Rit LbhÍ nr. 173 by Landbúnaðarháskóli_Íslands

Kortlagning skurða

Nýir skurðir og horfnir skurðir

Fanney Ósk Gísladóttir, Jón Guðmundsson, Sigmundur Helgi Brink og Björk Lárusdóttir

Landbúnaðarháskóli Íslands, 2024

Rit LbhÍ nr. 173

ISSN 1670-5785

ISBN 978-9935-512-49-9

Höfundar: Fanney Ósk Gísladóttir, Jón Guðmundsson, Sigmundur Helgi Brink og

Björk Lárusdóttir

Forsíðumynd: Skurðir landsins

Landbúnaðarháskóli Íslands starfar á sviði sjálfbærrar auðlindanýtingar, búvísinda, umhverfisvísinda, skipulagsfræði og matvælaframleiðslu á norðurslóðum. Fagfólk skólans nýtur akademísks frelsis og hefur sjálfdæmi við val á viðfangsefnum, túlkun niðurstaðna og birtingu þeirra, innan ramma starfsreglna skólans. Hlutverk Rits LbhÍ er að miðla faglegri þekkingu en það er ekki ritrýnt. Efni hvers rits er á ábyrgð höfunda og ber ekki að túlka sem álit Landbúnaðarháskóla Íslands.

Myndayfirlit

1. mynd. Afmörkun framræstslands út frá skurðum. 2

2. mynd. Athugun á gæðum skurðakortsins sem útbúið var á árunum 2007-2009................................ 3

3. mynd. Samsett MAXAR gervitunglamynd. 5

4. mynd. SPOT 5 gervitunglamynd af svæði með fremur óljósum skurðum ......................................... 6

5. mynd. Aldur loftmynda í vefþjónustu Loftmynda vorið 2021. 7

6. mynd. Aldur mynda í loftmyndgrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009. 8

7. mynd. MAXAR mynd og upplýsingar um tökudag, upplausn myndarinnar og staðsetningarnákvæmni........................................................................................................................... 9

8. mynd. Skekkja í hnitsetningu MAXAR mynda. 9

9. mynd. Aldur mynda í MAXARmyndgrunninum sem skurðauppdrátturinn var yfirfarinn eftir. 10

10. mynd. Afmörkun mynda næst skurðunum. .................................................................................... 11

11. mynd. Aldur mynda í loftmyndagrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009 12

12. mynd. Aldur mynda á svæðum sem eru innan 200 m fjarlægð frá skurðum í MAXAR myndgrunninum.

13. mynd. Vinnufyrirkomulag við hnitum skurða.

14. mynd. Breytingar á skurðum milli áranna 2008 og 2022.

15. mynd. Plógræsi. Plógræsi voru ekki teiknuð inn á skurðakortið....................................................

16. mynd. Vatnsrásir sem gerðar eru vegna skógræktar.

17. mynd. Barmafullur skurður ............................................................................................................

19. mynd. Skurðakort 2021

20. mynd. Þéttir og gisnir skurðir.........................................................................................................

21. mynd. Dreifing skurða sem bættust við

22. mynd. Skurðir í Árnes- og Rangárvallasýslum...............................................................................

23 mynd. Nýlegir skurðir í Skagafirði.

24. mynd. Breytingar á skurðakerfi.

25. mynd. Landi breytti í ræktunarland. ...............................................................................................

26. mynd. Breyting á stærð jaðarsvæðis vegna nýrra skurða.

27. mynd. Dæmi um land þar sem fyllt hefur verið í skurði.................................................................

28. mynd. Horfnir skurðir.

29. mynd. Skurðir horfnir vegna byggingaframkvæmda í Úlfarsárdal í Reykjavík.

Töfluyfirlit

Tafla 1. Aldur mynda í myndgrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009....................................................

Tafla 2. Aldur mynda í MAXAR myndgrunninnum

Ágrip

Árin 2018 til 2021 var gerður af Landbúnaðarháskóla Íslands uppdráttur af skurðum landsins. Eldri uppdráttur er til frá árinu 2009. Ástæðan fyrir gerð beggja uppdráttanna er aðild Íslands af Loftlagssamningi Sameinuðu þjóðanna (United Nations, 1992) sem kveður m.a. á um að Ísland geri grein fyrir losun gróðurhúsalofttegunda vegna landnýtingar. Framræst land er sú landgerð hér á landi sem losar langmest af gróðurhúsalofttegundum og því er afar mikilvægt að hafa góðar staðgreinanlegar upplýsingar um flatarmál framræstra svæða. Sé gengið út frá því að allir skurðir hafi áhrif til að ræsa fram land, má nýta skurðauppdráttinn, ásamt öðrum landfræðilegum gögnum, til að áætla flatarmál framræsts lands.

Frá því að fyrri uppdrátturinn var gerður, hafa loftog gervihnattamyndir orðið mun betri og auðveldara er nú að greina af þeim, hvort línuleg fyrirbæri sem sjást á myndum, séu skurðir eða ekki og því þótti ástæða til að gera nýtt og betra kort. Skurðauppdrátturinn nýi, er unninn með hliðsjón af þremur myndgrunnum sem hver og einn er settur saman út fjölda mynda sem teknar eru á tilteknu árabili. Fyrsta útgáfa nýja skurðappdráttarins var unninn eftir loftmyndagrunni frá fyrirtækinu Loftmyndir ehf eins og hann var árin 2018 og 2019 Jafnframt því sem skurðirnir voru teiknaðir var hugað að því hvort sjá mætti þessa sömu skurði á loftmyndagrunni Loftmynda ehf, frá árinu 2009. Ef skurður var ekki á eldri myndgrunninum en augljós á yngri myndgrunninum, var skurðurinn merktur sem „nýr“ skurður. Ekki var leitað frekari upplýsinga um hvenær á tímabilinu skurðurinn var grafinn. Skurðir sem sjá mátti á eldri myndgrunninum en ekki á þeim nýrri voru hins vegar teiknaðir inn sem aðskilið kort nefnt „Horfnir skurðir“. Uppdrátturinn var síðan yfirfarinn, að talsverðum hluta á vettvangi en einnig með hliðsjón af gervihnattamyndum.

Markmiðið með samanburði myndanna frá Loftmyndum ehf var að afla upplýsinga um hversu mikið af skurðum hafði verið grafið á tímabilinu milli þess sem myndirnar í myndgrunnunum tveimur voru teknar og jafnframt hversu mikið af skurðum hafi horfið. Með greiningum á skurðunum sem bæst hafa við og þeim sem ekki eru lengur sjáanlegir, má áætla breytingar á umfangi framræsts lands. En rétt er að taka fram að ekki hafa allir nýir skurðir, né allir horfnir skurðir, haft í för með sér breytingu á flatarmáli framræstra svæða.

Í ritinu eru teknar saman upplýsingar um grunngögnin eða myndirnar sem uppdrátturinn var gerður eftir, einkum aldur myndanna, enda mikilvægt til að greina breytingar í tíma.

Niðurstöðurnar sem settar eru fram í þessu riti byggja á skurðauppdrættinum eins og hann var í árslok 2021. Þá voru á kortinu samtals 32.377 km af skurðum. Þar af eru 1.428 km merktir sem nýir skurðir. Kortið sem sýnir skurðalínur sem hafa horfið eru samtals 292 km. Sá uppdráttur byggir ekki eingöngu á samanburði mynda, heldur var einnig aflað upplýsinga frá aðilum sem unnið hafa að endurheimt votlenda, m.a. með því að fylla í skurði, allt frá árinu 1996 til 2024.

Stöðugt eru að eiga sér stað breytingar á skurðunum, það eru grafnir nýir og fyllt upp í aðra. Frá því að fyrstu yfirferð var lokið í október 2021 hefur skurðakortið verið uppfært þegar upplýsingar hafa fengist um nýja skurði og skurði sem fyllt hefur verið í.

1 Inngangur

Á haustmánuðum 2021 var lokið við að gera kort af skurðum landsins. Eldri skurðauppdráttur er til frá árinu 2009. Kortlagning á skurðum landsins er liður í gagnaöflun, til að standa skil á upplýsingum um losun gróðurhúsalofttegund gagnvart Loftslagssamningi Sameinuðu þjóðanna (United Nations Framework Convencion on Climate Change) (United Nations, 1992) sem Ísland er aðili að. Aðildarþjóðir samningsins þurfa að gera grein fyrir allri losun gróðurhúsalofttegunda frá landi og breytingum sem verða á losun, samfara breytingum á landnotkun. Leiðbeiningar Loftslagssamningsins um losun gróðurhúslofttegunda frá landi (International Panel of Climate Change, IPCC), segja fyrir um hvernig land skuli flokkað og gera þarf grein fyrir tilfærslum milli flokka, t.d. ef grafnir eru skurðir í votlendi og því breytt í tún, þá flyst það land úr flokknum votlendi í ræktarland (IPCC, 2014, IPCC, 2019)

Parísar samkomulag Loftslagssamningsins (United Nations, 2015) og samstarfssamningur með Evrópusambandinu, um sameiginlega skuldbindingu um aðgerðir gegn loftslagsbreytingum (Reglugerð Evrópuþingsins og ráðsins (ESB) 2018/842, 2019), gera kröfu um að gerð sé grein fyrir breytingum sem orðið hafa á landnýtingu frá árinu 2005 og eru gögn um breytingar á skurðum nauðsynleg fyrir þá greiningarvinnu.

