hij benadrukt dat er onder de boeren wel degelijk bereidheid is. ‘We zijn ondernemer genoeg om ons aan te passen aan de wensen van deze tijd en de daarbij behorende kansen te pakken.

Maar dan moeten die kansen er wel zijn. Als ik ze zag, was ik er nu al mee bezig.’

Serieus aan slag met bodem

Er is nog een reden waarom waterpeilverhoging volgens de melkveehouder niet werkt. ’Je kunt het slootwater nog zo hoog zetten, dat wil niet zeggen dat het grondwater evenredig meestijgt. Er zijgt veel water weg naar de lager gelegen Noordoostpolder.’ Ook daarom vinden de boeren dat de planmakers moeten kijken naar andere maatregelen. Die komen er. In het Veenweideprogramma wordt geld uitgetrokken voor bodemmaatregelen. Zoals het aanbrengen van klei met een hoog lutumgehalte op veen. Of de veengrond verhogen met zand of klei. Een derde optie is profiel keren, waarbij je zand omhoog haalt en het veen dieper wegbrengt. Formsma: ‘Wij zijn blij dat er nu serieus werk wordt gemaakt van bodemmaatregelen. Daar willen we graag mee aan de slag.’

De melkveehouder schetst het speelveld. ‘De veenweidediscussie werd in 2015 actueel door verzakkende huizen. Daarna zie je dat een heleboel partijen aanhaken die in hetzelfde gebied andere opgaves hebben. Eerst wordt de CO2-uitstoot er aan gehangen, vervolgens haken partijen aan die het liefst het complete boerenmodel op de kop zetten. Ineens zit je dan met een clubje van een paar vrijwillige boeren te knokken tegen een goed betaald leger van professionals dat van de Friese veenweide het liefst één groot moeras maakt. Dan zeggen wij: hó! Wij willen meedoen, maar alleen als alle partijen met de voeten in het veen blijven staan.’

Geen van de opties hard genoeg

Formsma ziet wel degelijk kansen. Inkomsten uit agrarisch natuurbeheer. Bodemmaatregelen nemen die zoveel CO2 borgen dat hij Valuta voor Veen-certificaten kan verkopen. En er komen vast nog een paar bij. ‘Maar ik zie op dit moment geen opties waarmee we bij de bank kunnen aankloppen. Dus gaan we eerst kijken of we met bodemmaatregelen stapjes kunnen maken.’

VOETEN IN HET VEEN 13

Douwe Miedema: 'Je kunt in de kont blijven hangen.

Maar er liggen potten met geld klaar om ons te ondersteunen en de landbouw opnieuw uit te vinden.'

DOUWE MIEDEMA (28):

‘LAAT MAAR KOMEN DIE WATERPEILVERHOGING’ ‘Laat maar komen die waterpeilverhoging.’

De jonge melkveehouder Douwe Miedema (28) in Haskerdijken is klaar voor het Friese veenweideprogramma 2021-2030. Hij verdient er met zijn deelname aan Valuta voor Veen op 30 van de 140 hectare zelfs al geld mee, gemiddeld zo’n € 800 per hectare.

Douwe boert in maatschap met zijn vader Sjoerd (52), die het roer tien jaar geleden rigoureus omgooide. Hij maakte de omslag van intensieve megaboer met monocultuurgras naar een extensief en biologisch melkveebedrijf met kruidenrijk grasland. Douwe maakte de revolutie van dichtbij mee. ‘In de afgelopen jaren hebben we ons bedrijf een enorme draai gegeven. Van kwantiteit naar biologische kwaliteit. Kwantitatief boeren gaat ten koste van de biodiversiteit en de kwaliteit van onze melk. Ik vind het uitdagend en ook leuker om te boeren zoals wij het doen’, zegt hij.

Zo dicht mogelijk bij de natuur blijven

Zo dicht mogelijk bij de natuur blijven, dat is wat de Miedema’s proberen te doen. ‘De natuur heeft veel kracht. In plaats van de natuur te beteugelen, willen wij de natuur vóór en met ons laten werken. Wij zijn ervan overtuigd dat hoe dichter je bij de natuur blijft, hoe gezonder het is voor de koeien en ook voor de mensen die zuivel consumeren.’ De tweehonderd koeien eten vrijwel uitsluitend gras, met een klein beetje krachtvoer erbij. Daardoor geven de dieren 50% minder melk, een bewuste keuze.

‘We werken met verschillende koeienrassen, maar fokken nu met Fries roodbonte koeien. Die liepen hier vroeger ook en hebben weinig gras en krachtvoer nodig. ‘En omdat ze licht zijn, vertrappen ze de natte grond minder snel.' De kalfjes mogen de 14 FUOTTEN YN IT FEAN

eerste dagen bij de moeder blijven, het streven is om die periode op te rekken naar drie maanden. Net zoals in de natuur. De landerijen zijn zeer kruidenrijk, met hoge waterpeilen en veel plasdras. ‘Een monocultuur van Engels raaigras, geen kruiden en een laag waterpeil vinden wij armoedig en niet duurzaam. Die manier van landbouw bedrijven, leidt niet tot een gezonde bodem, een sterk ecosysteem en biodiversiteit.’

Op weg naar pergolalandbouw

Douwe is vastbesloten om de door zijn vader ingeslagen weg voort te zetten en verder uit te bouwen. Zo zijn ze nu bezig om een tak met graskippen op te zetten, die het weiland in goede conditie houden en waarvan het vlees wordt verkocht.

Op de zandgrond bij Heerenveen telen ze groente, er zijn plannen voor een voedselbos rondom het melkveebedrijf en ze werken samen met een Community Supported Agriculture (CSA): burgers die zich voor een langere tijd verbinden aan het afnemen van de producten van één of meerdere lokale boeren. Verantwoordelijkheden, risico’s en opbrengsten van het boerenbedrijf worden gedeeld. In Nederland wordt deze vorm van landbouw ook wel gemeenschapslandbouw of pergolalandbouw genoemd. 'Als lid van zo’n CSA weet je precies waar je eten vandaan komt. Onze droom is een gemengd bedrijf, dat gedragen wordt door de gemeenschap.’

Vooraan in het treintje

Het Friese veenweideprogramma, ze sluiten er graag bij aan, want: back to nature. ‘Ik vind natuur mooi, maar natuur combineren met landbouw is nog veel mooier. Als ik door Staatsbosbeheergebied loop, is het wat doods, dan geniet ik er minder van. Voor mij zijn natuur en landbouw een twee-eenheid.’

Niet alle collega-boeren staan te juichen bij de progressieve insteek van de Miedema’s. Douwe komt ze overigens niet zo veel tegen. ‘Je zoekt elkaar dan ook niet op hè’, glimlacht hij. Hij adviseert collega’s om ook naar de kansen te kijken. ‘Je kunt in de kont blijven hangen en roepen: het kan niet en het gebeurt niet.

Maar er liggen potten met geld klaar om ons te ondersteunen en de landbouw opnieuw uit te vinden. Wij zitten liever vooraan in treintje dan dat we het hek dicht moeten doen.’

HAYE KETELAAR (52):

‘GROND EN SPEELRUIMTE IS WAT WE NODIG HEBBEN’ ‘De boeren willen echt wel’, zegt melkveehouder Haye Ketelaar (52) uit Heeg. ‘Maar dan moeten de middelen – lees geld of grond – er wel zijn’, is zijn boodschap aan de provincie. Tot dusver ontbreekt het daar aan. Wetterskip Fryslân wil hij graag meegeven niet meteen over te gaan tot peilbesluiten. ‘Geef boeren ruimte om te spelen met hogere waterpeilen, dan is hier best wat mogelijk.’

Ketelaar melkt 145 koeien op 75 hectare pure veenweidegrond in het als kansrijk aangemerkte gebied Idzegea. In het gebied is en wordt volop geëxperimenteerd met de HAKLAM-methode.

Dat is het waterpeil hoger zetten als het droger wordt en lager als de boer bijvoorbeeld moet bemesten of de laatste snee gras moet oogsten. Het idee is dat waterschap en boeren samen de peilen sturen, waarbij ze een optimum zoeken tussen minimale veenoxidatie en voldoende draagkracht voor grondbewerking.

‘Een superproject om samen de grenzen te verkennen. Maar onze angst is dat daar dan ineens een star peilbesluit uitrolt dat elke vorm van flexibiliteit uitsluit.’

Perspectief voor lange termijn

Ketelaar is één van de vijf melkveehouders in de klankbordgroep Idzegea, die de belangen van de boeren in het gebied behartigt.

‘Wij zijn hier zover dat we proefondervindelijk aan de slag willen.

Maar om dat te realiseren, heb je geld, grond en een betrouwbare overheid nodig.’ Hij geeft aan dat daarover nog wel wat twijfels zijn en benadrukt dat boeren behoefte hebben aan perspectief voor lange termijn. ‘Overheden schermen wel dat er overal potjes voor zijn, maar nu wij aangeven aan de slag te willen, komt het erop neer dat er nog geen geld en ook nog geen grond is.’

Kansrijkgebied Idzegea telt zo’n 55 melkveehouders in een gebied van ruim 2.400 hectare. In opdracht van de klankbordgroep voerden provincie en waterschap een analyse uit. Daaruit bleek dat bij verhoging van het waterpeil zo’n 400 hectare ongeschikt wordt voor optimaal landbouwkundig gebruik.

De insteek is nu om in het gebied een soort ruilverkaveling 2.0 op te zetten. In de gebiedscommissie krijgen ook dorpsbelangen, ondernemers, de gemeente en andere belanghebbenden uit de regio een plek. Dat moet leiden tot een integraal plan. Ketelaar is niet afwijzend, maar wijst erop dat hij de komende zestien jaar nog heffing moet betalen voor de laatste ruilverkaveling. Hij betaalt nu onder andere voor de voordelen die hij geniet van lage waterpeilen. ‘Die peilen gaan nu dus flink omhoog.’ Hij wil er maar mee zeggen dat je aan die ruilverkavelings- en waterschapslasten in de nieuwe situatie misschien ook iets moet doen.

Schaduwwerking zorgpunt

Ketelaar heeft nog een zorgpunt: de waardedaling van zijn grond door schaduwwerking. Een huis waarvan je weet dat het door woningbouw in de toekomst zijn vrije uitzicht verliest, is minder in trek op de kopersmarkt. De waarde daalt. Precies zo is het met grond waarvan je weet dat je er landbouwkundig niet optimaal meer op kunt boeren. ‘Wie financiert het verschil van € 20.000 euro bij afwaardering van € 50.000 naar € 30.000?’

Compenseren met grond vindt hij ook prima. ‘Maar komt die grond er straks ook?’ Hij benadrukt het nogmaals: ‘Wij willen best

Haye Ketelaar: 'HAKLAM is een superproject om samen de grenzen te verkennen.'

wat. Maar het kan niet zo zijn dat de rekening van een stevige maatschappelijke opgave eenzijdig op het bordje van de boeren komt te liggen.’

VOETEN IN HET VEEN 15

HÚH? BODEMDALING DOOR VEENOXIDATIE? HOE DAN….

H

uizen en boerderijen in het veenweidegebied met een fundering van staal of houten palen kunnen verzakken. De oorzaak is veenoxidatie. Veenoxi….wat?

Ja, veenoxidatie! Veengrond bestaat uit aan elkaar geplakte plantenresten van eeuwen terug. Zolang deze bom van organische stof onder water staat, blijft alles in tact. Niet voor niets zijn in veengebieden al verschillende gemummificeerde lijken gevonden van mensen die al eeuwen dood zijn. De conserverende werking van het veen - laag zuurstofgehalte en een zure omgeving – zorgt ervoor dat deze lijken in betrekkelijk goede staat bewaard zijn gebleven. Het Meisje van Yde in het Drents Museum is daar een voorbeeld van. Een lijk dat aan

Figuur 1

Illustraties: Bram Bos, Vormgeven aan Sturen met Water, Wageningen UR 2017.

