Hortus Leiden 2022

Hortus Leiden MAGAZINE VAN DE HORTUS BOTANICUS LEIDEN 2022

GROENE OASE SINDS 1590

THEMA

Planten onder de

loep

Evolutie onderzocht DOOR BARBARA GRAVENDEEL

WETENSCHAP EN Kunst verenigd

Planten op reis PHILIPP VON SIEBOLD

Vijver

aantrekkelijker voor publiek

Voorwoord Positieve publiciteit en overweldigende belangstelling van bezoekers en media. Wat bijzondere planten wel niet te weeg kunnen brengen hebben we in oktober 2021 gezien toen de zeer zeldzame penisplant (Amorphophallus decus-silvae) voor het eerst in 24 jaar in onze Hortus in bloei stond. Ook wanneer andere bijzondere planten in bloei staan en daar mooie verhalen over het gewas, de voortplanting en het gebied van herkomst verteld worden, is die extra belangstelling heel goed merkbaar. Denk maar aan de bloei van de reuzenwaterlelie en de jadeplant.

En gelukkig horen we van veel bezoekers dat zij ook erg genieten van al het moois dat je altijd in de Hortus kunt vinden, ook als er even geen heel bijzondere bezoektrekkers zijn. De Hortus is en blijft gewoon een attractie op zichzelf!

In het tweede coronajaar op een rij lukte het gelukkig weer meer activiteiten voor het publiek te organiseren en daarmee ook meer bezoekers naar de Hortus trekken. Maar we zijn nog niet terug op het niveau van 2019 en dat is toch wel onze ambitie. Het hele Hortus-team van professionals tot vrijwilligers heeft zich in deze moeilijke tijden enorm ingezet om de planten goed te verzorgen en het contact met de bezoekers te behouden.

Daar zijn we trots op. Laten we hopen dat 2022 minder beperkingen zal kennen. Toch kunnen we vaststellen dat we door de bijzondere omstandigheden ook weer vernieuwing hebben weten te realiseren. Denk bijvoorbeeld aan de prachtige Hortus filmpjes die heel regelmatig via YouTube te zien zijn, waarin meestal enkele gewassen en hun bijzondere karakter centraal staan. Het livestreamen van bijeenkomsten, zoals de Clusiuslezing en de Winterlezing, maakte de deelname van een groter publiek mogelijk. De hybride bijeenkomsten, waarbij een deel van het gezelschap fysiek en een deel online deelneemt, houden we er ongetwijfeld de komende jaren wel in.

ting in de tuin worden aangelegd, waardoor avondbezoeken nog sfeervoller zullen gaan verlopen. Wij gaan er van uit dat in 2022 wij allen als bezoekers van die verbeteringen kunnen genieten.

Na het succesvolle themajaar Groen vakmanschap in 2021 staat in 2022 het ‘Jaar van de Wetenschap’ in het kader van Leiden European City of Science in de spotlights. De Hortus besteedt zeer uitgebreid aan dat thema. Maandelijks is er speciale aandacht voor de vakgebieden die het enorme belang van planten laten zien, zoals voor de ontwikkeling van medicijnen, voedsel, het klimaat, psyche, en de ethiek. Houd die programmering in de gaten!

Maar ook na het Jaar van de Wetenschap blijven we in de Hortus veel aandacht aan wetenschappelijk onderzoek en onderwijs besteden. Eind vorig jaar is de nieuwe collectiebeheerder, Roderick Bouman, aangetreden. Samen met Prefect Paul Keßler gaat hij een eigen onderzoeksprogramma ontwikkelen. Het idee is de ontwikkeling van de Hortuscollectie erop te richten onderzoek te kunnen doen naar de betekenis van planten bij de aanpak van actuele maatschappelijke vraagstukken zoals biodiversiteit, duurzaamheid en bedreigde soorten.

In dit magazine komt een veelheid aan interessante onderwerpen langs, voorzien van prachtige foto’s. Wij hopen dat het u inspireert en aanspoort om snel een bezoek te brengen aan onze geliefde tuin en het Hortus Grand Café. Wij wensen u veel leesplezier.

John van Ruiten, voorzitter stichting Vrienden van de Leidse Hortus Peter Inklaar, zakelijk directeur Hortus botanicus Leiden

Het Stoepplantjesproject is het afgelopen jaar heel goed op stoom gekomen. Er is veel aandacht voor het herkennen van biodiversiteit in de leefomgeving, nieuwe exotische soorten in de stad en voor een ander beheer van ‘groen in de stad’. De Vrienden leveren hier een belangrijke bijdrage aan, onder meer door de promovendus die eraan werkt mede te financieren.

In de afgelopen maanden is de (lekkende) vijverpartij helemaal op de schop gegaan en opnieuw uitgegraven, gefundeerd en weer opgebouwd. Als onderdeel van dit project is de beregeningsmogelijkheid in de hele Hortus verbeterd. En binnenkort zal ook verlich-

Peter Inklaar en John van Ruiten [foto] Felix Huiskens

4 Hortus botanicus Leiden 2022

Planten onder de Loep Leiden is dit jaar de ‘European City of Science’. De Hortus botanicus doet hier graag in mee en daarom is het jaarthema ‘Planten onder de Loep’. Als onderdeel van de Leidse universiteit is het heel belangrijk dat er in de Hortus, naast de publieksfunctie, zoveel mogelijk aandacht is voor wetenschap. Zeker ook omdat onderzoek aan planten in toenemende mate van belang is voor zaken als biodiversiteit, medicinale toepassingen en aanpassingen aan het veranderende klimaat. Onder leiding van Livia Pietrow hebben Honours-studenten dit jaarthema voorbereid. In dit magazine geven diverse auteurs inzicht in wat er aan onderzoek in de Hortus is gedaan en gedaan wordt. Hoofd Kassen Rogier van Vugt en prefect Paul Keßler geven een algemeen overzicht. Ook kunt u een interview lezen dat Rogier had met Barbara Gravendeel, werkzaam onder meer bij Naturalis, die samen met haar studenten en promovendi veel onderzoek heeft gedaan in de Hortus. ‘Hortus Leiden’ gaat met z’n tijd mee. U treft korte omschrijvingen aan van het onderzoek - voorzien van een QR-code en link - dat diverse wetenschappers in de Hortus hebben gedaan of nog doen. In deze rij mag natuurlijk Roderick Bouman niet ontbreken. Hij is sinds november vorig jaar de nieuwe collectiebeheerder bij de Hortus.

Via die QR-code of link kunt u filmpjes met deze onderzoekers bekijken, waarin ze nader ingaan op hun onderzoek. Deze filmpjes worden in de loop van dit jaar gemaakt.

Ook burgerwetenschap komt aan bod: doe mee aan het Stoepplantjesonderzoek van Nienke Beets! Dit jaar wordt in Almere Floriade Expo 2022 gehouden, de wereldtuinbouwtentoonstelling, met als thema ‘Growing Green Cities’. Een onderwerp dat zeer in de belangstelling staat. Mia Hopperus Buma interviewde Xander de Bruine, projectmanager van het Floriade Kennisprogramma. Hij is er trots op dat Floriade 2022 middels diverse programma’s echt impact heeft om strategisch de stad te verduurzamen.

Dat er in de Hortus aan tropische orchideeën veel onderzoek kan worden gedaan, is voor een belangrijk deel te danken aan Ed de Vogel. Hij heeft tijdens zijn veldwerk in de oerwouden van Zuidoost-Azië, vooral in Papoea-Nieuw-Guinea, talloze orchideeën verzameld. Vorig jaar is Ed overleden. Eline Hoogendijk, die veel met hem heeft samengewerkt, herdenkt hem.

Het jaarthema van de Verenging van Botanische Tuinen in Nederland, waartoe ook de Hortus behoort, is ‘Planten op Reis’. Norbert Peeters belicht de omzwervingen van David Douglas, naamgever van de Douglasspar, die tegenwoordig over de hele wereld is verspreid. Onze ‘gast’ dit jaar is Japanmuseum het Sieboldhuis. Directeur Kris Schiermeijer vertelt onder meer hoeveel planten uit Japan Von Siebold naar Nederland heeft gebracht. Een sprekend voorbeeld van planten op reis.

De wiedploeg, vrijwilligers die helpen met het netjes houden van de Hortus, bestaat dit jaar 25 jaar. Een mooie aanleiding voor Jack Sluijs om onze wiedploeg in het zonnetje te zetten. Vorig jaar is de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus een samenwerkingsverband aangegaan met de Clusiusstichting. Samen organiseren wij een aantal lezingen. In 2021 waren dat er twee, het streven is drie per jaar. Maak nader kennis met de Clusiusstichting via het artikel van Pieter Baas, Martine Mondt-Schouten en Gerda van Uffelen.

Het zal regelmatige bezoekers van de Hortus niet zijn ontgaan, er is de afgelopen tijd hard gewerkt aan het vernieuwen van de vijver. Dat was nodig omdat de vijver lek was.

Men heeft de gelegenheid aangegrepen om de vijver aantrekkelijker te maken voor het publiek. Dit kostbare project is mede mogelijk gemaakt door de Vrienden van de Leidse Hortus. Mathilde Simons doet verslag. We kijken kort terug op de bijzondere happening in de Hortus rond de zogenoemde ‘penisplant’, de zeldzame Amorphophallus decus-silvae, die mede door de goede zorgen van vrijwilliger Rudmer Postma voor het eerst in 24 jaar bloeide.

Janneke Brinkman is landelijk bekend als botanisch tekenares. Ze woont in Leiden en doet veel inspiratie op in de Hortus. De kunst komt in dit nummer aan bod in het interview dat Annemarie Broersma met haar had in Janneke’s gezellige atelier. Kunst ziet u ook achter in het magazine: olieverfschilderijen van stoepplantjes van de hand van Rafael Martig.

Graag maak ik van dit podium gebruik om Kees Langeveld hartelijk te bedanken voor zijn grote inzet als lid van de redactie van eerst het ‘Vriendennieuws’ en daarna ‘Hortus Leiden’. Door zijn drukke werkzaamheden kan Kees niet meer voldoende tijd vrijmaken voor het redactiewerk. Er zijn in de loop der jaren veel mooie artikelen van zijn hand verschenen.

Met zoveel enthousiaste medewerkers en prachtig beeldmateriaal was het voor de redactie weer een genoegen de editie van 2022 samen te stellen. We hopen dat we u als lezer in onze geestdrift mee kunnen nemen.

Hoofdredacteur Adri Mulder

Hortus botanicus Leiden 2021 5

Mid zomer nacht

Inhoudsopgave

tickets via l hortusleiden.n

dinsdag 21 juni 2022 vanaf 19.30 uur

34 Orchideeënonderzoek Coelogyne marmorata

Plantenmarkt zaterdag 7 mei 2022 10 - 17 uur

Museum k vrij entr aart ee

[foto cover] Rogier van Vugt Stoepplantje kruipklokje (Campanula poscharskyana) onder de loep [illustraties pag. 2/3] Janneke Brinkman-Salentijn

38

42

Janneke Brinkman: Japanmuseum Sieboldhuis ‘Hortus inspireert’ Collectie Erfgoed Leiden e.o.

48 Makeover Hortusvijver

THEMA Planten onder de Loep Themajaar ‘Planten onder de Loep’ (Adri Mulder) 08 Wetenschap in de Hortus (Rogier van Vugt en Paul Keßler)

10

Spin in het web (Adri Mulder) 14 Wetenschappers in de Hortus

15

Burgerwetenschap (Robbert Folmer) 22 Evolutie van planten onderzocht (Rogier van Vugt) 34 Kennis en innovatie op Floriade 2022 (Mia Hopperus Buma)

54

THEMA Planten op reis Douglas’ groene erfenis (Norbert Peeters) 16 Japanmuseum Sieboldhuis (Kris Schiermeijer) 42 En verder: Voorwoord (John van Ruiten en Peter Inklaar) 04 Kids in de Hortus (Margot Lodewijk) 24 Clusiusstichting (Pieter Baas, Martine Mondt-Schouten en Gerda van Uffelen) 26 Adopties en legaten (Jack Sluijs en Adri Mulder) 30 Steun de Hortus

32

Happening in de Hortus (Adri Mulder)

33

Wetenschap en kunst verenigd (Annemarie Broersma)

38

In memoriam Ed de Vogel (Eline Hoogendijk) 46 Makeover Hortusvijver (Mathilde Simons) 48 25 jaar Wiedploeg (Jack Sluijs) 52 Agenda 2022

58

Kikkertje in de kas Epipedobates tricolor [foto] Jan Meijvogel

Hortus botanicus Leiden 2022 7

Livia Pietrow [foto] ©Simone Both

Themajaar 2022

Planten onder de Loep

Demonstratie door Stichting 8 Hortus botanicus Leiden 2022Rino

Dit jaar is Leiden de European City of Science. Er wordt een groot interdisciplinair wetenschapscongres georganiseerd, naast vele andere activiteiten voor wetenschappers.

Maar het algemene publiek wordt niet vergeten. Er is een programma waarin het hele jaar laagdrempelig allerlei onderwerpen worden gepresenteerd die de verbeelding tarten. tekst] Adri Mulder [foto’s] Hanneke Jelles, Simone Both

Hortus botanicus Leiden 2022

Peter Inklaar informeert de groep

D

De Hortus doet ook mee, het thema in 2022 is ‘Planten onder de Loep’. Afgelopen zomer heeft een groep honours-studenten hiervoor plannen ontwikkeld.

Het honours-programma stelt goede studenten in staat naast hun studie nog iets extra’s te doen. De leiding van de groep was in handen van Livia Pietrow, zelf honours-student. Zij studeert biologie in Leiden, met een minor in moleculaire biotechnologie. Deze moleculaire kant en het laboratoriumwerk dat daarbij komt kijken heeft haar grote interesse. Livia houdt veel van tekenen, een combinatie van wetenschap en kunst is voor haar ideaal. Ze vond die combinatie in het tekenen van stoepplantjes voor de zakgids stoepplanten, en zo kwam ze bij de Hortus.

Elke woensdagavond kwam de groep bij elkaar. Livia vroeg steeds een spreker voor die bijeenkomsten, zoals Peter Inklaar van de Hortusdirectie, Gwendolyn Pronk van de evenementenorganisatie en Thal Jonas van educatie. Zo kregen de studenten een goede indruk van allerlei aspecten van de Hortus. Hoofd Kassen Rogier van Vugt heeft hen rondgeleid door de kassen en de tuin, en ze op allerlei planten gewezen waaraan wetenschappelijk onderzoek is verricht. Heel nuttig, want in het begin hadden de studenten niet veel idee bij wetenschappelijk onderzoek in de Hortus.

Gewapend met deze kennis werd er gebrainstormd over de invulling van het themajaar. Er zijn elf thema’s bepaald, waarin

Planten onder de

wetenschappelijk onderzoek met planten een rol speelt. Per maand staan één, soms twee thema’s centraal.

Bij elk thema is een wetenschapper gezocht die het onderzoek rond het thema belicht. Er zullen filmpjes over het thema te zien zijn via een QR-code, en er worden lezingen, pubquizzen, workshops en science cafés georganiseerd.

loep Plants in focus

HBL Hortus jaarthema 2022 - advertentie vriendenglossy.indd 1

Voorbeelden van de thema’s zijn: plant & medicijn; plant & voedselzekerheid; plant & stadsklimaat, en plant & biomimicry. Dit laatste thema behandelt wat wij kunnen leren van de natuur, bijvoorbeeld van de bladeren van de lotus die in de Chinese tuin te vinden is. Die bladeren zijn waterafstotend en zelfreinigend.

Onderzoek naar de eigenschappen van het lotusblad heeft een nieuw ontwikkelde verf voor vliegtuigen opgeleverd.

Het hele jaar door zullen er in de Hortus op toepasselijke plekken kleine bordjes te zien zijn met een fun fact, zoals bij de bijenkasten: ‘Weet je dat topsporters pollen gebruiken voor hun spierontwikkeling?’ Op zo’n bordje komt dan een QR-code met extra informatie.