LosunfráframræstuvotlendierstærstieinstakilosunarþátturinnílosunarbókhaldiÍslands (Keller o fl., 2021) og því er mikilvægt að stærð þess sé þekkt. Framræst land er ekki auðþekkt á loft- eða gervitunglamyndum og ekki heldur þó farið sé um landið. Eftir framræslu getur gróðurfar þróast á mismunandi hátt og landið því flokkast í ólíka gróður- og eða vistgerðarflokka á kortum. En flestir skurðir eru vel sýnilegir og ef gengið út frá því að allir skurðir hafi verið grafnir í votlendi og þar með hafi vatnsstaða landsins umhverfis skurðina lækkað, má staðsetja framræst land með nokkurri vissu. Í skýrslunum sem skilað hefur verið vegna Loftslagssamningsins, fram til þessa, byggir afmörkun framræsts lands og áætluð losun gróðurhúsalofttegunda úr þeirri landgerð, á staðsetningu skurða og þeirri alhæfingu að skurður geti raskað votlendi í allt að 200 m fjarlægð, en rannsóknarniðurstöður benda til þess að svo sé (Hlynur Óskarsson 1998, Fanney Ósk

Gísladóttir o.fl., 2007). Afmörkun framræstra svæða hefur verið gerð í landupplýsingakerfi. Fyrst var afmarkaður 200 m jaðar beggja vegna við alla skurði. Af því jaðarsvæði voru undanskilin svæði sem náðu út fyrir strandlínu, út í stöðuvötn og yfir ár. Einnig voru klippt af svæði sem augljóst þótti að hefðu aldrei verið votlendi, s.s. hraun, melar, sandar og tilteknir vistgerðarflokkar (Jón Gunnar Ottósson o.fl., 2016) sem ekki fyrirfinnast í framræstu landi. Einnig voru klipptir burt vegir, þéttbýli og land sem hallaði meira en 10% (Keller, N., M., o.fl., 2019). Land sem eftir stóð var metið sem framræst land. Á 1. mynd er 200 m jaðarinn sýndur með grárri skyggingu, en appelsínuguli liturinn þekur svæði sem eftir standa sem áætlað framræst land, þegar búið er að sneiða af land sem ekki er talið að skurðirnir hafi haft áhrif á.

1. mynd. Afmörkun framræsts lands út frá skurðum. Skurðir eru sýndir með dökkbláum línum. Grár litur þekur svæði sem eru 200 m út frá öllum skurðum. Appelsínugul svæði sýna svæði sem eftir standa sem framræst land, þegar búið er að sneyða af upphaflega jaðarsvæðinu land sem ekki er talið að nálægir skurðir hafi haft neina áhrif á. Hér er tekið af, sjór, vötn og ár, byggð svæði, brattlendi og tilteknir vistgerðarflokkar sem aldrei finnast á framræstu landi Bakgrunnsmynd: MAXAR, 2023.

1.1 Eldra skurðakort

Fyrra skurðakortið var unnið á árunum 2007 til 2009. Starfsmenn Landbúnaðarháskólans skipulögðu og hófu verkið. Samið var við Landmælingar Íslands um að þeirra starfsmenn teiknuðu skurðina á hluta landsins. Kortin voru svo sameinuð. Uppdrátturinn var gerður á skjá eftir bestu loftog gervitunglamyndum sem kortlagningaraðilarnir höfðu kost á að nýta. Grunnmyndin sem teiknað var á, var á flestum landsvæðum SPOT 5 gervitunglamynd sem samsett var úr myndum er teknar voru á árunum 2002 til 2007 (Satellite Imaging Corporation, 2024) Á sumum svæðum var hliðsjón höfð af misgömlum svarthvítum loftmyndum frá Landmælingum Íslands, án þess að það væri skráð hvar það var gert né hversu gamlar þær myndirvoru.Oftvar erfitt aðgreinahvortum skurðværi að ræðaþó rýntværií einhverlínulega fyrirbæri á myndunum. Þar gat t.d. verið um að ræða vegslóða, girðingu, skjólbelti, áveitugarð eða annað sem í sumum tilvikum gat verið ranglega túlkað sem skurður.

Gerð var áreiðanleikakönnun á þessum fyrsta skurðauppdrætti sumarið 2010. Valdir voru 82 staðir með tilviljanakenndri dreifingu, þó með tveimur skilyrðum. Allir staðirnir skyldu vera neðan 200 m hæðar yfir sjávarmáli og að fjarlægð frá vegi væri ekki meiri en 1000 metrar. Út frá hverjum hinna völdu staða voru lagðir út 5 reitir 500 x 500 m hver (sjá 2. mynd). Sá hluti reita sem náði upp fyrir 200 m hæð var sneiddur af. Heildarfjöldi athugunarreitanna (500 x 500) var 383 og samanlagt flatarmál þeirra var 9187 hektarar. Farið var í alla þessa reiti og yfirfarið hvort allir skurðir hafi réttilega verið teiknaðir inn. Villur voru leiðréttar.

2. mynd. Athugun á gæðum skurðakortsins sem útbúið var á árunum 2007-2009. Lögð voru út 82 athugunarsvæði, hvert með 5 athugunarreitum sem hver um sig var 500 x 500 metrar. Gengið var um svæðið og athugað hvort skurðirnir væru rétt teiknaðir. Dökkblár línur sýna rétt teiknaða skurði. Ljósbláar línur sýna skurðalínur sem ranglega höfðu verið teiknaðar inn og rauðar línur sýna skurði sem ekki höfðu verið dregnir inn. Grunnmynd: SPOT 5.

Úttektin leiddi í ljós nokkrar skekkjur í skurðauppdrættinum. Heildarlengd skurða sem teiknaðir höfðu verið innan reita var 204,4 km. Af þeim reyndust 186,6 km eða 91,3% vera til staðar. Samtals höfðu verið dregnir inn 17,7 km (8,7%) af skurðlínum, þar sem ekki voru neinir skurðir. Jafnframt hafði láðst að teikna inn samtals 12,5 km (6,1%) af skurðum í reitina sem yfirfarnir voru. Heildarlengd skurða samkvæmt þessari úttekt er því vanmetin um 2,6% á úttektar svæðunum og landinu öllu.

1.2 Nýtt skurðakort

Árið 2018 var ákveðið að gera nýtt skurðakort. Ástæðurnar fyrir því voru einkum fjórar. Í fyrsta lagi, var komin fram aukin krafa í Loftslagssamningnum um að gerð væri grein fyrir því hvenær tilflutningur milli landflokka hefði átt sér stað, aftur til ársins 2005 (United Nations, 2015) og einnig til þess að fá nýjan grunn til að geta gert grein fyrir breytingum á votlendum og eða á framræstu landi á næstu árum. Í öðru lagi, þá eru alltaf að eiga sér stað einhverjar breytingar á skurðum landsins. Bæði eru grafnir nýir skurðir og svolítið hefur verið gert af því

að fylla í skurði. Í þriðja lagi, þá eru nú aðgengilegar mun betri loftog gervitunglamyndir en þær sem notaðar voru við gerð fyrra skurðakostsins. Í fjórða lagi, skapaðist möguleiki á að bera saman skurðanetið á tveimur misgömlum loftmyndagrunnum. Var það annars vegar loftmyndavefsjá Loftmynda ehf (2024) árin 2018 til 2020 og hins vegar loftmyndagrunnur sem Loftmyndir ehf. höfðu afhent Landgræðslu ríkisins árið 2009 og Landbúnaðarháskólinn fékk leyfi til að nota. Þar með var unnt að koma, að nokkru leiti, á móts við kröfu Loftslagssamningsinsumaðgerðyrðigreinfyrirbreytingumáflatarmálivotlendaogframræstu landi afturvirkt, þ.e. á árabilinu milli þess sem myndirnar í loftmyndagrunnunum tveimur voru teknar.

