O
KSIÑ˚CE
P
rzewodnik powstał z połączenia zainteresowań i entuzjazmu dwóch najbardziej znanych na świecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publikacje od 1970 r. są wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel, najlepszego na świecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych. ◆ Wydawcy Insight Guides dostarczają praktycznych rad oraz ogólnych informacji o historii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa www.discovery.com pomagają milionom telewidzów podróżować po świecie w zaciszu własnego domu i zachęcają ich do podróżowania naprawdę. Jak korzystać z przewodnika ◆ Nie sposób zrozumieć Hiszpanii bez znajomości jej dziejów. Część zatytuło-
wana Wademekum, oznaczona żółtym paskiem u góry strony, to zestaw zawierających mnóstwo informacji esejów i ciekawostek dotyczących historii i kultury, napisanych przez ekspertów w poszczególnych dziedzinach. ◆ Część główna, Zwiedzanie, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący przegląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca
O KSIÑ˚CE
opatrzono odsyłaczami do map zamieszczonych w tekście. ◆ Część pod tytułem Informacje praktyczne, z pomarańczowym paskiem, to poręczny informator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, hoteli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji. Współpracownicy
Zadanie zarządzania zespołem, który stworzył tę książkę, przypadło Helen Partington. Asystowała jej Liz Clasen, a materiały przygotowała Kathleen Wheaton. Wśród współautorów poprzedniej edycji znaleźli się: David Baird, Lisa Beebe, Gil Carbajal, Francisco Conde, Robert Crowe, Andrew Eames, Lucinda Evans, Natalia Farrán, Muriel Feiner-Graves, Julian Gray, Lindsay Hunt, Ruth MacKay, Vega McVeagh, Eric Robbins i John Smith. Caroline Bugler poprawiła esej o hiszpańskim malarstwie, a Ian Chilvers napisał o Antoniu Gaudim. Część Zwiedzanie przejrzał zespół autorów mieszkających w Hiszpanii. Vicky Hayward uaktualniła rozdziały opisujące Estremadurę i Galicię i przełożyła esej o flamenco autorstwa Joaquína San Juan. W opracowaniu części Historia pomagał jej Mark Little, który napisał również artykuł o ogrodach i uaktualnił rozdziały dotyczące rejonu „Zielonej Hiszpanii”, wraz z Sewillą, Kordobą, Granadą i Andaluzją. George Semler zaktualizował rozdziały o Katalonii, Kantabrii, Asturii, Aragonii, Nawarze i Kraju Basków. Napisał lub uzupełnił fragmenty dotyczące Kastylii-La Manchy La Rioji. Judy Thomson zajęła się Barceloną i przejrzała artykuł o Muzeum Guggenheima (autorstwa Rogera Williamsa), a Nick Inman napisał artykuł o hiszpańskich świętach i uaktualnił rozdział o Walencji. Pam Barrett sprawdził szczegółowo informacje o Wyspach Kanaryjskich, a Tom Le Bas – dotyczące Balearów. Niniejsze poprawione wydanie powstało na podstawie poprzedniej edycji, a nad jego kształtem czuwała Sylvia Suddes z redakcji londyńskiej.
W wersji polskiej zadbano o wprowadzenie poloników i informacji potrzebnych polskiemu turyÊcie.
◆
3
Mapy – legenda Granica paƒstwa Granica regionu PrzejÊcie graniczne Granica parku narodowego/rezerwatu Prom Metro Lotnisko mi´dzynarodowe/krajowe Dworzec autobusowy Parking Informacja turystyczna Poczta KoÊció∏/ruiny Klasztor Meczet Synagoga Zamek/ruiny Wykopaliska archeologiczne Jaskinia Pomnik Interesujàce miejsce
Opisy najbardziej interesujàcych obiektów w cz´Êci Zwiedzanie opatrzono odsy∏aczami do kolorowych map (np. 1), a ikonka w górnym rogu strony informuje, gdzie szukaç mapy.
SPIS TREÂCI Mapy 4 de Linares
M
C. de
Plaza de la Cibeles
alá
C. de Alc
Las Calatravas
C.