16 FUOTTEN YN IT FEAN

Figuur 2

buitenlucht wordt blootgesteld, verteert. Zo is het ook met veen. Zodra het water zakt en het veen aan zuurstof wordt blootgesteld, gaat het verteren, ook wel oxideren genoemd.

Het veen brandt langzaam op, waardoor de veenlaag dunner wordt en uiteindelijk verdwijnt. Feitelijk daalt de bodem dus niet, maar verdwijnt de bovenste bodemlaag, één tot een paar centimeters per jaar. Daardoor begint alles op veengrond sluipenderwijs te verzakken.

Mens paste het veen aan

Ooit was de Friese veenweide moeras. Daarna werden er allerlei menselijke activiteiten op ontwikkeld: turf steken voor brandstof, landbouw, wonen. En uiteindelijk kwam daar ook recreëren bij. Het veen viel door al die menselijke activiteit steeds iets meer droog. Figuur 1 op deze pagina’s geeft haarfijn aan wat er in de loop der jaren is gebeurd. De veengrond werd rond het jaar 1500 geschikt gemaakt voor akkerbouw. Toen bleek dat veel gronden toch te nat waren voor rendabele akkerbouw, eiste de melkveehouderij z’n plaats op. Om via koeien op de moerasgronden melk en vlees te produceren. Om dit mogelijk te maken, werd de veengrond met peilverlagingen steeds iets meer ontwaterd. Eerst door molens, toen door stoomgemalen, nu door moderne gemalen.

Hierdoor stegen de opbrengsten, maar het leidde ook tot versnelling van veenoxidatie en maaivelddaling. Als reactie daarop werden de peilen opnieuw verlaagd, waardoor de veenoxidatie en bodemdaling versnelde (figuur 2). Het gevolg

Figuur 3

is dat de hoogteverschillen tussen natte en droge gebieden steeds groter worden en er steeds grotere inspanningen nodig zijn om gebieden met kwetsbare natuur, gebouwen en infrastructuur voldoende nat te houden.

Veen vertrokken in 2100

Bij ongewijzigd beleid is rond 2100 eigenlijk geen sprake meer van een veenweidegebied zoals we dat nu kennen. Het veen is dan voor het grootste deel verdwenen. De bodem zakt dus steeds iets meer, steeds iets verder. In huizen komen steeds meer scheuren. Unieke veenlandschappen zijn al verdwenen, goed op veengrond gedijende planten stierven uit. De kosten voor herstel van gebouwen, funderingen, wegen, rioleringen en leidingen in het gebied beginnen uit de klauw te lopen.

Daar komt nog bij dat dalend veen zorgt voor veel CO2uitstoot (figuur 3). Uit alle veengebieden in Nederland vliegt ieder jaar evenveel CO2 de lucht in als uit de uitlaten van 2 miljoen auto’s. Dit alles leidt tot almaar oplopende kosten die wij met z’n allen via belastingen betalen. En dat is dan vooral om landbouw mogelijk te houden in de veenweide. Willen we dat? Of zeggen we: gooi het waterpeil zoveel omhoog dat de overgebleven veenlagen tegen de inwerking van de buitenlucht worden beschermd en de verzakkingen en de CO2uitstoot tot acceptabel niveau worden teruggebracht?

Het Friese Veenweideprogramma 2021-2030 doet daar nu een poging toe en probeert daarbij volgens goed Nederlands poldermodel rekening te houden met alle belangen.

VOETEN IN HET VEEN 17

BOERENLAND NATTER MAKEN, HOE WERKT DAT?

Niek Bosma, Pieter Postma en weidevogelbeschermer Sytse Terpstra bekijken een extra brede volgelopen greppel in het weidevogelgebied De Lange Hoek.

Om de bodemdaling en CO2-uitstoot van de veenweide af te remmen, moet de grond natter worden. Hoe doe je dat?

V

oor het waterschap zijn twee waterstanden belangrijk: het slootwaterpeil en het grondwaterpeil. Het slootwaterpeil is de hoogte van het water in de sloten. Deze kan het waterschap regelen met behulp van gemalen en stuwen. In een peilbesluit is vastgesteld hoe hoog het water in de sloten in een bepaald gebied moet staan.

Grondwater is het water onder de grond; je ziet het als je een gat graaft. De hoogte hiervan is afhankelijk van veel factoren. Zoals bijvoorbeeld de grondsoort, het weer, het slootwaterpeil en of er veel of weinig sloten zijn. In droge perioden zakt het grondwater soms ver naar beneden. Vooral in grote percelen met veel afstand tussen de sloten is dat het geval. Bij een lage grondwaterstand valt er meer veengrond droog. ‘En dat willen we nu juist voorkomen’, zegt projectleider Niek Bosma van Wetterskip Fryslân.

Doordat de stand van het grondwater van zoveel factoren afhankelijk is, is het lastig om deze te sturen. Het waterpeil in de sloten omhoog brengen, werkt wel iets, maar meestal niet genoeg.

Daarom wordt gezocht naar meer methoden om het veen natter te maken.

18 FUOTTEN YN IT FEAN

Foto's: Ida Hylkema

Greppels

In het weidevogelgebied ‘De Lange Hoek’ bij Gaastmeer is gekozen voor begreppeling. Daar zijn greppels in het land getrokken, waar het water uit de sloot via een buis in kan lopen.

Zo wordt het land natter gemaakt en hier profiteren meteen ook de weidevogels van. De boeren die het land tegen gereduceerd tarief pachten, kunnen hier pas na het broedseizoen terecht. Dan wordt het waterpeil in de sloot wat lager gezet, waardoor de greppels leegstromen. Met een stuw in de sloot is dat te regelen.

HAKLAM

De Lange Hoek is onderdeel van kansrijk gebied Idzegea waar Wetterskip Fryslân experimenteert met flexibel peilbeheer. Hier is het principe ‘Hoog Als het Moet, Laag als het Kan’ (HAKLAM) uitgevonden. ‘Voorheen was het peilbeheer hier strak geregeld.

De laatste jaren is hier meer ruimte voor schommelingen. In periodes van langdurige droogte kan het slootwaterpeil wat hoger, als het erg nat is en de boeren veel op het land zijn, zetten we het weer wat lager’, verduidelijkt rayonbeheerder Pieter Postma het principe van HAKLAM. De hoogte van het slootwaterpeil bepaalt Postma nu samen met de boeren en gebruikers in de polder. Dat gebeurt vanuit het gemaal of soms vanuit stuwen die geplaatst zijn. ‘Ik heb

Met balkjes in een stuw is het slootwaterpeil in het weidevogelgebied eenvoudig te regelen.

ONDERWATERDRAINAGE Het voordeel van begreppeling is dat het relatief goedkoop is om aan te leggen. En nadeel is dat de greppel moet worden onderhouden en dat het land lastiger is te bewerken. Bovendien is het land met volle greppels vaak te nat voor landbouwmachines.

Een andere manier om het veen nat te houden, is om ervoor te zorgen dat het grondwater niet te ver wegzakt. Dat kan met onderwaterdrainage. Met deze methode wordt er water in buizen onder de grond gebracht. Dit kan met een pomp worden geregeld. Voordeel van dit systeem is dat het water in de sloot niet heel hoog hoeft worden gezet. Daardoor blijft het land beter bewerkbaar voor de landbouw. Nadeel is dat het systeem erg duur is.

Niek Bosma meet hier handmatig de hoogte van het grondwaterpeil. De peilbuizen van ‘Boeren meten Water’ geven de gegevens digitaal door.

een andere rol gekregen. Communicatie is erg belangrijk. En vertrouwen over en weer. We moeten er met z’n allen voor zorgen dat iedereen in de polder uit de voeten kan met het waterpeil.’

Dat valt niet altijd mee, erkent hij. Want waar de één een hoger waterpeil wil voor de weidevogels, wil de ander juist omlaag om bijvoorbeeld te kunnen maaien. Om iedereen het eigen peil te laten regelen, is te duur. Daarvoor zouden er heel veel stuwen moeten worden geplaatst.

Daarom worden er binnen het gebied afspraken vastgelegd.

Daarnaast is het belangrijk te weten hoe diep het grondwater precies zit, omdat dit mede bepalend is voor de bewerkbaarheid van het land. Op verschillende plekken komen daarom peilbuizen in de grond waarmee het grondwaterpeil wordt gemeten. De boeren en de rayonbeheerder krijgen deze gegevens via een speciale app binnen en kunnen aan de hand hiervan bepalen of het water in de sloot omhoog moet of juist naar beneden. Deze peilbuizen, onderdeel van het project ‘Boeren meten Water’, zijn een belangrijk instrument in het peilbeheer.

VOETEN IN HET VEEN 19

HANDEN UIT DE MOUWEN VOOR EL DORADO IN HET VEEN Foto: LC/Jan de Vries

20 FUOTTEN YN IT FEAN

Nico Minnema begon twintig jaar geleden te bouwen aan zijn El Dorado bij z'n woning in Earnewâld. Nu ziet het er zo uit.

Stel, je hebt een huis of woonboerderij met een lap grond in het veenweidegebied. Hoe kun je dan bijdragen aan de biodiversiteit in je omgeving? Nico Minnema van adviesbureau Successie Natuurzaken geeft tips.

E

en woonboerderij met een weiland dat kleurt en geurt van de bloemen en kruiden en waar het zoemt van hommels, bijen en andere insecten. Wie droomt er niet van. Maar hoe tover je dat weiland, dat jarenlang in gebruik is geweest als productief grasland, om tot een privé-natuurgebiedje?

‘Veel particulieren met wat land denken dat je met niets doen vanzelf natuur creëert. Maar dat valt vies tegen’, zegt Minnema. ‘Omdat de grond jarenlang intensief is gebruikt en is verrijkt met meststoffen, krijgen planten als ridderzuring en akkerdistel de overhand. Als je terug wilt naar de situatie van zestig jaar geleden en de soortenrijkdom die daarbij past, moet je de inrichting en het peilbeheer daaraan aanpassen. Dat betekent dat we eerst greppels en kleine hoogteverschillen aanleggen en het waterpeil omhoog brengen. Daarna gaan we het grasland deels of helemaal opnieuw inzaaien.’

Kies geen eenjarige mengsels

De markt van zaadmengsels is groot. Bloemrijke mengsels met klaprozen en andere éénjarigen geven een vrolijk beeld en snel resultaat, maar zijn niet geschikt voor een kruidenrijke weide. ‘Het jaar erop zijn ze alweer verdwenen, want het zijn akkeronkruiden. Je kunt beter kiezen voor tweejarigen of blijvende kruiden. Daar zijn ook speciale zaadmengsels van’, legt Minnema uit.

Soorten uit oude graslanden zijn onder meer pinksterbloem, boterbloem, biggenkruid, ratelaar, koekoeksbloem.

Dit kan worden aangevuld met kruiden zoals cichorei, wilde peen, smalle weegbree en klaver. Deze geven snel resultaat en worden ook in de natuurinclusieve landbouw gebruikt.

Met het inzaaien ben je er nog niet. Om een kruidenrijke weide te krijgen en te houden, is goed beheer nodig.

Minnema: ‘Bemesten hoeft niet, zeker de eerste jaren nog niet, maar je moet wel actief beheren. Dat kan prima met beweiden. Niet met schapen, want dan houd je alleen gras over. Paarden, pony’s en runderen zijn juist wel heel geschikt voor beweiding, want die vreten om de bloemen heen.’