1.3 Lengd skurða

Í grein Borgþórs Magnússonar og Sturlu Friðrikssonar (1989) eru birtar tölur um hversu mikið af skurðum er grafið á hverjum áratug frá 1942 til 1988. Heildarlengd vélgrafinna skurða sem styrktir voru af ríkinu, á þessu tímabili er sögð 32.548 km. Að meðaltali var greitt fyrir 693 km á ári þetta tímabil. Hlynur Óskarsson (1998) segir heildarlengd skurða í landinu, árið 1993, vera 32.700 km en Óttar Geirsson (1998) segir lengdina vera 31.610 km það sama ár. Tala Óttars ernærri 1 000km styttri enþað sem BorgþórogSturlahöfðureiknað,þó svo aðtímabilið sem tala Óttars á við, sé 6 árum lengra. Allar þessar lengdartölur byggja á upplýsingum frá Búnaðarfélagi Íslands, en þar voru teknar saman jarðabótaskýrslur sem m.a tilgreindu lengd vélgrafinna skurða sem var greitt fyrir af ríkinu og samkvæmt jarðræktarlögum. Árið 1993 hættir Búnaðarfélag Íslands að skrá upplýsingar um lengd skurða sem styrktir eru. Kristján Bjarndal Jónsson, ráðunautur á Suðurlandi, hélt áfram að skrá upplýsingar um lengd áætlaðara skurða á Suðurlandi, þ.e.a.s. hann skráði lengd þeirra skurða sem hann mældi fyrir, en ekki lengdina sem grafin var. Á árabilinu 1993 til 2010 var mælt samtals fyrir 691 km af nýjum skurðum á Suðurlandi.

Í skýrslu Umhverfis- og auðlindaráðuneytisins (2016) er áætluð lengd skurða í landinu sögð vera 34.000 km. Að sögn Jóns Guðmundssonar (munnlegar upplýsingar 2024) byggir sú tala, á áður útgefnum gögnum frá Búnaðarfélagi Íslands sem búið er að uppreikna fyrir landið allt m.t.t. þess sem bættist við á Suðurlandi á árabilinu 1993 til 2010. Þessir sömu útreikningar koma fram í skýrslu Íslands til Loftslagssamningsins fyrir árið 2017 (Keller, N., 2019).

Aukskurðasemgrafnirhafaveriðtilframræsluáræktarlandiogúthaga,hafaveriðgrafnir skurðir til að þurrka vegstæði, veita vatni frá mannvirkjum, færa vatn frá ræktarlandi og í einhverjum tilvikum hafa verið grafnir skurðir sem ætlað er að koma í stað girðinga, t.d. á landamerkjum bújarða. Slíkir skurðir eru líklega ekki taldir með í jarðabótaskýrslum Búnaðarfélagsins.

Fyrirtækið Loftmyndir ehf (2009) kortlagði skurði landsins eftir loftmyndum fyrirtækisins. Heildarlengd skurða á því korti var 32.500 km.

Á skurðakortinu sem lokið var við á vegum Landbúnaðarháskólans árið 2009 voru samtals 27.141 km af skurðum. Gæðaúttekt á því korti benti til þess að á það kort vanti um 2.6% skurða. Sé þeirri prósentutölu bætt við hækkar lengdartalan í 27.847 km.

2 Gögn

2.1 Loftmyndir og gervitunglamyndir sem notaðar voru

Skurðirnir voru teiknaðir á tölvuskjá ofan á loftog gervitunglamyndir. Loftmyndir eru ljósmyndirsem teknarúrflugvélum,beint niðurájarðaryfirborðið.Gervitunglamyndireru,eins

og nafnið gefur til kynna teknar úr gervihnöttum sem sveima í um nokkur hundruð kílómetra hæð yfir jörð.

Landsþekjandi mynd af Íslandi sem er í nógu góðum gæðum til að unnt sé að greina fyrirbæri s.s. skurði er alltaf sett saman úr mögrum myndum sem teknar eru á mismunandi tíma. Slík samsett mynd er kölluð myndgrunnur í þessu riti.

Gervitunglamyndirnar sem notaðar voru við gerð skurðauppdráttanna hafa verið settar saman þannig að þær líkist sem mest ljósmynd af jarðaryfirborðinu og reynt var að hafa skerpu myndanna sem besta. Gæði einstakra myndhluta ræður þannig hversu mikið er unnt að stækka myndina og hversu auðvelt er að greina fyrirbæri s.s. skurði á myndunum. Árstíð, mismunandi birta, rakainnihald og mismikill tærleiki loftsins hafa áhrif á gæði og eða ásjónu mynda (sjá 3. mynd).

3. mynd. Samsett MAXAR gervitunglamynd. Mismunandi veðurfars skilyrði hafa áhrif á skýrleika loftog gervitunglamynda, auk þess sem árstíðin skiptir miklu máli þegar verið er að skoða gróið land. Hér sést hvar 3 myndum er skeytt saman. Lengst til hægri á myndinni má sjá svolitla skýjaslæðu.

Við gerð skurðakortanna tveggja voru notaðar fjórar landsþekjandi myndir sem hver um sig er sett saman úr mörgum myndum frá tilteknu árabili.

Myndgrunnarnir sem um ræðir eru: SPOT 5 gervitunglamynd, tvö sett af loftmyndum frá fyrirtækinu Loftmyndum ehf. og MAXAR gervitunglamyndir.

Þar sem eitt af markmiðunum með gerð nýja skurðakortsins var að kanna breytingar á skurðakerfinu, þ.e. hversu mikið af hafi bæst við af skurðum og hversu mikið hefði horfið, jafnframt því að unnt væri að nota kortið til þess arna í framtíðinni, er mikilvægt að skrásetja aldur myndanna sem skurðirnir voru teiknaðir eftir.

2.2

SPOT 5 gervitunglamyndir

Grunnmyndin sem hinn fyrri skurðauppdrátt var einkum teiknaður á var SPOT 5 gervitunglamynd (Satellite Imaging Corporation, 2024). Sá myndgrunnur var samsettur úr myndum er teknar voru á árunum 2002 til 2007. SPOT 5 gervitunglamyndina er ekki hægt að stækka meira en sem nemur mælikvarða 1:5000 án þess að gæði myndarinnar skerðist. Á myndinni sjást smáatriði illa. Línuleg fyrirbæri s.s. venjulegir skurðir sjást þokkalega en erfitt er að greina minni skurði svo öruggt sé. Á 4. mynd er sýnt dæmi um svæði með skurðum á SPOT 5 gervitunglamynd. Á neðri hluta myndarinnar er búið að draga inn skurðina. Dæmið sýnir að það var í mörgum tilfellum ekki auðvelt að skera úr um það hvort um skurð er að ræða eða ekki.

4. mynd. SPOT 5 gervitunglamynd af svæði með fremur óljósum skurðum (efri mynd). Á neðri myndinni er búið að draga inn skurðina. Dæmið sýnir að í sumum tilvikum var vandkvæðum bundið að skera úr um það hvort um skurð er að ræða.

2.3 Loftmyndir frá Loftmyndum ehf

Fyrirtækið Loftmyndir ehf selur aðgang að vefþjónustu sem gerir viðskiptavinum mögulegt að skoða loftmyndir af landinu. Fyrirtækið tekur árlega myndir af völdum svæðum og skiptirþáúteldri myndum. Myndirnarí vefþjónustunni erumisgamlar,enmyndirafláglendi landsins eru almennt ekki meira en 10 ára (Loftmyndir ehf., 2024).

LandbúnaðarháskólinngerðisamningumafnotafvefþjónustuLoftmynda,ámeðanunnið varaðgerðskurðauppdráttarins.Skurðirnirvoruteiknaðirinneftirmyndunumsemvoruívefsjá Loftmynda ehf. á árunum 2018 og 2020. 5. mynd sýnir tökuár loftmyndanna í vefsjánni, þegar lokið var við fyrstu hnitun á skurðunum.

5. mynd. Aldur loftmynda í vefþjónustu Loftmynda vorið 2021. Fyrsti uppdráttur nýja skurðakostsins var að mestu unninn eftir loftmyndum Loftmynda ehf..

Eftir að fyrsta útgáfa af skurðakortinu lá fyrir, var allur uppdrátturinn yfirfarinn ýmist á vettvangi eða m.t.t. gervitunglamynda, þannig að aldur loftmyndanna í vefsjá Loftmynda (2018-2020) er ekki í öllum tilvikum það grunnkort sem uppdrátturinn byggir á. Loftmyndirnar voru þó jafnframt hafðar til hliðsjónar við yfirferðina, vegna þess að sums staðar voru nýrri myndir í þeim grunni, myndirnar skýrari eða vegna þess að staðsetning þeirra er nákvæmari en gervitunglamyndanna.