Palacio de Comunicaciones P Montalbán Museo de Artes Decorativas de Mena
la Vega
León
C. San Agustín
l
C.
de
S
ali C Damos tre m ián e y San
Pedro
C. de San
n
C.
be
San
Fuento de la AlcachofaPlaza Paseo del de Ho Paraguay
Conservatorio San de Música ta Isab
Paseo Parterre
Puerta Felipe IV
E L PA R Q U E
Paseo San Pablo
BUEN RETI
Puerta Murillo La Chopera
JARDIN
JERÓNIM
BOTÁNICO
C. Claudio Moyano
M
Ministerio Agricultura, Pesca Ali t ió
C. de Alfonso X
Isa
C.
rnador
Alameda
C Eu . S ge an nio
nta
de
Almadé
C. de Cenicero
Sa
C. M de arqu Toca és
e
C.
Convento d S t I b l
C. Verónica C. Gobe C.
de Alfonso XII
Museo de
Cervantes C. de Ato C Ild . San cha efo nso
a
anque
Paseo de la Argentin Puerta de España
del Est
C.
Prado
Mercado
Ruiz de Alarcón
del Paseo
C. Fúcar
ón Martín
sta
de o Paseo Plaza de Nicaragua
C.
Ateneo de P Madrid
éjic
Salón
Paseo del
Museo Naval
C. Juan
La Bolsa Zorrilla de C. Plaza Palacio de Maura ra Sa Museo ThyssenC. Antonio n Jelas Cortes rónim Bornemisza de la Lealtad o Plaza de 8 Hotel El Casón del las Cortes Plaza Ritz Buen Retiro P Cánovas C. Felipe IV 6 del Castillo do Academia Española de 9 Los la Lengua Jerónimos Museo de C. de Cervantes Museo C. del de Vega CORTES del Prado Casado del Alisal C. Lo pe Vega 5 de C. Alberto Bosh emia Trinitarias C. de las toria C. San Huerta ta Ma Plaza s ría Plaza Platería C. Espalter tín de Murillo Martínez C. de Mora Carre
aM
Paseo
n
C. de
enid
Valenzuela
Alfonso XI
Marqués de Cubas
C. Cedaceros
Prado
C.
Banco de España Circulo de Ministerio de Bellas Artes Educación C. de los Madrazo
Puerta de Hermani
Puerta
Plaza Independencia Independencia Maestro Villa Av
C.
Banco de España San José
Vía
Puerta de Alcalá
Palacio
illo
Reina
del Paseo
Puerta del Ángel Caído
Duqu
e de
Fernán
Núñez
VIVEROS MUNI
Hiszpania 118 Madryt 124 Okolice Madrytu 144 Kastylia-León 152 Segowia 160 Kastylia-La Mancha 166 Toledo 168 Estremadura 176 Sewilla 192 Kordoba 202 Granada 210 Andaluzja 220 Walencja 236 Walencja i Murcja 243 Barcelona 248 Costa Brava 268
Wprowadzenie Bienvenido ................................. 15
Historia
Katalonia 270 Aragonia 278 Kraj Basków, Nawarra La Rioja 288 Kantabria i Asturia 308 Galicia 318 Wyspy Kanaryjskie 334 Baleary 344 Przednia okładka: Hiszpania Tylna okładka: transport w Madrycie i Barcelonie
Kalendarium .............................. 18 Iberia: poczàtki .......................... 21 Rzymianie i Wizygoci................. 25 Muzu∏maƒska Hiszpania .......... 31 Rosnàce imperium.................... 39 Wojna domowa i re˝im Franco .. 49 Demokracja i autonomia.......... 57
Wademekum Hiszpanie ................................... 71 Okiem obcokrajowca ................ 76 Byki ............................................. 78 Hiszpaƒskie malarstwo ............ 87 Przyroda ..................................... 95 Flamenco ................................. 101 Kuchnia.................................... 106
SPIS TREÂCI
Czarowna Alhambra; Granada.