Ook aan kinderen is gedacht. Er komt een kinderlaboratorium naast het Tuinhuis waar

29-11-2021 13:40

kinderen proefjes kunnen doen. Verspreid door de tuin worden minireplica’s van Wardse kisten opgesteld. Als je deze kistjes open doet krijg je interessante dingen te zien en kun je proefjes doen. Wardse kisten werden vroeger gebruikt om planten de lange overtocht op schepen te laten overleven. Voor bezoekers komt er een plattegrond van de Hortus met een wandelroute langs planten waaraan wetenschappelijk onderzoek is verricht.

Al deze activiteiten komen op één moment samen tijdens de Wetenschapsdag op 23 april. Dat belooft een bijzondere happening te worden met kraampjes, waarin wetenschappers uitleg geven over hun onderzoek aan planten en uiteraard ook met veel gelegenheid tot het zelf doen van proeven.

Aan de voorbereiding heeft het niet gelegen: we wensen iedereen veel plezier met Planten onder de Loep!

Het themajaar loopt van 8 februari 2022 tot 9 oktober 2022

Hortus botanicus Leiden 2022 9

Wetenschap

Halsbandparkiet [foto] Jan Meijvogel

in de Hortus

Het levende groene archief van de Universiteit Leiden, zo omschrijven we de Hortus vaak als mensen vragen wat onze tuin nou precies is. Het woord tuin is eigenlijk net zo iets als het woord winkel, een concept waar nogal uiteenlopende dingen onder vallen. [tekst] Rogier van Vugt en Paul Keßler [foto’s] Jan Meijvogel, Adri Mulder, Wim Sonius

10 Hortus botanicus Leiden 2022

W

Want zoals het logisch is dat je voor hondenvoer niet naar de kaasboer gaat, zo beseffen mensen vaak niet dat tuinen compleet verschillende functies kunnen hebben.

Verschillende taken

Als levend groen archief van de universiteit heeft de Hortus de taak een zo breed mogelijke plantencollectie te onderhouden die interessant is voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Omdat de Hortus ook de museumstatus heeft, hebben we de taak onze collectie op een representatieve manier tentoon te stellen en kennis over de planten met het publiek te delen. Deze taken kunnen elkaar nog wel eens in de weg zitten, want wetenschappelijk waardevolle planten hoeven niet per se mooi te zijn en mooie planten zijn lang niet altijd van wetenschappelijke waarde.

Dat ‘in de weg’ zitten blijkt uit kleine dingen die de meeste bezoekers niet meteen opvallen. We beginnen met de collectie zelf. Voor ons is een etiket bijna net zo waardevol als de plant. Het weten van de plantennaam is één ding. Maar weten waar, wanneer en door wie die plant exact is verzameld, maakt dat hij gebruikt kan worden voor verscheidene soorten onderzoek. Planten met een bekende (wilde) herkomst zijn voor ons waardevoller dan die uit een tuincentrum. Op onze etiketten

staat een een HBL-nummer (Hortus botanicus Leiden) dat doorgaans acht cijfers heeft. Dit is de unieke code van een plant. Of beter gezegd van een kloon. Als van een bepaalde plant stekken worden gemaakt, zijn dat exacte kopieën van de moederplant. Daarom behouden stekken hetzelfde nummer. Zaailingen daarentegen zijn niet 100% identiek. Die moeten dus wel een eigen nummer krijgen.

Stamboom van het plantenrijk

Het bijhouden en archiveren van al deze gegevens is veel werk. Het vormt de spil van de collectie. Met name in de kassen bevinden zich veel planten met waardevolle gegevens. Dit is ook de reden dat er verschillende soorten fylogenetisch onderzoek aan deze collecties zijn en worden gedaan. Met fylogenetisch onderzoek probeert men de stamboom van een groep planten te ontrafelen. Vroeger werd dat gedaan op basis van uiterlijke kenmerken zoals bladvorm of bloemkenmerken, maar tegenwoordig geeft het DNA een veel duidelijker, zij het soms verrassend, beeld van de echte verwantschappen. Dankzij de analyse van het genetisch materiaal van diverse planten in onze collectie hebben wij meer inzicht gekregen. In de Systeemtuin in de Hortus wordt deze stamboom van verwantschappen in het plantenrijk weergegeven en uitgelegd.

Collectie Orchideeën [foto] Wim Sonius

Hortus botanicus Leiden 2022 11

Nieuwe soorten

Talloze planten in de kassen van de Hortus bleken een nieuwe soort te zijn. Vaak pas op het moment dat een plant voor het eerst bloeit, kun je ontdekken dat het een nieuwe soort betreft.Vervolgens wordt de nieuwe soort beschreven door mensen van onze eigen universiteit én door experts van buiten. Het benoemen van planten wordt niet altijd als wetenschappelijk onderzoek gezien, maar is wel degelijk van groot belang, want zonder een wetenschappelijke naam bestaat een plant officieel niet en dan kun je er niet gemakkelijk over communiceren.

Krasjes in een stam

Als een plant een naam en een duidelijke positie binnen het plantenrijk heeft, draagt dat enorm bij aan het onderzoek dat ermee gedaan kan worden. De inhoudsstoffen van een plant kunnen bijvoorbeeld erg interessant zijn. Als je weet dat een bepaalde plant een medicinale werking heeft, loont het de moeite ook eens te kijken naar de naaste verwanten van deze soort. Soms wordt een soort traditioneel gebruikt tegen een kwaal. Dan kan met onderzoek vaak worden aangetoond dat de inhoudsstoffen van deze plant daadwerkelijk werkzaam zijn. Maar dat deze plant tegen die kwaal wordt gebruikt, wil niet zeggen dat het ook de meest potente soort is. Het kan zo zijn dat een veelvuldig voorkomende soort wordt gebruikt, omdat deze algemeen beschikbaar is, maar dat een zeldzamere verwant die alleen op een bergtop groeit, veel krachtiger is en dus een betere kandidaat om de werkzame stof

12 Hortus botanicus Leiden 2022

uit te isoleren. Hier komen etnobotanische, botanische en chemische kennis samen, wat heel interessante bevindingen oplevert. In de Hortus zie je hier vaak niets van, want het verzamelen van plantensappen gaat snel.

Het onderzoek speelt zich daarna volledig af in laboratoria. Maar soms zie je in de stammen van bomen een reeks krasjes. Die zijn gemaakt door de laboranten of studenten van het IBL (Institute of Biology Leiden) om melksappen te verzamelen.

Niet altijd planten

Niet alleen onze collectie is onderwerp van wetenschappelijk onderzoek. Door de locatie van de Hortus zelf en de soms klimatologisch afwijkende omstandigheden daar, bezoeken wetenschappers binnen de universiteit die op een ander terrein dan botanie onderzoek doen, regelmatig onze Hortus.

Een bijzonder onderzoek werd verricht vanuit de faculteit Archeologie. De preservatie van organische resten op werktuigen moest onderzocht worden, maar dan wel in een tropische omgeving. Laat Leiden nu toevallig haar eigen stukje regenwoud hebben. En zo verdwenen er allerlei werktuigen in de grond van de kassen, die er later uitgehaald konden worden om te bestuderen.

Het meeste niet-botanische onderzoek in de Hortus gaat over dieren. De wilde bijen en de halsbandparkieten in de Hortus worden bijvoorbeeld jaarlijks door studenten gemonitord. Ook is er uitgebreid onderzoek

Systeemtuin [foto] Adri Mulder

‘Zonder een wetenschappelijke naam bestaat een plant officieel niet.’

Honingbij [foto] Jan Meijvogel

Slakkenonderzoek Alinda biplicata [foto] Jan Meijvogel

Etiket is waardevol [foto] Adri Mulder

gedaan naar de slakkenfauna van de Hortus. Dit heeft een aantal naamloze mysterie-soorten opgeleverd. Ook het langdurige effect van bestrijdingsmiddelen wordt onderzocht.

Tot slot is er de mens zelf. De interactie tussen mensen en planten kan bij uitstek in of vanuit de Hortus worden onderzocht. Het stoepplantjesonderzoek, een mooi voorbeeld van burgerwetenschap, is een mix waarin taxonomie, aanpassing van de flora aan een urbane omgeving en het effect op ons als mens samenkomen.

Het wordt uitgevoerd onder leiding van onze eigen promovendus Nienke Beets. Behalve over stoepplantjes gaat dit onderzoek ook over ons zelf en iedereen kan er een waardevolle bijdrage aan leveren. Door met z’n allen mee te doen aan zo’n onderzoek wordt het niet alleen zichtbaarder, maar uiteindelijk ook relevanter voor de samenleving.

Science in the Hortus As a living, green archive of Leiden University, the Hortus is tasked with maintaining an extensive botanical collection that is interesting for research and education. As a museum, the Hortus also needs to show its collections in an attractive way, and to share its plant knowledge with the public. Phylogenetic research on the collections – often based on DNA –is essential for further scientific research. It is hard to communicate about a plant without using its scientific name.

A plant’s chemical composition can be extremely interesting. When you know a plant species has a medicinal use, it is worth the effort to look at close relatives of this species. One of the relatives might produce a more potent medicine.

The Hortus is not only home to botanical research, archaeological research has also been done on the preservation of organic residue on tools by burying them in the Tropical Glasshouses and digging them up later. Snails, bees and rose-ringed parakeets are all monitored in the Hortus, and the Pavement Plant Project is a great example of citizen science in the Hortus.

Hortus botanicus Leiden 2022 13

Roderick in de kas [foto] ©Simone Both

Spin in het web Het hart van de Hortus botanicus wordt gevormd door de levende plantencollecties. Het collectiebeheer is daarbij buitengewoon belangrijk. Geruime tijd was er een vacature voor deze functie bij de Hortus. Gelukkig is Roderick Bouman per 1 november begonnen als collectiebeheerder: de Hortus blij en Roderick zelf ook hartstikke blij. [tekst] Adri Mulder [foto’s] Simone Both, Roderick Bouman

R

Roderick is afkomstig uit Hilversum. Hij heeft zijn bachelor biologie behaald aan de universiteit van Utrecht.

Daarna is hij naar Leiden gekomen voor een master biologie met als specialisatierichting evolutie, biodiversiteit en conservatie. Tijdens één van zijn stages werkte hij aan het bestuivingssysteem van verschillende heidesoorten met twee maanden veldwerk in Zuid-Afrika onder leiding van Timo van der Niet. Het bleek dat verschillende soorten met kleine bloemen voornamelijk door honingbijen werden bestoven, geen aparte bestuiver per soort

dus. Maar individuele honingbijen leken wel consistent één soort te blijven bezoeken.

Paul Keßler benaderde Roderick in 2015 voor een promotieonderzoek bij de Hortus met als onderwerp het plantengeslacht Phyllanthus. Er komen bijna 900 soorten voor, verspreid over de tropen en subtropen van alle continenten, behalve Europa. Doel van het onderzoek was een stamboom van het geslacht te construeren. Dit bleek lastig, omdat uit DNA-onderzoek bleek dat het een vermengde groep betreft. Om dit probleem op te lossen is er op basis van morfologisch en DNA-onderzoek voor gekozen niet alle soorten in één geslacht onder te brengen,

Phyllanthus pulcher [foto] Roderick Bouman

14 Hortus botanicus Leiden 2022

maar tien nieuwe stambomen voor te stellen. Tegelijk keek Roderick ook naar de verspreidingsgeschiedenis en stoffen die mogelijk een medische werking hebben van een aantal soorten Phyllanthus in de Hortus.

Dit jaar hoopt Roderick te promoveren.

Voor het collectiebeheer in de Hortus is een goed gedocumenteerd systeem nodig, waarin alle in de Hortus voorkomende plantensoorten en exemplaren adequaat zijn opgenomen.

Uitgaande van zo’n systeem kun je samen met de Hortusorganisatie beslissen welke collecties versterkt moeten worden. Wensen hiervoor komen vanuit de wetenschap, maar ook vanuit communicatie en educatie. Kortom, de collectiebeheerder is een spin in het web. Van oudsher is de Leidse Hortus gespecialiseerd in planten uit Zuidoost-Azië door de banden met eerst de VOC en later met de botanische tuin in Bogor in Indonesië. Via Von Siebold kwamen veel Japanse planten naar de Hortus. Bij de Hortus komen verzoeken van wetenschappers binnen die onderzoek willen doen aan bepaalde plantensoorten. Roderick wil graag meer proactief bezig zijn: vanuit de Hortus bepaalde projecten entameren met behulp van de collectie. Maar hij gaat beginnen zich in te werken in het IrisBG collectiebeheersysteem dat in de Hortus wordt gebruikt, en zich verdiepen in alle regels die er tegenwoordig bestaan bij het verwerven van planten.

©Simone Both

[foto] Gerrit Dusseldorp

Wetenschappers in de Hortus

Dr. Young Hae Choi, universitair hoofddocent UL

Dr. Geeske Langejans, onderzoeker-docent TU Delft

[foto] Petra Sonius

Altijd had ik al van het pad in de grote kas willen stappen, me in een echte jungle wanen. In 2015 deed ik dat! Toentertijd onderzocht ik de preservatie van zetmeelkorrels op archeologische maalstenen, en via een experiment wilde ik kijken hoe goed/slecht deze korrels bewaren in een tropische omgeving. De Hortus stond heel positief tegenover onderzoek, en de experimentele maalstenen mochten er twee jaar liggen.

[foto] Tim Boerlijst

Het belang van natuurlijke producten voor ons leven staat buiten kijf.

De chemische complexiteit van natuurlijke hulpbronnen heeft het gebruik ervan echter belemmerd. Om dit probleem aan te pakken, heeft onze groep zich gericht op plantaardige exsudaten: natuurlijk gefilterde biomoleculen. Wetenswaardig is dat deze bestaan uit eenvoudige moleculen die op ziekteverwekkers werken. Dit belicht nieuwe mogelijkheden voor medicijnen afkomstig uit planten.

Sam Boerlijst MSc, promovendus UL Muggen hebben een ingewikkelde rol in de voedselketen. De larven eten algen en bacteriën en de volwassen muggen drinken nectar en soms bloed. Bij dit laatste kunnen ze ziektes over brengen. Muggen worden op hun beurt door een hoop dieren gegeten. Promovendus Sam Boerlijst onderzoekt of kikkers en salamanders gebruikt kunnen worden om hoge dichtheden muggen te onderdrukken om zo de kans op uitbraken te verkleinen.

In de loop van het jaar worden er filmpjes online gezet waarin deze wetenschappers nader ingaan op hun onderzoek. Wilt u daarover meer te weten komen Gebruik de QR-code. Of ga naar deze link: https://www. hortusleiden.nl/programma/tentoonstellingen/2022-jaarvan-de-wetenschap. Hiermee komt u op een webpagina van waaruit u de filmpjes kunt aanklikken. Staat het filmpje dat u wilt zien, hier nog niet bij? Probeer het later nog eens. Aan het eind van het jaar staat alles erop, ook verhalen van nog meer onderzoekers.

Dr. Rachel Love, Kalamazoo College Michigan USA Mijn onderzoek met planten van de Hortus botanicus betrof Nepenthes.

De indrukwekkende, met vloeistof gevulde bekers zijn spectaculair van vorm en dienen om insecten aan te trekken, te vangen en te verteren. Het gebruik van de collectie resulteerde in twee publicaties.

Voor de eerste oogstten we de houten stam van de plant om de kennis van de anatomische verscheidenheid van Nepenthes-hout in een fylogenetische context te plaatsen. Het betreft het intensiefste anatomische onderzoek van dit iconische geslacht tot op vandaag. Voor de tweede publicatie scanden we de bekers die in de kas groeiden met een laser om een gekwantificeerd profiel op te bouwen van de vorm en de klieren van de bekers tijdens de groeistadia ervan. Het was een eer te werken met deze historische en wonderbaarlijke collectie.

Hortus botanicus Leiden 2022 15

Portret van een Schotse plantenjager

Douglas’ groene erfenis Als je oog hebt voor groen, is elke stadswandeling een kleine reis rond de wereld. Vanuit de perken, tuinen en vensterbanken word je begroet door tal van Afrikaanse, Aziatische en Amerikaanse planten.