Foto's: Nico Minnema

Kleine vuurvlinder

Biodiversiteit gaat verder dan een kleurrijk weiland met veel insecten. Vogels zoals mussen en zwaluwen en vleermuizen zijn gek op plekjes onder het pannendak van een oude schuur of boerderij. Als deze worden gesloopt of grondig worden verbouwd, gaat dat ten koste van de nestgelegenheid van deze dieren. Nico Minnema ontwikkelde daarom de ‘Ekotil’: een uit de kluiten gewassen duiventil speciaal voor mussen, zwaluwen en vleermuizen.

'Uitgangspunt moet zijn: het veld bepaalt'

Pony's zijn goede helpers bij het benodigde intensieve beheer.

Moshommel

Intensief beheer brengt resultaat

Zelf begon hij twintig jaar geleden aan zijn El Dorado. Het weiland bij zijn woning in de Alde Feanen bij Earnewâld was zwaar verwaarloosd en stond vol pitrus. ‘Pitrus en witbol zijn planten die de kop opsteken als je het waterpeil omhoog brengt en te extensief beheert. Als je de stap naar kruidenrijk grasland wilt maken, moet je relatief intensief, zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen, beheren. Dat doe ik met beweiden - met pony's - en met maaien. Het was een hele klus, maar ik ben erg blij met het resultaat.’

De adviseur en ervaringsdeskundige heeft geen vast recept voor een bloeiende, geurende en zoemende ‘ouderwetse’ weide. Ieder geval is weer anders. ‘Bij alles wat je doet in de natuur, voorkom je wat en activeer je wat. Maar het uitgangspunt moet zijn: ‘het veld bepaalt’. Afhankelijk van de ontwikkeling stuur je bij.’

Geduld hebben en doorzetten, daar gaat het om. ‘Van Engels raaigras een blauwgrasland maken, dat lukt niet in één generatie. Maar je kunt het wel biodiverser maken. Als je stug doorgaat met goed beheer, kom je vanzelf in de fase van het oude boerenbedrijf van zestig jaar geleden.’

VOETEN IN HET VEEN 21

DUIK IN HET VEEN MET...

EVERT EN MICHIEL OSINGA

Foto: Ida Hylkema

22 FUOTTEN YN IT FEAN

Met wie?

De tweeling Evert (rechts) en Michiel Osinga, 9 jaar, woont met hun vader Sjirk Pieter en moeder Ytsje en broer Oane Pieter aan de Rigedyk, net buiten Oudega SWF.

E

vert: ‘Kom, we gean efkes bij de lamkes fan buorman Klaas sjen. Dy rinne bij ús efter hûs en dêr gean we faak mei boartsjen. Heit is gjin boer, mar buorman Klaas wol en dêr meie we ek wol op it hiem boartsje.’

Michiel: ‘We gean soms ek wol it lân yn en ha dit jier it earste ljipaai fan skoalle fûn. Dat wie op 18 maart. We wiene al in pear kear mei heit it lân yn west, mar doe wiene der allinne noch mar lege nêsten. Ik wie earst allinne mei heit en letter gie Evert ek mei en doe fûnen we twa nêsten mei aaien. In nêst mei twa aaien en in nêst mei trije aaien.’

Evert: ‘Eins hat heit se fûn, want dy wiisde oan wêr't wy sykje moasten. Us mem hat juf belle en dy sei dat it it earste ljipaai fan skoalle wie. De oare deis kaam der ien fan de fûgelwacht en dy woe it aai ek sjen. It twake wie in trijke wurden. Doe moast in aai lottere wurde yn in skaaltsje mei wetter. Sa neamde hy dat. At it aai driuwen bliuwt, is it nep. Mar dat wie net sa fansels, wy ha gjjn nepaaien thús. Ik fûn it stom dat se net leauwe woene dat it in echt aai wie.’

Michiel: ‘We geane wol faker mei heit of buorman Klaas it fjild yn. Evert is soms mei, ik wat faker. It is rom en der binne gjin auto’s; dy fyn ik stom. Ik fyn de ljip in moaie fûgel en ha der ek in wurkstik oer makke. Letter wol ik tink ik plysje wurde of boer. Of ljipaaisiker. Ik wol hjir yn elts gefal wenjen bliuwe, want it is hjir moai.’

Evert: ‘Ik wit noch net wat ik letter wurde wol. Ik fyn bisten wol moai en fyn it leuk om de lamkes fan buorman Klaas te fersoargjen. Gurbe is in wouterke, dy komt altyd bij ús en dy kriget dan in flesse mei molke.’

Foto: Familie Osinga

VOETEN IN HET VEEN 23

OP ZOEK NAAR OPLOSSINGEN

Spelen met waterpeilen

Klei in veen remt bodemdaling 24 FUOTTEN YN IT FEAN

Provinsje Fryslân en Wetterskip Fryslân steken veel tijd, geld en energie in het zoeken naar oplossingen om veenafbraak, bodemdaling en CO₂-uitstoot in de Friese veenweide tegen te gaan. Er lopen allerlei onderzoeken, experimenten en pilots.

Welke zijn dat? En wat levert het op?

Veel van de onderzoeken die Wetterskip Fryslân en Provinsje Fryslân uitvoeren, staan in het teken van agrarische bedrijfsvoering bij een hoger waterpeil. Er wordt in verschillende projecten geëxperimenteerd hoeveel het water omhoog kan. Hoe hoger, hoe minder bodemdaling en CO₂uitstoot. Hoe lager, hoe beter het is voor het gras van de boeren. Niet altijd hoor, bij sommige boeren is het in periodes te droog, die willen dan wel graag wat hoger water. Het is een zoektocht die per gebied verschilt en soms zelf van boer tot boer verschilt. Er wordt gekeken of bufferzones tussen landbouw en natuur een oplossing kunnen bieden voor de uiteenlopende waterbehoeftes.

En of andere grassoorten het op nattere grond misschien wel veel beter doen. Dit gebeurt in proeftuin de Welle tussen Hommerts en Woudsend. ‘Het hele programma is een tienjarenplan, waarbij de eerste jaren vooral in het teken staan van heel veel meten, ervaren en leren’, vertelt Niek Bosma van Wetterskip Fryslân. Hij verwacht dat het waterschap en provincie na drie jaar redelijk in beeld hebben welke maatregelen effectief zijn. Bosma: ‘Als dat duidelijk is, dan kunnen we de maatregelen gaan uitrollen over de gebieden.’

Klei verspreiden over veenweide zodat de veenoxidatie en daarmee de bodemdaling worden vertraagd. Dat is de insteek van de veldproef 'Klei IN Veen' op twee melkveebedrijven in het Delfstrahuizen. Melkveehouder Kees Boon is één van de deelnemers. ’We brengen hier 2 centimeter klei aan op de veengrond. Het weer vermengt de klei met de bovenste 15 centimeter van de grond. De kleideeltjes binden vervolgens het veen waardoor het niet meer kan vervluchtigen in de vorm van CO₂’, verduidelijkt Boon het principe. Nicolette Hartong coördineert de verschillende proeven en onderzoeken vanuit de provincie. Ze zegt: ‘We zijn pas een jaar bezig om verschillende bodemmaatregelen uit te proberen. Klei in veen is daar een van, maar bijvoorbeeld niet ploegen (zie tekstdeel over mais) ook. Dat zijn proeven die tussen de één en vijf jaar nodig hebben om helemaal uit te vinden wat dit precies betekent voor bodemdaling en CO₂.’ De laboratoriumproeven zijn veelbelovend: er kwam uit dat tot 50% reductie van CO₂-uitstoot mogelijk is. De veldproeven moeten dat nu bevestigen. ‘De eerste resultaten zijn hoopgevend’, concludeert Hartong. Naast deze heeft Provinsje Fryslân nog diverse andere onderzoeken, die vooral gericht zijn op het verbeteren van de bodemvruchtbaarheid en daarmee de watervasthoudendheid.

Filmpjes op veenweidefryslan.frl Op www.veenweidefryslan.frl staan zeven filmpjes waarin betrokken boeren, onderzoekers en begeleiders uitleggen waar ze mee bezig zijn. Een van de begeleiders vanuit Provinsje Fryslân is Angelique Kok. Zij zegt: ‘Foarút mei de Fryske Feangreiden is een transitie die een aantal jaren in beslag zal nemen. Boeren en ondernemers worden niet aan hun lot overgelaten en veranderingen zullen stapsgewijs gaan.

We springen echt niet van de vloer op de zolder en boer blijven is een belangrijk uitgangspunt in het veenweideprogramma. We gaan er alles aan doen om die woorden waar te maken.’

Hoe je toch mais teelt op veen

Natte akkerbouw als reddingsboei

Scan de QR-code met uw mobiel om de filmpjes te bekijken

Veel melkveehouders voeren hun koeien mais. Maar een groot nadeel van maisteelt op veen is dat de bovenste grondlaag vaak geheel wordt omgeploegd of wordt gefreesd. Dit leidt tot meer contact van veen met zuurstof, inklinking van het veen en daarmee extra uitstoot van het broeikasgas CO₂.

Daarom klinken er steeds meer geluiden om maisteelt op veen te beperken of zelfs helemaal te verbieden. Samen met de provincie kijken boeren en loonwerkers in verschillende lopende projecten of het mogelijk is om mais op veengrond op een andere manier te telen. Zo wordt er gekeken naar maisteelt met minimaal chemiegebruik, naar meer biodiversiteit in maisvelden en naar de teelt van sorghum. Een ander voorbeeld dat wordt onderzocht is mais telen op grond die slechts beperkt wordt geploegd, zodat de bestaande graszode grotendeels intact blijft. De resultaten van de proeven zijn nog niet goed genoeg om dezelfde resultaten te halen als met ploegen. ‘Het is wel veelbelovend, maar de risico’s dat het misgaat zijn nog best wel groot. We zullen ons daar nog wel een poosje beter in moeten verdiepen’, concludeert Jaap Formsma in Scherpenzeel, één van de deelnemende melkveehouders.

Omdat de bodems te nat werden, verdween de akkerbouw uit de Friese veenweide. In het project Better Wetter kijkt de provincie met verschillende partijen of de akkerbouw terug kan keren in het gebied. Niet met de bekende gewassen, maar met nieuwe gewassen die geschikt zijn om te telen op natte grond. Natte akkerbouw dus, in de vorm van gewassen als veenmos, lisdoddes of cranberries. Maar misschien ook wel gewassen als mattenbies of azzola. De gewassen zijn door studenten van het Nordwin College aangeplant op een demonstratieveld bij Feanwâlden. Lokale ondernemers worden bij de teelt betrokken om te kijken of er nieuwe verdienmodellen kunnen ontstaan. Het eerste succes is er al, want de Friese bouwgroep Dijksma Draisma ziet commerciële kansen voor lisdoddeteelt als isolatiemateriaal en pakt de teelt nu op grotere schaal op (zie verhaal op pagina 39).

VOETEN IN HET VEEN 25

DROOMLANDSCHAP FEANGREIDE Hoe ziet het Friese veenweidegebied, de Feangreide, er in 2050 uit?

Die vraag werd voorgelegd aan vier onafhankelijke deskundigen. Het Inspiratieteam Toekomst Veenweide (ITV) dook in de materie en keek vooruit.

Onbevangen en zonder vooroordelen.

26 FUOTTEN YN IT FEAN

H

et Inspiratieteam Toekomst Veenweide bestaat uit rijksbouwmeester Floris Alkemade, politicoloog en voedselstrateeg Joris Lohman, geoloog Gilles Erkens en bankier Albert van Zadelhoff. De vier kregen van Gedeputeerde Staten de vraag om vanuit hun eigen expertise te kijken naar de kansen en mogelijkheden van het Friese veenweidegebied.