◆
5
Informacje praktyczne Podstawowe informacje 358
Zbli˝enia Ca∏y rok Êwi´towania.............. 110 Kraina zamków z marzeƒ ...... 186 Przybyli, zobaczyli, posadzili ogrody .................. 216 Fantastyczne wizje Antonia Gaudiego ............... 264 Muzeum Guggenheima w Bilbao .............................. 296
Okiem znawcy Hiszpaƒscy Gitanos................... 75 Hiszpaƒskie wina .................... 109 ˚ycie kawiarniane ................... 141 Wielki Tydzieƒ ......................... 201
Zwiedzanie Wprowadzenie......................... 121 Madryt ...................................... 127 Okolice Madrytu ...................... 143 Kastylia-León........................... 151 Kastylia-La Mancha................ 165 Estremadura............................ 175 Sewilla...................................... 191 Kordoba ................................... 202 Granada ................................... 209 Wn´trze Andaluzji ................... 219
Walencja i Murcja ................... 235 Barcelona ................................ 251 Katalonia ................................. 267 Aragonia................................... 277 Kraj Basków ............................ 286 Nawarra i La Rioja .................. 299 Kantabria i Asturia ................. 307 Galicia ..................................... 317 Wyspy Kanaryjskie ................. 333 Baleary .................................... 343 Indeks........................................... 426
Planowanie podró˝y 359 Rady praktyczne 360 Hiszpania centralna 362 Po∏udniowa Hiszpania 377 Wschodnia Hiszpania 389 Pó∏nocna Hiszpania 400 Wyspy Kanaryjskie 407 Baleary 412 J´zyk 419
♦ Szczegó∏owy spis treÊci Informacji praktycznych s. 357
WPROWADZENIE
BIENVENIDO Niezwyk∏e hiszpaƒskie Êwiat∏o i inspirujàca bujnoÊç ˝ycia sà tu wszechobecne – reszta jest bogactwem ró˝norodnoÊci. iszpania. Dla staro˝ytnych Greków by∏a ziemià, na której ros∏y z∏ote jab∏ka Heraklesa, dla Arabów pierwszym pi´trem nieba, dla pisarzy – na przyk∏ad George’a Orwella i Ernesta Hemingwaya – arenà historii, na której uczty bogów przeplata∏y si´ z tragediami, a toreadorzy flirtowali ze Êmiercià w promieniach popo∏udniowego s∏oƒca. Nie ma na Êwiecie wielu miejsc tak mocno pobudzajàcych wyobraêni´. Chocia˝ strumieƒ turystów p∏ynie bez przerwy do i z nadbrze˝nych oÊrodków wypoczynkowych, w oczach ludzi z zewnàtrz Hiszpania pozostaje krajem tajemniczym i na wpó∏ mitycznym. WÊród najs∏awniejszych Hiszpanów wiele jest postaci fikcyjnych, jak Don Juan, Don Kichot czy Carmen. Fiesty i flamenco n´cà ekspresyjnoÊcià i nieodpartà egzotykà, wzbogaconà wp∏ywami spoza Europy. Po d∏ugim okresie izolacji od reszty Europy, spowodowanym najpierw po∏o˝eniem na pó∏wyspie, a potem siedmioma wiekami mauretaƒskiej okupacji, nasta∏y czasy imperium kolonialnego Nowego Âwiata, którego upadek