O
KSIÑ˚CE
P
rzewodniki ilustrowane zawierajà wszystko, czego mo˝na oczekiwaç od nowoczesnych przewodników turystycznych – sà zarówno inspirujàcà lekturà przed wyjazdem, bezcennà pomocà podczas zwiedzania, jak i niezrównanà pamiàtkà z podró˝y.
Jak korzystaç z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieç Maroka bez
znajomoÊci jego dziejów. Cz´Êç zatytu∏owana Wademekum, oznaczona ˝ó∏tym paskiem u góry strony, to zestaw zawierajàcych mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napisanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin.
◆ Cz´Êç g∏ówna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujàcy przeglàd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsy∏aczami do map zamieszczonych w tekÊcie. ◆ Cz´Êç pod tytu∏em Informacje praktyczne, z pomaraƒczowym paskiem, to por´czny informator, w którym mo˝na znaleêç wiadomoÊci dotyczàce poruszania si´ po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. Wspó∏pracownicy
Niniejsze wydanie przewodnika po Maroku poprawi∏a i rozszerzy∏a
O KSIÑ˚CE
Dorothy Stannard, redaktor jego pierwotnej wersji, dodajàc nowe zdj´cia i dzia∏y tematyczne. Skorzysta∏a z pomocy pisarza i fotografika Alana Keohane, mieszkajàcego na sta∏e w Marrakeszu, który, oprócz zaktualizowania i wzbogacenia artyku∏u o tym mieÊcie, poszerzy∏ rozdzia∏y o górach Rif, po∏udniowej cz´Êci kraju, po∏udniowo-zachodnim wybrze˝u, okolicach Casablanki, o Atlasie i Agadirze. Napisa∏ tak˝e nowy rozdzia∏ na temat Casablanki – miasta, które od czasu pierwszego wydania ksià˝ki zmieni∏o si´ nie do poznania – oraz doda∏ nowy rozdzia∏ o Atlasie Ârednim – obszarze, który pozna∏ od podszewki jako górski przewodnik. W cz´Êci Wademekum dostar-
czy∏ zdj´ç do opisu stylu marokaƒskiego oraz Berberów, rdzennych mieszkaƒców Maroka, wÊród których mieszka∏ i z którymi podró˝owa∏, zbierajàc materia∏y do ksià˝ki The Berbers of Morocco. Pozosta∏e rozdzia∏y o krainach geograficznych i miastach (Tanger, Fez, pó∏nocny zachód i Meknes) uaktualni∏a Dorothy Stannard, dopisujàc prócz tego artyku∏y o sporcie, marokaƒskich weselach i ramadanie; jest tak˝e autorkà Zbli˝eƒ o sztuce i rzemioÊle oraz Êwiàtyniach (wspólnie z Alanem Keohane). Rozdzia∏ W stron´ Maroka, na temat pisarzy i artystów, którzy przybywali do Tangeru w po∏owie XX w., napisa∏ biograf Barry Miles, a artyku∏ o Matissie w Tangerze – pisarka i dziennikarka Rosemary Bailey. Niniejsze wydanie przewodnika opiera si´ na pierwszej wersji, w której powstaniu mieli udzia∏ tak˝e Stephen Ormsby Hughes (historia), Anne Lambton (kuchnia), nie˝yjàcy ju˝ David Herbert oraz Reg Veale i Tina Britten (razem napisali rozdzia∏ o Rabacie), a tak˝e Polly Phillimore (Fez i Meknes), Nicolas Shakespeare (enklawy hiszpaƒskie), Robin Collomb (Atlas), John Offen (architektura), Dave Muddyman (muzyka) i David Dickinson (dalekie po∏udnie i pierwotna wersja Informacji praktycznych). Ksià˝k´ wzbogacono wieloma nowymi zdj´ciami, g∏ównie autorstwa Alana Keohane i Phila Wooda.