De vier gingen op onderzoek uit, voerden vele gesprekken en keken ieder met hun eigen bril naar de mogelijkheden die het Friese veenweidegebied te bieden heeft. En kansen zijn er zeker, zagen ze. Het karakteristieke veenweidelandschap, het ondernemerschap en vernuft van de bewoners en heerlijke producten uit eigen streek: de regio heeft goud in handen.

Het Friese veenweidegebied wordt door het team consequent Feangreide genoemd.

Foto: Bas Gijselhart voor Lichtstad Architecten

Met deze naam wijzen ze meteen op de kracht van het gebied: authentiek en bijzonder. Zo bijzonder, dat je er een krachtig merk van kunt maken waarmee je het gebied als één groot landschapspark internationaal op de kaart kunt zetten. Ziehier het eerste inspiratieconcept.

In het tweede concept, ‘Gêrsekonomy’, heeft de huidige, productiegerichte landbouw plaats gemaakt voor een natuurinclusieve landbouw die zich heeft aangepast aan een hoog waterpeil. De boer haalt zijn inkomen niet alleen uit de melk, maar vult dit aan met een stapeling van andere bronnen. Zoals bijvoorbeeld energieproductie, de opslag van CO2 in de bodem,

toerisme en waterbeheer.

Het derde concept, ‘Feangreidegea’, borduurt voort op het tweede. Een soort landgoed op dorpsniveau waarin boeren nauw samenwerken met bewoners, ondernemers en organisaties.

Met het presenteren van de inspiratieconcepten is het ITV nog niet klaar. Nu is het zaak om samen met de bewoners van het veenweidegebied, de Feangreidemienskip, stappen te zetten en de nieuwe routes te verkennen.

Het inspiratiemagazine van het ITV is te vinden op www.veenweidefryslân.frl.

VOETEN IN HET VEEN 27

ALSALS DE BODE DEM BODEM ETTERLIJK ONDER LLETTERLIJK ONDER JE JE HUIS VAVANDAAN HUIS NDAAN ZAKT ZAKT

Een slechte fundering kan leiden tot verzakkingen en scheuren bij een woning. Het is daarom belangrijk inzicht te hebben in het soort fundering en de staat van de fundering van een woning. Het Funderingsloket Fryslân informeert over onderzoek en aanpak van mogelijke funderingsschade.

W

Scheuren in muren en scheef hangende deuren. Het is geen spookbeeld, maar realiteit bij verschillende woningen in het veenweidegebied. Morele en juridische verantwoordelijkheid vechten in dit dossier om voorrang waarbij ieder voor zijn of haar belang strijdt. Een complex dossier waarin gezamenlijk naar passende oplossingen wordt gezocht.

Tekst: Sjoerd Hofstee

28 FUOTTEN YN IT FEAN

oningen die voor 1970 zijn gebouwd, rusten op een fundering van houten palen. Dat functioneert prima zolang die palen continu onder water staan. Valt de fundering langere tijd droog, dan ligt paalrot op de loer. De relatief dunne houten funderingspalen die in Friesland vaak werden gebruikt, blijken vaak kwetsbaar en kunnen ook door bacteriën extra worden aangetast. Al deze druk op de fundering kan muren en plafonds doen scheuren en in het ergste geval hele woningen doen instorten. Droogvallende fundering is het gevolg van een gedaald grondwaterpeil. Een aanhoudend proces in de veenweide. Het probleem wordt ook al jaren onderkend. Woningen worden om die reden vaak deels of helemaal omringd met 'hoogwatercircuits'. In heel Friesland ligt wel 1.300 tot 1.400 kilometer van dit soort circuits rond woningen waarbij het waterpeil veel hoger wordt gehouden dan dat van de omliggende agrarische landerijen. Doordat deze landbouwgrond steeds verder daalt, trekt grondwater onder de woningen naar de lagere delen. Hierdoor worden de hoogwatercircuits minder effectief.

Om beter inzichtelijk te krijgen hoe de problematiek er in de praktijk voor staat, is in de Groote Veenpolder funderingsonderzoek uitgevoerd aan

Leonhard Beijderwellen meet de maat van de steen en scheuren op van zijn woning.

32 woningen. Het bange vermoeden van alle betrokkenen werd daarbij bevestigd: veel woningen worden inmiddels onvoldoende beschermd door de hoogwatercircuits en voor verschillende woningen geldt dat renovatie van de fundering in de komende jaren onontkoombaar zal zijn. ‘Het probleem is omvangrijk’, geeft Marc Nederlof van Wetterskip Fryslân onomwonden toe.

‘Hoe groot precies is echter lastig te zeggen. We schatten in dat in het hele Friese veenweidegebied 3.500 tot 7.000 woningen kwetsbaar zijn voor paalrot door een dalend grondwaterpeil en daarmee funderingsschade. Per woning verschilt de aard en snelheid van de zichtbare of de te

'3.500 tot 7.000 woningen in veenweidegebied zijn kwetsbaar'

Foto’s: Rob de Wind

verwachten problemen echter sterk.'

Deur wil niet meer open

Leonhard Beijderwellen weet er alles van. In 2015 kocht hij een woning in Langelille waarvan een deel een oud molenhuisje betreft dat op een oude fundering rust. In 2018 zag hij voor het eerst scheuren in de muren ontstaan. ‘Wij deden daarop mee aan de pilot van het Wetterskip en daaruit kwam naar voren dat de oude houten fundering onder onze woning zomers droog staat.'

De ernst van de situatie werd Beijderwellen pas later duidelijk. ‘In september vorig jaar kwamen wij thuis van vakantie en konden de voordeur niet open krijgen. Ook was een raam volledig uit het kozijn gezakt. De situatie was dermate ernstig dat renovatie, in de vorm van een nieuwe betonnen fundering, onmiddellijk nodig was. Dat hebben wij laten uitvoeren nadat ik verschillende offertes heb opgevraagd. Dat kostte ons uiteindelijk tussen de € 25.000 en € 30.000. Dat is een flink bedrag, maar gelukkig had ik er spaargeld voor beschikbaar. Belangrijker is om vast te VOETEN IN HET VEEN 29

1

2 Op de foto’s is te zien hoe een nieuwe betonnen fundering wordt aangelegd. Nadat er een greppel rond de woning is gegraven, worden de funderingspalen er in geheid (foto 1 en 2). Rond de muur wordt een wapening aangebracht (foto 3) en er worden gaten in de muren gemaakt waarin het beton door loopt. In dit voorbeeld is daarnaast een stalen balk aangebracht om de binnenmuur op te vangen (foto 4).

Als dit voorwerk is gedaan, wordt er beton gestort. Als de beton is uitgehard heeft de woning een nieuwe fundering in de vorm van een onderheide betonnen ringbalk die met de muren is verbonden.

3

30 FUOTTEN YN IT FEAN

4

Nederlof toe. ‘Het doel hiervan stellen dat het hier om een klein is onder andere om eind 2022 huisje gaat van 4,5 bij 10 meter veel meer en beter inzicht waarbij het nu nog niet nodig te hebben op de aard en was om opnieuw een fundering Inwoners van het veenweidegebied met vragen kunnen omvang van de problematiek onder de binnenmuren aan te zich melden het Fries Funderingsloket voor informatie in heel het veenweidegebied. brengen. Bij sommige woningen over funderingsonderzoek of funderingsherstel. Het loket Op basis daarvan kunnen met funderingsschade is dat nu is te vinden via www.veenweidefryslan.frl. en te bereiken we dan gericht kijken hoe al wel nodig én is het oppervlak via: veenweidefryslan@kcaf.frl of tel. nr. 085 - 3036 286. wij bewoners verder kunnen vele malen groter. Als je kijkt ondersteunen. Wij willen echt naar boerderijen en grote wel wat doen, maar moeten woningen lopen de kosten fors nog meer kennis en ervaring opdoen. Om die reden hebben we op. Soms tot € 300.000 en meer. Het valt te begrijpen dat de ook een computermodel ontwikkeld waarmee we de kans op meeste bewoners het geld daarvoor niet hebben liggen en ook funderingsschade kunnen berekenen. Dat model verbeteren we niet de mogelijkheid hebben dergelijke bedragen te lenen.’ door zo veel mogelijk gegevens te verzamelen over de fundering Beijderwellen, die voorzitter is van de bewonersgroep van woningen, onder meer door de funderingsonderzoeken in de funderingsproblematiek Groote Veenpolder, vertelt dat op Groote veenpolder.’ het punt van die kosten voor funderingsherstel de schoen Gemeente Weststellingwerf, waar de Groote Veenpolder wringt. Juridisch gezien zijn bewoners namelijk 100% zelf onder valt en waar de pilot naar verantwoordelijk voor de fundering onder funderingsschade uitgevoerd werd, laat hun huis en dus ook voor de kosten die bij weten mee te willen werken aan het herstel daarvan horen. Moreel gezien voelt garantstellingsfonds. Daarnaast verstrekt dat voor de bewonersgroep wrang en zij voor inwoners van deze gemeente een oneerlijk. Beijderwellen: ‘Wij vinden dat wij subsidie om te kijken of het schadeherstel volledig buiten onze schuld om deelgenoot gepaard kan gaan met het duurzamer zijn geworden van deze problematiek. maken van de woning door bijvoorbeeld Onze opvatting is dat de autoriteiten, door energiebesparende maatregelen. het beleid van de afgelopen decennia, Wethouder Jack Jongebloed licht toe: ‘Wij deze problematiek hebben laten ontstaan vinden het belangrijk dat bewoners die door onvoldoende goed beheer van de nú problemen ervaren ook nú geholpen hoogwatercircuits en sloten te dempen worden. Dat wil niet zeggen dat wij de problemen van hen die onze grondwaterstand moeten waarborgen. Om die reden overnemen, maar wel dat we er voor zorgen dat ze in staat vinden wij dat zij de bewoners niet alleen mogen laten opdraaien gesteld worden om de problemen aan te pakken. Bijvoorbeeld voor de herstelschade.’ met een lening en een vlotte vergunningprocedure.’