Van vrijwel elk cultuurgewas liggen de wortels in verre gewesten. Overigens is hier doorgaans sprake

A

van geassisteerde migratie. [tekst] Norbert Peeters [foto’s] Adri Mulder, Manfred Richter, Walter Siegmund

Als vanzelfsprekend zijn deze planten hier niet op eigen houtje heen gekomen.

Hun migratiegeschiedenis begon vaak bij onbekende plantenjagers die door kwekers en wetenschappelijke instituten op reis werden gestuurd om zaden en kiemplanten te verzamelen. In dit artikel wil ik een van deze plantenjagers aan de vergetelheid onttrekken: David Douglas (1799-1834).

voor de wetenschap. Douglas is van eenvoudige komaf. Als tuinman liep hij zichzelf in de kijker van de botanicus William Jackson Hooker, die hem voordraagt als plantenjager bij de Royal Horticultural Society.

In 1825 is hij op zijn tweede reis voor de sociëteit.

En opnieuw krijgt hij de nadrukkelijke opdracht om economisch interessante planten terug te sturen naar Engeland. Zodra hij voet aan wal zet, is het meteen raak.

Cape Disappointment

In de schaduw van de douglasspar

Op 9 april 1825 gaat het koopvaardijschip ‘William & Ann’ noodgedwongen voor anker bij Cape Disappointment aan de monding van de Columbiarivier (Oregon). Dichte mistbanken en zware regenbuien voorkomen een voortzetting van de reis stroomopwaarts.

Douglas besluit niet langer te wachten. Aan de kaap met deze mistroostige naam begint hij zijn botanische expeditie. Gehuld in een tartanjas, en vaak vergezeld door zijn compagnon Mr. A.R. McLeod, gaat deze horticulturele highlander op zoek naar nieuwe soorten

16 Hortus botanicus Leiden 2022

“Bij het betreden van de oever, was Gaultheria shallon de eerste plant die ik in mijn handen hield. Ik was zo blij dat ik bijna niets anders meer kon zien dan deze plant. Menzies observeerde correct dat deze plant welig groeit onder de dichte naaldwouden en een waardevolle aanvulling zou zijn op onze tuinen.” Sinds Douglas kennen we deze plantensoort als ‘Salal’ of wel appeltjesblad. En zoals hij voorspelt, slaat Salal aan en is het tot de dag van vandaag een graag geziene tuinplant.

Ook is de Schotse plantenjager verantwoordelijk voor de

Douglasspar [foto] Walter Siegmund

Houthakkers bezig met een Douglasspar ca. 1900

David Douglas (1799-1834)

‘Van vrijwel elk cultuurgewas liggen de wortels in verre gewesten’ Kegels van de Douglasspar [foto] Manfred Richter

Hortus botanicus Leiden 2022 17

Houthakken bij de Columbia rivier ca. 1900

introductie van andere populaire tuinplanten, zoals de siertrosbes (Ribes sanguineum), de prairielelie (Camassia quamash) en de mahoniestruik (Berberis aquifolium) met haar karakteristieke gele bloesem en hulstachtig blad. Maar er is één soort die Douglas’ signatuur draagt. De salal die Douglas verzamelt, staat in de schaduw van de zogeheten douglasspar.

Deze naaldboom is makkelijk te herkennen aan de karakteristieke kegels. De vrouwelijke kegel vertoont ronde schubben, waarboven de drietand van de zogeheten dekschub uitsteekt. Douglas was overigens niet de eerste Westerse botanicus die deze naaldboom observeerde. Die eer komt toe aan de eerdergenoemde Archibald Menzies. Douglas besluit zijn Schotse voorganger te eren door de naaldboom naar hem te vernoemen: Abies menziesii (thans Pseudotsuga menziesii).

‘Ik kan tevreden sterven’

Het gemak waarmee Douglas zijn eerste twee botanische ontdekkingen doet, staat in schril contrast met de rest van zijn reis. In het dagboek van zijn eerste tocht naar de Pacific Northwest vertelt hij laconiek over zijn ontmoetingen met ratelslangen, grizzlyberen en gewelddadige plaatselijke bewoners.

En wanneer dier en mens hem niet naar het leven staan, zijn het wel de elementen. Dagenlang kanoot, klautert en kuiert Douglas door weer en wind met een wetenschappelijk instrumentarium van dertig kilo

18 Hortus botanicus Leiden 2022

op zijn rug, zijn geweer over zijn ene schouder en zijn botaniseertrommel over de andere. Tijdens zijn tochten overleeft hij vaak op een noodrantsoen van thee, koekjes en de sporadische pechvogel die voor zijn vizier vliegt. En soms niet eens dat: “Sinds de vroege ochtend, noch eten noch drinken geproefd hebbend, leed ik zwaar onder dorst. Toch sliep ik een paar uur en droomde over bruisende watervallen met overhangende glinsterende regenbogen, waarvan de bedauwde nevel mijn hele lichaam bevochtigde, terwijl mijn lippen aan elkaar gelijmd waren van de dorst, en mijn uitgedroogde tong bijna ratelde in mijn mond.”

Anderhalf jaar na aankomst heeft Douglas’ reis een zware tol geëist. Mank en sneeuwblind schrijft de zesentwintigjarige op nieuwjaarsdag 1826 in zijn dagboek: “Het jaar beginnend in zo’n verre uithoek van de aarde, waar ik bijna verstoken ben van de beschaving, is er enige ruimte voor reflectie. (…) Nu ben ik hier en God alleen weet waar ik het volgende jaar kan zijn. Naar alle waarschijnlijkheid, als er geen verandering optreedt, zal ik in een korte tijd naar mijn graf worden gestuurd. Ik kan tevreden sterven.”

Berberis aquifolium

Cape Disappointment

Kegel van de suikerden [foto] Adri Mulder

Zoektocht naar de suikerden

In totaal introduceert Douglas meer dan tweehonderd nieuwe soorten voor de wetenschap. Daarbij behoren de naaldboomsoorten tot zijn meest gedenkwaardige vondsten. Hij is de eerste die een beschrijving geeft van de edelden (Abies procera), de kustden (Pinus contorta), de montereyden (Pinus radiata), de reuzenzilverspar (Abies amabilis) en de Sitkaspar (Picea sitchensis). Tongue in cheek schrijft hij aan zijn mentor William Hooker: “Je zult vast beginnen te denken dat ik naar believen nieuwe naaldbomen fabriceer.”

Maar er is één naaldboomsoort waarvoor hij zijn leven in de waagschaal legt. Deze immense den draagt reusachtige kegels aan de uiteindes van haar takken, als de gewichten van een koekoeksklok. De kegels kunnen wel 45 centimeter groot worden en bevatten zo’n tweehonderd tot vierhonderd gevleugelde zaden, die op het menu staan van eekhoorns en van de lokale bevolking. Zodra Douglas de enorme kegel onder ogen krijgt, gaat hij op jagerspad.

Hier is het belangrijk te vermelden dat Douglas nergens is zonder de bomenkennis van de plaatselijke bevolking. Dat geldt ook voor zijn zoektocht naar deze mysterieuze naaldboom. Hij komt pas op het juiste pad als hij aan een voorbijganger een tekening van de kegel laat zien. Die wijst hem direct in de juiste richting en besluit hem zelfs een poos te vergezellen. Uiteindelijk bereikt Douglas zijn reisdoel. Maar daar aangekomen blijken de statige stammen van de suikerdennen onbeklimbaar en in de wijde omtrek ligt nergens een kegel. Douglas legt zijn geweer aan en brengt met enkele welgemikte schoten wat takken naar beneden.

Het kabaal dat Douglas veroorzaakt, blijft niet onopgemerkt en een patrouille van acht lokale krijgers

komt een kijkje nemen. In eerste instantie lijken zij geen kwaad in de zin te hebben en gaan ze rustig zitten roken. Maar zodra Douglas merkt dat ze hun wapentuig strijdklaar maken, doet hij vijf passen achteruit en trekt zijn revolver en geweer. Na een staarwedstrijd van tien minuten, geeft de leider aan tabak te willen. Douglas gaat in op het aanbod, op voorwaarde dat zijn mannen hem assisteren met het verzamelen van kegels. Zodra de krijgers op zoek gaan, grijpt Douglas drie kegels en enkele takken en neemt de benen. Bij het vallen van de nacht pent hij in zijn dagboek: “ik schrijf nu liggend in het gras met een geladen geweer aan mijn zijde...” Hij besluit de suikerden te vernoemen naar de Britse botanicus Aylmer Bourke Lambert: Pinus lambertiana. Douglas had veel hoop voor de suikerden. Maar de boom slaat niet goed aan op Europees grondgebied.

Hortus botanicus Leiden 2021 19

Camassia quamash

Douglas’ erfenis

Op 35-jarige leeftijd sterft David Douglas onder mysterieuze omstandigheden tijdens een bergwandeling op het eiland Hawaii. Zijn stoffelijk overschot werd volledig vertrapt aangetroffen in een valkuil voor wilde runderen. Ondanks zijn korte leven liegt Douglas’ erfenis er niet om. De naaldboomsoorten die hij introduceerde brachten een transformatie teweeg in de houtindustrie. Vooral zijn douglasspar bleek een uiterst lucratief houtgewas. Deze boom leverde het hout voor telegraafpalen, spoorbielzen en talloze gebouwen, en bleek

Gaultheria shallon

een belangrijke steunbeer van de industriële revolutie. Tegelijkertijd resulteerde de populariteit van deze boom in een kaalslag van de Amerikaanse en Canadese Noordwestkust. Sinds de oprichting van de eerste zaagmolen in 1853 is tachtig procent van de douglaswouden verdwenen. In Nederland is de douglasspar veelvuldig aangeplant in bossen, parken en zelfs als straatboom. Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw wordt de soort als ‘ingeburgerd’ beschouwd. Achter het liefelijk groen van onze perken, tuinen en vensterbanken gaan vaak de meest bijzondere botanische verhalen schuil.

Douglas’ green legacy

If you are a plant enthusiast, every walk through the city is a small trip around the world. From the flower beds, gardens and windowsills you are greeted by numerous African, Asian and American plants. The roots of almost every cultivated crop lie in distant regions. It goes without saying that these plants did not come here by themselves, their arrival here was always an assisted migration. Their migration history often began with an anonymous plant hunter, sent out by affluent plant breeders or scientific institutes to collect seeds and seedlings. In this article I want to bring one of these plant hunters out of obscurity: David Douglas (1799-1834).

Geraadpleegde literatuur Douglas, D., 1914, Journal Kept by David Douglas During his Travels in North America 1823–1827, William Wesley & Son, Londen.

Greenwell, J., 1988, ‘Kaluakauka Revisited: The Death of David Douglas in Hawaii’, Hawaiian Journal of History, Vol. 22, pp. 147-169.

Hooker, W.J., 1904, ‘A Brief Memoir of the Life of Mr. David Douglas, with Extracts from His Letters’, The Quarterly of the Oregon Historical Society, Vol. 5, No. 3, pp. 223-229.

Mitchell, A.L. & S. House, 1999, David Douglas: Explorer and Botanist, Aurum Press, Londen.

Nisbet, J., 2012, David Douglas: A Naturalist at Work, Sasquatch Books, Seattle.

Nisbet, J., 2010, The Collector, David Douglas and the Natural History of the Northwest, Sasquatch Books, Seattle.

Oudemans, Th.C.W. & N.G.J. Peeters, 2015, Plantaardig: vegetatieve filosofie, KNNV Uitgeverij, Zeist.

20 Hortus botanicus Leiden 2022

ontwerpt mee aan bloei Hortus botanicus TUINREIZEN NAAR ALLE WINDSTREKEN TUINREIZEN NAAR ALLE WINDSTREKEN

IN 2022 GAAN DE TUINPOORTEN WEER VOOR U OPEN! Voor meer informatie: Voor meer informatie:

www.gardentours.nl www.gardentours.nl Tel.: 088 - 007 13 00, e-mail: info@gardentours.nl Tel.: 088 - 007 13 00, e-mail: info@gardentours.nl

architectenbureaugerardsmit.nl

EXCLUSIEF GARDELUXE

IEDER SEIZOEN ZIJN EIGEN CHARME ONDERHOUDSARM EN WEERBESTENDIG BUITENMEUBILAIR

Gardeluxe B.V. Gunnerstraat 39 NL-7595 KD Weerselo Tel: +31(0)541 66 95 97

info@gardeluxe.com www.gardeluxe.com

Gele helmbloem [foto] Marcia van Woensel

Burger weten schap

Regen deert ons niet [foto] Marcia van Woensel

Burgerwetenschap is een term die we steeds vaker horen. Er zijn apps, experimenten waar je aan mee kunt doen, bijen- en vlindertelweekenden... maar wat ís burgerwetenschap eigenlijk? [tekst] Robbert Folmer [foto’s] Stefanie uit den Boogaard, Anna van Kooij (Betweter Festival), Marcia van Woensel

22 Hortus botanicus Leiden 2022

B

‘Burgerwetenschap is ontzettend gaaf,’ vertelt Nienke Beets, promovenda in de wetenschapscommunicatie bij de Hortus botanicus, waarbij ze een nadruk legt op stoepplantjes. ‘Het is een manier om wetenschappelijk onderzoek te doen dat geheel of gedeeltelijk wordt uitgevoerd door mensen die zelf vaak geen wetenschapper van beroep zijn.’

Burgerwetenschap of ‘Citizen Science’ is geen gloednieuw vak, maar het is nu gemakkelijker dan ooit uit te voeren. In dit digitale tijdperk kunnen mensen via apps of websites hun waarnemingen invoeren. En als er genoeg data zijn, kunnen onderzoekers er interessante conclusies uit trekken.

Maar is die burgerwetenschap er dan alleen om het publiek te betrekken en verder niets? Volgens Nienke niet: ‘Je kunt het zien als een middel dat verrijkend werkt, niet alleen voor de burgers, maar ook voor de wetenschap zelf. Het is een soort secret sauce die je toevoegt en die onverwachte resultaten kan opleveren.’

Wat voor resultaten? ‘Je krijgt vragen die je nooit zelf zou stellen - maar ook antwoorden op je eigen vragen waar je zelf nooit op zou komen. Mensen van alle achtergronden kunnen meedenken en meevragen en dat kan alleen maar waarde toevoegen aan het onderzoek.’

Het is eigenlijk pas in de afgelopen 25 jaar dat er écht tijd wordt besteed aan burgerwetenschap. Er zijn veel projecten waarvoor burgers waarnemingen rapporteren tijdens vogel-, bijen-, vleermuisen andersoortige telweekenden, maar tot nog toe is het niet altijd duidelijk waar de verzamelde informatie belandt en wat ermee gebeurt. Veel van die informatie wordt dan ook helemaal niet gebruikt voor onderzoek - en dát is zonde, vindt Nienke. ‘Waarom niet? Wat zijn de problemen met de data? Zijn er manieren waarop we die toch kunnen gebruiken? Dat zijn belangrijke vragen voor de moderne burgerwetenschap.’

Nienke voegt zelf ook de daad bij het woord: ‘Ik maak de resultaten die uit het onderzoek komen beschikbaar op de website van het onderzoek. Iedereen kan dus die data zien, daar zelf onderzoek naar doen en eigen conclusies trekken - en die zelfs publiceren.’

Nienke over stoepplantjes bij het Betweter Festival [foto] Anna van Kooij (Betweter Festival)

Op de vraag of zo’n hoge graad van openheid niet het risico oplevert dat iemand anders er met de data vandoor gaat en een mooi artikel schrijft vóór de onderzoekers dat zelf kunnen doen, luidt het optimistische antwoord: ‘Het zou kunnen gebeuren. Je kunt je daar heel veel zorgen over maken, maar dit risico hoort er een beetje bij.’ Het ouderwetse beeld van wetenschappers die met elkaar concurreren past dan ook niet in de moderne burgerwetenschap: ‘het is een samenwerking op elk front, zowel met medewetenschappers als met burgers.’

Bent u benieuwd naar burgerwetenschap? Doe mee aan het stoepplantjesonderzoek van de Hortus en Nienke Beets, via www.stoepplantjesonderzoek.nl. Volg het project via social media @stoepplantjes op Instagram, Twitter en Facebook.