W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
◆
3
Legenda Granica paƒstwa Granica parku narodowego/rezerwatu Trasa promu Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Dworzec/przystanek autobusowy Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
SPIS TREÂCI Mapy 24 N° Princ ute il tou e Bou
ui Glao r el
Bab Doukkala
Rue de e
Da
ra
Bab D
16 Dar el-G
uk
Ib ra
u el
Abb
es
Seb
ti
ham
me
d
V
el
Y
nu
m ia
ee
e
Ken
Meczet Kutubijja 1
y
Qu
ad
nce
ned
el
Fra
Qadiss e el Avenu
di
Square Ave de Foucauld
hi
Av enu
de
ent
Abo
el
nue Mo
Rue
e Si
iq
is
de
Ru
K
Ensemble Artisanal
Zohra
id
Par
Ratusz
Ave
mo Yar
i
Haf
oug
Rue
sid
nue
Bab Larissa
Bab Nkob
Tr
e n Ib e
a
Fatima
Ru
Place de la Liberté
Cha
Pre
Ave
el Gz
Rue
Mo
nue
V
el vard
Ave
HIVERNAGE
ue
FERME EXPERIMENTAL
med
n
Boule
sali
am
ini
el Han
Zawija Sidi ben Slimane’a
Rue
Bab Doukkala Ru e Fa tim a Zoh
ar
d
Ikhaa
Moh
be
ed
med
du
el
ue
Saints Martyrs
ssa el Ha ulay
e Ahm
el Jahe
Moham
Aven
Rue
en
Avenue Yac ou
d
k
s Unies des Nation
Ru
Aya
JARDIN DU HARTSI
n Mali
Ru
dia
Ro
II
i
Ima
Avenue Av
la
Qad
el
r
VILLE NOUVELLE
ue el
Avenue Echchouhada
Hassan
Rue
di
sou
Ru
uriya
Rue el Ada
Avenue
e So
Place du 16 Novembre
Ibn Qualid
hbi
Ru eM el M ohamm ellak h ed
Ru
Edda
el Man
R. Khalid
é
Aven
sour
lM
r Sed
Rue
Rue
oub
le
fi Sa
ert
V
Man
Moulay Rachid
mert
Qa
Yac
ipa
e Łd
Lib med la
e de
Toum
l
nue
Jadida Avenue el
ard
am
Ru el
nue
u Bah
lev
ne
Ave
our
Ibn
Haya
Mans
e
i
II
r Ibn
ub el
ni
med
Moh
Ave
Abo
ktou
Yaco
Ru
ham
rd
slavie
ER INDUSTRIEL
Derraq
da
Jabi
aou
nce
Hassan
JARDIN MAJORELLE
Err
Zer Mo
ONMT leva
Place de l’Empereur Haïlé Sélassié
Dworzec kolejowy
Rue
ue
rd
Bou
Avenue
Rue
e
en
leva
GUELIZ
ma
Avenue
Ru
Bou
Fra
oua
de Yougo
M ouqa
ad
Aicha
Ave nue
Rue
de
el
louah
Rue ibn Sina
Av
bi el Khatta
ue
e Arrighi
Aven
e
Abde
Rue Ibn
Begal
Rue du Capitain
rim med Abdelk
a
du Rue
med el
Dra
Hospital Ibn Tofäil
Moham
Rue du Sergt Ru Levet e du Ba ni
Rue
Rue Moham
D.M.M.
Bou
Avenue
a 4 eme
iss
ia
Bab Jdid
Avenue H. el Fetouaki
Casino
Maroko 104 Tanger 112 Okolice Tangeru 122 Góry Rif 128 Wybrze˝e pó∏nocnoatlantyckie 146 Rabat i Sala 154 Casablanka 170 Na po∏udnie od Casablanki 178 Fez 186 Okolice Meknesu 210 Volubilis 212 Meknes 218 Atlas Âredni 230 Marrakesz 240 Wybrze˝e po∏udniowo-zachodnie 265 Atlas Wysoki 272 Po∏udnie 290 Agadir 306 Dalekie po∏udnie 308 Przednia wyklejka: Maroko Tylna wyklejka: Rabat i Marrakesz
Wprowadzenie
Wademekum
Wrota Afryki ............................... 15
Marokaƒczycy............................ Miejsce kobiety ......................... W stron´ Maroka ...................... Uczta dla zmys∏ów .................... Oblicza architektury.................. Za pan brat z muzykà .............. Piesze w´drówki, narciarstwo i kolarstwo .........
Historia
Kalendarium.............................. Przed islamem .......................... Islam i dynastie......................... Ingerencja Europy ..................... Niepodleg∏oÊç ............................
18 21 25 35 43
57 67 71 79 83 92 95
SPIS TREÂCI
Sprzedawcy daktyli w dolinie Ziz
Komunikacja 322 Noclegi 326 Gdzie zjeÊç 333
˚ycie i czasy Berberów............. 64 Przez dziurk´ od klucza........... 90 Wykonano w Maroku – sztuki pi´kne i rzemios∏o................. 204 Ziemia Êwiàtyƒ i pielgrzymów ...................... 224
Sportowe pasje ......................... 51 Ramadan ................................... 63 Marokaƒskie wesela .................. 69 Szalone lata............................... 75 Matisse w Tangerze ............... 116 Hiszpaƒskie enklawy.............. 130 Przysz∏oÊç mediny .................. 192 Miasto ogrodów ...................... 259 Marokaƒskie plenery.............. 301 Spotkanie z „b∏´kitnymi ludêmi” ......... 319 Zwiedzanie
145 153 169 177 185
Meknes i okolice .................... Atlas Âredni............................. Marrakesz................................ Wybrze˝e po∏udniowo-zachodnie ....... Atlas Wysoki .............................. Po∏udnie................................... Agadir i dalekie po∏udnie ...... Indeks..........................................
Jak sp´dzaç czas 338 Praktyczne wskazówki od A do Z 343 J´zyk 349
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych str. 321
Okiem znawcy
107 111 127
5
Informacje praktyczne
Zbli˝enia
Wprowadzenie......................... Tanger ...................................... Góry Rif .................................... Wybrze˝e pó∏nocnoatlantyckie ........... Rabat i Sala .............................. Casablanka.............................. Na po∏udnie od Casablanki... Fez ............................................
◆
209 229 243 263 271 289 305 354
6
NAJWI¢KSZE ATRAKCJE Podpowiadamy tutaj w kilku zdaniach, co warto obejrzeç, gdzie szukaç niepowtarzalnych atrakcji i najlepszych pla˝. Udzielamy te˝ rad i informacji, nie zawsze znanych nawet mieszkaƒcom Maroka.