doprowadzi∏, poprzez wojn´ domowà, do rzàdów re˝imu genera∏a Franco. A jednak setki lat odosobnienia sprawi∏y, ˝e jest to kraj homogeniczny. Mieszkaƒcy mówià o swojej ziemi Las Españas, mieszczàc w tym s∏owie bogatà ró˝norodnoÊç kultur, cztery j´zyki i siedem dialektów oraz wiele stref klimatycznych, od subtropikalnego po∏udnia, przesyconego s∏odkim zapachem granatów i hibiskusów, po szmaragdowà pó∏noc kolcolistów, wrzosów i g∏´bokich fiordów. Podczas ka˝dej podró˝y po Hiszpanii pojawiajà si´ dwa nieod∏àczne elementy. Pierwszym jest Êwiat∏o – Êciàgajàcy t∏umy turystów z pó∏nocnej Europy blask s∏oƒca, miedzianoz∏ota poÊwiata, w której skàpane sà ca∏e miasta, ksi´˝ycowe kontrasty blasku i cienia – to samo, które dostrzegali i przy którym malowali El Greco, Velázquez i Picasso. Drugi element to niezwyk∏a witalnoÊç – wszechobecna tak samo jak Êwiat∏o – rzucajàca si´ w oczy w kafejkach, wÊród t∏umów spacerujàcych w niedzielne wieczory, w strzelistych budowlach i rozentuzjazmowanych odÊwi´tnych paradach i procesjach, a tak˝e w uprzejmoÊci cz∏owieka spotkanego na wiejskiej drodze, który ch´tnie dzieli si´ swoim jedzeniem i dopytuje o cz∏onków rodziny. Ze wszystkich Hiszpanii napotykanych podczas w´drówek, najbardziej zaskakujàca i odurzajàca jest „nowa Hiszpania”, czyli pofrankistowska – ambitny cz∏onek Unii Europejskiej, kraj, który w ciàgu zaledwie trzech dziesi´cioleci sta∏ si´ domem ekstrawaganckich artystów, wolnych od cenzury dziennikarzy i polityków idealistów, scenà Êwiatowych wydarzeƒ oraz ˝ar∏ocznym konsumentem i niestrudzonym dostawcà nowinek kulturalnych. Ta Hiszpania z radoÊcià zrzuca z siebie stare, mroczne zakl´cia i roz-
H
POPRZEDNIE STRONY: masyw Picos de Europa; plantacje oliwek niedaleko Olvery; wiatraki w Consuegrze; Cadaqués, najbardziej wysuni´ty na wschód oÊrodek Costa Brava. PO LEWEJ: mim zabawiajàcy t∏um turystów w Palma de Mallorca.
◆
15
18
◆
KALENDARIUM
Najwa˝niejsze daty XI–V w. p.n.e. Fenicjanie i Grecy zak∏adajà faktorie handlowe i osady; Celtowie naje˝d˝ajàcy te tereny mieszajà si´ z rdzennymi Iberami. III i I w. p.n.e. Kartagina podbija po∏udniowo-wschodnià Hiszpani´. Zaj´cie Saguntum (Sagunto) przez Hannibala i wybuch II wojny punickej (218–201 p.n.e.). Zwyci´stwo Rzymian rozpoczyna 200-letni podbój Hispanii. I w. n.e. Rozprzestrzenia si´ chrzeÊcijaƒstwo. 409 Najazd Wandalów i innych plemion germaƒskich z pó∏nocy. 414 Wizygoci podbijajà Swewów i Wandalów, ustanawiajà monarchi´ ze stolicà w Toledo i przez 300 lat sprawujà katolickie rzàdy. W 589 r. religia rzymskokatolicka staje si´ oficjalnym wyznaniem kraju.
711 Bitwa pod Guadalete – muzu∏manie podbijajà Wizygotów i przejmujà rzàdy na wi´kszoÊci terytorium Hiszpanii na ponad 2 lata. 722 Zwyci´stwo chrzeÊcijan w bitwie pod Covadongà. 756 Ustanowienie kalifatu kordobaƒskiego. 1085 ChrzeÊcijanie odzyskujà Toledo.