Nienke Beets [foto} Stefanie uit den Boogaard

‘Burgerwetenschap is nu gemakkelijker dan ooit uit te voeren.’

Hortus botanicus Leiden 2022 23

Kids in de hortus [tekst] Margot Lodewijk

Konden planten vroeger op wereldreis?

Wardse kist van kunstenaar Thomas Swinkels

Ja, dat kon! Althans vanaf zo’n tweehonderd jaar geleden. Toen vond de Engelse meneer Ward een speciale kist uit. Deze ‘wardse kist’ was een mobiel terrarium waarin exotische planten de barre, lange zeetochten vanuit het verre oosten konden overleven. Op het plaatje kun je zien hoe een wardse kist eruitzag. Mooi hè?

We vinden het nu wel een beetje gek dat we zomaar tropische planten meebrachten van die verre reizen. Soms is het ook niet zo fijn gebleken en zitten we met de gebakken peren. Zo is de Japanse duizendknoop bijvoorbeeld enorm gaan woekeren in ons kikkerlandje. En wegkrijgen… Ho maar, dat lukt niet meer.

Wardse kist [tekening] Kaylee Ermes

In de Hortus staat een moderne wardse kist van kunstenaar Thomas Swinkels. Hij vindt dat zeecontainers de wardse kisten van nu zijn. Wil je dit kunstwerk zien? Kom dan naar de achteringang van de kassen in de Hortus. Het kunstwerk staat hier tot oktober 2022.

lf je e z k a Ma huis t t s i k e wards

1. Pak een weckpot, verzamel wat mos

en kies je plantjes uit. Denk aan kleine varens. Het belangrijkste is dat ze niet te groot worden.

2. Maak het mos een beetje vochtig en doe het op de bodem van de weckpot.

3. Zet de plantjes erin en sluit je eigen wardse kist af met de deksel van de weckpot.

SE KISTJES ZOEK DE WARD IN DE HORT US

s speuren naar kun je in de Hortu e Vanaf april 2022 zitten allerlei leuk tjes. In de kistjes e w n pe kleine wardse kis lap Dat verk ke opdrachten? opdrachten. Wel l van de Hortus om ke in w kunt in de natuurlijk niet. Je r! agen. Veel plezie de speurtocht vr

HOEVEEL WARDSE KISTJES TEL JIJ? Speur alvast naar wardse kistjes…

Hoeveel tel jij er op deze pagina?

We hebben ze voor je verstopt.

De uitkomst vind je ook ergens op deze pagina.

24 Hortus botanicus Leiden 2022

Vroegeling

DOE MEE MET HET STOEPPLANTJESONDERZOEK Stoepplantjes zijn ontzettend belangrijk. Ze koelen de stad, zijn goed voor een schone (stads)lucht en zorgen ervoor dat water sneller wegloopt als het regent.

Welke stoepplanten groeien er voor jouw deur? Daar zijn we heel benieuwd naar.

Laat je het ons weten? Op deze website kun je lezen hoe je meedoet: www.stoepplantjesonderzoek.nl. Het is echt heel makkelijk en je hoeft geen tuin te hebben. Wil je meer weten over stoepplantjes? Kijk hiervoor op de website van de Hortus.

Word jeugdvriend van de Hortus

Stoepplantjes maken zelf trouwens ook van alles mee. Livia de Beaufort schreef een aantal verhalen over hun avonturen.

Wil je er eentje lezen?

Kijk op de website www.hortusleiden.nl bij ‘Plan je bezoek’ en dan bij ‘Kids’, daar vind je een mooi stoepplantjesverhaal!

Wil je ook onze jeugdvriend worden?

Daar zouden we heel blij mee zijn.

Dan kun je meehelpen om onze prachtige botanische tuin te laten bestaan. Plus: samen met jou kunnen we het enthousiasme voor de natuur doorgeven en zorgen we voor allerlei leuke activiteiten in de Hortus.

Verder krijg je als jeugdvriend allerlei extraatjes. Lees meer hierover op onze website www.hortusleiden.nl bij ‘Steun de hortus’. Dit is ook de plek waar je je kunt aanmelden. Doe je ook mee?

Speerdistel

Kleuterdans

Ben je nog heel jong? Dan ben je vast niet zo’n uitslaper!

Neem je (groot)ouders daarom ’s ochtends vroeg eens mee naar de Hortus. Met een koffie to go voor hen melden jullie je op het Notenveld bij Maxime. Dansen op kleurige stapstenen, spelen, voorlezen… Maxime maakt er een vrolijk uurtje van.

7 kistjes

Deelname aan kleuterdans is kosteloos. Wel is een entreekaartje voor de Hortus nodig. Voor kinderen tot en met drie jaar is de entree gratis. Is het onverhoopt slecht weer, dan is deze activiteit binnen. Kijk op onze site in de agenda wanneer kleuterdans wordt georganiseerd.

spelende kinderen [tekening] Kaylee Ermes Hortus botanicus Leiden 2021 25

De Clusiusstichting

Tomaat, Georg Oellinger, 1553, University Library of the FAU Erlangen-Nürnberg, Germany

35 jaar Tuinen, Cultuur en Wetenschap [tekst] Pieter Baas, Martine Mondt-Schouten en Gerda van Uffelen [foto’s] Bas van Hattum, Christiaan van der Hoeven [afbeeldingen] Universitaire Bibliotheken Leiden

26 Hortus botanicus Leiden 2022

Martine Mondt-Schouten [foto] Bas van Hattum

Oprichting en doelstelling

Het waren woelige tijden voor de Leidse Hortus toen in 1986 de Clusiusstichting werd opgericht.

Bezuinigingsdreigingen waren niet van de lucht, en een luisterrijk eeuwfeest zou goed van pas komen om die dreigingen het hoofd te bieden. Maar was de oprichtingsdatum nu 1587 of 1590? Daarover verschilden de meningen: oorspronkelijk dacht men dat de Hortus in 1587 was gesticht, maar nader onderzoek leerde dat in dat jaar de universiteit alleen de intentie had uitgesproken. De stad Leiden gaf pas in 1590 daadwerkelijk toestemming om de ‘Ledige plaetse’ achter het Academiegebouw voor de aanleg van een Hortus te gebruiken. Daardoor kreeg de Clusiusstichting ongevraagd de tijd om voor het jubileumjaar 1990 van de Hortus uitgebreid fondsen te werven. Hiermee werden het ontwerp en de aanleg van de Siebold gedenktuin gefinancierd evenals de renovatie van de Clusiustuin, toen verborgen achter een muur aan de 5e Binnenvestgracht. Hieraan herinneren het paviljoentje en de bollenbox die nog steeds in de Clusiustuin, sinds 2009 weer op de oorspronkelijke plek in de Voortuin, te bewonderen zijn.

Hoewel aanvankelijk dus vooral bedoeld als ondersteuning van de Hortus, was de doelstelling van de Clusiusstichting veel breder, namelijk het bevorderen van belangstelling voor onderzoek aan de historische en culturele aspecten van de tuin. Die brede doelstelling kreeg ook vorm in het jubileumjaar 1990 toen het internationale symposium ‘The Authentic Garden’ werd georganiseerd.

Tinde van Andel [foto] Christiaan van der Hoeven

Symposia en lezingen

Vanaf de oprichting organiseerde de stichting druk bezochte Clusiussymposia over een grote diversiteit aan onderwerpen - zie het kader op de volgende pagina. Al die thema’s op een rijtje geven goed aan hoe breed en boeiend het aandachtsgebied van de Clusiusstichting is. Steeds was er wel iets nieuws te leren. De voordrachten over de aanleg van prachtparken op de vuilnisbelt van Tel-Aviv en op de stortplaatsen van de mijnen en zware industrie in het Ruhrgebied, maakten grote indruk (2009). Ook de rol van de Floriades en andere wereldtentoonstellingen in het duurzame parklandschap van steden als Londen, Parijs, Amsterdam, Rotterdam en Zoetermeer was een eye-opener en is nog steeds relevant nu toekomstige Floriades ter discussie staan. Lezingen op het grensvlak van kunst en wetenschap werden zeer gewaardeerd, en de Clusiusstichting slaagde er steeds in prominente internationale sprekers aan te trekken. Als de pandemie er niet tussen was gekomen, had er op 18 maart 2020 een symposium over Von Siebold’s invloed in Europa plaatsgevonden.

Dat symposium met een keur van sprekers houdt u nog tegoed in 2022.

‘Maar was de oprichtingsdatum nu 1587 of 1590?

Daarover verschilden de meningen.’

Hortus botanicus Leiden 2022 27

Clusiusleerstoel

Een ander wapenfeit van de Stichting is de instelling van de Clusiusleerstoel aan de Universiteit Leiden in 2002, een leeropdracht die interdisciplinair is en vakgebieden uit zowel de Geestes- als de Natuurwetenschappen bestrijkt. Erik de Jong bekleedde als eerste deze leerstoel in ’De Geschiedenis van Tuin en Landschapsarchitectuur’. In 2009 werd hij opgevolgd door Nicolas Robin. Na diens vertrek naar Zwitserland verhuisde de leerstoel van de Faculteit der Geesteswetenschappen naar de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen, met als veranderde leeropdracht ‘Geschiedenis van Botanie en Tuinen’.

Vanaf 2017 bekleedt Tinde van Andel deze bijzondere leerstoel. Als etnobotanica, verbonden aan Naturalis en de Wageningse Universiteit, besteedt zij onder andere aandacht aan de geschiedenis van de eerste herbaria, waarin veel informatie over cultuurgewassen is te ontdekken. Ze heeft de afgelopen jaren een uitgebreid netwerk van specialisten om zich heen verzameld, waarvan dankbaar gebruik gemaakt wordt voor de publiekslezingen die de Clusiusstichting vanaf 2021 samen met de Vrienden van de Hortus organiseert.

Clusiusdonateur

Financiële bijdragen van donateurs zijn onontbeerlijk voor het kunnen voortzetten van de doelstellingen en activiteiten, zoals internationale symposia, lezingen en de Clusiusleerstoel. U kunt de stichting steunen door donateur te worden. Op onze website www.clusiusstichting.nl kunt u vinden hoe u ‘clusiusdonateur’ kunt worden. Gebouwd op een stevig historisch fundament ambieert de Clusiusstichting een mooie toekomst, in nauwe samenwerking met de Hortus botanicus en zijn Vrienden, zoals het ook ooit is begonnen.

‘U kunt de stichting steunen door donateur te worden.’

Voorzitters

In de eerste jaren van haar bestaan pakte de Stichting flink uit onder voorzitterschap van Kees Cath, voorzitter van het College van Bestuur van de Universiteit. Cath werd in 1999 opgevolgd door Adriaan van der Staay, tijdens zijn werkzame leven voorzitter van het Sociaal en Cultureel Planbureau.

Verschillende pepers, Seikei zusetsu

Sinds november 2020 heeft de Clusiusstichting een nieuwe voorzitter: Martine Mondt-Schouten, die na ruim 20 jaar Adriaan van der Staay is opgevolgd. Ook zij vindt het belangrijk dat er aandacht blijft voor de geschiedenis van de botanie, waarin nog zo veel valt te ontdekken. Zij initieerde de nieuwe samenwerking met de Vrienden van de Hortus, die meteen al in 2021 zichtbaar werd door enkele lezingen: Tinde van Andel over de geschiedenis van de tomaat en Anastasia Stefanaki over de oorsprong van de bostulp.

Martine is al meer dan 30 jaar Hortusvriend.

Ook heeft zij de Vaantjesboom dichtbij de vijver geadopteerd. Ze is jurist en heeft gewerkt als rechter, als vice-president van de rechtbank in Den Haag en als staatsraad bij de Raad van State.

Ze studeerde in Utrecht en is nu secretaris van de Hofvijverkring, een kring van Utrechtse alumni die jonge wetenschappers de gelegenheid geeft belangrijke internationale congressen te bezoeken of twee of drie maanden onderzoek te doen aan een buitenlandse universiteit. Dat past goed bij haar ambitie om ook met de Clusiusstichting onderzoek te stimuleren en te presenteren aan een breed publiek.

Clusius, Jacob de Monte (1585)

28 Hortus botanicus Leiden 2022

Door de Stichting georganiseerde symposia 1990 Internationaal symposium ‘The Authentic Garden’* 1994 Tulpen in wetenschap en kunst 1997 Bloementheaters – kunst en wetenschap in 18e eeuwse bloemstukken en schilderijen 2001 Hortus: gesloten of open, zichtbaar of onzichtbaar?

2005 Planten in het Egypte van de Farao’s 2006 Chinese landschappen en tuinen 2007 Japanse tuinen: traditie en moderniteit 2008 De Watertuin 2009 Van Afval naar Tuin (’From Garbage to Garden’) 2010 De Literaire tuin 2011 Tuinen en Maatschappij 2012 Chinese Kruiden en Tuinen 2015 Anders Tuinieren 2018 De Dageraad van de Plantkunde – 16e eeuwse beelden van de natuur Deze lezingen werden vaak na afloop gepubliceerd.

Een bundeling van alle lezingen van dit symposium werd gepubliceerd, onder redactie van Leslie Tjon Sie Fat en Erik de Jong. Dit inmiddels klassieke werk over tuingeschiedenis is alleen nog antiquarisch te verkrijgen, maar te raadplegen op https:// repository.naturalis.nl/pub/451562.

*

The Clusius Foundation – 35 years Gardens, Culture and Science The mission of the Clusius Foundation is to enhance interest and research of historical and cultural aspects of the garden.

The Clusius Foundation was founded in 1986. This provided time to raise funds for the 400th anniversary of the Hortus in 1990.

These financed the design and construction of the Von Siebold Memorial Garden and the renovation of the Clusius Grden.

The foundation organised various lectures on the junction of art and science, which have attracted prominent international speakers over the years. These lectures are still organised today.

In 2002, the Foundation presented Leiden University with the Clusius Chair. An interdisciplinary learning position covering subjects from both Humanities and Natural Sciences. After Erik de Jong and Nicolas Robin, ethnobotanist Tinde van Andel now holds this chair. Amongst other things, she focuses on the history of the first herbariums, which hold a great deal of information on cultivated plants.

The financial contributions of donors are essential to continue these goals and activities, such as international symposiums, lectures, and the Clusius Chair. Support the foundation by becoming a donor, see www.clusiusstichting.nl.

With its strong historical foundation, the Clusius Foundation has the ambition to create a rich future, in close collaboration with the Hortus botanicus and its Friends. Just like we started back in 1986.

Afbeeldingen van allerlei Japanse planten, Kuniyasu Katsuragawa

Hortus botanicus Leiden 2022 29

Adopteer

een boom

De Hortus botanicus biedt de mogelijkheid om bomen en planten te ‘adopteren’ voor een bepaalde periode. Zo zijn er meer dan vijftig monumentale bomen van honderd jaar of ouder. Door te adopteren draagt u actief bij aan het behoud van onze bijzondere collecties. [tekst] Jack Sluijs [foto’s] Adri Mulder

30 Hortus botanicus Leiden 2022

E

Steun de Hortus de favoriete boom is van veel bezoekers en Adopteer medewerkerseen vanboom de Hortus.

Er kunnen veel redenen zijn om tot adoptie van een boom over te gaan. Liefde voor de natuur, een gedenkwaardig geschenk voor iemand, maar ook het bereiken van een mijlpaal in het leven zoals een jubileum of het herdenken van een verlies.

In het boekje ‘Gewortelde Liefde’ komen diverse Adoptanten aan het woord met heel persoonlijke en soms ontroerende verhalen.

De heer Popp en zijn echtgenote mevrouw PoppSnijders zijn enthousiaste Adoptanten. Zij kennen de Hortus al heel lang. Van oorsprong Amsterdammer, had de heer Popp van jongs af aan al een band met Leiden, waar zijn familie vandaan kwam. Hij had als kind al veel interesse in de natuur en ging dus al jong regelmatig naar de Hortus. Mevrouw PoppSnijders is geboren in Leiden, vlakbij de Hortus in de Doelensteeg.