N AJCIEK AWSZE MIASTA l Meknes KiedyÊ by∏o Fez, Stare Miasto To prawdziwy Êredto królewskie miasto, niowieczny labirynt siedziba su∏tana Mulaz licznymi targowisja Ismaila. Zob. s. 216. kami, pa∏acami, me- l Volubilis Dawna rzymska placówka czetami i medresami. Zob. s. 191. nieopodal Mulaj Idris l Marrakesz G∏ówny wyró˝nia si´ wieloma oÊrodek po∏udnia krapi´knymi mozaikami. Zob. s. 211. ju s∏ynie z niezwyk∏ej l Rabat Stolica Maroka atmosfery. Ka˝dego le˝y u ujÊcia rzeki Bu wieczoru mo˝na tu Regreg, a jej najwa˝wtopiç si´ w gwar cenniejsze zabytki to kaztralnego placu Starego ba i Wie˝a Hassana. Miasta, D˝emaa Zob. s. 153. el-Fna. Zob. s. 251. l Tarudant Miniatura l Casablanka Warto tu Marrakeszu, otoczone zwiedziç olÊniewajàcy murami miasto w doli- meczet Hassana II. nie Sus, znane ze swych Zob. s. 169. l Tafraoute Miejscosuków. Zob. s. 300. l Szawan To malownicze woÊç w górach, na pomiasto po∏o˝one u pod- ∏udniowy wschód od nó˝a gór Rif mo˝na Agadiru. Zob. s. 309. zwiedziç, robiàc wyPOWY˚EJ: D˝emaa el-Fna cieczk´ z Tangeru. w Marakeszu Zob. s. 132. l
N AJCIEK AWSZE OBIEKTY Medresy Merynidów i Sadytów w Fezie, Marrakeszu i Meknes cechujà si´ kunsztownymi stiukami, ornamentami rzeêbiarskimi i mozaikami z p∏ytek fajansowych (zellid˝). Zob. s. 193, 253, 221. l Minaret meczetu Kutubijja w Marrakeszu i minaret Wie˝a Hassana w Rabacie to per∏y architektury dynastii Almohadów. Zob. s. 245, 155. l Meczet Hassana II Budowa tego nowoczesnego meczetu w Casablance wymaga∏a olbrzymich nak∏adów. Zob. s. 172. l Ksary to przyk∏ady niezwyk∏ej architektury z piasku, wyst´pujàcej na po∏udniu. Zob. s. 289. l
Grobowce Sadytów z kunsztownymi dekoracjami stanowià wielkà atrakcj´ Marrakeszu. Zob. s. 247. l Meczet Al-Karawijjin w Fezie dominuje nad medinà el-Bali. Zob. s. 199. l
NAJWI¢KSZE ATRAKCJE
◆
7
N AJLEPSZE SUKI ( BAZARY ) Marrakesz. Fascynujàce sà suki po∏o˝one na pó∏noc od placu D˝emaa el-Fna. Warto odwiedziç bazary farbiarzy, pantoflarzy i handlarzy przyprawami. Zob. s. 251. l Fez. Pe∏na suków okolica meczetu Al-Karawijjin nale˝y do najciekawszych w Maroku. Kissaria oferuje towary luksusowe, na el-Henna mo˝na znaleêç tradycyjne kosmetyki. Zob. s. 197. l
Tarudant. W labiryncie uliczek tego otoczonego murami miasta, miniatury Marrakeszu, mo˝na znaleêç wiele suków. Zob. s. 300. l Tiznit. Nale˝y tu przyjechaç po srebrnà bi˝uteri´ Berberów. Zob. s. 310. l
Tizi N’Tiszka. Prze∏´cz umo˝liwiajàca przepraw´ przez góry Atlas. Zob. s. 178. l Tizi N’Test. T´dy prowadzi droga osiàgajàca podnó˝e masywu Tubkal. Zob. s. 276. l Dolina Dades. Prowadzi nià droga wÊród palm, ∏àczàca miasta Warzazat i Boumalne. Zob. s. 296. l Dolina Dara. Ciàgnie si´ od Warzazatu na po∏udnie, w g∏àb kraju i zwana jest tak˝e Dolinà Kazb. Zob. s. 292. l Tafilalt. Po∏o˝ona na uboczu dolina, mniej
As-Sawira. To ufortyfikowane miasto na wybrze˝u, na po∏udnie od Marrakeszu, pos∏u˝y∏o jako efektowna sceneria filmu Orsona Wellesa Otello. Tutejsze pla˝e dobrze nadajà si´ dla mi∏oÊników surfingu. Zob. s. 263. l Asila. Od dawna ho∏ubione przez artystów miasteczko z bielonymi domami, po∏o˝one na po∏udnie od Tangeru, s∏ynie z sierpniowego festiwalu sztuki. l Tanger. Miasto znane z malowniczej zatoki i mediny na szczycie wzgórza. W pobli˝u mo˝na znaleêç urokliwe piaszczyste pla˝e. Zob. s. 111. l
PONI˝EJ: Tradycyjne pantofle PP PRAWEJ: Dzia∏o z fortyfikacji As-Sawiry NA DOLE: Ksar z po∏udnia kraju
N AJPI¢KNIEJSZE WIDOKI l
M AROKO NADMORSKIE
ucz´szczana ni˝ inne na po∏udniu, rywalizuje z nimi malowniczà scenerià. Zob. s. 296. l Antyatlas. Z Agadiru mo˝na przejechaç na po∏udnie do Tiznitu, a nast´pnie na wschód do Tafraoute, by w koƒcu wróciç przez Tarudant. Zob. s. 309. l Z Fezu do Marrakeszu. Niezwykle efektowna droga widokowa. Warto zatrzymaç si´ w górskiej miejscowoÊci Azru lub przy wodospadzie d’Ouzoud. Zob. s. 230–234.