2.4 Aldur loftmyndanna í myndgrunni Loftmynda árið 2009

Eitt af markmiðunum með gerð skurða uppdráttarins var að leita eftir því hvað hefði bæst við af skurðum í landinu síðustu einn til tvo áratugina. Álitið var að réttari niðurstaða fengist með því að skoða eldri loftmyndir, til að leita eftir breytingum á skurðakerfinu, en styðjast við eldra skurðakortið. Var það vegna þess að það kort var unnið að mestu eftir SPOT 5

gervitunglamyndum (Satellite Imaging Corporation, 2024 og sjást skurðir mun verr á þeim en á loftmyndunum. Einnig hafði verið staðfest að villur voru í eldra kortinu.

Landbúnaðarháskólinn fékk leyfi frá Loftmyndum ehf. um að nota loftmyndagrunn, sem þeir höfðu afhent Landgræðslu ríkisins árið 2009. Aldur mynda í þeim grunni er sýndur á 6. mynd.

6. mynd. Aldur mynda í loftmyndgrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009. Myndirnar eru frá árunum 1997 til 2008.

2.5 MAXAR gervitunglamyndir

Gervitunglamyndirnar sem notaðar voru við yfirferð skurðauppdráttarins koma frá fyrirtækinu MAXAR (2024a). Sú myndþekja er einnig sett saman úr mörgum myndum sem teknar eru á mismunandi tíma. Unnt er að skoða þann myndgrunn með því að smella á þennan hlekk MAXAR myndir (MAXAR, 2024b). Hægt er að hliðra myndinni og þysja að og frá. Ef smellt er á myndina kemur upplýsingagluggi sem segir hvenær myndin sem smellt var á var tekin, hver upplausn hennar er og nákvæmni staðsetningar (sjá 7. mynd).

7. mynd. MAXAR mynd og upplýsingar um tökudag, upplausn myndarinnar og staðsetningarnákvæmni. Skjáskot af Þykkvabæ og nágrenni. Í upplýsingaglugganum kemur fram að myndin sé tekin 8. maí 2020. Hver myndeining í myndinni er 0.5x0,5 m og staðsetningarnákvæmni er innan við 5 metrar. Myndirnar frá MAXAR (2024b) má sjá á ÞESSARI vefsjá.

Víða er auðveldara að skera úr um það hvort um skurð er að ræða eða ekki, á MAXAR gervitunglamyndum en á loftmyndunum frá Loftmyndum ehf.. Ástæðan fyrir því að skurðirnir voru í teiknaðir inn eftir loftmyndum en ekki MAXAR gervitunglamyndunum er sú að MAXAR myndirnar hafa ekki sömu staðsetningarnákvæmnina. Í upplýsingum með myndinni segir að nákvæmnin sé innan við 5 m (sjá 7. mynd). Með staðsetningarnákvæmni er átt við að sé skurður teiknaður eftir loftmynd sem er með meiri staðsetningarnákvæmni og teikningin svo lögð á MAXAR mynd þá fellur skurðlínan ekki ofan á skurðinn. Víðast hvar fellur þetta vel saman en á nokkrum stöðum er einskonar bjögun í MAXAR myndunum (sjá 8. mynd).

8. mynd. Skekkja í hnitsetningu MAXAR mynda. Á myndinni til vinstri hafa skurðlínur verið dregnar inn á loftmynd frá Loftmyndum ehf. Á hægri myndinni sést að línurnar falla ekki ofan í skurðina á MAXAR myndinni. Er þetta vegna skekkju í uppréttingu eða hnitsetningu gervitunglamyndarinnar.

Skurðauppdrátturinn var víða lagfærður með tilliti til MAXAR myndanna og því má á nokkrum stöðum finna skurðalínur sem ekki eru alveg rétt staðsettar, t.d. sé miðað við loftmyndagrunn Loftmynda ehf..

2.5.1 Aldur MAXAR myndgrunnsins

Myndirnar sem MAXAR myndgrunnurinn stóð saman af, þegar yfirferð skurðaruppdráttarins var gerð, voru frá árunum 2010 til 2019. Á 9 mynd má sjá aldursamsetningu myndgrunnsins. Myndir frá árinu 2019 eru mest áberandi, þær dekka ríflega fjórðungur landsins. Myndir frá árunum 2017 og 2018 dekka einnig stór svæði.

9. mynd. Aldur mynda í MAXAR myndgrunninum sem skurðauppdrátturinn var yfirfarinn eftir. Myndirnar eru frá 9 ára tímabili 2010 til 2019.

2.6 Aldur mynda með skurðum og samanburður milli ára byggir á

Þau yfirlit sem hér hafa verið kynnt af aldri mynda í myndgrunnunum, sem skurðakortin voru unnin eftir, segja ekki allt, því í raun skiptir aðeins máli aldur myndanna á þeim svæðum þar sem skurðir eru til staðar. Með því að horfa eingöngu til þeirra svæða fæst betri yfirsýn um árabilið milli myndgrunnanna sem einkum voru bornir saman þegar leitað var eftir nýjum skurðum og horfnum skurðum. Er þar annars vegar um að ræða loftmyndagrunn Loftmynda ehf. eins og hann var árið 2009 og hins vegar myndagrunn Loftmynda ehf. á árunum 2018 til 2020 og MAXAR gervitunglamyndanna 2020 og 2021.

Til að afmarka svæði þar sem skurðir eru og til að skoða aldur myndanna á þeim svæðum var landupplýsingakerfi notað til að afmarka svæði sem náði 200 m til beggja handa út frá

skurðunum, annars vegar öllum skurðunum sem sáust á myndgrunninum frá 2009 og hins vegar öllum skurðum sem sáust á MAXAR myndunum (sjá 10. mynd). Þar sem jaðarsvæðið náði út fyrir strandlínu var það klippt frá.

10. mynd. Afmörkun mynda næst skurðunum. Gular línur sýna skurði sem voru bæði á myndgrunninum frá 2009 og MAXAR myndunum. Grá svæði sýna 200 m jaðar á skurði sem voru á báðum þeim myndgrunnum. Bláar línur sýna skurði sem merktir voru „nýir skurðir“. Bleik svæði sýna jaðarsvæði sem bættust við vegna nýju skurðanna.

Ástæðan fyrir því að valið var að hafa jaðarinn að hámarki 200 m, eru niðurstöður tveggja rannsókna sem benda til þess að skurðir geti í sumum tilvikum haft þurrkáhrif á land, í allt að 200 m fjarlægð (Hlynur Óskarsson, 1998, Fanney Ósk Gísladóttir o fl., 2007). Á undanförnum

árum hefur verið miðað við 200 m jaðar, til beggja átta, sem hámarks breidd áhrifasvæðis skurðar við gerð landnýtingarkorta sem gerð hafa verið í tengslum við upplýsingagjöf vegna Loftslagssamningsins (United Nations, 2024).

Á 11. mynd er búið að afmarka svæði sem er 200 m breitt, beggja vegna skurðanna í loftmyndagrunni Loftmynda ehf frá árinu 2009.

11. mynd. Aldur mynda í loftmyndagrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009, á svæði sem afmarkast af 200 m breiðu belti beggja vegna við alla innteiknaða skurði.

Bláir og grænir litir sýna svæðin sem eru á elstu myndunum, þ.e. frá árabilinu 1997 til 2000. Það er aðeins 1.1 km2 lands við botn Hvalfjarðar sem er á loftmynd frá árinu 1997. Suður Þingeyjarsýsla er að mestu á myndum frá árinu 1998 sem og innanverður Eyjafjörður. Skagafjörður, Húnavatnssýslurnar, Vestfirðir og Dalirnir eru að mestu á myndum frá 1999 og 2000. Bleikir og rauðir litir sýna svæði á myndum frá 2005 til 2008. Suðurlandsundirlendið er meira og minnaallt á myndum fráþeim árumsem ogstór hluti Borgarfjarðarsýslu og Úthéraðs. Svæði á myndum frá árunum 2001 til 2004 eru meira dreifð um landið.

Flataramál og hlutfallsleg skipting lands, frá hverju myndatökuári, innan 200 m jaðarsvæðis, í loftmyndagrunninum frá 2009, kemur fram í töflu 1.

Tafla 1. Aldur mynda í myndgrunni Loftmynda ehf. frá árinu 2009 og flatarmál lands innan 200 m jaðarsvæðis skurða. Einnig kemur fram hlutfallsleg skipting lands milli myndatökuára, nándað í heiltölu.

Myndatökuár Jaðarsvæði km2 Flatarmál %

Tæplega 18% landsins er á myndum frá árinu 2000 en 54,9% landsins er á myndum frá árunum 2005 til 2008. Á 12. mynd er sýnt myndatökuár á hverju landsvæði. Vegið meðaltal af aldri mynda, með tilliti til flatarmáls er 2003,8 eða með öðrum orðum þá er það meðal tökuár myndanna innan jaðarsvæðisins í myndgrunninum frá 2009.