FRIES FUNDERINGSLOKET

'Eind 2022 hopen we beter te weten hoe de bewoners verder te ondersteunen'

Meer kennis opdoen

Kleine stapjes Nederlof herkent het probleem. Zeker wat betreft het morele Bewonersgroep-voorzitter Leonhard Beijderwellen zegt dat dilemma. Al geeft hij ook aan dat bodemdaling in een ontwaterd deze steun vanuit de overheden mooi is, maar meer ook niet. veengebied nu eenmaal een gegeven is. En dat het waterschap ‘Subsidies en garantstelling kunnen helpen. Maar tegelijkertijd en de provincie samenwerken binnen het Veenweideprogramma. stel ik vast dat heel veel Vanuit het Fonds Duurzaam mensen helemaal geen lening Funderingsherstel verstrekken kunnen betalen. Niet via de de autoriteiten bijvoorbeeld bank, maar ook niet via een een garantstelling garantstellingsfonds. Wij zien voor bewoners in de deze handreikingen daarom Groote Veenpolder die Mark Born is adviseur van het Kennis Centrum Aanpak niet als oplossingen voor onze meededen aan de pilot Funderingsproblematiek (KCAF). Hij vertelt dat de kale problemen. Waar ik wel positief funderingsonderzoek kosten voor funderingsherstel gemiddeld tussen de over ben, is dat er letterlijk en en die bij de bank geen € 50.000 en € 150.000 liggen. 'Daarbij komen dan figuurlijk meer en beter naar ons lening kunnen krijgen voor nog wel de kosten voor de herinrichting, denk dan wordt geluisterd. De oprichting funderingsherstel. Daarnaast bijvoorbeeld aan de vloeren die eruit moeten en de kosten van de Funderingstafel is daar is er een funderingsloket in om de scheuren in het pand weer te herstellen. De kosten een voorbeeld van. Zo worden het leven geroepen waar alle kunnen daardoor behoorlijk oplopen. In de extreme er goede stapjes gezet, maar bewoners met schade zich gevallen schatten wij ze op circa € 200.000.’ het zijn wat ons betreft niet kunnen melden én start later Born wijst erop dat je als gedupeerde in sommige meer dan kleine beginstapjes. dit jaar een Funderingstafel. gevallen, waarbij de palen nog goed zijn maar het Dat biedt enige hoop. Iets wat Aan deze overlegtafel worden grondwater te laag staat, ook kunt kiezen voor we met elkaar nodig hebben. alle betrokkenen genodigd infiltratietechnieken om zo gericht meer water om je Want weet u: ik ervaar het niet om iedereen oprecht mee te woning vast te houden. ‘De kosten daarvoor bedragen zo dat dit een spannend of laten praten over mogelijk eenmalig tussen de € 10.000 en € 20.000, maar jaarlijks emotioneel dossier is. De emotie oplossingsrichtingen. ‘Wij vraagt dit onderhoud. Born stelt dat zijn organisatie zit ‘m erin dat je ziet en voelt laten de bewoners niet in hoe dan ook uitgesproken voorstander is van een dat de bodem letterlijk onder de kou staan. Zo starten subsidie vanuit overheden op de renovatiekosten voor je huis vandaan zakt. Daar heb we later dit jaar met het funderingsherstel. ‘Al was het alleen maar voor het gevoel ik echt wel meer dan eens ’s verstrekken van subsidie op dat de bewoners er niet alleen voor staan.’ nachts van wakker gelegen.’ funderingsonderzoek’, licht

‘KOSTEN FUNDERINGSRENOVATIE KUNNEN FLINK OPLOPEN’

VOETEN IN HET VEEN 31

DUIK IN HET VEEN MET...

BUURVROUW DURKJE Met wie?

Durkje Brouwer de Koning (41), die samen met haar man André en haar moeder Tryntsje van Kouterik onder de naam Buurvrouw Durkje een biologische zuivelboerderij met 30 koeien runt in Vegelinsoord.

32 FUOTTEN YN IT FEAN

V

oor de nieuwe generatie melkveehouders moet de regering het houden van maximaal 50 koeien zó aantrekkelijk maken dat geen boer nog grote stallen met honderden koeien wil.

Stimuleer klein boeren, zonder kunstmest, minimaal antibiotica en voornamelijk gras als voer. Dat is beter voor alles. De boer krijgt voldoende tijd voor z’n koeien en de bodem en kan aandacht geven aan z’n gezin. Er is tijd om weidevogelnesten te beschermen. Hier in het mooie veenweidegebied kunnen de waterpeilen omhoog. En dat levert zo veel moois op: dag en

nacht grazende koeien in kruidenrijk grasland, omringd door vogels, bijen en vlinders.’

‘Samen met mijn man en mijn moeder probeer ik sinds 2012 deze manier van boeren in praktijk te brengen. Hij is levensmiddelentechnoloog en geïnteresseerd in gezond voedsel, ik ben assistent-arts op de afdeling urologie in het Sint Antonius Ziekenhuis in Sneek. Op onze bruiloft kregen we twee kalfjes en omdat ik al vanaf m’n vierde boer wilde worden, besloten we de kalfjes te insemineren en te gaan melken. Nu maken we allerlei ambachtelijke zuivelproducten, die we verkopen onder het merk Buurvrouw Durkje. In onze

‘Stuur op kleine boerenbedrijfjes in harmonie met natuur’

boerderijwinkel, maar ook aan horecabedrijven en verkoopkanalen van De Streekboer.

Of onze biologische melk écht gezonder is? We hebben het laten onderzoeken, de verhouding tussen omega 3 en 6 vetzuren is bij ons supergoed volgens de geleerden. Mooi om te zien dat mensen compleet verrast zijn door de smaak. Het is zó anders dan wat ze in de supermarkt proeven. De melk is zoals melk echt is.’

‘We melken nu 30 koeien, eind dit jaar zijn dat er 45. Groter willen we niet worden. We hebben op verschillende plekken in de Friese veenweide grasland waar we met ruige stromest, plas-dras, greppels en inzaai van kruiden en bloemen mooie natuur realiseren. Lenen doen we niet. Alle inkomsten

investeren we in het bedrijf. Mijn werk houd ik aan, dat vind ik veel te leuk. Ik kan er verbindingen leggen tussen voedsel en gezondheid. Ik ben ervan overtuigd dat goede voeding bijdraagt aan minder ziekenhuisbezoek. Daarom zeg ik: stel als regering kaders, betaal de boer voor maatschappelijke diensten, maar geef hem daarbinnen vrijheid. Om zelf z’n waterpeil te regelen, om het tijdstip van mest uitrijden zelf te bepalen. En zorg dat boeren alsjeblieft weer wat koeienpoep op natuurgrond mogen brengen, daar groeit nu geen lor. Dan kun je van die natuur ook nog lekker eten en drinken maken. Zo kan een boer met weinig kosten en voldoende inkomsten zorgen voor heel gezond eten.’

VOETEN IN HET VEEN 33

HOOG WATER IS NIET ALLEEN MAAR BEDREIGEND Tekst: Jelle Feenstra

Beperkingen en bedreigingen zijn en komen er genoeg voor de 1.100 grondeigenaren in de Friese veenweide. Er is ook een andere kant. De verhoging van de waterpeilen slaat deuren dicht, maar opent nieuwe. Voor de circa 900 melkveehouders maar ook voor andere grondeigenaren, ondernemers of inwoners van het gebied. Op de volgende pagina’s vindt u vier voorbeelden van partijen die in het Friese veenweidegebied al actief aan de slag zijn met nieuwe verdienmodellen. Wie weet zijn het de eerste stappen op weg naar een welvaartsregio met tal van nieuwe inkomstenbronnen.

De weg naar transitie ligt vol hindernissen, maar wie springt, krijgt ook nieuwe kansen.

Zoals hier op het zompige land met hoog water in de veenweide bij De Veenhoop.

34 FUOTTEN YN IT FEAN

Foto: Marcel van Kammen

VOETEN IN HET VEEN 35

VOETEN IN HET VEEN 35

KERK WERKT AAN 'BELOOFDE LAND'

De Hoitepolder bij Langweer is een eiland. Hier wil de kerk een mix van energie- en natuurproductie realiseren. Verhoging van de waterstand heeft geen invloed op de omliggende landerijen.

Foto: Johan ten Brinke

Een zonnepark combineren met veenvernatting, terugkeer van vergane vegetatie, weidevogels en CO₂-opslag. Dat is het plan wat de Protestantse Kerk in Langweer samen met makelaar Theo Wijntjes wil realiseren in de 70 hectare grote Hoitepolder bij Langweer. ‘Kerken zoeken naar nieuwe wegen om financieel rond te komen, maar moeten ook oog hebben voor rentmeesterschap, het goed doorgeven van een gezond landschap aan de volgende generatie. Beide aspecten zitten in dit plan’, vindt kerkrentmeester Piet Boer.

€ 700 en € 1.000 per hectare.

Tweede element is het realiseren van zonnepanelen op 25 hectare. De schone energie wordt verkocht en de zonnepanelen geïntegreerd in een bloem- en kruidenrijk geheel vol met weidevogels, zo is het plan. Bewust wordt ervoor gekozen om het waterpeil niet te hoog op te trekken.

‘Koeien weiden of kruidenrijk grasland oogsten moet hier voor geïnteresseerde boeren mogelijk blijven, dat maakt het plaatje helemaal af’, vindt Boer.

Handen ineen geslagen

Participatie inwoners Langweer

Omdat de pachtende veehouder er de brui aan gaf, In het plan is ook ruimte ingebouwd om te experimenteren sloegen de kerk en Wijntjes de handen ineen voor een met natte teelten als lisdodde, cranberry of veenmos. De toekomstgericht plan: met een mix van natuur en energie oogst kan worden gedroogd met de opgewekte zonneeen halt toeroepen aan de bodemdaling in het gebied. Het energie. Boer stelt dat het financieel aantrekkelijker is om 70 waterpeil wordt een halve meter opgetrokken, waardoor hectare aan zonnepark te realiseren. ‘Maar wij kiezen bewust de CO₂-voorraad in de bodem niet langer vervliegt. De voor een project met draagvlak en meerwaarde voor de kerk heeft dit plan ingebracht in het Valuta voor Veenomgeving. Participatie van een substantieel deel van de project van de Friese inwoners van Langweer Milieufederatie. is gegarandeerd, want Dit betekent dat we hebben veel leden.’ de besparing Provinsje Fryslân wordt vastgelegd is terughoudend in certificaten, die met de aanleg van verkocht wordt aan zonneparken. Maar organisaties, bedrijven, Boer is vol vertrouwen: burgers of overheden ‘Gedeputeerde die hun CO₂-uitstoot Sietske Poepjes willen compenseren noemt het project een en bereid zijn daar een voorbeeld van hoe je vergoeding voor te een zonnepark mooi betalen. De jaarlijkse en met meerwaarde Op zonnepark Galecop bij Nieuwegein grazen schapen tussen de zonnepanelen en vergoeding voor de kunt inpassen in het is volop ruimte voor natuurontwikkeling. Dit lijkt op de plannen bij Langweer. kerk ligt tussen de landschap.’

36 FUOTTEN YN IT FEAN

GEUR EN KLEUR TIEREN ALS WELEER

Foto: Leo Koomen Catharinus Wierda (links) met Jorden Hettinga (midden) en Sietze Henk Haytema, twee van de vier veenweideveehouders die melk leveren voor De Fryske.

Vier enthousiaste veehouders uit de regio leveren de melk. Ze maaien op minimaal 20% van hun land pas laat in het voorjaar om de kievit en de grutto niet te storen in het broedseizoen. Ook het waterpeil gaat omhoog, zodat er allerlei ‘vergeten’ natuur terugkomt. De boeren voeren zo weinig mogelijk mais, zodat de zachte vetten uit gras domineren. En de koeien grazen ongeveer 30% meer uren dan van wat de zuivelfabrieken in Nederland met elkaar hebben afgesproken.

Geur, kleur en geluid herleven

Blijkbaar heeft kaasbedrijf De Fryske met deze voorwaarden de juiste snaar geraakt. De natuurinclusieve regiokaas die van deze melk wordt gemaakt, ligt al in 80% van de Friese levensmiddelenwinkels, maar nu ook in de schappen bij Nederlands bekendste supermarktketen Albert Heijn. In een veld met honderden concurrenten is dat een bijzondere prestatie. Burgers die de kleurstofvrije en niet afgeroomde kaas kopen weten: we doen iets goeds voor de lokale gemeenschap en onze eigen leefomgeving.

Laat maaien en een hoger waterpeil levert meer mooie gruttonesten én bovenstaande kaas op.

De kleine zuivelaar achter dit verhaal is Catharinus Wierda, boerenzoon uit Harich. De in Oudemirdum woonachtige Wierda heeft het tot zijn missie gemaakt om de vroegere geur, kleur en geluid van de Friese weilanden te laten herleven met zijn speciale kaas. ‘Raak je de vogels en de bijbehorende fauna kwijt, dan raak je ook een stuk van de Friese cultuur kwijt.’