Agadir. Wspania∏a zatoka i du˝y wybór hoteli czynià z Agadiru g∏ówny marokaƒski kurort. Zob. s. 301. l Przylàdek Spartel. Na skrawku làdu u styku Atlantyku z Morzem Âródziemnym znajduje si´ kilka ma∏o ucz´szczanych pla˝. Zob. s. 122. l Walidija. Urokliwa zatoka na po∏udnie od Casablanki rozs∏awiona przez ∏awice ostryg. Zob. s. 179. l Sidi Kaouki, przylàdek Sim i Diabat. Pla˝e na po∏udnie od As-Sawiry stanowià znakomità baz´ dla mi∏oÊników surfingu. Zob. s. 266. l
8
R Ó˚NE ATR AKCJE Przeja˝d˝ka bryczkà. Bryczki czekajà na przyjezdnych w Marrakeszu, Fezie, Tarudancie i Meknes. Najcz´stsza trasa prowadzi wokó∏ murów miejskich. Zawsze nale˝y z góry ustaliç cen´ przejazdu i pami´taç, ˝e z bryczek korzystajà równie˝ miejscowi mieszkaƒcy, wi´c ceny powinny byç rozsàdne. l Na zamówienie. Mo˝na zamówiç szytà na miar´ galabij´, dowolny przedmiot z warsztatu albo po prostu pol
trawk´ ta˝in, która po dniu sp´dzonym na w´drówkach, czeka na zm´czonego turyst´. l Wizyta w hammanie. Miejscowe ∏aênie majà ró˝nà klientel´ – jedne s∏u˝à turystom, którzy chcà zaznaç luksusu, w innych, tradycyjnych, pobyt w komorze parowej i masa˝ odbywajà si´ w towarzystwie tubylców. W obu sytuacjach warto u˝yç czarnego jak smo∏a myd∏a oliwkowego. Zob. s. 58.
N AJWA˚NIEJSZE FESTIWALE Festiwal Âwiatowej Muzyki Sakralnej w Fezie (V/poczàtek VI). S∏ynni na ca∏y Êwiat Êpiewacy i instrumentaliÊci wykonujà tutaj ró˝ne rodzaje muzyki, od trance po gospel. Zob. s. 191. l Festiwal Sztuki w Asili (koniec VII/ poczàtek VIII). W mieÊcie bielonych domów, na po∏udnie od Tangeru, odbywajà si´ ró˝ne wystawy, koncerty, pokazy taƒca... Zob. s. 145. l Âwi´to Oblubienic w Imilszilu (IX). WrzeÊniowa uroczystoÊç (moussem) plemienia Ait Haddidou we wschodniej cz´Êci Atlasu Wysokiego nale˝y do najokazalszych w Maroku. l
Dawniej by∏o to jednoczeÊnie targowisko oblubienic. Zob. s. 65. l Festiwal Folklorystyczny w pa∏acu El-Badi (VI). W pa∏acu zespo∏y reprezentujàce ca∏y Êwiat arabski. Zob. s. 249. l Âwi´to Migda∏ów w Tafraoute (I). W miejscowoÊci na po∏udnie od Agadiru odbywajà si´ uroczystoÊci na czeÊç kwitnienia migda∏owców. Zob. s. 309. l Festiwal Fantazii (IX). Pokazy fantazii (wyÊcigi konne i popisy strzeleckie) stanowià nieod∏àcznà cz´Êç wielu Êwiàt, samoistnà imprezà jest jednak poÊwi´cony fantazii festiwal w Meknes. Zob. s. 339.