Aldur myndanna í MAXAR myndgrunninum sem er innan 200 m frá skurðum spannar 10 ár (sjá 12. mynd). Bleikir og rauðir litir eru lang mest áberandi, þeir litir standa fyrir myndir frá árunum 2017-2019 og það voru nýjustu myndirnar þegar uppdrátturinn var yfirfarinn.

12. mynd. Aldur mynda á svæðum sem eru innan 200 m fjarlægð frá skurðum í MAXAR myndgrunninum.

Tafla 2. Aldur mynda í MAXAR myndgrunninnum og flatarmál lands innan 200 m jaðarsvæðis skurða á hverju myndatökuári. Einnig kemur fram hlutfallsleg skipting landsvæðis frá hverju myndatökuári, nándað í heiltölu.

Myndatökuár Jaðarsvæði km2

Tæplega 53% landsvæðisins sem er innan 200 m jaðarsins er á myndum frá árinu 2019. 79% landsins er á myndum frá árunum 2017 til 2019 og eru þau svæði eru sýnd með rauðum og bleikum litum á 12. mynd. Vegið meðaltal myndatökuárs fyrir MAXAR myndgrunninn, með tilliti til flatarmáls, er 2017,5, þ.e. meðal myndatökutími mynda innan 200 m fjarlægðar frá skurðum.

3 Aðferðir

3.1 Skurðauppdráttur 2018-2021

Unnið var með myndirnar í ArcGIS Pro (2024) hugbúnaðinum Þar er hægt að kveikja og slökkva á einstökum kortalögum. Samtímis var því hægt að hafa aðgengilega báða myndgrunnanna frá Loftmyndum ehf., þ.e. þann sem var aðgengilegur í vefþjónustunni á meðan kortlagninginvargerðog myndgrunninn eins og hann var árið2009. Einnig varhægt að kveikja á MAXAR myndunum.

Myndirnar voru stækkaðar eins og þurfa þótti á hverjum stað. Oftast var mælikvarðinn hafður á bilinu 1:1000 til 1:3000 þegar skurðir voru dregnir inn. Það var skerpa myndanna og það hversu stórir og greinilegir skurðirnir voru sem réð mælikvarðanum á hverjum stað.

Útbúið var reitakerfi með 500 x500 m reitum til að halda utan um framgang vinnunnar. Þegar lokið var við að teikna alla skurði í tilteknum reit var reiturinn skyggður (sjá 13. mynd).

13. mynd. Vinnufyrirkomulag við hnitum skurða. Útbúið var 500 x 500 metra möskvanet fyrir landið. Þegar allir skurðir í reit höfðu verið hnitaðir inn var reiturinn skyggður, hér sýnt með bláum lit. Grunnmynd: MAXAR

Allir skurðir sem greina mátti með öruggum hætti á loftmyndunum í vefsjá Loftmynda ehf. voru dregnir inn á skurðakortið. Ef vafi lék á því hvort um skurð var að ræða eða ekki, voru hinar myndirnar skoðaðar og reynt að skera úr um það. Ef á því lék vafi var dregin inn lína, en hún merkt sem óviss skurður.

Skurðir sem sáust á nýrri loftmyndaþekjunni, en ekki þeirri eldri voru merktir sem „Nýir skurðir“. Skurðir sem voru á eldri loftmyndunum en ekki þeim nýrri var dreginn inn í sér kortalag nefnt „Horfinn skurður“.

14. mynd. Breytingar á skurðum milli áranna 2008 og 2022. Myndirnar þrjár sýna allar sama svæði. Efsta myndin er frá árinu 2008. Á neðri myndunum, tveimur, er sama myndin, frá árinu 2022. Neðsta myndin sýnir breytingar á skurðum á milli þess sem myndirnar voru teknar. Grunnmynd efst, Loftmyndir ehf.. Grunnmynd neðri myndir, MAXAR 2022.

Árinn 2019 til 2021 var unnið að yfirferð og lagfæringum á uppdrættinum. Yfirferðin var gerð með tvennum hætti. Annars vegar var farið með uppdráttinn um landið og allvíða skorið úr um hvort lína sem merkt hafði verið óviss, væri skurður eður ei. Sú yfirferð var unninn jafnframt vinnu í öðrum rannsóknarverkefnum, því réðst það að miklu leiti af því hvaða svæði starfsmennirnir er stóðu að skurðakortinu, þurftu að fara um vegna annarra verkefna, hvort skurðauppdrátturinn var yfirfarinn á vettvangi eða ekki. Hins vegar var skurðauppdrátturinn yfirfarinn með tilliti til MAXAR gervitunglamynda. Á þeim myndum eru skurðirnir víða betur greinanlegri en á loftmyndum sem þeir voru upphaflega dregnir upp eftir. Í yfirferðinni var skorið úr um allar línur sem merktar höfðu verið inn sem óvissir skurðir.

3.2 Skurður eða ekki skurður?

Við spurningunni, er þetta skurður eða ekki, er ekki til einhlýtt svar. Vinnureglan var að teikna inn allar rásir sem taka vatn af yfirborði og eða úr jarðveginum. Oft lék vafi á því hvort rásir í yfirborðiðskildu flokkast sem skurðireða ekki. Áárunum1961 til 1993voru ristirríflega 55.000kmafsvokölluðumplógræsum(ÓttarGeirsson,1998).Þettaeruu.þ.b. 30-50cm djúpar rásir (sjá 15. mynd) sem ætlað er að lækka jarðvatnsyfirborðið Sums staðar eru slíkar rásir að hluta til signar saman, þannig að þær eru ekki auðséðar á loftog gervitunglamyndum. Plógræsi voru allan jafnan ekki sett inn í skurðauppdráttinn.

15. mynd. Plógræsi. Plógræsi voru ekki teiknuð inn á skurðakortið.

Rásir sem plægðar hafa verið vegna skógræktar, þekja víða stór svæði, voru heldur ekki hafðar með í skurðauppdrættinum, þó svo þær virki oft rétt eins og hver annar skurður (sjá 16. mynd).

16. mynd. Vatnsrásir sem gerðar eru vegna skógræktar. Slíkar rásir voru ekki settar í skurðauppdráttinn.

Sums staðar háttar þannig til, að skurðir sem eitt sinn hafi verið sæmilega djúpir og breiðir, síga saman og eða fyllast af framburðarefnum og gróðri. Einnig sígur landið umhverfis skurðina þegar vatnsborðið lækkar og jarðvegurinn tekur að rýrna vegna rotnunar, sem kemur til þegar súrefni kemst niður í jarðveginn. Skurðir verða því stundum lítt áberandi á loftog gervitunglamyndum og má vera að láðst hafi að draga inn einhverja slíka skurði.

Á nokkrum stöðum hafa verið grafnir skurðir í land sem liggur lágt eða landið hefur mjög lítinn afrennslishalla, þannig að skurðirnir eru allan jafnan barmafullir af vatni (sjá 17. mynd). Þurrkunaráhrif slíkra skurða eru takmörkuð, en þeir voru engu að síður hafðir með í skurðauppdrættinum.

17. mynd. Barmafullur skurður Skurðir sem allan jafnan eru fullir af vatni og hafa lítil áhrif á vatnsstöðu lands, voru hafðir með í skurðauppdrættinum.

Rásir í vegköntum vöktu oft spurningar um hvort þær skildu hafðar með í skurðauppdrættinum eða ekki. Ef það var metið sem svo að um væri að ræða grafinn skurð þá var hann settur inn á uppdráttinn en ef um var að ræða dæld sem hafði myndast við það að ýtt hafi verið upp í vegstæðið, þá var lægðin ekki sett inn, þó svo að vissulega sé virkni slíkra lægða stundum lík og um skurð væri að ræða. Skilin milli slíkra lægða í vegköntum og vegskurða er oft óljós (sjá 18. mynd).

18. mynd. Skurður eða ekki skurður? Alloft var vafi á því vort rásir í vegköntum skildu hafðar með í skurðauppdrættinum.

Niðurstöður

Lengd skurða á skurðakortinu er 32.377 km. Skurðirnir eru sýndir á 19. mynd.

19. mynd. Skurðakort 2021. Skurðirnir sem dregnir voru inn, samtals 32.377 km.

Dreifing skurðanna er talsvert hnappdreifð enda ræðst staðsetning þeirra að mestu af legu votlendanna sem voru áður til staðar og staðsetning þeirra ræðst af landslaginu. Skurðir eru aðallega á tiltölulega flötu landi, t.d. á Suðurlandsundirlendinu og lágsveitum Borgarfjarðar. Dalbotnar eru víðast einnig sundur grafnir, s.s. dalir Eyjafjarðar, Skagafjarðar og í Húnavatnssýslum. Skurðirnir eru þéttastir næst bæjunum og eða þar sem land hefur verið ræst fram til ræktunar. Lengra er allan jafnan milli skurða þar sem grafið hefur verið í úthaga (sjá 20. mynd).