nie ˚ydów odmawiajàcych przyj´cia chrztu. Krzysztof Kolumb „odkrywa” Nowy Âwiat. 1496 Joanna Szalona (Juana la Loca), córka Izabeli i Ferdynanda, poÊlubia Filipa I Pi´knego, syna austriackiego cesarza Maksymiliana (Habsburgowie nabywajà dziedziczne prawa do Hiszpanii). 1499 Chrzest 4 tys. muzu∏manów w Toledo z rozkazu katolickich w∏adców Ferdynanda i Izabeli. 1504 Âmierç Izabeli. Ferdynand rzàdzi w imieniu Joanny Szalonej, a nast´pnie jako regent swojego wnuka Karola. RZÑDY HABSBURGÓW 1516–1700 1516 Âmierç Ferdynanda i poczàtek rzàdów jego wnuka Karola I Habsburga, który w 1519 r., po Êmierci Maksymiliana, zostaje cesarzem rzymskim Karolem V. 1519 Cortés przybywa do Meksyku. 1521–1556 Karol pi´ciokrotnie wypowiada wojn´ Francji, przeszkadzajàc Franciszkowi I w zdobyciu wp∏ywów we W∏oszech. 1532 Pizarro przybywa do Peru. 1556 Filip II przejmuje tron po Karolu. 1561 Przeniesienie stolicy z Toledo do Madrytu, który staje si´ wa˝nym oÊrodkiem sztuki. 1571 Bitwa morska z Turkami pod Lepanto – Hiszpania przejmuje kontrol´ nad Morzem Âródziemnym. 1588 Kl´ska Niezwyci´˝onej Armady koƒczy jej panowanie na morzu. 1598 Âmierç Filipa II. Ogromne królestwo, pomimo bogactw p∏ynàcych z Nowego Âwiata, po 70 latach wojen i ogromnych przedsi´wzi´ç architektonicznych (jak Escorial) jest pogrà˝one w d∏ugach. XVII w. Pod rzàdami Filipa III, Filipa IV i Karola II trwa z∏oty wiek architektury i sztuki, ale Hiszpania podupada ekonomicznie i traci pozycj´ politycznà. 1609 Wyp´dzenie morysków. 1618–1648 Wojna trzydziestoletnia. Traktat westfalski uznaje niepodleg∏oÊç Holandii. 1659 Traktat pirenejski koƒczy wojny z Francjà. Córka Filipa IV Maria Teresa obiecuje poÊlubiç Ludwika XIV. 1667–1697 Dalszy ciàg wojen z Francjà. PANOWANIE BURBONÓW I wOJNA O NIEPODLEG¸OÂå
RZÑDY KATOLIKÓW (1474–1516) 1474 Izabela, ˝ona Ferdynanda aragoƒskiego, dziedziczy tron po Henryku IV kastylijskim. 1478 Bulla papieska staje si´ poczàtkiem inkwizycji. 1479 Ferdynand zostaje królem Aragonii – chrzeÊcijaƒska Hiszpania jednoczy si´ pod wspólnà koronà. 1483 Torquemada mianowany na stanowisko wielkiego inkwizytora. 1492 Upadek Granady, ostatniego bastionu Maurów, koƒczy panowanie muzu∏manów w Hiszpanii. Wydale-
1700 Karol II umiera bezpotomnie. W testamencie wyznacza swoim nast´pcà Filipa, wnuka Ludwika XIV i Marii Teresy. Obra˝a tym cesarza Leopolda, popierajàcego w∏asnego syna, arcyksi´cia Karola. 1702–1714 W wyniku wojny o sukcesj´ Hiszpanii tron obejmuje Filip V. 1750–1788 Rzàdy oÊwieconego despoty Karola III. 1788 Wstàpienie na tron nieudolnego w∏adcy Karola IV. Faktyczne rzàdy sprawujà jego ˝ona Maria Luiza i jej faworyt Godoy.
KALENDARIUM
1793 Âmierç Ludwika XVI. Wybuch wojny hiszpaƒsko-francuskiej. 1804 Koronacja Napoleona na „cesarza Francuzów”. Zbli˝enie Francji i Hiszpanii. 1805 Hiszpania wspiera Francj´ w wojnie z Anglià. Po bitwie pod Trafalgarem Hiszpania przestaje byç pot´gà morskà. 1808 Okupacja francuska. Po uwi´zieniu Karola IV i jego syna Ferdynanda VII Napoleon mianuje królem Hiszpanii swojego brata Józefa. W Madrycie (2 V) wybucha powstanie – poczàtek hiszpaƒskiej wojny o niepodleg∏oÊç. 1811 Wenezuela proklamuje niepodleg∏oÊç. W jej Êlady idà inne republiki Ameryki Po∏udniowej. 1814 Ferdynand uwolniony przez Napoleona wraca na tron Hiszpanii i rzàdzi jako monarcha absolutny.