Als kind kwam zij soms wel ‘clandestien’ de Hortus bezoeken via een plankbruggetje over de Vijfde Binnenvestgracht, of over het ijs als het gevroren had. Beiden houden veel van de stad Leiden en van de Hortus die ze regelmatig bezoeken.

Zij delen ook hun liefde voor de natuur. Ze hebben zelf geen tuin meer, maar vonden in de Hortus daarvoor een prima vervanger waar ze nu, bij elk bezoek hun ‘eigen’ trompetboom kunnen bezoeken.

Want in 2007 heeft het paar na afstemming met Carla Teune die toen de Hortulanus was, de Catalpa bignonioides aan de singelkant geadopteerd. Het is een prachtige karakteristieke boom en zij wilden graag een bijdrage leveren aan het behoud ervan. Later hebben zij hun adoptieprogramma uitgebreid met een vijfjarige adoptieperiode voor de grote Ginkgo biloba. De boom van het beroemde gedicht van Goethe die, mede vanwege de prachtige vorm en omvang, ook

De heer en mevrouw Popp hebben beiden chemie gestudeerd aan de VU in Amsterdam.

Daar hebben zij elkaar ook leren kennen. Als ervaren rugzak-kampeerders en wandelaars determineren zij, gewapend met de Flora, de planten en bomen die zij onderweg tegenkomen. Die grote interesse voor de levende natuur ligt ten grondslag aan hun waardering voor een instituut als de Hortus in Leiden.

In 2010 hebben zij via het Prins Bernhard Cultuurfonds het Popp-Snijders Bomenfonds opgericht. Doelstelling van dit fonds is het stimuleren van het onderhoud en de instandhouding van monumentale of beeldbepalende bomen, bij voorkeur in Zuid-Holland en meer speciaal in Leiden. Het eerste project was een bijdrage aan het herstel van landgoed Huys te Warmont. Andere projecten zijn bijvoorbeeld het herstel van de cultuurhistorische buitenplaats Berbice in Voorschoten en de natuurontwikkeling in het Staelduinse bos in ’s-Gravenzande.

Ook is recent een stek van een tulpenboom geplant in de binnentuin van Rijksmuseum Boerhaave. Een stek die afkomstig is van een boom die nog door Herman Boerhaave zelf op Oud-Poelgeest is geplant en die waarschijnlijk weer een stek was van de tulpenboom uit onze Hortus.

Het echtpaar heeft een brede interesse. Dat blijkt wel uit al hun activiteiten. En dankzij het door hen opgerichte fonds komen ze in contact met allerlei mensen die op de een of andere manier bij de door hen gesteunde projecten betrokken zijn. Denk bijvoorbeeld ook aan de Adoptantenbijeenkomsten bij de Hortus. Zo leer je elke dag weer iets nieuws, over planten, bomen en over de mensen die erbij horen.

Legaat Rob Goedbloed: eerbetoon aan Rosemarie [tekst] Adri Mulder

Door Vriend of Adoptant te worden steunt u de Hortus en draagt u bij aan het behoud van de oudste botanische tuin van Nederland. Ook kunt u de Hortus bedenken in uw testament. Zo deelt u uw betrokkenheid met nieuwe generaties.

Vorig jaar ontving de Hortus via de Vriendenstichting een aanzienlijk legaat van de heer Rob Goedbloed. Hij en zijn vrouw Rosemarie hebben allebei in Leiden gestudeerd, hij medicijnen, zij biologie. Beiden, maar vooral Rosemarie, hielden veel van de natuur. Ze kwamen regelmatig in de Hortus, waar ze in hun studietijd al veel waardering voor hadden gekregen en van hadden genoten. Later bezochten ze ook graag andere botanische tuinen. Rosemarie is tien jaar eerder overleden dan Rob die 102 jaar oud is geworden. Dat Rob de Hortus in zijn testament heeft bedacht, heeft als voornaamste reden dat zijn vrouw zo veel van de natuur en van de Hortus heeft gehouden. Het legaat is een eerbetoon aan Rosemarie. [foto’s] Cunie Sleijpen

Hortus botanicus Leiden 2022 31

Steun de Hortus

Adopteer een boom

You don’t have to speak Dutch to become a Friend of the Leiden botanic garden. See www.hortusleiden.nl/en at ‘Support the Hortus’

Vriend worden?

Houdt u van de natuur en draagt u de Hortus een warm hart toe? Word dan Vriend van de Leidse Hortus. Als Vriend steunt u de oudste botanische tuin van Nederland en kunt u deze het hele jaar door zo vaak bezoeken als u wilt. Met uw steun kunnen we projecten realiseren zoals renovatie van de tuin en kassen, publieksprogrammering en onderwijsprojecten.

Verschillende Vriendschapsvormen Hortusvriend 1 persoon Vrije toegang tot de Hortus en Vriendenevenementen voor 1 persoon

€27,50 per jaar

Hortusvriend 2 personen (met introducé of partner) Vrije toegang tot de Hortus en Vriendenevenementen voor 2 personen

€40,- per jaar

Hortusjeugdvriend (t/m 16 jaar) Vrije toegang tot de Hortus en Vriendenevenementen voor 1 persoon

€15,- per jaar

Clusiusvriend Vrije toegang tot de Hortus en Vriendenevenementen voor 4 personen

€100,- per jaar

Bij alle Vriendschapsvormen wordt u uitgenodigd voor de jaarlijkse Winterlezing, de Vriendendag en ontvangt u 1x per jaar het Hortusmagazine. Zie voor nadere informatie over de verschillende Vriendschapsvormen en overige voordelen www.hortusleiden.nl/steun-de-hortus.

Schenken en nalaten De Leidse Hortus is meer dan een groene oase in de stad. De bijzondere plantencollectie, het onderzoek dat eraan gedaan wordt, het waarborgen van biodiversiteit, de schoonheid ervan, dit alles moet gekoesterd worden. Het spreekt vanzelf dat de eeuwenoude botanische tuin midden in de historische binnenstad van Leiden nu en in de toekomst behouden moet blijven. Door te schenken of de Hortus in uw testament op te nemen draagt u bij aan deze toekomst en blijft u voortleven in onze Hortus. Kijk voor meer informatie over schenken en nalaten op onze website: www.hortusleiden. nl/steun-de-hortus/schenken-en-nalaten of neem contact op met Patricia Vandecasteele via p.g.m.vandecasteele@hortus.leidenuniv.nl.

ANBI De Stichting Vrienden van de Leidse Hortus heeft een culturele ANBI-status. Dit betekent dat er belastingvoordeel kan zijn in het geval dat u een schenking doet aan de stichting. De belastingdienst maakt een onderscheid tussen particuliere giften en giften door bedrijven. Zie voor meer informatie: www.hortusleiden.nl/anbi.

32 Hortus botanicus Leiden 2022

Naast Vriend worden, kunt u de Hortus ook nog op een andere manier steunen, namelijk door uw favoriete plant of boom te adopteren. Veel van de bomen en struiken in de Hortus zijn al eeuwenoud en hebben daarom speciale verzorging en aandacht nodig.

De Hortus stelt u in de gelegenheid voor een bepaalde periode één of meerdere bomen en/of struiken te adopteren. Adopteren kan vanaf € 250,- per jaar.

Iemand een adoptie cadeau doen kan ook. Een uniek en inspirerend geschenk voor een jubileum of ter nagedachtenis aan een dierbare. U kunt per jaar beslissen of u uw adoptie wilt voortzetten. Als adoptant hebt u toegang tot de Hortus en Vriendenevenementen voor 4 personen.

Zie voor een greep uit de te adopteren bomen pagina 28 van dit magazine. Voor meer informatie over de te adopteren planten en bomen kunt u terecht op de website van de Hortus: www.hortusleiden.nl/steunde-hortus/overzicht/adopteer-een-boom. U kunt ook contact opnemen kantoor van de Hortus: op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur bereikbaar op T 071 5275 144 of via hortus@hortus.leidenuniv.nl.

Enorm veel belangstelling

Happening in de Hortus Meestal komen we in ‘Hortus Leiden’ niet terug op gebeurtenissen van het afgelopen jaar. Maar de happening die eind oktober in de Hortus plaats vond, was zo bijzonder dat enige aandacht ervoor niet mag ontbreken. [tekst] Adri Mulder [foto’s] Jan Meijvogel

Amorphophallus decus-silvae

D

Door de goede zorgen van vrijwilliger Rudmer Postma kwam een exemplaar van de Amorphophallus decus-silvae, voor het gemak ‘penisplant’ genoemd, in bloei, een zeer zeldzame plant van West -Java. Hoofd Kassen Rogier van Vugt heeft talloze media te woord gestaan, van TV West en Vroege Vogels tot een nationaal radioprogramma in Canada. Hij heeft zelfs live aan tafel opgetreden in het NPO1-programma Op1. De bloeiende penisplant werd een ware mediahype. Een en ander had tot gevolg dat de rij belangstellenden op een gegeven moment tot op het Rapenburg stond. Duizenden mensen hebben in enkele dagen de Hortus bezocht om een blik op te vangen van dit wonder. Veel vrijwilligers hebben hun best gedaan alles in goede banen te leiden en het publiek voor te lichten.

Een luikje

Stuifmeel wordt verzameld

Oogst

De Amorphophallus groeit alleen in een omgeving waarin het zeer warm en redelijk vochtig is. De bloei kent een vrouwelijke en een mannelijke fase. Eenmaal in bloei heeft de plant een lange stengel met daarop een fallusachtig deel van ongeveer een halve meter. Op het moment dat de vrouwelijk bloemetjes gaan bloeien warmt de bloeikolf (het witte fallusvormige gedeelte van de bloeiwijze) op en verspreidt tegelijkertijd een penetrante geur van rottend vlees. Vliegen en andere bestuivers komen massaal op deze geur af. Als de vrouwelijke bloemen zijn afgestorven, stopt de plant met stinken. De mannelijke bloemen komen dan pas in bloei en produceren stuifmeel. Op deze manier voorkomt de plant zelfbestuiving. Rudmer en Rogier hebben stuifmeel verzameld door een luikje in het omhulsel rond de bloeikolf te maken. Het stuifmeel is onmiddellijk diep ingevroren. Nu maar hopen dat ergens een andere Amorphophallus decus-silvae gaat bloeien, bijvoorbeeld in de Plantentuin Meise in België. Dan zouden de vrouwelijke bloemetjes daar bestoven kunnen worden met het Leidse stuifmeel, waarna er nieuwe zaden kunnen worden gevormd.

Hortus botanicus Leiden 2022 33

Barbara met Erycina pusilla [foto] Petra Sonius

Evolutie

van planten onderzocht Sommige onderzoekers komen eenmalig naar de Hortus botanicus, terwijl andere bijna tot het vaste personeel gerekend kunnen worden en zelfs de sleutel hebben tot de tuin en kassen. Professor Barbara Gravendeel behoort tot de laatste categorie. Zij heeft heel veel onderzoeken naar de Hortus gebracht. In een interview vertelt ze hoe dat zo is gekomen. [tekst] Rogier van Vugt [foto’s] Bram Belloni, Jan Meijvogel, Adri Mulder, Petra Sonius

34 Hortus botanicus Leiden 2022

Chelonistele dentifera [foto] Jan Meijvogel

W

We kennen je als een onderzoekster die veel mensen begeleidt in hun studie.

Maar wat is je eigen achtergrond? Hoe ben je bij planten terecht gekomen?

Ik ben in 1968 in Utrecht geboren en opgegroeid in wat nu Leidsche Rijn heet. Toen was dat nog een landelijk gebied vol oude hoogstamboomgaarden. Nu ligt daar een grote woonwijk. Ik wist al vroeg dat ik later iets met wilde planten wilde doen. Daarom ben ik biologie gaan studeren aan de Universiteit Utrecht.

Voor mijn afstudeerstages heb ik onderzoek gedaan naar de invloed van kapbeheer op orchideeën en andere inheemse planten, zowel in het Savelsbos in Zuid Limburg als in het tropisch regenwoud in de Guyana’s. In 2000 ben ik in Leiden bij het voormalige Nationaal Herbarium Nederland gepromoveerd op inheemse orchideeën van Zuidoost-Azië.

Het Nationaal Herbarium lag natuurlijk in Leiden.

Ben je zo bij de Hortus botanicus terecht gekomen?

Ik herinner me mijn allereerste bezoek aan de Hortus botanicus in Leiden nog goed. Dat was in de winter van 1996. Leiden was bedekt met een dik pak sneeuw.

Samen met Ed de Vogel en André Schuiteman glibberde ik over beijzelde tegels naar de tropische kassen. Het contrast met de witte kou buiten en de overweldigende hoeveelheid felgekleurde tropische orchideeën en andere planten onder het warme glas vond ik heel indrukwekkend. Tijdens en na mijn promotieonderzoek heb ik samen met PhD-studenten uit Nepal en Indonesië de systematiek van de Coelogyne’s helpen moderniseren met behulp van DNA. Uit DNA-onderzoek bleek dat de Chelonistele’s en Dendrochilum’s uit de kassen van de Leidse Hortus ook tot de Coelogyne’s behoren.

Dat begrepen we eerst niet zo goed vanwege de morfologische verschillen. Maar inmiddels worden in de laatste ‘witte vlekken op de wereldkaart’ steeds meer inheemse soorten ontdekt met intermediaire uiterlijke

Coelogyne punctulata [foto] Jan Meijvogel

kenmerken die onze moleculaire indeling ondersteunen.

Nadat de Tree of Life* voor planten grotendeels was opgehelderd, ben ik tussen 2011 en 2019 als lector bij de Hogeschool Leiden samen met promovendi en postdocs uit Nederland, Duitsland en Indonesië de genetische basis van bloemen en vruchten gaan ontrafelen.

Sommige planten, waaronder veel orchideeën, zijn bedriegers. Ze bieden bestuivers géén beloning in de vorm van nectar of pollen. Door het nabootsen van de vorm, kleur en/of geur van de bloem van een plant die wel een beloning biedt, of een vrouwtjesinsect, worden bedriegende bloemen door insecten bezocht.

De bloemen van de zandraket hebben die eigenschap niet, terwijl juist daarop alle genetische modellen waren gebaseerd. Inmiddels hebben we nieuwe modellen ontwikkeld, die verklaren waarom orchideeën als Erycina en Phalaenopsis en de lantaarnplant Ceropegia veel complexere bloemen hebben dan de zandraket.

Na de tropische orchideeën kwam uiteindelijk ook weer een inheemse groep orchideeën op je pad, de bijenorchis-soorten. Dat zijn van die bedriegers. De Hortus heeft er een grote collectie van. Zijn aan deze collectie recentelijk nog mooie ontdekkingen gedaan?

Jazeker. Bij Ophrys (de bijenorchissen) ging men er lang van uit dat alleen de lip van de bloem een rol speelde in het lokken van mannetjesbijen. De bijenorchis wordt bestoven door mannelijke langhoornbijen,

Hortus botanicus Leiden 2022 35

die de bloem voor een vrouwelijke bij aanzien en ermee proberen te paren. Casper van der Kooi deed hierover een interessante ontdekking. Hij heeft samen met een masterstudent en mij onderzocht waarom de bijenorchis het de laatste jaren zo goed doet in de Randstad. Het blijkt dat de roze kelkblaadjes van de bijenorchis ook meedoen met dit bedrog. Vrouwelijke Langhoornbijen zoeken namelijk naar honing in bloemen van rode klaver en nauwe verwanten met veelal dezelfde bloemkleur.

De bijenorchis doet dus niet alleen een vrouwtjesbij na, maar ook een vrouwtjesbij op haar favoriete drachtplant!

Juist die drachtplanten doen het goed in de steden.

Daarvan profiteren kritischere soorten als de bijenorchis.