Meerprijs voor boer

De melkveehouders, waarvan er twee op puur veen en twee op klei op veen boeren, krijgen voor hun inspanningen nu al iets terug: een meerprijs van zo’n 10% op de melkprijs. ‘Dat maakt het voor hen - naast het plezier dat ze in deze werkwijze hebben - de moeite waard om er serieus tijd en energie in te steken’, zegt Wierda. Hij is met de boeren in overleg om nog een aantal stappen verder te gaan. ‘Het gaat dan om voorwaarden als grasland niet meer omploegen, geen mais meer verbouwen en alleen nog voer uit Europa te voeren. Tegenover deze extra voorwaarden komt een meerprijs van zo’n 15% te staan.’

Wierda beseft dat de plus uit de markt voor boeren in de veenweidegebieden onvoldoende is om het roer volledig om te gooien. Hij hoopt dat een nieuwe invulling van het Europese landbouwbeleid, landelijke regelingen, maar ook klimaatprojecten als Valuta voor Veen gestapeld worden, zodat de boeren in de veenweide een plus van minstens 30% op hun inkomen kunnen realiseren. ‘Pas dan gaan ze ook echt nog wat verdienen en gaat versterking van het boereninkomen hand in hand met een mooier gebied.

VOETEN IN HET VEEN 37

VOETEN IN HET VEEN 37

CO₂-VRIJ IJS VAN VEENWEIDEMELK

Op veenweideland bij buurtschap Easterboarn remt melkveehouder Sjoerd Miedema (rechts op de foto) met waterpeilverhoging CO2-uitstoot. IJsmaker annex politicus Romke de Jong (links) uit Gorredijk betaalt hem daarvoor waardoor zijn bedrijf De Jong’s IJs nu meer koolstof inneemt dan uitstoot. Op vrijdag 9 april kreeg De Jong hiervoor het eerste CO2-certificaat uitgereikt.

De duurzaamste ijsfabriek van Europa worden.

Het is de missie van De Jong’s IJs in Gorredijk.

Het familiebedrijf is hard op weg, onder andere door te investeren in koolstofopslag en melkproductie in de Friese veenweide.

D

irecteur van de ijsfabriek is Romke de Jong (36). Of beter gezegd: was. Deze klimaatondernemer stond op nummer 24 van de D66-lijst en gaat dankzij het verkiezingssucces voor vier jaar de Tweede Kamer in. Zijn taken draagt hij over aan vader Eeuwe (72) en zakenpartner Marjan de Jong (geen familie). Hij blijft wel aandeelhouder en vertelt over de missie van de ijsmaker. ‘Wij willen de aarde goed doorgeven aan de volgende generatie en stap voor stap de wereld een beetje beter maken.’

Sociaal en duurzaam

38 FUOTTEN YN IT FEAN

Amerika was een overweging. ‘Maar wij doen dat liever in grasland met grazende koeien hier direct om de hoek. Het is wat duurder, maar heeft wel een directe link met ons product en we investeren rechtstreeks in het mooier en beter worden van de lokale omgeving.’

Valuta voor Veen

Het betekent dat De Jong’s IJs via het Friese Milieufederatie-project Valuta voor Veen nu jaarlijks één van de kopers is van de CO₂-certificaten van biologisch melkveehouder Sjoerd Miedema in Haskerdijken. Miedema verhoogde op 32 van de in totaal 235 hectare grasland het waterpeil, dit bespaart 437 ton CO₂ per jaar. De gezamenlijke kopers leveren de melkveehouder jaarlijks zo’n € 800 per hectare op. ‘Een logisch volgende stap is dat we ook de melk van Miedema kopen om ijs mee te maken, daarover zijn we nu in gesprek.’ Qua melkinkoop maakte de ijsfabriek overigens al stappen. ‘Eerst kochten we de melk in van een zuivelcoöperatie, nu halen we de melk rechtstreek op bij drie melkveehouders in de omgeving.’

De missie van de ijsfabriek lijkt ook commercieel interessant.

Het bedrijf heeft qua omzet (€ 4 miljoen inmiddels) de wind flink in de zeilen. Het ijs wordt onder private label verpakt en al geleverd aan zo’n beetje alle grote merken die je in de Europese supermarkten tegenkomt. ‘We krijgen steeds meer klanten die geloven in dit verhaal, ze betalen daar graag een meerprijs voor. Het mooie is dat wij daarmee de prijsvechtersmarkt vaarwel zeggen en de boeren in de regio ook gewoon 30% meer kunnen betalen voor hun melk.’

‘Wij betalen liever voor lokale koolstofprojecten’

De ijsfabriek werd fossielvrij, energieneutraal en kreeg certificaten voor ‘social enterprise’ en ‘B-corporate’. Dure woorden voor sociaal en duurzaam ondernemen, waarbij geld verdienen niet hoofddoel maar middel is om de werkelijke missie te realiseren: ondernemen met oog voor mens milieu en planeet. Met tal van maatregelen lukte het De Jong’s IJs om de footprint met 60% te verlagen. De CO₂-uitstoot daalde van 70 naar 25 ton per jaar.

De volgende stap is klimaatnegatief worden. ‘We willen met de ijsfabriek 10% meer koolstof innemen dan uitstoten.’

Investeren in CO₂-vastlegging door bosaanplant in Zuid-

Foto: Jorn Idzerda

BOUWER WORDT ‘BOLLEPIESTBOER’ Voor Bouwgroep Dijkstra Draisma in Dokkum wordt de lisdodde de komende jaren een serieuze grondstof op weg naar circulair bouwen. De bouwonderneming gaat de oeverplant telen op tien hectare land in de Friese veenweide.

D

oerebout. Tuorrebout. Bollepiest. In het Fries zijn er verschillende benamingen voor de lisdodde.

Velen hebben de nepsigaar als kind vast wel een keer gerookt. In de zoektocht naar alternatieven voor fossiel isolatiemateriaal als piepschuim en steenwol stuitte het bouwbedrijf op de lisdodde. Het idee ontstond vanuit het Better Wetter-project bij Veenwouden, waarin Provinsje Fryslân, natuurorganisaties, Wetterskip Fryslân, kennisinstellingen en ondernemers samenwerken om te komen tot een duurzamer watersysteem in het veenweidegebied. De lisdodde is voor veen een mooie plant. De teelt gaat inklinking van de bodem tegen en daarmee ook uitstoot van CO₂. Ook is de teelt goed voor de biodiversiteit omdat het insecten en vogels aantrekt.

Dijkstra Draisma ziet vooral heil in het project omdat de plant erg geschikt is als klimaatvriendelijk isolatiemateriaal. De stengel bestaat uit kleine ruimtes die zich vullen met lucht en dat zorgt voor een isolerende werking in bouwwerken.

Het lisdoddeisolatiemateriaal kan na gebruik gewoon terug worden gestort in de natuur. Om daar te verteren en weer als meststof te dienen voor nieuwe lisdodde. De lokale productie met amper reiskilometers in zeer korte ketens maakt het plaatje rond en perfect. ‘De beste ideeën zijn vaak simpel. Maar zoals Cruijff reeds aangaf: ‘je gaat het pas zien als je het doorhebt’, lacht directeur Biense Dijkstra.

Na een periode van uitgebreid onderzoeken en testen is het bouwbedrijf nu zo ver dat het de teelt daadwerkelijk oppakt.

‘De lisdodde is duurzaam en circulair isolatiemateriaal, precies dat waar we naar op zoek waren’, zegt Dijkstra. Hij wil een voorloper zijn in klimaat- en energietransitie. Een natuurinclusieve benadering van het CO₂-reductievraagstuk past daar perfect bij. ‘We verkeren in de omstandigheid dat onze provincie voor een derde deel uit veengrond bestaat: grond die steeds verder zakt door oxidatie en veehouderij.

Als je die grond onder water zet, bespaar je per jaar alleen al twintig ton CO₂ per hectare. Als je die vervolgens bebouwt met lisdodde, kun je elk jaar per hectare voor circa tien woningen isolatiemateriaal oogsten, met nagenoeg dezelfde eigenschappen als cellulose, wat we nu gebruiken en van ver moeten halen’, zo vertelt hij.

'Elke hectare levert isolatiemateriaal voor tien woningen'

Belangstelling van veehouders

Eind 2021 vindt de eerste oogst plaats. Het doel is dat binnen twee jaar zo’n honderd woningen van het bedrijf ‘de bollepiest’ als isolatiemateriaal krijgen. Het bouwbedrijf

Foto: Geartsje Weidenaar Directeur Biense Dijkstra ziet perspectief in de lisdoddeteelt. ‘De beste ideeën zijn vaak simpel, maar zoals Cruijff reeds aangaf: 'Je gaat het pas zien als je het doorhebt.'

kreeg inmiddels al diverse telefoontjes van veehouders, die op een deel van hun land lisdodde willen telen.

Dijkstra sluit opschaling en het opzetten van een regionale productieketen in de toekomst niet uit, maar wil eerst twee jaar proefdraaien op eigen grond.

VOETEN IN HET VEEN 39

VOETEN IN HET VEEN 39

UITWAAIEN EN GENIETEN

Voel de wind in je haren en de zon op je gezicht, hoor het riet ruisen en de vogels zingen, zie de vergezichten en ruik het vers gemaaide gras. Fietsen door het veenweidelandschap is puur genieten. En nog leuker wordt het als je met een pont het water over wordt gezet. Een fiets- en vaarbeleving in één tocht. Enkele routes met fietspontjes die zeker de moeite waard zijn.

Foto's: Niels de Vries

PONTJESROUTE GROU

40 FUOTTEN YN IT FEAN

De pontjesroute van Grou telt maar liefst twaalf pontjes. Er zijn verschillende routes mogelijk. Bijvoorbeeld door het Nationaal Park De Alde Feanen of door de weilanden van het Grouster Leechlân. Of een combinatie van beide. De pontjesroute staat ook wel bekend als ‘De 8 van Grou’. Alle routes, waar je ook begint, zijn goed te combineren.

De 8 van Grou volgt het knooppuntensysteem van het fietsroutenetwerk. Je kunt kiezen uit verschillende afstanden, variërend van 32 tot 65 kilometer.

Informatie over de routes is te vinden in de speciale fietsgids die is uitgegeven. Of kijk op https://grouaktief.nl/pontjesroute-de-8-van-grou/.

Foto's: Ida Hylkema

DE OERSETTERS

De vereniging ‘Vrienden van de Voetveren’ en de ANWB riep de route ‘De Oersetters’ in 2014 al uit tot mooiste pontjesroute van Nederland. De volledige route gaat niet alleen door het waterrijke gebied tussen Gaastmeer en Workum, maar doet ook de steden Workum en Bolsward aan. Wij beperken ons hier tot het waterrijke gedeelte met twee pontjes en het Brekkenpaad langs de Oudegaaster Brekken.

Het is even puzzelen om beide pontjes en het Brekkenpaad in één route op te nemen, maar twee afzonderlijke routes fietsen of wandelen kan natuurlijk ook.

De pont ‘Droech oer de Feart’ tussen Gaastmeer en Nijhuizum zit tussen de knoopppunten 33 en 16 en de pont ‘It Oerset’ tussen Gaastmeer en It Heidenskip is te vinden tussen de knooppunten 34 en 23.

De knooppunten zijn te vinden op de site www.route.nl. Daar kun je ook je eigen route samenstellen.

VOETEN IN HET VEEN 41

ZES KEER KANSEN PAKKEN H

et Veenweideprogramma heeft niet alleen gevolgen voor landbouw en natuur, maar gaat iedereen in het veenweidegebied aan. Daarom is het belangrijk dat de aanpak van bodemdaling en CO2-uitstoot breed wordt opgepakt. Niet alles kan overal tegelijk.