20. mynd. Þéttir og gisnir skurðir. Ræktað land er auðkennt með grænum lit. Á flatlendum svæðum s.s. Suðurlandsundirlendinu er oft um 50 m milli skurða þar sem land hefur verið ræst fram fyrir ræktun. Allan jafnan er lengra á milli skurða þar sem ekki hefur verið grafið í til ræktunar. Myndin sýnir svæði milli Selfoss og Stokkseyrar. Grunnmynd MAXAR 2023.

4.1 Nýir skurðir

Niðurstöðurnar sem hér eru teknar saman um „nýja“ og horfna skurði byggja einkum á samanburði loftmyndgrunnsins frá 2009 annars vegar og hins vegar MAXAR gervitunglamyndanna. Í sumum tilfellum er byggt á samanburði myndgrunnana tveggja frá Loftmyndum ehf.

Það voru samtals 1.428 km af skurðum sem merktir voru sem nýir skurðir. Þessir nýju skurðir eru víðsvegar um landið, en þó má greina nokkra hnappdreifingu. Á 21. mynd eru nýju skurðirnir einkenndir með bláum línum en skurðir sem sjá mátti á báðum myndgrunnunum eru sýndir með gulum línum. Lítið hefur bæst við af skurðum á utanverðu Snæfellsnesi og á Vestfjörðum, nema svolítið í Reykhólasveitinni. Fáir skurðir hafa bæst við í Fjallabyggð, Grýtubakkahrepp og í sveitarfélögunum frá Skjálfanda, austur og suður í Breiðdalshrepps. Múlaþing og Fljótsdalshreppur eru þar þó undanskildir, en þar hafa bæst við 90 km af skurðum. ÁReykjanesiogísveitarfélögumhöfuðborgarsvæðisinshafaekkibæstviðneinirskurðir.Innan margra annarra sveitarfélaga eru nýir skurðir á afmörkuðum svæðum, t.d. í Breiðdalshrepp, Djúpavogshrepp og Sveitarfélaginu Hornarfirði (sjá 21. mynd).

21. mynd. Dreifing skurða sem bættust við á árabilinu sem myndgrunnarnir sem bornir voru saman spönnuðu. Nýir skurðir eru sýndir með dökkum lit en skurðir sem sáust á báðum myndgrunnunum eru sýndir með gulum línum. Nýir skurðir bætast við í öllum helstu landbúnaðarhéruðum landsins. Einna mest er af nýjum skurðum í Skagafirði og á Suðurlandsundirlendinu.

Sé á hinn bóginn horft eftir því hvar mest er um nýja skurði, beinast sjónir fyrst að Suðurlandsundirlendinu, einkum Rangárþingi eystra.Þaðerí fyrrumLandeyjarhreppunum sem þéttleiki nýrra skurða er einna mestur, en talsvert er um nýja skurði í öllum sveitarfélögum í Árnes- og Rangárvallasýslunum, að undanskildum Hverasgerðisbæ. Samtals bættust við 470 km af skurðum í sýslunum tveimur. Á 22. mynd er dreifing skurða á Suðurlandsundirlendinu sýnd í stærri mælikvarða.

22. mynd. Skurðir í Árnes- og Rangárvallasýslum. Bláar línur sýna skurði sem ekki voru til staðar á eldri myndgrunninum en voru sýnilegir á yngra myndasettinu, samtals 470 km. Gular línur sýna skurði sem sáust á báðum myndgrunnunum.

Myndirnar í eldri myndgrunninum á þessu svæði eru frá árunum 2005, 2006 og 2008. Myndirnarísamanburðarmyndasettinueruaðstærstumhlutafráárinu2019.Myndirnarafnyðri hluta svæðisins eru frá 2017. Nýju skurðirnir hafa því komið til á þessu 11 til 14 ára tímabili. Samanlögð lengd skurða sem bættust við á svæðinu sem sést á 22. mynd, er 465 km.

ÍSveitarfélaginu Skagafirði er einnig talsvert um nýja skurði. Þar eru 200 km merktir sem nýir skurðir (sjá 23. mynd). Eldri myndgrunnurinn af Skagafirði er að mestu frá árinu 2000. Nýrri myndgrunnurinn er að hlutatil frá árinu 2014, þ.e. austari hlutinn en stærsti hluti Skagafjarðar á MAXAR myndum er frá árunum 2018 og 2019.

23 mynd. Nýlegir skurðir í Skagafirði. Skurðir sem bættust við milli þess sem myndirnar voru teknar, eru sýndir með bláum lit, samtals 200 km. Skurðir sem sáust á báðum myndgrunnunum eru sýndir með gulum lit.

Það eru ekki allir þessir „nýju skurðir“ að ræsa fram nýtt land. Á sumum svæðum hafa aðrir skurðir horfið í staðin. Allvíða hafa bændur verið að breyta skurðakerfi sinna jarða. Stundum virðist markmiðið hafa verið að breyta lögun skurðanna og þar með túnanna, þannig að auðveldara sé að fara um túninn á vélum eða til þess að fá stærri eða samfeldari spildur (sjá 24. mynd)

24. mynd. Breytingar á skurðakerfi. Allvíða hefur skurðakerfi jarða verið breytt. Það koma inn nýir skurðir, hér sýndir með bláun línum og aðrir hverfa í staðin, bleikar línur. Grunnmynd MAXAR

Mikið af nýju skurðunum eru á landi sem var óraskað á eldri myndgrunninum. Þeir skurðir hafa verið grafnir í þeim tilgangi að rækta ný svæði fyrir fóðuröflun (sjá 25. mynd).

25. mynd. Landi breytti í ræktunarland. Myndirnar sýna sama landsvæði. Myndin til vinstri er tekin árið 2002 og myndin til hægri er tekin 2022. Þarna hafa verið grafnir um 5,5 km af skurðum og mest af landinu hefur verið ræktað. Grunnmynd til vinstri Loftmyndir ehf, 2002. Grunnmynd til hægri MAXAR 2022.

4.1.1 Breyting á áætlaðari stærð framræstra svæða

Eins og fyrr var sagt, þá hefur verið notuð sú aðferð við áætlun á flatarmáli framræstra svæða að setja 200 m jaðar til beggja hliða á alla skurði og af þeim jaðri hafa síðan verið klippt svæði sem augljóst er talið að skurðurinn hafi engin áhrif á eða að landið hafi aldrei verið votlent.

Til að fá grófa hugmynd um hvert sé áhrifasvæði þessara nýju skurða, má bera saman stærð svæða sem afmarkast með 200 m jaðrinum, annars vegar með öllum skurðunum og hins vegar án skurðanna sem bættust við, í samanburði myndgrunnanna. Af jaðarsvæðinu er búið að fjarlægja öll svæði sem fullvíst má telja að skurðurinn hafi ekki áhrif á, s.s. þar sem skurðurinn nær út í vötn eða yfir vatnsfall, vegi, byggingar, brattlendi, hraun, sanda og fleira (Keller, N., 2019). Eftir að öll slík svæði hafa verið klippt af landinu sem afmarkaðist við 200 m jaðar til beggja handa, er stærðin 4.884 km2, það er áætluð stærð lands sem skurðirnir hafa lækkað vatnsborð á. Ef skurðirnir sem merktir eru nýir skurðir eru undanskildir þá er áhrifasvæðið 71 km2 minna, eða 4 813 km2. Á 26. mynd má sjá dæmi um aukið flatarmál, jaðarsvæðis, vegna nýrra skurða.

26. mynd. Breyting á stærð jaðarsvæðis vegna nýrra skurða. Bláar línur sýna nýja skurði og gular línur sýna skurði sem sáust á báðum myndgrunnunum sem bornir voru saman. Grá svæði sýna jaðarsvæði skurða og appelsínugulur litur sýnir jaðarsvæði sem bættust við vegna nýju skurðanna. Búið er að sneiða af jaðarsvæðunum land sem skurðirnir eru ekki taldir hafa haft áhrif á. Bakgrunnsmynd MAXAR.

4.2 Horfnir skurðir

Skurðir sem sáust á eldri myndgrunninum en ekki þeim nýrri, voru teiknaðir inn í sér kortaþekju. Til viðbótar því sem sást á myndunum var yfirfarið hvort skurðir sem fyllt hefur verið í á vegum opinberra aðila hefðu sést. Þær upplýsingar fengust hjá Land og skóg, en sú stofnun hefur nú umsjón með aðgerðum er miða að endurheimt votlenda. Einnig var stuðst við upplýsingar frá fyrrum Votlendisnefnd sem vann að endurheimt votlenda á árunum 1996 til 2006, m.a. með því að fylla í skurði (Arnór Garðarsson o fl., 2006). Kortið horfnir skurði nær því til heldur lengra tímabils, eða 1996 til 2024.