Heeft een bestuiver eenmaal een bloem bezocht, dan ontwikkelt het vruchtbeginsel zich doorgaans tot één of meer vruchten vol met zaden. Daarin blijkt verrassend veel variatie te zitten. Door bloemen in de kassen van de Leidse Hortus met de hand te bestuiven hebben we vruchten laten rijpen en die onder de microscoop bekeken. Sommige plantensoorten ontwikkelen vruchten die als ze rij zij openspringen. Andere soorten maken vruchten die gesloten blijven en door dieren worden opgegeten en verspreid. Planten verplaatsen zich voornamelijk via hun vruchten en/of zaden. Door aanpassingen in het aantal openingen van een vrucht, het al dan niet verhouten van bepaalde cellen, in zaadgewicht en/of grootte kan een plantensoort zich aanpassen aan een veranderende wereld.

Het is duidelijk dat orchideeën je specialiteit zijn.

Maar naast orchideeën werk je ook regelmatig aan andere onderwerpen. Wat zijn enkele hoogtepunten volgens jou?

Als bijzonder hoogleraar bij Naturalis en de Radboud Universiteit in Nijmegen ben ik in de afgelopen twee jaar gestart met onderzoek aan wilde planten in het antropoceen**. Bachelorstudenten ontdekten dat de zaadpluizen van de paardenbloem in steden veel meer in grootte en gewicht variëren dan in de vrije natuur. Zo is de kans op succesvolle kieming in een nog onbezette voeg tussen straatstenen zo groot mogelijk. We hebben in het herbarium van Naturalis een paardenbloem gevonden die meer dan 100 jaar geleden in de Leidse Hortus verzameld is. Die konden we mooi vergelijken met de huidige populatie. In de afgelopen eeuw veranderde Leiden in één van de meest versteende steden van Nederland. Door transplantatieexperimenten met paardenbloemen, uitgevoerd op het NIOO (Nederlands Instituut voor Ecologie), en kruisingen met de orchideeënsoort Erycina pusilla in het lab van Naturalis krijgen we steeds meer aanwijzingen dat variatie in zaadgrootte bij deze plantensoorten genetisch bepaald wordt. We hopen de komende jaren de genetische basis voor zaadgrootte verder te ontrafelen.

Door het DNA van plantensoorten uit herbaria met dat van moderne planten te vergelijken, kunnen we de snelheid van aanpassingen in zaadgrootte berekenen. Zo

36 Hortus botanicus Leiden 2022

Dendrobium polysema [foto] Jan Meijvogel

kunnen we voorspellen welke inheemse plantensoorten in de toekomst onder meer in de Leidse Hortus (blijven) leven en welke daar zullen verdwijnen als Leiden nog verder versteent.

Barbara ziet een mooie toekomst voor de Hortus.

Planten worden steeds belangrijker geacht en de collectie van de Hortus is qua onderzoeksmogelijkheden nog lang niet uitgeput. We hopen nog lang samen te kunnen werken.

Barbara heeft in de bovenstaande tekst verwezen naar onderzoek aan: Coelogyne’s Proefschriften van Barbara zelf (2000), Abishkar Subedi (2011) en Richa Kusuma Wati (2021), allen gepromoveerd bij Universiteit Leiden Erycina pusilla Proefschrift van Anita Dirks-Mulder (2020), ook gepromoveerd bij Universiteit Leiden Phalaenopsis Publicatie van Dewi Pramanik https://evodevojournal.biomedcentral.com/ articles/10.1186/s13227-020-00160-z Ceropegia Publicatie van Annemarie Heiduk https://www.mdpi.com/2223-7747/9/12/1767 Taraxacum Publicatie van Kitty Vijverberg https://www.mdpi.com/2223-7747/10/8/1682 *De Tree of Life is een fylogenetische stamboom waarin de afstamming van levende organismen wordt beschreven. Charles Darwin heeft dit begrip geïntroduceerd. ** Het antropoceen is het tijdperk van toenemende invloed van de mensheid op de aarde.

Lantaarnplant Ceropegia sandersonii [foto] Jan Meijvogel

Zandraket

Barbara in het DNA-lab [foto] Bram Beloni

Bijenorchis [foto] Adri Mulder

Evolution of plants examined Rogier van Vugt interviewed professor Barbara Gravendeel. Together with her PhD students, she has done a lot of research in the Hortus botanicus. During her own PhD research project, she joined forces with PhD students from Nepal and Indonesia and helped modernise the systematics for Coelogyne by using DNA. DNA research showed that the Chelonistele and species in the glasshouses of Leiden’s Hortus belong to the genus Coelogyne. Much of Barbara’s research concerns the properties of species that produce flowers imitating female insects. Insects pollinate these orchids by ‘mating’ with several of the flowers.

As a professor at Naturalis and Radboud University in Nijmegen, Barbara has been researching wild plant in the Anthropocene over the past two years. The seeds of dandelions vary more in size and weight in stony cities than in free nature. Experiments suggest that seed size is genetically determined. This can be used to predict which indigenous plant species will (continue to) survive in Leiden’s Hortus and which will disappear as more stones appear. Barbara hopes to continue working with the Hortus for a long time to come.

Paardenbloem op de stoep [foto} Adri Mulder Hortus botanicus Leiden 2022 37

‘Ik beleef mijn mooiste uren hier in mijn atelier, als ik aan het werk ben. Heel precies met een vergrootglas planten bekijken en die zo natuurgetrouw mogelijk verbeelden, het is een soort mediteren.’

Wetenschap en kunst verenigd Janneke Brinkman-Salentijn ontvangt ons in haar atelier aan het Plantsoen. Ramen op het noorden, aan de muur prachtig eigen werk. Op tafel een vaas met klaprozen en weidebloemen, die is ze nu aan het schilderen is. Verder papier, verf, kwasten, bordjes met verf in allerlei kleuren. [tekst] Annemarie Broersma [foto’s] Adri Mulder, Familie Brinkman [illustraties] Janneke Brinkman-Salentijn

D

De kiem voor haar carrière als botanisch tekenaar werd gelegd door haar ouders.

Haar vader heeft in Wageningen botanie en tropische landbouw gestudeerd.

Daarbij werd veel getekend, Janneke heeft zijn schetsboeken nog. Moeder hield van boeketten en had veel gevoel voor kleur en vorm.

Tijdens haar studie biologie aan de VU in Amsterdam tekende Janneke veel: planten, maar bijvoorbeeld ook het zenuwstelsel van een kikker. Ze ontwikkelde er haar oog voor detail en zorgde ervoor dat haar tekening er altijd mooi uitzag, als een soort stilleven.

Pas na haar studie, toen ze al in Leiden woonde, is ze gestart met schilderlessen. Vooral van Leny Noyen bij Ars Aemula Naturae heeft ze heel veel geleerd. De keuze voor bloeiende planten en voor aquarel is in die tijd ontstaan.

Aquarel vanwege de heldere, transparante kleuren.

Als Janneke door Leiden loopt, kijkt ze altijd met haar schildersblik om zich heen. Soms klopt ze bij één van de buren aan als ze daar een mooie plant ziet, maar ze heeft ook prachtige planten in haar eigen tuin.

En dan zijn er de Hortus botanicus, het Plantsoen en stadskwekerij ‘Het Zoete Land’ waar ze haar materiaal vindt. Ze werkt altijd met levende planten in een potje of een vaas voor zich.

Janneke werkt veel samen met kaschef Rogier van Vugt. Ze heeft diverse planten uit de Hortus getekend zoals Nepenthes, kurkuma, jadebloem en maïs, maar ook een plant met een koninklijke geschiedenis.

Koningin Emma heeft ooit een fraaie orchidee, Coelogyne cristata, meegenomen uit Duitsland.

Die is jarenlang verzorgd in de kassen van Paleis Soestdijk totdat zowel Koningin Juliana als Prins Bernhard waren overleden.

Hortus botanicus Leiden 2022 39

40 Hortus botanicus Leiden 2022

‘Het motiveert Janneke dat haar werk veel wordt gebruikt.’

Als orchideeënexpert heeft Rogier toen een exemplaar gekregen. Later heeft hij die plant gedoneerd aan de Hortus en Janneke heeft die geschilderd.

Er is een boek in voorbereiding met 52 aquarellen van stoepplantjes door botanisch tekenaars.

Janneke’s bijdrage hieraan is een aquarel van de hertshoornweegbree. Exemplaren hiervan groeiden op de binnenplaats van het Gerecht. Samen met Rogier en de Hortusportier is ze hiernaar toe gegaan.

Rogier heeft een paar planten voor haar in een potje met de juiste aarde gezet en Janneke kon aan de slag. Een uitdaging, want de hertshoornweegbree is een bescheiden plant, zowel qua kleur, een soort grijsgroen, als qua vorm. Haar werkwijze is dat ze eerst de plant tekent en pas als er niet meer veel gegumd hoeft te worden, neemt ze de tekening over op het goede papier. Daarna volgt het inkleuren. De aquarel is wonderschoon geworden.

Janneke staat in een lange traditie van botanisch tekenaars. Deze gaat terug tot in de middeleeuwen, toen het van levensbelang was dat medicinale planten goed herkend werden. Naast deze wetenschappelijke schilders waren er ook de bloemenschilders die boeketten schilderden, vaak tegen een donkere achtergrond met de bloemen naar de toeschouwer gekeerd. Bij hen ging het vooral om de esthetische waarde. Zelf verenigt Janneke in haar werk wetenschap en kunst. Zowel haar wetenschappelijke tekeningen als de tekeningen die een groot publiek

Hertshoornweegbree

aanspreken, zijn mooi vormgegeven. In een wetenschappelijke tekening worden diverse aspecten van een plant getoond, zoals de aanhechting van een bladsteel, de haren, de plaatsing van de bloembladen en meeldraden, het uiterlijk van zaden en de vorm van de wortels. Vaak worden meerdere stadia van de levenscyclus van een plant afgebeeld. Janneke vindt het motiverend dat haar werk wordt gebruikt, bijvoorbeeld in columns, agenda’s, op serviezen en prentbriefkaarten. De opdrachten hiervoor geven veel structuur en ritme. Zo maakt ze voor de agenda iedere maand één tekening, waar ze twee à drie weken mee bezig is. Ze werkt twee jaar vooruit.

Ritme is er ook in de seizoenen. Het voorjaar met heel veel bloemen, de winter waarin ze wat vaker voor materiaal bij de Hortus aanklopt, en haar favoriete seizoen, de nazomer, vanwege de rijke natuur vol vruchten, de milde temperatuur en het afstervende blad.

Het ritme, het meditatieve aspect tijdens het schilderen, de voldoening en natuurlijk haar passie maken dat Janneke nog heel lang wil doorgaan met het maken van botanische tekeningen.

Coelogyne cristata Hortus botanicus Leiden 2022 41

Herbarium van Ito Keisuke [foto] Marc de Haan ©Japanmuseum SieboldHuis

Von Siebold verrijkte onze flora Hosta sieboldiana, Hydrangea macrophylla‘Otaksa’, Pachysandra terminalis en nog veel meer planten- en bomennamen staan vermeld op de muur achter het borstbeeld van Philipp Franz Balthasar von Siebold (1796-1866) in de tuin van Japanmuseum SieboldHuis. Dit is niet zonder reden. De grootste deelcollectie uit de Japan-collectie die de Duitse arts in Nederlandse dienst van 1823-1829 in Japan verzameld heeft, zijn voorwerpen die samenhangen met het plantenrijk. [tekst] Kris Schiermeier [foto’s] Marc de Haan, Adri Mulder.

42 Hortus botanicus Leiden 2022

Philipp Franz von Siebold, Lithografie van E. Chiossone, 1875

S

Siebolds grote Japanse liefde.

Uit: Philipp Franz von Siebold - Nippon

Siebold slaagde erin om ruim 12.000 aan planten gerelateerde objecten te verzamelen waaronder herbaria, planten op sterk water, schilderingen van planten, levende en gedroogde planten en wat men verder nog aan plantenkennis mee kan nemen.

In Leiden zijn ruim 1.200 type-exemplaren van Japanse planten aanwezig en dit betreft een kwart van de in Japan aanwezige plantensoorten. Het is daarom zonder twijfel dat de plantencollectie van Siebold bijzonder belangrijk is. Van veel planten beseffen we niet meer dat ze oorspronkelijk uit Japan komen. De blauwe regen (wisteria), hortensia, camelia en hosta lijken altijd al in onze tuinen en parken aanwezig te zijn geweest. Een aantal plantensoorten draagt zelfs Siebolds naam, zoals Hosta sieboldiana, Magnolia sieboldii, Sedum sieboldii, Rhododendron sieboldii en Primula sieboldii. Andere verwijzen naar Japan in het algemeen zoals Fatsia japonica en Fallopia japonica, de Japanse duizendknoop die als woekerplant overlast kan veroorzaken, of ze verwijzen zelfs naar Siebolds Japanse vrouw zoals de bolhortensia (Hydrangea macrophylla ‘Otaksa’), die Sonogi Kusumoto (bijnaam O-taki) eert. Philipp Franz Balthasar von Siebold, op 17 februari 1796 geboren in het Duitse Würzburg, ging in de voetsporen van zijn voorvaders medicijnen studeren. In zijn studietijd ontmoette hij beroemde plantkundigen als de gebroeders Nees van Esenbeck en ontwikkelde hij een diepe en levenslange interesse voor de plant- en dierkunde.

In 1822 treedt hij als chirurgijn-majoor in dienst van het Nederlands-Indisch leger op de post in Batavia

(het huidige Jakarta), destijds het centrum van de Nederlandse handel in Azië. In april 1823 schreef Philipp Franz zijn familie in Würzburg dat hij in juni voor vijf tot zes jaar zou vertrekken naar Japan als lijfarts van het Nederlandse opperhoofd en als natuuronderzoeker. Ook vertelde hij dat hij zelfs bij een bekend kunstenaar les genomen had in botanisch en anatomisch tekenen. Voor zijn onderzoek kon hij in ieder geval beschikken over Thunbergs Flora Japonica, Roxburghs Flora Indica, Rumphius’ Herbarium Amboinense en een groot aantal oudere werken over Japan. Op Deshima, het kunstmatige eiland voor de kust van Nagasaki, legde hij een botanische tuin aan. Ook stichtte hij een school, Narutaki, die uitgroeide tot een levendig centrum van de westerse wetenschap in Japan. Siebold droeg zijn studenten een breed scala aan onderzoeksprojecten op, waaronder Japanse kunstnijverheid en flora en fauna, en liet hen over deze onderwerpen in het Nederlands (‘het Latijn van het Oosten’) verslagen schrijven. Zijn roem verspreidde zich snel. Artsen en geleerden uit geheel Japan verzamelden zich in Nagasaki om zich te laven aan Siebolds kennis en vaardigheden. Trots schreef hij naar huis over zijn universiteit waar aan alle wetenschappen gewerkt wordt. Geïnspireerd door de Japanners droeg Siebold ook bij aan de groei van de theecultuur door zaden van de theeplant in ijzerhoudende leem verpakt naar Java te sturen. Doordat Siebold een landkaart in zijn bezit had, wat voor buitenlanders ten strengste verboden was, werd hij in 1829 zelfs het land uitgezet.

Hortus botanicus Leiden 2022 43

Zijn Japanse vrouw O-Taki en hun driejarige dochtertje O-ine moest hij achterlaten, want Japanners mochten het land niet uit.

Rond 1830, het jaar van de opstand van België tegen de Nederlanden, verscheepte Siebold levende planten naar Gent. De eerste lading levende planten reisde al een jaar eerder naar de Hortus botanicus in Leiden. Van de 500 bleven er maar 137 in leven, en na verloop van enkele seizoenen waren er nog maar 40 over. Van de planten in Gent ontving Siebold in 1841 stekjes.

Uiteindelijk richtte hij in de jaren ’40 op het terrein van zijn huis ‘Villa Nippon’ buiten Leiden een firma op die onder meer handelde in Japanse gewassen.

Siebold was er niet gelukkig mee dat de gedroogde planten naar het Rijksherbarium in Brussel gingen en regelde dat dit Rijksherbarium overgebracht werd naar

de Universiteit Leiden. Hij bewoonde van 1832 tot 1847 het klassieke grachtenpand nummer 19 aan het Rapenburg. Siebold toonde hier ook zijn prenten, lakwerk, keramiek, fossielen, herbaria, geprepareerde dieren, munten, kleding, oude landkaarten en honderden andere schatten in een eigen museum, dat door hooggeplaatste personen, zoals de latere tsaar Alexander II en koning Willem II, werd bezocht. Sinds 2005 is Japanmuseum SieboldHuis in dit pand gevestigd. Naast de vaste Sieboldcollectie zijn er, verspreid over het jaar, tijdelijke tentoonstellingen over de meest uiteenlopende onderwerpen.