Daarom zijn er verschillende gebieden binnen het veenweideprogramma aangewezen: twee ontwikkelgebieden en vier kansrijke gebieden. De zes gebieden hebben allemaal een dikke veenlaag en zijn daarmee gevoelig voor veenafbraak. Maar daarmee houdt de overeenkomst ook zo ongeveer op. De situatie is overal net even anders en dat maakt een gebiedsgerichte aanpak met maatwerk zo belangrijk. Het gebiedsproces in De Hegewarren en Aldeboarn-De Deelen is het verst gevorderd. Daarom zijn deze twee gebieden aangewezen als ontwikkelgebieden. Dat betekent dat hier geld beschikbaar is om concrete maatregelen te nemen. Bijvoorbeeld om het waterpeil omhoog te zetten of grond op te kopen. In de vier andere gebieden, de kansrijke gebieden, zijn er verkenningen, lopen er onderzoeken of zijn er gesprekken over de toekomst.

Perspectief voor de landbouw, maar ook een kwaliteitsimpuls voor natuur, landschap, recreatie en toerisme is de inzet in ontwikkelgebied Aldeboarn-De Deelen.

42 FUOTTEN YN IT FEAN

1- Aldeboarn-De Deelen Niet van bovenaf maatregelen opleggen, maar van onderop en het ministerie van LNV, maar ook met boeren en een samen oplossingen bedenken. Met die insteek gingen ze in recreatieondernemer, iemand van de vogelwacht en van 2016 in Aldeboarn aan de slag: Stichting Beekdallandschap plaatselijk belang.’

Koningsdiep de Nije Boarn en Gebiedscoöperatie It Lege ‘Aldeboarn-De Deelen is een voorloper binnen het Midden. De ambitie is om de veenweide te behouden en veenweideprogramma. De ijsbreker ook: wij stuiten het eerst tegelijkertijd het gebied vitaler te maken. Dat betekent op vragen en zaken die om een oplossing vragen. Dat is perspectief voor de landbouw, maar ook een kwaliteitsimpuls niet altijd voordelig, want het vertraagt ons proces. Toch is voor natuur en landschap, recreatie en toerisme en het dorp het belangrijk dat er goede oplossingen gevonden worden Aldeboarn. voordat je stappen zet. Niets doen is geen optie, daarover Lenneke Büller, projectleider namens de initiatiefnemers: ‘Er is iedereen het wel eens. En als je met elkaar werkt aan is hier van meet af aan gesproken met de mensen om wie oplossingen, dan moet daar iets uit komen waar het gros van het gaat. Er is een gebiedscommissie met bestuurders van de mensen tevreden mee kan zijn.’ provincie, waterschap, gemeente, iemand van Staastbosbeheer

2- Hegewarren In de 360 hectare grote polder Hegewarren komt veel samen, hebben aangegeven dat ze open staan voor verplaatsing. Er is nu geld beschikbaar om deze boeren daadwerkelijk uit te zoals bodemdaling, verdroging en de stikstofproblematiek.

‘De bodem van deze polder daalt vrij snel. Ook ligt de polder kopen, zodat ze hun bedrijf elders kunnen voortzetten', aldus Busch. naast het stikstofgevoelige natuurgebied De Alde Feanen.

Hoe de Hegewarren wordt ingericht, hangt af van de uitkomst Dit beperkt de ontwikkeling van de zes melkveebedrijven van het co-creatieproces dat gaande is. Betrokkenen in en in de Hegewarren. 'De noodzakelijke peilverhoging om de bodemdaling te beperken heeft veel impact op die bedrijven en rond het gebied zijn, samen met extern deskundigen, op de bedrijfsvoering’, vertelt projectleider Sonja Busch. Daar komtzoek naar de beste invulling van de Hegewarren. Insteek is een gebied met een fors hoger waterpeil. Busch: 'Het gaat bij dat er ook wordt onderzocht of een nieuwe route voor de niet om een paar aanpassingen, maar om een oplossing voor vaarweg van en naar Drachten via dit gebied is te realiseren.'

Voor de veehouders zijn deze ontwikkelingen erg onzeker. 'Ze meerdere problemen in dit gebied. Daarom wordt ook een hebben twijfels over een duurzame toekomst in het gebied en volledige transitie van het gebied onderzocht.’

De zes gebieden in kaart gebracht.

Foto: Niels de Vries

VOETEN IN HET VEEN 43

De zes gebieden in kaart gebracht.

3- Grouster Leechlân Na de presentatie van de Veenweidevisie in 2015 gaven de boeren uit het Grouster Leechlân aan zelf aan de slag te willen met de in de visie genoemde uitdagingen.

Tijdens dit proces zag de initiatiefgroep dat er veel meer op de boeren en het gebied af komt dan alleen de veenweideproblematiek. De gemeente Leeuwarden bijvoorbeeld werkt aan een omgevingsplan waarin regels worden vastgelegd voor het ruimtegebruik in het gebied.

Daarnaast grenst het stikstofgevoelige natuurgebied De Alde Feanen aan het Grouster Leechlân en melden zich

Kansrijke gebied de Groote Veenpolder van bovenaf gezien.

44 FUOTTEN YN IT FEAN

projectontwikkelaars met initiatieven voor energieproductie en verblijfsrecreatie.

De initiatiefgroep stelde dan ook vast dat er eerst meer duidelijkheid nodig is over de toekomst van het gebied. Arjen Brouwer, contactpersoon vanuit het Veenweideprogramma: ‘Kansrijk is het gebied zeker, maar er wordt van meerdere kanten aan de boeren getrokken. Het is daarom belangrijk om eerst met elkaar naar de toekomst te kijken en een stip op de horizon te zetten. Daarna kunnen we kijken naar vervolgstappen.'

4- Idzegea ‘Idzegea is een voorbeeld voor de veenweideaanpak die provincie en waterschap voor ogen hebben’, vertelt projectleider Erik Lourens. Net als in het gebied Aldeboarn-De Deelen zijn boeren al bezig met nadenken over een toekomstige inrichting. Er is een klankbordgroep opgericht en een onderzoek gedaan naar de gevolgen van peilverhoging voor de landbouw in het gebied.

‘Er is onder de boeren een breed besef dat er iets moet gebeuren om de bodemdaling en de CO2-uitstoot te stoppen.

Duidelijk is ook dat verhoging van het waterpeil consequenties heeft voor het landgebruik en de landbouw. We willen nu om tafel

met de circa 55 boeren in het gebied om concreet te krijgen wat hun visie en toekomstplannen zijn.’

Op basis van de gesprekken wordt, samen met de streek, een gebiedsplan gemaakt. De insteek is dat landbouw mogelijk blijft, maar daarvoor zal wellicht wel moeten worden geschoven met grond. Een soort ruilverkaveling 2.0. In de gebiedscommissie krijgen ook dorpsbelangen, (recreatie)ondernemers, de gemeente en andere belanghebbenden uit de regio een plek.

‘We willen een breed gedragen plan maken. Daar gaan we de komende twee jaar mee aan de slag.’

5- Brekkenpolder Het kansrijke gebied De Brekkenpolder bij Lemmer is met 1.200 hectare relatief klein vergeleken bij de meeste andere gebieden.

‘De tien boeren wonen op een soort schiereiland’, vertelt projectleider Paule Schaap. Midden in het landbouwgebied ligt de Bancopolder; een klein natuurgebied van petgaten, zetwallen en rietlanden. ‘In de Brekkenpolder zie je het veenweidevraagstuk in het klein: het natuurgebied verdroogt door het lagere waterpeil van de omringende landbouwgrond.’

De bodemstructuur van de Brekkenpolder vraagt echter om een

andere aanpak dan alleen peilverhoging om dit vraagstuk op te lossen. De bodem bestaat namelijk uit een veenlaag met daarop een knippige kleilaag. Uit onderzoek is gebleken dan deze grond het water slecht doorlaat.

Peilverhoging heeft bij deze bodemstructuur minder effect.

Daarom wordt eerst ingezet op andere maatregelen om de veenafbraak te beperken. De komende jaren wordt geëxperimenteerd met verschillende bodemmaatregelen.

6- Groote Veenpolder De Groote Veenpolder is een veenweidegebied van ongeveer 2.500 hectare met een relatief intensieve melkveehouderij. Het gebied grenst aan het Natura2000 gebied de Rottige Meente en Brandemeer. De ruim dertig melkveehouderijbedrijven hebben zich kunnen ontwikkelen door een recente ruilverkaveling. Een aantal bedrijven is verplaatst uit de Rottige Meente.

De polder heeft te maken met de negatieve gevolgen van bodemdaling: verdroging van het aangrenzende natuurgebied, funderingsproblemen van woningen en duur waterbeheer. Ook

de stikstofdiscussie speelt een rol. De landbouw ervaart de bodemdaling niet als probleem, omdat door de ruilverkaveling het gebied optimaal is ingericht. De komende vijftien jaar betalen de boeren hiervan de kosten.

Voor de aanpak van de problematiek is in 2018 een gebiedsproces gestart. Met de landbouw is onderzocht of de bodemdaling is te vertragen door de waterpeilen te verhogen.

Voordat concrete maatregelen worden genomen, worden eerst actuele ontwikkelingen afgewacht.

Foto: Rob de Wind

VOETEN IN HET VEEN 45

DUIK IN HET VEEN MET...

HENK-JAN VAN DER VEEN

Foto: Ida Hylkema

46 FUOTTEN YN IT FEAN

wie:

Henk-Jan van der Veen (55) is boswachter van Staatsbosbeheer.

In zijn regio valt ook de Bancopolder bij Lemmer, die voor de helft in beheer is bij Staatsbosbeheer.

D

e Bancopolder is een nat natuurgebied van ongeveer 60 hectare midden in de Brekkenpolder. Ooit afgegraven hoogveen, nu laagveenmoeras met petgaten, moerasbos en rietvelden. Wij hebben voornamelijk rietvelden in beheer. Dat lijkt misschien saai, maar er is veel biodiversiteit. Voel je de grond deinen? Dat is veenmos, dat slaat veel CO2 op. En kijk daar, reeën. Die vinden beschutting in de rietvelden.’

‘Natte natuur is de basis van het Friese landschap. Hoe waterrijker de natuur, des te meer biodiversiteit je hebt. Tot de jaren zeventig was hier nog de grote vuurvlinder te vinden, maar daarvoor is het gebied nu te klein. Dat klinkt vreemd voor zo’n kleine vlinder, maar zo’n kritische soort heeft een uitgebalanceerde omgeving nodig met veel variatie. In zo’n snipper natuur kunnen we de kritische soorten niet meer in stand houden. Je vindt hier nog wel vogels als het baardmannetje, karekiet en roerdomp.’

'Zo'n tachtig jaar geleden zag de hele regio er zo uit. Dat is nu nog moeilijk voor te stellen. Nu is de Bancopolder een klein stukje natuur in een landbouwpolder waarvan het waterpeil de afgelopen decennia steeds is verlaagd. Daarom ligt het natuurgebied nu veel hoger dan de polder eromheen en zijn er steeds meer kunstgrepen nodig om het hoge waterpeil in stand te houden. Het water lekt weg en moet constant worden aangevuld. Het is alsof je voortdurend aan het infuus ligt. En daarbij ben je erg afhankelijk van de kwaliteit van het water dat wordt ingelaten.’