POWY˚EJ: Bryczka z Marrakeszu, znakomity Êrodek lokomocji do objazdu murów miejskich lub odwiedzenia Ogrodów Menara PO LEWEJ: Akrobaci na D˝emaa el-Fna, gdzie ka˝dego wieczoru panuje nastrój Êwi´ta
NAJWI¢KSZE ATRAKCJE
S MAKI M AROK A Ta˝in. Potrawki duszone na wolnym ogniu w charakterystycznym naczyniu ze sto˝kowatà pokrywkà cz´sto stanowià po∏àczenie mi´sa z owocami lub orzechami. Popularne zestawienia to jagni´cina z morelami, kurcz´ w oliwkach oraz wo∏owina z pigwami i migda∏ami. Zob. s. 79. l Napar mi´towy. Nalewany z p´katego czajniczka do ma∏ych szklaneczek marokaƒski napar mi´towy dzia∏a odÊwie˝ajàco i doskonale wspomaga trawienie. Zob. s. 81. l Ryby. Na wybrze˝u dzia∏a wiele tanich restauracji rybnych. Szczególnie ∏atwo o nie w Asili, As-Sawirze i Walidiji (s∏ynàcej z ostryg). Zob. s. 81. l D˝emaa el-Fna, s∏ynny plac w Marrakeszu, oferuje wiele mo˝li-
◆
9
N AJLEPSZE PRZYGODY
l
W´drówki piesze. Warto wziàç udzia∏ w 2- lub 4-dniowej wspinaczce na Tubkal, najwy˝szy szczyt Afryki Pó∏nocnej, zwiedziç Ait Bougmez, jednà z najpi´kniejszych marokaƒskich dolin lub przejÊç trudniejszy szlak przez D˝abal Sirua, na po∏udniowy zachód od Warzazatu. Zob. s. 95. l Narciarstwo. Mimo skromnej bazy jest coÊ upajajàcego w jeêdzie na nartach w Afryce. Najlepszy oÊrodek mo˝na znaleêç w Ukameïden. Zob. s. 97. l Kolarstwo górskie. Marokaƒskie stoki sà idealne dla cyklistów, zw∏aszcza w masywie l
woÊci spo˝ycia smakowitego (i taniego) posi∏ku. Zob. s. 250. l Soczyste kebaby. Przy wszystkich g∏ównych drogach w Maroku jest mnóstwo restauracji oferujàcych dania z rusztu (kebab jagni´cy i wo∏owy, kotlety i kurcz´ta) podawane z sa∏atkà i pieczywem. l Wino. Marokaƒskie wina produkowane w okolicach Meknes i Casablanki sà coraz lepszej jakoÊci. Zob. s. 81.
D˝abal Sirua, w Antyatlasie. Zob. s. 97. l Wspinaczka ska∏kowa. Najlepszymi miejscami sà wàwóz Todra i tereny wokó∏ Tafraoute. Zob. s. 97 i 280. l Sp∏ywy tratwami i kajakarstwo. DoÊwiadczonym wodniakom mo˝na poleciç okolice Um er-Rabia w Atlasie Ârednim, natomiast tereny wokó∏ zbiornika Bin el-Widan sà najlepsze do rodzin. Zob. s. 342. l Sandboarding. Przedsi´biorczy mieszkaƒcy rejonu na po∏udnie od Rossani organizujà zjazdy na desce z najwy˝szych w Maroku wydm Ergu Szebbi. Zob. s. 297.
PO PRAWEJ: Cyklista w górach po∏udniowego Maroka NA DOLE: Tybetaƒski akcent w Kasbah du Toubkal, miejscu pleneru do filmu Martina Scorsese Kundun (1997)
NIEZWYK¸E MIEJSC A HOTELOWE La Mamounia w Marrakeszu. Ten dawny pa∏ac odwiedza∏ Winston Churchill. Zob. s. 390. Sofitel Palais Jamal w Fezie. Z tego dawnego pa∏acu na terenie Bab Guissa roztaczajà si´ niezrównane widoki mediny. Zob. s. 328. La Gazelle d’Or pod Tarudantem. Ekskluzywny hotel przyciàga bogatych i s∏awnych. Zob. s. 332. Riady. Wiele tradycyjnych domów w Marrakeszu, Fezie i As-Sawirze
przekszta∏cono w luksusowe pensjonaty-riady. Zob. s. 249. Amanjena w Marrakeszu. Luksusowy dom wypoczynkowy. Mo˝na sobie zarezerwowaç pawilon z prywatnym basenem. Zob. s. 329. La Sultana Oualidia. Spa w nadmorskim mieÊcie Walidija. Zob. s. 328.
Heure Bleue w As-Sawirze. Luksusowy hotel-riad ze zró˝nicowanymi apartamentami i pokojami oraz wspania∏ym basenem na dachu. Zob. s. 331. Kasbah du Toubkal w Imlilu. Schronisko u podnó˝a masywu Tubkal ze zró˝nicowanymi warunkami zakwaterowania, bajecznymi widokami i mo˝liwoÊcià aktywnego wypoczynku na wolnym powietrzu. Zob. s. 331.