◆
19
opozycji prawicy – genera∏ Franco dowodzi rewoltà wojskowà z Maroka. Rozpoczyna si´ wojna domowa. PANOWANIE FRANCO 1938 Franco staje na czele nacjonalistycznego rzàdu. 1939 NacjonaliÊci zwyci´˝ajà w wojnie domowej. 1941 Franco w ograniczony sposób wspiera Niemcy podczas II wojny Êwiatowej. 1953 Hiszpania zgadza si´ na utworzenie na swoim terytorium baz wojskowych Stanów Zjednoczonych. 1955 Przyj´cie Hiszpanii do ONZ. 1969 Og∏oszenie Juana Carlosa nast´pcà tronu. DEMOKRACJA, REFORMY, NOWOCZESNOÂå 1975 Âmierç Franco. Juan Carlos zostaje królem. Wprowadzenie demokracji. 1982 Hiszpania przy∏àcza si´ do NATO.
WIEK XIX: ZAMIESZKI I NIEPOKOJE 1820 Rewolucja liberalna w Kadyksie. 1833 Âmierç Ferdynanda VII. Jego brat Don Carlos podwa˝a prawo do tronu córki Ferdynanda Izabeli II – poczàtek pierwszej wojny karlistowskiej (1833–1839). 1847–1849 Druga wojna karlistowska. 1872–1876 Trzecia wojna karlistowska. 1873 Proklamowanie pierwszej republiki hiszpaƒskiej. 1874 Alfons XII, syn Izabeli, wst´puje na tron. Restauracja Burbonów i og∏oszenie pokoju. 1898 Hiszpania traci ostatnie posiad∏oÊci kolonialne. KRYZYS MONARCHII, REPUBLIKA I WOJNA DOMOWA 1914–1918 Podczas I wojny Êwiatowej Hiszpania zachowuje neutralnoÊç, ale zmaga si´ z rosnàcym niezadowoleniem i strajkami w kraju. 1923 Genera∏ Primo de Rivera za zgodà króla og∏asza si´ dyktatorem. 1930 Primo de Rivera udaje si´ na wygnanie. Jego miejsce zajmuje genera∏ Berenguer. 1931 Republikanie przejmujà w∏adz´ w Katalonii i proklamujà powstanie republiki. Niektóre prowincje otrzymujà autonomi´. 1933 Falanga, organizacja za∏o˝ona przez José Antonia Primo de River´, sprzeciwia si´ autonomii prowincji. RoÊnie opozycja prawicy. Zawiàzuje si´ wojskowy spisek przeciwko re˝imowi. 1934 Katalonia og∏asza autonomi´. Brutalnie st∏umione powstanie w Asturii. 1936 Zwyci´stwo Frontu Ludowego w wyborach i wzrost POPRZEDNIE STRONY: XVI-wieczna mapa Iberii. PO LEWEJ: wizerunek Ferdynanda i Izabeli jest ozdobà uniwersytetu w Salamace. PO PRAWEJ: fragment XIX-wiecznego obrazu madryckiej areny p´dzla Mañuela Castellano.
1986 Hiszpania zostaje cz∏onkiem EWG. 1993 Przyj´cie Hiszpanii do Unii Europejskiej. 1996 Zwyci´stwo wyborcze konserwatystów. Premierem zostaje José María Aznar. 1999 Koniec rocznego zawieszenia broni ETA – wznowienie dzia∏alnoÊci terrorystycznej. 2000 Partia Ludowa (PP) pozostaje w rzàdzie na drugà kadencj´. 2002 Wprowadzenie euro. 2003 Sàd Najwy˝szy zakazuje politycznej dzia∏alnoÊci ETA. Rzàd wchodzi w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi w konflikcie w Iraku, wbrew woli 90% obywateli. 2004 W pociàgach jadàcych do Madrytu wybucha 10 bomb – ginie 190 osób. Premier obwinia ETA, ale podejrzani sà te˝ zwolennicy Al-Kaidy. Trzy dni póêniej w wyborach krajowych wygrywa Hiszpaƒska Socjalistyczna Partia Robotnicza, przeciwna wojnie w Iraku. J
HISTORIA
◆
21
IBERIA: POCZÑTKI Od zarania dziejów obce ludy przybywa∏y do Hiszpanii przez Pireneje i przez morze – w czasach Fenicjan i Greków rozkwita∏ tu handel. àd zajmowany dziÊ przez Hiszpani´ i Portugali´ jest cz´Êcià dawnego kontynentu hercyƒskiego, który przed ostatnim zlodowaceniem p´k∏ w miejscu, gdzie le˝y Gibraltar. Dzisiaj po∏udniowy kraniec pó∏wyspu, po∏o˝ony w odleg∏oÊci 13 km od Afryki, jest wysuni´ty w stosunku do g∏ównej masy kontynentu europejskiego i wystaje na zachód równie daleko jak Irlandia. Od reszty Europy dzieli go ∏aƒcuch Pirenejów o Êredniej wysokoÊci 1500 m n.p.m., przewy˝szajàcej Êrednià wysokoÊç Alp. Hiszpania jest drugim co do wielkoÊci (po Francji) krajem Europy Zachodniej. Wi´kszoÊç spoÊród 40 mln jej mieszkaƒców ˝yje w niewielu g´sto zaludnionych miastach, a obszary nieuprawianej i niezamieszkanej ziemi sprawiajà wra˝enie ogromnych i opuszczonych. Mieszkaƒcy od dawna mówià o Europie jak o miejscu, które jest „gdzie indziej”.