Rask eftir skurði sem fyllt hefur verið í sjást oft á loftog gervitunglamyndum þó ýtt hafi verið ofan í þá (sjá 27. mynd) en von er um að er fram líða stundir munu ummerki um skurðina hverfa.

27. mynd. Dæmi um land þar sem fyllt hefur verið í skurði. Á efri myndin sem er frá árinu 2006 eru tún á milli skurðanna. Á neðri myndinni (2020) hefur verið fyllt í skurðina og engin slegin tún sjáanleg. (Efri mynd: Loftmyndir ehf. 2006, neðri mynd MAXAR 2020).

Samanlögð lengd skurða sem hurfu á þessu tímabili er um 292 kílómetrar. Dreifing þeirra er sýnd á 28. mynd.

28. mynd. Horfnir skurðir. Þessir fyrrum skurðir, sem hér eru sýndir með bleikum lit, voru teiknaðar á sér kort. Grunnmyndin sýnir sveitarfélagsmörk

Það hefur víða verið fyllt í skurði en fremur fáa á hverjum stað og því sjást línurnar ógreinilega á mynd sem er í svona litlum mælikvarða, eins og 28. mynd.

Skurðir sem hafa verið fylltir með það að markmiði að endurheimta fyrra vistkerfi, svo staðfest sé, eru 188 km, eða um 64% af horfnum skurðum. Í flestum tilfellum er þar um að ræða aðgerðir er miða að endurheimt á votlendis. Aðrir skurðir hafa horfið af öðrum ástæðum. Þar ber fyrst að nefna breytingar bænda á skurðakerfi og lögun ræktunarspildna, eins og áður var getið um. Nýir skurðir eru þá oft gerðir jafnhliða því að fyllt er í aðra (sjá 24. mynd). Eins er það með skurði sem hafa horfið í tengslum við vegagerð, þ.e. þar er oftar en ekki grafnir nýir skurðir við hina nýju eða breyttu veglínu. Talsvert af skurðum hafa horfið vegna byggingaframkvæmda. Dæmi um það er t.d. að finna í Úlfarsárdalnum í Reykjavík og á nýbyggingarsvæðum á Akureyri. Á 29. mynd má sjá svæði sem í var talsvert af skurðum en nú hefur verið byggt á svæðinu og skurðirnir horfnir.

29. mynd. Skurðir horfnir vegna byggingaframkvæmda í Úlfarsárdal í Reykjavík. Myndirnar sýna sama svæði. Efri myndin er tekin árið 2005 en neðri myndin árið 2022. Bleikar línur sýna skurði sem ekki eru lengur til staðar Efri mynd Loftmyndir ehf. Neðri mynd MAXAR).

5 Umræður

Skurðakortið sem hér hefur verið fjallað um er dregið upp eftir myndum. Flestir skurðir sjást þokkalega á myndunum, en það fer að sjálfsögðu eftir breidd þeirra og eða hversu skýr fyrirbærin eru á yfirborðinu. Stundum var vafaatriði hvort rásir í yfirborðið skildu teljast skurðir. Eins var stundum erfitt að skera úr um það hvort um skurð væri að ræða eða eitthvert annað línulegt fyrirbæri s.s. vegslóða, áveitugarð, rask vegna girðingar, mörk milli ræktunarspildna eða annað sem myndar beinar línur á yfirborði. Einnig var í sumum tilfellum erfitt að sjá skurði þar sem skógi hefur verið plantað eða þar sem skjólbelti hafa verið sett á skurðbakka.

Heildarlengd skurða í uppdrættinum sem lokið var við 2021 er 32.377 km. Þar af höfðu 1.428 km bæst við á árabilinu sem myndgrunnarnir, sem bornir voru sama, spönnuðu. Á móti því kemur að 293 km af skurðum hafa horfið, að vísu á um þriggja ára, lengra tímabili. Eldri tölur um heildarlengd skurða eru misvísandi, eins og greint var frá í kafla 1.3. Í samantekt Borgþórs Magnússonar og Sturlu Friðrikssonar frá 1989 er heildarlengd skurða sögð vera 32.548 km. Bæði Óttar Geirsson (1998) og Hlynur Óskarsson (1998) birtu tölur um heildarlengd skurða sem búið var að grafa árið 1993 og telur Óttar lengdina vera 31.610 km en Hlynur segir lengdina vera 32.700 km. Þessar tölur eru allar hærri en skurðalengdin sem sjá mátti á myndgrunninum frá 2009, sem er 30.949 km. Þetta er óvænt niðurstaða.

Samanburður myndgrunnanna sem notaðir voru við gerð nýja skurðakortsins leiddi í ljós að 1428 km af skurðum bættust við á árabilinu milli þess sem myndirnar í myndgrunnunum, sem samanburðurinn var einkum byggður á, voru teknar. Að meðaltali voru myndirnar í eldri myndgrunnurinn frá árinu 2003,8 og í yngri myndgrunninum frá árinu 2017,5. Þá hefur verið tekið tillit til flatarmáls lands á myndum, frá hverju myndatökuári, á svæðum þar sem skurðir eru fyrir hendi. Að meðaltali eru því 13,7 ára aldursmunur á þessum myndgrunnum og samkvæmt því, þá bætast við um 104 km af skurðum á hverju ári. Á tímabilinu 1993 til 2010 var mælt fyrir samtals 691,5 km af fyrirhuguðum skurðum Suðurlandi (Kristján Bjarndal Jónsson, óútgefin gögn) og ætla má að megnið að því hafi verið grafið. Samkvæmt því þá hafa, að meðaltali, um 105 km af skurðum bæst á Suðurlandi á hverjum ári það tímabil. Árleg viðbót á Suðurlandi var notuð til að uppreikna, lengdartölur frá Búnaðarfélagi Íslands, fyrir landið allt og niðurstaðan var að heildarlengd skurða í landinu árið 2010 væri orðin 24.000 km (Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2016; Keller, N., 2019; Jón Guðmundsson, munnlegar upplýsingar, 2024).

Allar áður útgefnar tölur um lengd skurða í landinu eru hærri en, niðurstaða nýja skurðakortsins segir fyrir um. Skýringarnar á þessum mun geta verið ýmsar. Það gæti verið um ofmat að ræða í fyrri samantektum á heildarlengd, en hún byggir á lengd skurða sem styrktir voru af ríkinu, samkvæmt jarðræktarlögum. Einnig má vera að það vanti eitthvað af skurðum í uppdráttinn eðaþaðsem líklegaskýrirmeginmuninnermismunandi skilgreiningaráþví hvaðskuli teljast skurður. Við gerð kortsins voru plógræsi ekki teiknuð inn, en vel má vera að þau séu að einhverju leyti talin með í fyrra mati á lengd skurða, þó svo að í skýrslum Búnaðarfélagsins hafi plógræsi verið skráð aðskilin frá skurðum (Borgþór Magnússon og Sturla Friðriksson 1989; Óttar Geirsson, 1998). Minni skurðir kunna líka hafa sigið saman og að einhverju leyti horfið, í árana rás. Einnig gæti meira hafa horfið að skurðum, undir ræktarland, en kortlagningin á horfnum skurðum bendir til.

Súákvörðun,aðsetjaskurðisemgrafnirhafaveriðmeðtveggjatilþriggja metramillibili, (sjá 16. mynd) í þeim tilgang að ræsa land fyrir skógrækt, ekki inn í skurðauppdráttinn, skiptir miklu um heildarlengdina á skurðakortinu, því þessir skógræktarskurðir eru út um allt land og víða á stórum svæðum.

Það er því ekki gott að kveða upp um það, hver raunveruleg lengd skurða er, það veltur mikið á því hvað telst vera skurður. Æskilegt væri að gerð yrði úttekt á skurðakortinu, lík úttektinni sem gerð var að kortinu sem lokið var við árið 2009. En áður en það væri gert þyrfti að liggja fyrir vinnuregla um hvað sé skurður.

Markmiðið með gerð skurðauppdráttanna var þeir yrðu nýttir til að áætla flatarmál framræsts lands í tengslum við upplýsingagjöf vegna Loftslagssamnings Sameinuðu þjóðanna. Skurðauppdrátturinn var fyrst og fremst unnin eftir loftog gervitunglamyndum og því ekki hægt að aðskilja framræsluskurði og skurði sem grafnir hafa verið í öðrum tilgangi, s.s. til að færa lækjarfarveg frá mannvikjum eða ræktarlandi. Skurðir grafnir í þurrlendi ættu ekki að hafa áhrif á stærð framræstra. Með núverandi vinnulagi, þar sem settur er jaðar á alla skurði, er í fyrstu gengið út fráþví að allirskurðirséugrafnirí votlendi,enmeðþví aðsneyðaafjaðarsvæði skurðanna, land sem talið er að hafi aldrei verið votlendi, er vonandi komið í veg fyrir það að mestu, að þurrlend svæði teljist til framræsts lands.