WPROWADZENIE
WROTA AFRYKI Niezwyk∏a przeprawa przez CieÊnin´ Gibraltarskà do Maroka oczaruje ka˝dego turyst´. anim w VII w. p.n.e. na obszarze dzisiejszego Maroka pojawili si´ pràcy na zachód Arabowie, istnia∏y tam ma∏e, choç doÊç liczne osady berberyjskie oraz kilka miejscowoÊci, gdzie koncentrowa∏a si´ wymiana handlowa. Miasta z prawdziwego zdarzenia pojawi∏y si´ dopiero wraz z nadejÊciem Rzymian, ale Arabowie – których religia k∏ad∏a nacisk na korzyÊci p∏ynàce ze wspólnego oÊrodka kultu, czego przyk∏adem by∏o Êwi´te miasto Medyna – w krótkim czasie stworzyli scentralizowane wspólnoty, gdzie rozwija∏ si´ handel, kwit∏ islam i skàd mo˝na by∏o rzàdziç krajem. Dopiero w XX w. ca∏e paƒstwo podporzàdkowano w∏adzy centralnej – do tego czasu du˝à cz´Êç Maroka okreÊlano mianem bled es siba (obszar bezprawia), gdzie berberyjskie plemiona pod wodzà lokalnych szejków prowadzi∏y ze sobà zaciek∏e walki. ¸atwiejsze do opanowania tereny miejskie nazywano bled el makhzen (obszar praworzàdny). Pod koniec XIX w. Walter Harris, korespondent londyƒskiego „Timesa”, pisa∏: „We wspania∏ych ufortyfikowanych kazbach w górach Atlas ˝ycie up∏ywa∏o na bezustannych walkach, w ciàg∏ym poczuciu niepewnoÊci. Ka˝de plemi´ mia∏o swoich wrogów, ka˝dy ród swoje krwawe waÊnie, a ka˝dy cz∏owiek swojego potencjalnego zabójc´”. SpoÊród siedmiu dynastii rzàdzàcych Marokiem pi´ç wywodzi∏o si´ od berberyjskich plemion. Nowi w∏adcy pojawiali si´ nagle, niczym pustynna burza znad Atlasu lub Sahary, a win´ za upadek pot´˝nych rodów cz´sto przypisywano mieszkaƒcom dekadenckich miast, pozostajàcych pod wp∏ywem hiszpaƒskiej Andaluzji. DziÊ Marokaƒczycy nawet najodleglejszych miasteczek witajà turystów z otwartymi r´kami, choç w dalszym ciàgu mo˝na zauwa˝yç Êlady dawnej anarchii bled es siba – z tego powodu turystom nie zawsze ∏atwo podró˝uje si´ po tym kraju, a przybywajàcy tu po raz pierwszy mogà si´ szybko zniech´ciç. Rada jest jedna: najlepiej uzbroiç si´ w cierpliwoÊç – wyjàtkowe pi´kno i bogactwo marokaƒskiej kultury z pewnoÊcià wynagrodzà ka˝dy wysi∏ek. J
Z
POPRZEDNIE STRONY: zima w dolinie Dades; przejÊcie przez dziedziniec meczetu Al-Karawijjin w Fezie PO LEWEJ: kobieta z doliny Dades z córkami NAST¢PNE STRONY: Eugène Delacroix, Fantazja przed Meknes
◆
15
18
◆
KALENDARIUM
NAJWA˚NIEJSZE DATY 8000 p.n.e. Na obszarze dzisiejszego Maroka rozprzestrzenia si´ kultura neolityczna. Jej pozosta∏oÊciami sà naskalne malowid∏a – g∏ównie panter, lwów i s∏oni. XII w. p.n.e. Wzd∏u˝ marokaƒskiego wybrze˝a feniccy kupcy zak∏adajà bazy handlowe. 146 p.n.e. Upadek Kartaginy. Rzymskie wp∏ywy docierajà do pó∏nocnej Afryki; stolicà prowincji Mauretania Tingitana zostaje Volubilis w pobli˝u dzisiejszego Meknesu. Rzàdy sprawujà berberyjscy królowie, z których najwybitniejszym jest Juba II (ok. 25 p.n.e.–23 n.e.).
wersytet Karawijjin, jeden z najwa˝niejszych oÊrodków nauki na Êwiecie. X i XI w. Z Bliskiego Wschodu nap∏ywajà plemiona Beni Hilal, niszczàc infrastruktur´ i rolnictwo.
DYNASTIA ALMORAWIDÓW 1060–1147 Przybycie berberyjskiej dynastii Almorawidów ze wschodu. Ich przywódca, Jusuf ibn Taszufin, zak∏ada w Marrakeszu stolic´. Do nielicznych ocala∏ych zabytków z tamtych czasów zalicza si´ kubba Ba’adijjin. 1090 Inwazja Almorawidów na Hiszpani´.
DYNASTIA ALMOHADÓW 1120 Wojowniczy Berber ibn Tumart daje poczàtek dynastii Almohadów, zak∏adajàc ribat (ufortyfikowany klasztor) w Tinmalu w Atlasie. 1147–1248 Rzàdy Almohadów; w czasach najwi´kszej ÊwietnoÊci ich imperium rozciàga si´ od Hiszpanii po Trypolis. Do najwspanialszych zabytków tego okresu zalicza si´ minaret La Giraldy w Sewilli, meczet Kutubijja w Marrakeszu oraz wie˝a Hassana w Rabacie.
DYNASTIA MERYNIDÓW 1248–1465 Berberyjskie plemi´ Beni Merin wypiera Almohadów, ustanawiajàc rzàdy dynastii Merynidów. Powstaje szereg islamskich szkó∏ (medres), jak Bu Inania w Fezie, oraz nekropolia Szella w Rabacie. Uciekajàc przed hiszpaƒskà inkwizycjà, do Maroka przybywajà muzu∏manie i ˝ydzi. W chaosie po upadku dynastii si∏y portugalskie i hiszpaƒskie wdzierajà si´ do miast na wybrze˝u.