In de tuin van het Japanmuseum staat op de grond voor het borstbeeld een tekst die Siebold vanuit Japan op 18 november 1823 aan zijn oom schreef: ‘Ik zal Japan niet eerder verlaten dan nadat ik een uitvoerige beschrijving van het land heb gemaakt, en

alle materiaal voor een Japans museum en een flora bijeen heb vergaard.’

We kunnen wel concluderen dat Siebold zijn intentie meer dan waar heeft gemaakt.

Naast het ‘Japans Museum’, een uitgebreide beschrijving van het land en de fauna, zorgde Siebold ervoor dat wij nog steeds kunnen genieten van zijn uitgebreide verzameling planten. Hij introduceerde meer dan 730 plantensoorten van Oost-Aziatische oorsprong in Europa, en in de Leidse Hortus groeien tien originele Sieboldplanten, onder meer in de ‘Von Siebold Gedenktuin’.

Hieronder zijn de prachtige blauwe regen met korte trossen heerlijk geurende blauwe bloemen (Yamafuji/Wisteria floribunda) maar ook de blauwe regen met lange trossen (Fuji/Wisteria sinensis), soorten die zelfs wel 350 jaar oud kunnen worden. Tevens bomen, zoals de Japanse iep (Keyaki/Zelkova serrata) waarvan het fijnnervige zilvergrijze hout vaak wordt gebruikt om mooie doosjes

‘Tegenwoordig is 70% van alle soorten struiken en bomen in Nederlandse parken en tuinen van Oost-Aziatische oorsprong.’

Herbaria en schildering in de Flora- en Faunakamer [foto] Marc de Haan ©Japanmuseum SieboldHuis

44 Hortus botanicus Leiden 2022

Wisteria floribunda [foto] Adri Mulder

van te maken en de altijd-groene struik Sharimbai/ Rhaphiolepsis umbellata die in de maanden april en mei trosjes witte geurige bloemetjes draagt. Kortom, Siebold heeft met zijn kennis over Japan ons leven verrijkt, maar zeer zeker ook in kleur en geur ons leven aangenamer gemaakt.

Vriend worden!

De geschiedenis van Philipp Franz Balthasar von Siebold wordt heden ten dage levend gehouden in Japanmuseum SieboldHuis te Leiden.

Het museum heeft een trouwe vriendenkring in Europa en Japan. Dit wordt onderschreven door de stedenband tussen Leiden en Nagasaki die sinds 2017 is bekrachtigd en de oprichting van de Stichting Leidse Vrienden van Nagasaki. Om vriend te worden of het Japanmuseum op andere wijze te ondersteunen, kunt u op de website onder het kopje ‘steun ons’ informatie vinden. www.sieboldhuis.org | info@sieboldhuis.org

Panoramakamer Japanmuseum SieboldHuis [foto] Marc de Haan ©Japanmuseum SieboldHuis

Borstbeeld Von Siebold in tuin Japanmuseum SieboldHuis [foto] Marc de Haan ©Japanmuseum SieboldHuis

Von Siebold enriched our flora Hosta sieboldiana, Hydrangea macrophylla ‘Otaksa’, Pachysandra terminalis are plant and tree names engraved behind the statue of Philipp Franz Balthasar von Siebold in the garden of Japan Museum SieboldHuis. Many of today’s popular plants were brought here by Siebold, including Hydrangea macrophylla ‘Otaksa’, named after his wife, and other hortensia’s.

Philipp Franz Balthasar von Siebold was a ship’s surgeon at Batavia (1822) in service to the Dutch King and later (1823) resident physician and scholar on the Dutch trading post Deshima. In 1829 he was banished from Japan for having maps in his possession. His wife O-Taki and their daughter O-ine were left.

Some of his original introductions can still be found in the Hortus in Leiden near Rapenburg 19 where Siebold first displayed his collection and where in 2005 Japan Museum SieboldHuis was officially opened.

At the foot of his statue are the words: ‘I will not leave Japan until I have compiled a detailed description of the country and have gathered all the materials and flora needed for a Japan museum’.

Friends of Japan Museum SieboldHuis The museum is supported at home and abroad by a loyal ‘family’ of Friends.

For information on how to become a Friend: www.sieboldhuis.org

Hydrangea macrophylla, Flora Witte, A.J. Wendel, 1868

Hortus botanicus Leiden 2022 45

In memoriam Ed de Vogel

Veldtocht op Biak

Markant, eigenzinnig en gedreven Op een vroege voorjaarsdag in 2006 maakte ik in het Van Steenisgebouw kennis met Ed. Zijn kamer was vrij donker en groot. Langs de wanden stonden hoge kasten gevuld met platte kartonnen dozen. Ook op de bureaus lagen, naast dezelfde dozen, enorme stapels met - bleek later - herbariummateriaal. Er stonden flessen met ondefinieerbare objecten op sterk water en er hingen allerhande Aziatische ‘spullen’ aan de muur. Vanachter al die dozen kwam een grijze haardos tevoorschijn waar een niet heel lange man met een grote baard bij hoorde. Hij droeg een jasje waarmee hij elk moment het oerwoud in kon verdwijnen. [tekst] Eline Hoogendijk [foto’s] Eline Hoogendijk, Hortus, Rogier van Vugt [illustratie] Stephan Timmers

46 Hortus botanicus Leiden 2022

Chelonistele maximae-reginae

Dendrobium goodallianum

In de tropen voelde Ed zich thuis.

W

We maakten kennis en hij nodigde mij de eerstvolgende woensdag uit in de Hortus botanicus.

Ook moest ik doorgeven wat voor soort vis ik wilde in verband met de lunch. Het is een lange traditie om op woensdag vis te eten op de Hortus botanicus, en die eet je met je handen…

De oogst

Ed de Vogel vormde, zeker na zijn pensioen, met Art Vogel het middelpunt van alle denkbare activiteiten rond orchideeën.

Elke woensdag verzamelden wij bloeiende planten, zetten ze op alcohol en verzamelden herbariummateriaal. Ed was dan druk met fotograferen en documenteren. Dit legde de basis voor een serie cdroms met orchideeën van het eiland Papoea (zowel het Indonesische deel als het onafhankelijke Papoea-Nieuw-Guinea).

Toen de cd-roms klaar waren bleek zich een - door de groep onopgemerkte - technologische revolutie te hebben voorgedaan.

De cd-roms waren niet (meer) leesbaar met Windows 10… Na een aanvankelijke vertwijfeling bleek een oplossing voorhanden. Vanaf dat moment stortte Ed zich op het maken van een website. Hij werkte eraan van ’s morgens vroeg (nou ja niet zo vroeg, want Ed ‘deed niet aan morgens’) tot ’s avonds laat (en dat was dan wel weer laat).

Tussendoor ging Ed graag terug naar de tropen. Daar voelde hij zich thuis, vanaf de studie voor zijn proefschrift over kiemplanten in Bogor tot en met zijn laatste project, de opstart van een orchideeënen vlindertuin bij Keerom (Papoea, Indonesië). Ed was op zijn best in het oerwoud, waar hij samen met anderen orchideeën

verzamelde. Hij klauterde tot op hoge leeftijd over bomen en doorwaadde riviertjes, als hij voorvoelde dat er verderop iets moois groeide. Op feestjes en bijeenkomsten verhaalde hij daar smakelijk over. In 2018 ben ik twee maanden met hem op pad geweest in Papoea. En inderdaad, je maakte van alles mee.

Ed was zeer gedreven en wist (en deed) precies wat hij wilde. Dat gaf soms problemen met mensen in zijn omgeving. Problemen die niet altijd opgelost werden. Tegelijkertijd regelde Ed dankzij uitstekende internationale contacten financiële bijdragen waardoor werkzaamheden en verzameltochten werden gerealiseerd. Hij deelde graag kennis en benutte zijn goede contacten voor derden.

Zes jaar geleden werd bij hem keelkanker geconstateerd. Na diverse trajecten en een operatie bleken er afgelopen jaar veel uitzaaiingen te zijn en was hij, zoals dat heet, ‘uitbehandeld’. Als bioloog was hij daarover opvallend nuchter. Maar hij vond het ‘wel erg jammer’, hij had nog door willen gaan tot zijn 96ste, want zo oud was zijn vader ook geworden.

Ed heeft veel onderzoeksresultaten nagelaten en werkzaamheden nog kunnen afronden. Veel van de orchideeën die we nog dagelijks in de Hortus kunnen bewonderen, zijn verzameld door Ed. Met de oprichting van plus een legaat aan de Stichting Orchidee blijft de website waaraan hij werkte - www.orchidsnewguinea.com -, behouden en wordt verder onderzoek gefaciliteerd. Zie ook www.stichtingorchidee.nl.

Hortus botanicus Leiden 2022 47

Waterdrieblad Menyanthes trifoliata [foto Jan Meijvogel]

Hortusvijver krijgt

makeover

De Hortusvijver is in de jaren dertig van de vorige eeuw aangelegd en is niet weg te denken uit het landschap van de Hortus – natuurlijk om zijn idyllische aanblik, maar ook als huisvesting voor waterplanten en vissen. De koikarpers die in de vijver zwemmen zijn publiekslievelingen: vooral kinderen kijken graag aandachtig naar de grote vissen, die zich meestal log, maar op onverwachte momenten ook verrassend energiek door het water bewegen. [tekst] Mathilde Simons [foto’s] Adri Mulder, Jan Meijvogel, Mathilde Simons [afbeelding] Deutschlands Flora in Abbildungen

48 Hortus botanicus Leiden 2022

Z

Zo lek als een mandje

In de 21ste eeuw begon de vijver ouderdomsverschijnselen te vertonen: door de trillingen van het verkeer op de Witte Singel, die parallel loopt aan de Hortus, kwamen er in de loop van de tijd scheuren in het materiaal van de vijverconstructie. Hierdoor was de vijver zo lek als een mandje geworden.

Daarnaast vormden de geliefde karpers een deel van het probleem. Hun uitwerpselen vervuilden het water waardoor er maar weinig kon groeien – wat toch wist te ontkiemen ontkwam niet aan de hongerige karpers.

Hierdoor was het praktisch onmogelijk om botanisch interessante soorten in de vijver te kweken.

Om deze redenen en omdat de vijver zo’n grote rol speelt bij het bezoek van velen, was het voor de Hortus belangrijk om de vijver een makeover te geven om zo de bezoekers de schoonheid van het water- en plantenleven nog beter te laten zien.

ook de Chinese Kruidentuin en de Sterrewachttuin ontwierp. Een belangrijke kwestie was de huisvesting van de karpers: die mochten als geliefde Hortusbewoners absoluut niet ontbreken in het nieuwe ontwerp, maar moesten gecombineerd worden met de mogelijkheid om interessante waterplanten tentoon te stellen. Copijn had een creatieve oplossing: twee aparte vijvers die met een vlonderpad aan elkaar verbonden worden. Hierdoor oogt de vijver als één geheel, en kunnen de vissen én de planten toch blijven.

Niet alleen de constructie van de vijver wordt vernieuwd, ook het omliggende gebied wordt onder handen genomen. De paden rondom de vijver worden rolstoeltoegankelijk gemaakt en in plaats van een trap komt er een hellingbaan in de richting van de Chinese Kruidentuin. Hierdoor kan iedereen, goed ter been of niet, veilig van het ene naar het andere tuindeel gaan.

Creatieve oplossing

Reden genoeg dus om in 2021 van start te gaan met de plannen voor een renovatie van de vijver en het omliggende gebied. Mede dankzij de steun onder andere van de Vrienden van de Leidse Hortus worden de plannen deze winterperiode uitgevoerd. Het nieuwe ontwerp voor de vijver is gemaakt door Marc van der Zwet van de firma Copijn, de landschapsarchitect die

‘Twee aparte vijvers die met een vlonderpad aan elkaar verbonden worden.’

Veenbloembies Scheuchzeria palustris, Jacob Sturm

Hortus botanicus Leiden 2022 49

Ontwerptekening

Inheemse beplanting

Best een ingrijpende verandering dus, maar de gerenoveerde vijver biedt veel mogelijkheden om een nieuw soort planten aan de Hortuscollectie toe te voegen. De Hortus heeft de handen ineengeslagen met FLORON, een organisatie die onderzoek naar de verspreiding van wilde en inheemse planten coördineert. Inheemse planten zijn planten die van nature in Nederland voorkomen. Samen met FLORON is de Hortus op zoek gegaan naar de interessantste inheemse waterplanten om die tentoon te stellen in en bij de nieuwe vijver. Daardoor kan de Hortus niet alleen een goed gebalanceerd ecosysteem creëren, maar ook laten zien hoe mooi en waardevol inheemse planten zijn. De planten worden op een verantwoorde manier uit het wild verzameld. Een kleine greep uit de beplantingslijst: • Waterdrieblad (Menyanthes trifoliata): een opvallende verschijning met prachtige witte bloemetjes. Komt van nature voor in de oeverzones van veenplassen in Zuid-Holland, maar wordt steeds

50 Hortus botanicus Leiden 2022

zeldzamer door ontginningen en ontwateringen.

• Heemst (Althaea officinalis): een vrij zeldzame moerasplant uit de kaasjeskruidfamilie met bleekroze bloemen. Van het zetmeel in de wortel werden vroeger marshmallows, spekjes en ander snoepgoed gemaakt.

• Groot blaasjeskruid (Utricularia vulgaris): een vleesetende waterplant, die met de blaasjes aan het eind van zijn blad kleine kreeftjes en andere waterdiertjes kan vangen. De plant zweeft in het water, en zij bloeit met sierlijke, gele bloemen.

Naast de meer voorkomende soorten wil de Hortus ook graag zeldzamere waterplanten verzamelen om bij te dragen aan het behoud van de soort. Door in het wild bedreigde planten te verzamelen en te kweken kan de Hortus het uitsterven van deze planten voorkomen en onderzoek naar het behoud van de planten faciliteren. Het ambitieuze plan is dan ook om veenbloembies (Scheuchzeria palustris) uit het wild te verzamelen, een bijna uitgestorven

‘Jong en oud kan via een interactief educatiebankje meer leren over de functies van waterplanten en ander waterleven.’

botanische eenling.Het is de enige soort in het geslacht Scheuchzeria en zelfs de enige soort in de hele Scheuchzeriafamilie. Hij wordt hier en daar waargenomen in Gelderland, Overijssel en NoordBrabant.

Toekomstplannen

De verwachting is dat de vernieuwde vijver, inclusief waterbassins, techniek, vlonderpad en nieuwe paden, in het voorjaar van 2022 wordt opgeleverd.

Daarna worden de nieuwe waterplanten verzameld en opgekweekt. Met de voltooiing van dit nieuwe tuindeel in de zomer van 2022 krijgt de Hortus er allerlei nieuwe educatiemogelijkheden bij: jong en oud kan via een interactief educatiebankje meer leren over de functies van waterplanten en ander waterleven.

De nieuwe vijver geeft bezoekers de mogelijkheid om planten te ontdekken die al eeuwenlang in de Nederlandse moerassen groeien. Bovenal mogen de karpers rustig zwemmen in hun verbeterde verblijf, terwijl de bezoekers ze aandachtig bestuderen.

Het project wordt gerealiseerd door hoveniersbedrijf M. van de Spek en HB Watertechnologie.

Met dank aan: Stichting Vrienden van de Leidse Hortus, Van der Mandele Stichting, Fonds1818, Stichting Zabawas, Stichting dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, J.E. Jurriaanse Stichting, Prins Bernhard Cultuurfonds en Dr. C.J. Vaillantfonds.