Hér hafa verið taldir fram ýmis atriði sem kunna að valda skekkju varðandi lengd skurða og varðandi aðferðina að nota skurði við áætlun á stærð framræsts lands, þó erum við sem höfum unnið að gerð þessa nýja skurðakorts, fullviss um að það muni bæta matið á stærð framræsts lands og þar með matið á losun gróðurhúsalofttegunda frá landi. Auk þess teljum við að skurðakortið muni koma að margvíslegum notum, t.d. í tengslum við Vatnatilskipun Evrópusambandsins, sem gerir m.a. kröfum um upplýsingar um flutning næringarefna frá ræktarlandi í ár og vötn (Umhverfisstofnun, 2022). Síðast en ekki síst þá er skurðakortið mikilvægt innlegg,

fyrir markmið ríkisins um að minnka losun gróðurhúsalofttegunda frá landi og auka bindingu kolefnis með endurheimt votlenda (Umhverfis og auðlindaráðuneytið, 1016).

Hér hefur fyrsta útgáfa af skurðakortinu verið kynnt. Á þeim þremur árum sem liðin eru hafa verið gerðar nokkrar breytingar á kortinu, það hafa verið teknir út skurðir sem fyllt hefur verið í vegna endurheimtar votlenda og bætt inn nýjum skurðum þar sem þeir hafa sést á nýjum myndum. Auk þess sem einhverjar villur hafa verið leiðréttar. Skurðakortinu þyrfti að viðhalda, því alltaf eru að eiga sér stað einhverjar breytingar.

Heimildir

ArcGIS Pro, 2024. https://www.esri.com/en-us/arcgis/products/arcgis-pro/overview.

Arnþór Garðarsson, Borgþór Magnússon, Einar Ó. Þorleifsson, Hlynur Óskarsson, Jóhann Óli Hilmarsson, Níels Árni Lund, Sigurður Þráinsson og Trausti Baldursson, 2006. Endurheimt Votlendis 1996 – 2006. Skýrsla Votlendisnefndar. Daníel Bergmann, ritstjóri. Landbúnaðarráðuneytið. https://rafhladan.is/bitstream/handle/10802/2778/endurheimt%20votlendis.pdf?sequence=1

Borgþór Magnússon og Sturla Friðriksson, 1989. Framræsla mýra. Ráðunautafundir. 12. árgangur 1989, 1. tölublað. https://timarit.is/gegnir/991009330289706886

Reglugerð Evrópuþingsins og ráðsins (ESB) 2018/842, 2019. REGLUGERÐ

EVRÓPUÞINGSINS OG RÁÐSINS (ESB) 2018/842, frá 30. maí 2018 um bindandi árlega skerðingu á losun gróðurhúsalofttegunda aðildarríkjanna frá 2021 til 2030 sem stuðlar að loftslagsaðgerðum til að uppfylla skuldbindingar samkvæmt Parísarsamningnum og um breytingu á reglugerð (ESB) nr. 525/2013. https://www.efta.int/sites/default/files/media/documents/legal-texts/eea/other-legaldocuments/translated-acts/icelandic/i32018R0842.pdf

Fanney Ósk Gísladóttir, Sigmar Metúsalemsson og Hlynur Óskarsson, 2007. Áhrifasvæði skurða. Greining með fjarkönnunaraðferðum. Fræðaþing landbúnaðarins 2008. Bændasamtök Íslands, Landbúnaðarháskóli Íslands, Landgræðsla ríkisins og Skógrækt ríkisins. http://landbunadur.is/landbunadur/wgsamvef.nsf/key2/index.html

Hlynur Óskarsson, 1998. Framræsla votlendis á Vesturlandi. Í: Íslensk votlendi - verndun og nýting. Ritstjóri Jón S. Ólafsson. Háskólaútgáfan. Reykjavík.

IPCC, 2014. 2013 Supplement to the 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories: Wetlands. Ritstjórar: Hiraishi, T., Krug, T., Tanabe, K., Srivastava, N., Baasansuren, J., Fukuda, M. and Troxler, T.G.. Published: IPCC, Switzerland. https://www.ipcc.ch/publication/2013-supplement-to-the-2006-ipcc-guidelines-fornational-greenhouse-gas-inventories-wetlands/

IPCC, 2019. 2019 Refinement to the 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories Volume 4 Agriculture, Forestry and Other Land Use. Ritstjórar: E. Calvo Buendia, K. Tanabe, A. Kranjc of fl.. IPCC, Switzerland. https://www.ipcc.ch/report/2019refinement-to-the-2006-ipcc-guidelines-for-national-greenhouse-gas-inventories/

Jón Guðmundsson, lektor Landbúnaðarháskóla Íslands. Munnlegar upplýsingar um uppreiknaða lengd skurða.

Jón Gunnar Ottósson, Anna Sveinsdóttir og María Harðardóttir, ritstjórar, 2016. Vistgerðir á Íslandi. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar nr. 54. https://utgafa.ni.is/fjolrit/Fjolrit_54.pdf

Keller, N., M. Stefani, S. R. Einarsdóttir, Á. K. Helgadóttir, J. Guðmundsson, A. Snorrason, J. Þórsson and L. Tinganelli, 2019. National Inventory Report 2019, Emissions of greenhouse gases in Iceland from 1990 to 2017; Submitted under the United Nations Framework Convention on Climate Change and the Kyoto Protocol. https://www.researchgate.net/publication/332680782_National_Inventory_Report_Emissions_of_Greenhouse_Gasses_in_Iceland_1990_to_2017_Submitted_under_the_Uni ted_Nations_Framework_Convention_on_Climate_Change_and_Kyoto_Protocol

Keller, N., Á. K. Helgadóttir, S. R. Einarsdóttir, R. Helgason, B. U. Ásgeirsson, D. Helgadóttir, I. R. Helgadóttir, B. C. Barr, C. J. Thianthong, K. M. Hilmarsson, L. Tinganelli, A. Snorrason, S. H. Brink and J. Þórsson, 2021. National Inventory Report,

Emissions of greenhouse gases in Iceland from 1990 to 2021; Submitted under the United Nations Framework Convention on Climate Change. Umhverfisstofnun.

https://ust.is/library/Skrar/NIR%202021_15%20april_UNFCCC_submission_FINAL.pdf

Kristján Bjarndal Jónsson, ráðunautur. Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins. Óútgefin gögn um skurði sem mælt var fyrir, fyrir gröft á Suðurlandi á árabilinu 1993 til 2008.

Land og skógur, 2024. Landgræðslan. Endurheimt votlendis. https://land.is/heim/landnyting/endurheimt-votlendis/ Loftmyndir ehf, 2009. Afrit af loftmyndavefsjá Loftmynda 2009. Gögn fengin frá Land og skógur, með leyfi Loftmynda ehf..

Loftmyndir ehf, 2024. https://www.loftmyndir.is/

MAXAR, 2024a. https://www.maxar.com/

MAXAR, 2024b. Vefsjá. https://www.arcgis.com/apps/mapviewer/index.html?webmap=ff52218580f94d89851563f 50cd1a2b2

Óttar Geirsson, 1998. Framræsla mýrlendis. Í: Íslensk votlendi, verndun og nýting. Ritstjóri, Jón S. Ólafsson. Háskólaútgáfan. Reykjavík.

Satellite Imaging Corporation, 2024. SPOT-5 Satellite Sensor. https://www.satimagingcorp.com/satellite-sensors/other-satellite-sensors/spot-5/).

Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, 2016. Endurheimt votlendis. Aðgerðaráætlun Samráðshópur um endurheimt votlendis 7/3/2016. https://www.stjornarradid.is/media/umhverfisraduneytimedia/media/PDF_skrar/sk160307_endurheimt_votlendis.pdf

Umhverfisstofnun, 2022. Vatnaáætlun Íslands 2022 – 2027. Stjórn vatnamála. Umhverfisstofnun. https://ust.is/library/sida/haf-og-vatn/Vatnaáætlun%202022-2027%20%20Copy%20(1).pdf

United Nations, 1992. United Nations Framework Convencion on Climate Change. https://unfccc.int/files/essential_background/background_publications_htmlpdf/application /pdf/conveng.pdf

United Nations, 2015. Paris Agreement. https://unfccc.int/sites/default/files/english_paris_agreement.pdf.

United Nations, 2024. Climate Change. https://unfccc.int/