DYNASTIA WATTASYDÓW 1465–1549 Wattasydzi, dziedziczni wezyrowie Merynidów, kwestionujà prawa tych ostatnich do sprawowania rzàdów. Ostatecznie Maroko dostaje si´ pod kontrol´ lokalnego marabuta (cz∏owieka cieszàcego si´ opinià Êwi´tego). 1492 Upadek muzu∏maƒskiej Hiszpanii – nap∏yw uciekinierów do Maroka. 24 n.e. BezpoÊrednie zwierzchnictwo cesarza Kaliguli. 253 Rzymianie wycofujà si´ z pó∏nocno-zachodniej Afryki. Na pó∏nocne wybrze˝e napadajà Wandalowie, a w 535 r. Bizantyjczycy, którzy wprowadzajà chrzeÊcijaƒstwo. 682 Pierwszy najazd Arabów pod wodzà Okby ibn Nafiego. 714 Dalsze podboje Arabów w Maroku i Hiszpanii. Berberowie przyjmujà islam i pod wodzà Arabów naje˝d˝ajà Hiszpani´.
DYNASTIA IDRYSYDÓW 788 Wyp´dzony z Bagdadu Idris I zostaje przyj´ty przez plemiona berberyjskie w Volubilis, dajàc poczàtek pierwszej islamskiej dynastii w Maroku. 807 Idris II zak∏ada Fez. Wkrótce uchodêcy muzu∏maƒscy z Kordoby w Andaluzji i Kairuanu w Tunezji powo∏ujà uni-
DYNASTIA SADYTÓW 1554–1669 Sadyci – pierwsza arabska dynastia od czasów Idrysydów – wypierajà chrzeÊcijan. Powstajà grobowce sadyckie oraz pa∏ac El-Badi w Marrakeszu. Ahmad al-Mansur az-Zahabi staje na czele poszukiwaczy z∏ota zmierzajàcych do Timbuktu. XVII w. Korsarze u wybrze˝y Rabatu. W mieÊcie Sala (Salé) powstaje piracka republika, ustanowiona przez Morysków wyp´dzonych z Hiszpanii.
DYNASTIA ALAWITÓW 1669 Mulaj Raszid zak∏ada dynasti´ Alawitów (Filalidów). 1672–1727 Brutalne, lecz skuteczne rzàdy Mulaja Ismaila w Meknesie.
KALENDARIUM
◆
19
1873–1894 Panowanie Mulaja al-Hassana – ostatniego z liczàcych si´ su∏tanów przed ustanowieniem protektoratu. 1894–1908 Su∏tan Abd al-Aziz zaciàga kredyty zagraniczne, nara˝ajàc Maroko na europejskà interwencj´. 1906 Pakt z Algeciras potwierdza „uprzywilejowanà pozycj´” Francji w Maroku. 1912 Traktat w Fezie. Podzia∏ Maroka mi´dzy Francj´ (której przypada wi´ksza cz´Êç kraju) i Hiszpani´. Tanger pozostaje strefà mi´dzynarodowà. Lata 20. XX w. Thami el-Glawi – pasza Marrakeszu – sprzymierza si´ z Francuzami, pacyfikujàc zbuntowane plemiona w zamian za w∏adz´ i przywileje.
1976 Wspierany przez Algieri´ front Polisario (Ludowy Front Wyzwolenia Sakijat al-Hamra i Río de Oro) kwestionuje roszczenia Maroka do Sahary Zachodniej. Stosunki z Algierià pogarszajà si´. 1988 O losie Sahary Zachodniej ma zdecydowaç referendum, odk∏adane a˝ do lat 90. XX w. 1993 Otwarcie meczetu Hassana II w Casablance. 1997 Stopniowa demokratyzacja ˝ycia politycznego prowadzi do wyborów parlamentarnych; niewielkà przewag´ zdobywa Socjalistyczny Zwiàzek Si∏ Ludowych (USFP). Po 40 latach dzia∏ania w opozycji premierem zostaje Abd ar-Rahman Jusufi. 1999 Umiera król Hassan II. Jego nast´pcà zostaje Mu-
1930–1940 W Fezie tworzy si´ ruch niepodleg∏oÊciowy skupiony wokó∏ partii Istiklal. Narastajàce niepokoje spotykajà si´ z represjami w∏adz. Rozkwit gospodarczy strefy mi´dzynarodowej w Tangerze. 1956 Francja og∏asza niepodleg∏oÊç Maroka. Muhammad V zamienia tytu∏ su∏tana na godnoÊç króla. 1961 Obj´cie w∏adzy przez Hassana II. 1963–1977 Król Hassan II uchodzi z ˝yciem z pi´ciu zamachów, z których najpowa˝niejsze zorganizowa∏a armia. 1975 Tzw. zielony marsz: 350 tys. nieuzbrojonych Marokaƒczyków ˝àda przy∏àczenia Sahary Zachodniej.
hammad VI, który zapoczàtkowuje epok´ demokratyzacji. Wielu wyp´dzonych dysydentów powraca do Maroka. 2000 W Rabacie odbywa si´ marsz 40 tys. kobiet ˝àdajàcych równouprawnienia. Kontrmarsz zorganizowany w Casablance przez islamistów gromadzi 500 tys. uczestniczek. Reformy zostajà wprowadzone w 2004 r. 2002 ˚o∏nierze marokaƒscy okupujà hiszpaƒskà wysepk´ Perejil na pó∏nocnym wybrze˝u Maroka, ale zostajà szybko usuni´ci przez Hiszpanów. 2003 W atakach bombowych w Casablance ginie 45 osób. 2004 Al-Husajm´ (Al-Hoceima) nawiedza pot´˝ne trz´sienie ziemi. 2006 Po raz pierwszy kobiety zosta∏y dopuszczone do nauczania religii w meczetach i szko∏ach. J
PO LEWEJ: Maroko pod protektoratem francuskim POWY˚EJ: ˝a∏oba po Êmierci Muhammada V, 1961 r.