L
zasobne w wod´, ˝eby s∏u˝yç jako szlaki komunikacyjne i zaplecze dla irygacji terenów. Muzu∏manie osiedlajàcy si´ wzd∏u˝ brzegów Gwadalkiwiru wychwalali jà pod niebiosa. Oburzy∏o to francuskiego powieÊciopisarza Aleksandra Dumasa, który w 1846 r. napisa∏: „Francuscy pisarze, którzy nigdy jej nie widzieli, wierzyli Ara-
Granica gór i niewiele rzek Dwie geograficzne cechy tego oddzielonego kawa∏ka làdu mia∏y wp∏yw na jego histori´: obecnoÊç gór i nieobecnoÊç rzek. Hiszpania jest po Szwajcarii najbardziej górzystym krajem Europy – Êrednia wysokoÊç na pó∏wyspie wynosi 600 m n.p.m. Góry os∏aniajà wn´trze làdu przed pràdami powietrznymi znad Atlantyku i Morza Âródziemnego i dzielà obszar paƒstwa na rejony wyraênie ró˝niàce si´ pod wzgl´dem klimatycznym. Prowincje pó∏nocne, os∏oni´te przez Pireneje, sà najbardziej wilgotne; wschodnie i po∏udniowe wybrze˝a majà klimat Êródziemnomorski; Meseta – du˝y i suchy p∏askowy˝ w centrum – cierpi z powodu upa∏ów latem i ostrych mrozów zimà. Pó∏wysep zosta∏ nazwany Iberià, czyli „Ziemià Rzek”, przez plemiona przybywajàce tu z Afryki Pó∏nocnej. Na ludziach pustyni hiszpaƒskie rzeki musia∏y robiç imponujàce wra˝enie, chocia˝ kilkaset lat póêniej ju˝ tylko dwie z nich – Ebro i Gwadalkiwir (Guadalquivir) – by∏y doÊç PO LEWEJ: pasterze p´dzàcy stada w Aragonii. PO PRAWEJ: neolityczny grobowiec w pobli˝u Roses na Costa Brava.
bom. Racja, ˝e hiszpaƒscy autorzy powinni byli przedstawiaç prawd´ nieco mniej barwnie, ale czy˝ bioràc pod uwag´, ˝e w ich kraju jest to jedyna rzeka zdolna udêwignàç ∏ódê, mo˝na ich pot´piaç? Po przybyciu na miejsce odkryliÊmy, ˝e pomi´dzy p∏askimi i nieciekawymi brzegami przelewa si´ masa, ale nie wody, lecz cieczy o kolorze i konsystencji, choç niestety nie o smaku, mlecznej czekolady”. Trudno si´ dziwiç, ˝e Hiszpania, odgrodzona wysokimi, skalistymi górami i pozbawiona komunikacyjnych wód làdowych, rozwija∏a si´ jako zbiór oddzielonych od siebie grup j´zykowych i kulturowych albo, wed∏ug okreÊlenia filozofa Ortegi y Gasseta, jako „ziemia bez kr´gos∏upa”. Chocia˝ warunki geograficzne Iberii sprzyja∏y wewn´trznemu rozdrobnieniu i izolacji,