‘Het landschap is voortdurend in beweging, ook hier. Je kunt je afvragen of je zulke kleine natuurgebieden nog in stand moet houden of dat je beter kunt inzetten op robuustere gebieden. Ik denk dat hier wel mogelijkheden zijn voor een robuuster gebied dat kan dienen als waterberging in natte tijden en als watervoorziening voor de landbouw in droge perioden. In dit gebied kun je dan, naast de natte natuur van de Bancopolder, inzetten op natuurinclusieve landbouw en weidevogelbeheer. Zo krijg je ook buiten het natuurgebied meer biodiversiteit; prachtig toch?’

'Natte natuur is de basis van het Friese landschap'

VOETEN IN HET VEEN 47

‘GEEF BOEREN MEER Geart Benedictus vertegenwoordigt het boerenbelang. Hans van der Werf staat als directeur van de Friese MilieuFederatie voor de belangen van natuur en milieu. Beide spelen een sleutelrol in het veenweideprogramma. Wat ze delen is hun oproep aan overheden: ‘Geef boeren en buitenlui vertrouwen. Van onderop komt verandering makkelijker tot stand.’

Tekst: Sjoerd Hofstee & Jelle Feenstra

Wat zijn de belangen voor uw achterban in het Friese veenweidegebied?

• Geart Benedictus: ‘Een boer moet wat kunnen verdienen. Daar zit de aarzeling als je begint over maatregelen in het veenweidegebied: de twijfel hoe boeren nog een boterham kunnen verdienen.

We horen en lezen veel over groene- en blauwe diensten die een boer kan uitvoeren tegen een vergoeding. Maar met een kilometervergoeding heb je nog geen salaris. Als het lukt om een grote groep boeren serieus perspectief te bieden op een verdienmodel, dan krijg je ze mee in verandering. Een boer wil wel, want hij wil gewaardeerd blijven. Nogmaals: dat kan alleen als er wat verdiend wordt.’

• Hans van der Werf: ‘Voor ons zijn het temperen van bodemdaling en vermindering van de CO₂-uitstoot van essentieel belang, net als het behoud van landschapswaarden.

Dat betekent echt niet dat alles onder water moet, maar wel dat we moeten vernatten.

Natuurgebieden drogen nu gewoon uit. En er moet veel inzet worden gepleegd op het behoud van de weidevogels.’

van boerenland moet, weet ik niet. Meer openheid zou wel mooi zijn. Het landschap in de Friese veenweiden is rijk en divers. Veel mensen maken daar nu ook gebruik van. Als ik in het buitengebied om me heen kijk, zie ik heel veel fietsers en wandelaars.’

• Geart Benedictus: ‘Meer openheid op het platteland, bijvoorbeeld door herstel van oude kerkpaden, is een prachtig idee. Maar ik heb ook zorg: mensen nemen vaak hun hond mee naar het buitengebied. Als die meer ruimte krijgen in het boerenland kun je de weidevogels wel afschrijven. Die vogelstand beschermen wordt nu al een enorme opgave, ondanks alle goede bedoelingen die we in het veenweideprogramma hebben opgeschreven. Als Van der Werf en ik het samen moesten regelen, zouden wij het wel redden. Maar de durf om echte keuzes te maken ontbreekt.’

Waarom is het Veenweideprogramma ook van belang voor inwoners van steden of grotere dorpen?

• Hans van der Werf: ‘Friezen zijn erg betrokken bij hun omgeving. Dat merken we telkens weer. Het veenweidegebied bestrijkt bijna een derde van de Friese leefomgeving.

Een gebied met een rijk landschap en vele verhalen. Alle reden dus om juist hen hier ook deelgenoot van te maken.’

• Geart Benedictus: ‘Nederland wordt een stadsstaat. Op het platteland is nog altijd van allerhande moois te aanschouwen, maar velen uit de stad, ook uit bijvoorbeeld Heerenveen, Sneek of Joure, weten amper meer wat daar gebeurt.’

Moeten boeren dan hun land meer openstellen voor burgers?

• Hans van der Werf: ‘Of dat via openstelling 48 FUOTTEN YN IT FEAN

Hans van der Werf: 'We hoeven echt niet het hele veenweidegebied onder water te zetten, maar vernatten moet wel.'

Foto: Marcel van Kammen

VERTROUWEN’ Wat vindt u dat beter kan in de uitvoering?

• Geart Benedictus: ‘Nu wordt bij waterbeheer gewerkt met peilvakken van 1.000 hectare of meer. Terwijl het veen overal anders werkt en beweegt. Het Wetterskip kan veel meer werk neerleggen bij boeren die dit in hun regio prima zelf kunnen beheren. Of dat te duur is? De huidige aanpak kost ook geld en brengt niet het gewenste resultaat. Wat is dan duur?

• Hans van der Werf: ‘Op dit punt zijn wij het volledig eens. Wij zeggen: geef boeren wat meer vertrouwen. Pilots bewijzen dat dat kan. En ik zou graag zien dat boeren die samen met natuurbeheerders of burgers in een gebied een goed plan hebben, vlotter gefaciliteerd worden. Denk en opereer pragmatisch, dat is wat ik van de overheden verlang.’

Kan de politiek niet beter zeggen: we kopen de boeren uit en richten de Friese veenweide zo in dat de bodem niet veel meer daalt en we er een prachtige natuur voor terugkrijgen?

Geart Benedictus: 'Boeren willen best mee veranderen. Als je hen maar serieus perspectief op een verdienmodel biedt.'

• Geart Benedictus: ‘Hebben jullie te veel de Donald Duck gelezen ofzo?! Alleen de gedachte al werp ik verre van mij. Je houdt alleen een mooi veenweidelandschap door boeren te behouden. Ook uit praktische en financiële overwegingen: hoe wil je 80.000 hectare grond jaar op jaar met louter subsidiegeld onderhouden? Zolang de boer een boterham kan blijven verdienen, neemt hij die taak grotendeels gratis op zich.’

• Hans van der Werf: ‘Wat is natuur? Dat is moeras en blauw gras, maar net zo goed boerenland met weidevogels. Volledige uitkoop van boeren door de overheid lijkt mij niet realistisch en niet nodig. Ik zou zeggen: voor iedereen liggen er kansen. Vanuit energiesubsidies en stikstofherstelplannen liggen in Den Haag vele honderden miljoenen klaar. Het is aan ons om dat geld de juiste kant op te laten komen. Namelijk richting het veenweidegebied om dat voor de toekomst van boer, burger en buitenlui te behouden.’

Hoe moeten boeren dan een bestaan houden in een nat veenweidegebied?

• Hans van der Werf: ‘Ik geloof in een koppeling van diensten die de veenweideboer van de toekomst verzorgt. Denk aan valuta voor veen waarbij CO₂-opslag in de bodem wordt beloond. Denk aan lagere waterschapslasten en denk aan uitbreiding van zuivelproducten onder duurzaamheidlabels zoals we die steeds meer terugvinden in de supermarkten.’

• Geart Benedictus: ‘Sprookjes noem ik dit.

Soms worden sprookjes werkelijkheid, maar deze ideeën geven veel te weinig boeren in het gebied een houvast.’

• Hans van der Werf: ‘Feit is dat de meeste geldstromen nu aan de boer voorbijgaan.

Als boeren zich concentreren in kleinere en grotere collectieven, kunnen ze zelf meer en beter de kansen benutten. Een voorbeeld daarvan is zonneweides. Er liggen best kansen om die hier en daar mooi in te passen in het landschap. Daar moeten boeren van profiteren en niet enkele projectontwikkelaars zoals nu het geval is.’

Foto: Niels de Vries

We nodigen u beide uit om dit interview over tien jaar weer te doen. Hoe hoopt u dat de Friese veenweide er dan uitziet?

• Geart Benedictus: ‘Hopelijk zijn er nog professioneel opererende boeren actief in het gebied. Net als weidevogels.’

• Hans van der Werf: ‘Dat hoop ik ook. Net zoals ik hoop dat we dan écht aan de slag zijn met veranderingen en verbeteringen.

Een betere waterhuishouding is gewoon een must. Als het veen helemaal wegzakt, krijg je in grote delen van Friesland enorme problemen met verzilting en aan- en afvoer van water. Boeren zien en snappen dat ook wel. Niets doen is geen optie. Over tien jaar moet die overtuiging volop in concrete acties zijn omgezet.’

VOETEN IN HET VEEN 49

TOEKOMST VOOR VEENWEIDE

Foto: Frans Mulder

a r t s m e i H Gerrit 50 FUOTTEN YN IT FEAN

GEBIED BEGINT BIJ UZELF V

Foto: Niels de Vries

eel mensen hebben moeite met verandering, is mijn ervaring. Maar ‘phanta rhei’ zeiden de oude Griekse filosofen al. ‘Alles stroomt’, met andere woorden: alles verandert altijd. Als we nú naar ons leven en onze leefomgeving kijken, dan is dat onze basis, ons uitgangspunt. We kunnen ons niet voorstellen dat iets gaat veranderen.

Maar we kunnen er zeker van zijn dat ons leven de komende decennia wél gaat veranderen, vooral door klimaatverandering.

Het weer krijgt een ander karakter en we moeten op een andere manier gaan leven. Enerzijds omdat we ons moeten aanpassen aan het andere weer, anderzijds omdat we ons leven anders moeten gaan inrichten om de uitstoot van broeikasgassen zo snel mogelijk naar nul te reduceren.

En die broeikasgasemissie is niet mis. Iedere Nederlander produceert per jaar een kleine 10 ton aan broeikasgassen! Eigenlijk zouden we ons moeten schamen dat we het in onze argeloosheid zo ver hebben laten komen. Ik had er vroeger ook geen enkel probleem mee de auto nog een keer vol te tanken met benzine of diesel. En als het op was, dan was er overal wel meer te krijgen.

Maar onbedoeld hebben we een klimaatverandering veroorzaakt die historisch gezien zijn weerga niet kent. Inmiddels rij ik al vijf jaar elektrisch.

Het is duidelijk dat het anders moet. En het mooie is dat het ook anders kan. Voor vrijwel al onze activiteiten is een alternatief beschikbaar met een veel lagere emissie van broeikasgassen. Die oplossingen vergen wel mentale lenigheid, want in veel gevallen zult u afscheid moeten nemen van ingesleten gewoonten.

Een voorbeeld is onze voeding. Ongeveer een kwart van onze persoonlijke broeikasgasemissie is afkomstig uit het voedsel dat we eten, vooral dierlijk voedsel. Met een plantaardig menu kunt u uw uitstoot met driekwart verminderen. En het is ook goedkoper.

Minder spullen kopen is een andere zinvolle actie. Als je wat koopt, koop het dan gebruikt of koop iets dat eventueel gerepareerd kan worden. De spullen die we kopen bepalen voor een derde onze persoonlijke broeikasgasemissie.

Reizen is goed voor ongeveer een vijfde van onze broeikasgasemissie. Probeer zo weinig mogelijk te reizen en als je toch weg moet, gebruik dan de fiets of het openbaar vervoer.

En is de auto aan vervanging toe, koop dan een hybride of, nog beter, een elektrische. Daarvan zijn er steeds meer en steeds goedkopere.

Ons energieverbruik is de laatste grote broeikasgasproducent. Het eerste om te doen is energie besparen, bijvoorbeeld door zuiniger lampen en apparaten, maar ook isoleren van de woning.

Het kán, dus laten we het gewoon doen. Stap uit uw comfortzone en probeer het! Laten we ons best doen om goede oplossingen te bedenken en ook uit te voeren. En niet om uit alle macht het bestaande in stand te houden. De toekomst voor uw veenweidegebied begint bij uzelf.

VOETEN IN HET VEEN 51

VOETEN IN HET VEEN NIJ ELELAN NIJ AN YN DEYN FRYSKE DEFEANFRYSKE GREIDE FEANGREIDE

52 FUOTTEN YN IT FEAN