HISTORIA
◆
21
PRZED ISLAMEM Niewiele wiadomo o pierwszych plemionach Berberów do czasu, kiedy ich terytorium sta∏o si´ cz´Êcià rzymskiego imperium i znalaz∏o pod wp∏ywem kultury chrzeÊcijaƒskiej.
onad 50 tys. lat temu obszar dzisiejszego Maroka zamieszkiwali neandertalczycy. Na szczàtki przedstawiciela tego gatunku natrafiono w 1933 r. w jaskiniach w Temarze w pobli˝u Rabatu (Ar-Ribāt); by∏ to prawdopodobnie 16-letni ch∏opiec ˝yjàcy w czasach, kiedy Maroko wyglàda∏o inaczej ni˝ dzisiaj – rysunki naskalne (niektóre mo˝na obejrzeç niedaleko Tafraoute, na po∏udniowy wschód od Agadiru) pokazujà, ˝e pó∏nocnà Afryk´ porasta∏y wówczas g´ste lasy, a oprócz ludzi ˝y∏y tu lwy, pantery, ˝yrafy, strusie, s∏onie i antylopy. Odkryte rzeêby przedstawiajàce barana z tarczà s∏onecznà mi´dzy rogami, podobnego do egipskiego boga Amona z Teb, wskazujà, ˝e 5 tys. lat temu istnia∏a tutaj doÊç rozwini´ta cywilizacja. Legendarny obraz dawnego Maroka zachowa∏ si´ w greckich mitach. Jedna z hipotez g∏osi, ˝e baÊniowa Atlantyda zaton´∏a w∏aÊnie gdzieÊ na zachód od Hiszpanii, naprzeciw S∏upów Heraklesa (obecnie Gibraltar). Jest równie˝ przekaz o samym Heraklesie (rzymskim Herkulesie), który rozdzieli∏ Europ´ i Afryk´, aby stworzyç CieÊnin´ Gibraltarskà. Pamiàtki tego wyczynu to grota niedaleko Tangeru oraz Gibraltar i Ceuta. Niektórzy twierdzà, ˝e ogrody Hesperyd równie˝ znajdowa∏y si´ w Maroku, a znalezione przez Heraklesa z∏ote jab∏ka to w rzeczywistoÊci pomaraƒcze, co jest ma∏o prawdopodobne, poniewa˝ akurat te owoce wywodzà si´ z Azji, a sprowadzono je na te tereny znacznie póêniej.
P
Feniccy kupcy Poczàwszy od XII w. p.n.e., Fenicjanie, zak∏adajàcy osady handlowe wzd∏u˝ wybrze˝y Afryki, zacz´li coraz cz´Êciej odwiedzaç Maroko. Na Êlady ich bytnoÊci natrafiono w nast´pujàcych miastach: Russadir (obecnie Melilla), Tamuda (Tetuan), Ceuta, Tingis (Tanger), Lixus (Al-Araisz, Larache), Thymiaterio (Al-Mahdija, Mahdia), Sala (Salé) oraz Karikon Telichos (As-Sawira, Essaouira). PrawdoPO LEWEJ: rzymska osada Volubilis PO PRAWEJ: g∏owa Juby II w bràzie
podobnie nie by∏y to sta∏e kolonie, chocia˝ w pobli˝u Tangeru i Rabatu odkryto kilka fenickich grobowców. O ludnoÊci zamieszkujàcej ten obszar od czasów fenickich a˝ do upadku Kartaginy w 146 r. p.n.e. niewiele wiadomo. Nie istniejà ˝adne dowody
Êwiadczàce o tym, ˝e kartagiƒscy ˝eglarze bàdê kupcy kiedykolwiek zdo∏ali dotrzeç w g∏àb làdu. Byç mo˝e nie zamierzali kolonizowaç tych terenów, albo nie uda∏o im si´ podbiç Berberów. Rzymianie, w∏adajàcy tà ziemià przez ponad cztery stulecia, do 429 r. n.e., uwa˝ali Berberów za niepokorne plemi´, sprawiajàce ciàg∏e k∏opoty legionom odpowiedzialnym za zak∏adanie osad; nale˝a∏y do nich m.in. Tingis, Zilis (Asila), Lixus, Valentia Banasa nad rzekà Sebu niedaleko AlKunajtiry (Kénitra), Sala Colonia oraz Volubilis.
Stolica z czasów rzymskich DziÊ w Rabacie mo˝na podziwiaç pozosta∏oÊci rzymskiej osady Sala Colonia, której ruiny zachowa∏y si´ w obr´bie murów pot´˝nej nekropolii dynastii Merynidów, Szelli (Chella). Sala Colonia