Groot blaasjeskruid Utricularia vulgaris [foto] Adri Mulder

Koikarpers [foto] Mathilde Simons

Hortus botanicus Leiden 2022 51

52 Hortus botanicus Leiden 2022

jaar 25 Wiedploeg De Hortus botanicus biedt bezoekers een unieke collectie van veelal botanische soorten en monumentale bomen. Natuurlijk moet deze historische tuin goed onderhouden worden. De Hortus beschikt daarom over vakmensen die zich daar beroepsmatig mee bezighouden. Maar goed onderhoud vergt zoveel werk en inzet, dat deze mensen wel wat hulp kunnen gebruiken.

G

Gelukkig is die hulp er. Een groep vrijwilligers helpt bij het onderhoud van de tuin.

Deze groep, binnen de Hortus de wiedploeg genaamd, draagt een fors steentje bij aan het schoon en onkruidvrij houden van de tuin. Tegenwoordig is er veel waardering voor onkruid - zie de belangstelling voor stoepplantjes. Maar de Hortus is een botanische tuin met tentoongestelde planten waar op bordjes de wetenschappelijke naam wordt aangegeven.

Dus hoezeer we onkruiden ook waarderen, als ze op de verkeerde plek beginnen te woekeren, moeten ze toch echt wel onder de duim gehouden worden. En daar speelt de wiedploeg een essentiële rol binnen de Hortus. Met veel kennis en vaardige handen gaan deze vrijwilligers wekelijks aan de slag.

De wiedploeg zet zich met heel veel plezier

[tekst] Jack Sluijs [foto’s] Adri Mulder

in. Het werken in een historische tuin is interessant en leerzaam. Deskundige begeleiding is ruimschoots voorhanden.

Kennis wordt gedeeld, en er is aandacht voor vragen en suggesties. Dus de leden van de wiedploeg, zo’n 25 mensen, leren veel over planten en tuinonderhoud. Veel leden van de wiedploeg hebben zelf een tuin of hadden vroeger een tuin maar zijn verhuisd naar een appartement. Bij de Hortus houden zij voeling met het groen.

De meeste leden van de wiedploeg komen uit Leiden en de randgemeenten, maar er zijn ook mensen van wat verder weg. De vrijwilligers hebben of hadden vaak een professionele carrière op kantoor of in een praktijkruimte, dus meestal binnen. En juist het samen buiten werken geeft dan een extra dimensie. De sfeer binnen de groep is heel prettig. Er wordt

gewerkt van 09.00 uur tot 12.00 uur met rond 10.30 uur een gezellige pauze.

Lid zijn van de wiedploeg is vrijwillig, maar beslist niet vrijblijvend. Op de leden van de wiedploeg kan echt gebouwd worden. De meesten zijn al vele jaren lid van deze groep, soms al wel 20 jaar lang. De oudste vrijwilliger is al boven de 90 jaar. De wiedploeg zelf viert in 2022 haar 25 jarig jubileum! Er is behoefte aan enige uitbreiding van de wiedploeg.

Belangstellenden kunnen zich melden via hortus@hortus.leidenuniv.nl.

Tijdens de coronacrisis moesten we helaas ervaren wat er gebeurt als de wiedploeg niet meer mag werken. Het gaat dan beslist niet goed met de Hortus. Volgens onze chef tuinen Theo Houthoff en al zijn collega’s is de wiedploeg voor de Hortus van groot belang.

Hortus botanicus Leiden 2022 53

Growing Green Cities Floriade Expo 2022 Almere

Overzicht vanuit de lucht

54 Hortus botanicus Leiden 2022

Niet alleen exposeren, maar ook vergroten van kennis en innovatie. Interview met Xander de Bruine, Programmamanager Kennisuitwisseling Floriade Expo 2022 [tekst] Mia Hopperus Buma [foto en impressies] Floriade Expo 2022

A

Almere is in 2022 het podium voor de wereldtuinbouwtentoonstelling met als thema ‘Growing Green Cities’. In het 60 hectare grote Floriade-park ontdek je groene oplossingen van innovators uit binnen- en buitenland die onze steden leuker, mooier en duurzamer maken op het gebied van groen, voeding, gezondheid en energie. De link naar Leiden European City of Science en dus naar de Hortus botanicus is daarmee snel gelegd. Reden om Xander door te vragen over het kennisuitwisselingsprogramma.

Hortus botanicus Leiden 2022 55

Waarom is er een kennisuitwisselingsprogramma Floriade Expo 2022?

Het begon eigenlijk al tijdens Floriade 2012 in Venlo: De Floriadedeelnemers wilden meer dan alleen kennis en innovatie laten zien in hun expo-inzendingen. Ze wilden deze ook met elkaar blijven delen en in gesprek blijven over hoe je wereldwijd tot oplossingen komt om de stad groen en leefbaar te houden. Dit waarborgen van kennis vindt plaats vanuit het hoofdthema Growing Green Cities.

Voor de bezoekers van de Floriade Expo 2022 is het uitgewerkt in vier thema’s: meer groenvoorziening, betere voedselvoorziening, bewuster leven en slimmere energievoorziening. Het kennisprogramma van Floriade startte in 2018 al met een zakelijke verdieping van deze thema’s. Denk aan klimaatbestendige steden, de supermarkt van de toekomst en biobased bouwmaterialen. We wilden ook verbindingen leggen met de UN-Sustainability Development Goals. Deze doelen beogen onder meer veilige, veerkrachtige en duurzame steden, met duurzame productie en consumptie, aanpak van de klimaatverandering en het beschermen van ecosystemen, bossen en biodiversiteit. Zo ontstonden Floriade dialogues en sinds 2018 worden deze georganiseerd via het Kennisuitwisseling Floriadeprogramma. Ondertussen zijn er al tientallen virtuele dialogues geweest, met duizenden actieve deelnemers. Ze komen wereldwijd uit het bedrijfsleven, de wetenschap, overheden en onderwijs.

Wat houdt het Kennisuitwisselingsprogramma Floriade precies in?

Er komt zo veel kennis en innovatie vrij dat we hebben nagedacht over hoe we die efficiënt kunnen uitwerken naar de praktijk. Hoe de samenleving dit kan oppakken om tot resultaten te komen.

In cocreatieworkshops worden samenwerkingsverbanden van bedrijfsleven, wetenschap, overheden en onderwijs gestimuleerd om samen de plannen te realiseren met diverse resultaten: een business case, die door ondernemers kan worden opgepakt, of een Europese subsidieaanvraag met een gelegenheidsconsortium voor en tijdens Floriade Expo 2022. Recent hebben we actief gewerkt aan het ontwikkelen van een blockchain ter ondersteuning van de voedselstrategie van Almere. Ook faciliteert het programma matchmaking tussen experts, ervaringsdeskundigen en ondernemers, zodat plannen sneller en makkelijker gerealiseerd kunnen worden.

Dat klinkt heel goed en dynamisch, Xander.

Zijn er ook al concrete successen?

Een mooi voorbeeld van een klimaatbestendige stad is de bouw van de wijk Oosterwold in Almere. In 2022 willen we op Floriade Expo 2022 een bijeenkomst organiseren met stadslandbouwprojecten in Parijs, waar maar liefst tachtig van deze projecten actief zijn. Ook Oosterwold ontwikkelt zich langzaam tot een groen en duurzaam woon-werkgebied en tot een recreatief landschap met veel stadslandbouw, zoals akkers, moestuinen, fruitgaarden en daarbij ook nog bossen, water en tuinen. Een delegatie uit Parijs zal naar Floriade 2022 komen. De gemeente Amsterdam is ook actief aan de slag met stadslandbouw. Een bijeenkomst van metropolen dus, met bijbehorende kennisuitwisseling op Floriade 2022.

Een ander mooi voorbeeld dat ik graag wil noemen: in een eerste cocreatiesessie over de ontwikkeling van biobased bouwmateriaal uit de provincie Flevoland ontstond een focus op overblijvend plantmateriaal van uien. Door het te persen kan dit een belangrijke

56 Hortus botanicus Leiden 2022

grondstof worden voor de biobased woningbouw. Het werkt isolerend en brandwerend. Dit materiaal is volop voorhanden in Nederland en hiermee bevorder je niet alleen de lokale productie, maar ook de transitie naar duurzame bouwmaterialen.

Tenslotte het voorbeeld van het gebruik van blockchains om te komen tot een duurzame supermarkt. Deze technologie verzamelt gegevens waarmee je inzage kunt krijgen in onder meer productieen consumentenketens. Met deze informatie kunnen bijvoorbeeld voedselstrategieën worden ontwikkeld om kortere productieketens te realiseren of om de gezondheid van de consument te bevorderen, zoals het verminderen van obesitas en diabetes.

Hoe betrekt het platform studenten en jongeren bij de kennisuitwisseling?

Als verlengstuk van de dialogues zijn de Floriade Academy en het digitale platform Nectar Exchange opgericht. De naam komt van de ‘bijenkorf’ waar kennis - de nectar - wordt verzameld en uitgewisseld om toe te werken naar aantrekkelijke, veilige en gezonde steden.

Floriade Academy, opgericht om jongeren actief te betrekken bij de organisatie van Floriade Expo 2022, kunnen alle educatieve instellingen aansluiten. De hogescholen Aeres, Windesheim, die van Amsterdam en de Universiteit Wageningen hebben dat bijvoorbeeld al gedaan.

Nectar Exchange is een online onderzoeks-, demonstratie- en leerplatform. Docenten en studenten kunnen erop presenteren en discussiëren. Studenten kunnen hier bijvoorbeeld de Floriade dialogues teruglezen of de inauguratie van een lector. Aeres Hogeschool, de opleidingsinstelling voor de agrarische en groene sector, is nauw betrokken bij de academie en het platform. Door deze samenwerking is een programma met verschillende leerlijnen ontwikkeld, specifiek voor jongeren van 12 tot 18 jaar. Zo gaat het lesprogramma ’Greening the City’ over groen wonen en bouwen in de stad. Het is al heel vaak gedownload. De leerlijn Voedsel doceert over de essentiële rol van bijen in onze voedselvoorziening en in het behoud van biodiversiteit. Met Nectar Exchange kunnen heel veel jongeren betrokken worden bij de actuele vraagstukken van een leefbare stad.

Het kinderprogramma voor de kleinere kinderen (8-12 jaar) bevat onder meer een speelwildernis, waarin op het Floriade-terrein een spannende route door een oerbos wordt gemaakt.

Tenslotte, Xander: waar ben jij nu het meest trots op?

Dankzij de Floriades wordt wereldwijd veel kennis opgebouwd.

Omdat het ons nu ook lukt alle kennis en ervaring - mede dankzij de digitalisering - te waarborgen en te delen, kunnen we echt impact geven om strategisch de stad te verduurzamen. Niet alleen de overheden - landelijk, regionaal en internationaal - maar ook het onderwijs, wetenschap en het bedrijfsleven doen mee én kunnen er concreet mee aan de slag. Op die impact ben ik trots.

www.floriade.com/nl www.floriade.com/nl/programmas/floriadedialogues

Groene facade Aeres Hogeschool Almere

Kassencomplex

Nederlands paviljoen © DP6 architectuurstudio

‘Dankzij de Floriades wordt wereldwijd veel kennis opgebouwd en gedeeld.’

Flevocampus

Growing Green Cities Floriade Expo 2022, Almere

Not just exhibiting, but also increasing knowledge and innovation.

Mia Hopperus Buma interviewed Xander de Bruine, Program Manager Knowledge Exchange Floriade. In 2022 the horticultural exhibition will be held in Almere. The theme: ‘Growing Green Cities’. Discover the green solutions of innovators from here and abroad that make our cities more enjoyable, more beautiful and more sustainable with regards to vegetation, food, health and energy in the 150 acre Floriade park.

A link with Leiden City of Knowledge 2022 and therefore with the Hortus is easily made. In addition to showing knowledge and innovation in their exhibition entries, Floriade participants also wish to share this knowledge and innovation with each other and continue the discussion on global solutions to make cities green and livable. The Oosterwold neighbourhood in Almere is a good example of a climate proof city. Oosterwold is slowly developing into a green and sustainable living and working area with a recreational landscape and urban agriculture, such as agricultural fields, vegetable gardens, orchards as well as woods, water and gardens.

The Floriade dialogues have been organised through the Floriade Knowledge Exchange Programme since 2018. The aims of the dialogues are sustainable cities, production and consumption, to tackle climate change and to protect ecosystems, forests and biodiversity. The Floriade Academy and the digital platform Nextar. exchange, an online research, demonstration and learning platform, were established with these aoms in mind. Several courses have been developed, specifically for young people aged 12 to 18. The children’s programme for smaller children (8-12 years) includes a play-wilderness, for which Floriade created an exciting track through ‘primeval forest’ at the Floriade. Thanks to the Floriades, a lot of knowledge is collected and shared worldwide. Xander is proud of the impact on the strategic sustainability of cities – in part through digitalisation of all that knowledge.

Hortus botanicus Leiden 2022 57

[foto’s] Adri Mulder

JANUARI

APRIL

MAART

FEBRUARI

Agenda 2022

Voor tijden, meer informatie, aanmelden en het actuele programma zie www.hortusleiden.nl

MEI/JUNI

Dit jaar is Leiden verkozen tot de European City of Science, met als hoofdvraag ‘Who Knows?’. In de Hortus is er vanaf februari dan ook een flexibel programma in het jaarthema ‘wetenschap’ - zodat we makkelijk kunnen inspelen gemakkelijk kunnen inspelen op de actualiteit en wijzigingen in de corona-richtlijnen.

januari

Maandthema februari Plant en licht

Maandthema maart

Maandthema april

Plant en duurzaamheid

Maandthema mei Plant en ethiek

9 jan Zondagwandeling tropische kassen

6 feb De Hortusimker vertelt

medio maart-medio mei

3 apr

7 mei

18 jan

Kleine tentoonstelling Knollen in bloei, van winterakoniet en cyclamen tot dahlia

4 apr-10 apr

8 mei

Winterlezing Vrienden van de Leidse Hortus

27 jan

De Leidse Kunst & Natuur Show, i.s.m. Museum de Lakenhal

8 feb-10 okt

13 feb • Kleuterdans • Zondagwandeling Vroege bloeiers • Stoepplantjesconsult • Wintermiddag • Museum Jeugd Universiteit 1 23 feb-26 feb

Wintercursus Anita Walsmit Sachs

Plant en geschiedenis Tentoonstelling Stoepplantjes door leden van de vereniging Botanisch Kunstenaars Nederland, locatie Oude UB

4 mrt-5 mrt

Wetenschappelijk tekenen Esmée Winkel

13 mrt

• Kleuterdans • Zondagwandeling De eerste Hortusjaren • Stoepplantjesconsult • Wintermiddag

22 mrt-26 mrt

Voorjaarscursus Anita Walsmit Sachs

De hortusimker vertelt Museumweek

9 apr

Vriendendag

10 apr

• Kleuterdans • Zondagwandeling Duurzaamheid • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

23 apr

Wetenschapsdag Aarde, in het kader van Leiden 2022

24 apr

DNA-wandeling Museum Boerhaave/ Hortus

Plantenmarkt • Kleuterdans • Zondagwandeling Moeders en kinderen • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

28 mei

Museumnacht

Maandthema juni Plant en biomimicry 5 Juni

De Hortusimker vertelt

12 Juni

• Kleuterdans • Zondagwandeling Biomimicry • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

21 Juni

MidZomerNacht

58 Hortus botanicus Leiden 2022

JULI

AUGUSTUS

SEPTEMBER

Regelmatig is er een rondleiding in Nederlandse gebarentaal (er is geen tolk aanwezig om te vertalen naar gesproken taal). Ook is er in het voorjaar en najaar een kinderworkshop stadsnatuur in gebarentaal. Zie t.z.t. de website voor de data.

OKTOBER

NOV/DEC

In juli en augustus zijn er inlooprondleidingen in het Nederlands en Engels.

Maandthema juli Plant en geur

Maandthema augustus

Maandthema september

Maandthema oktober

Maandthema november

5 jul-9 jul

3 aug

2 sep-4 sep

1 okt-2 okt

13 nov

6 jul

7 aug

Zomercursus Anita Walsmit Sachs Open zomeravond, thema geur

Plant en stadsklimaat

Open zomeravond, thema stadsnatuur De Hortusimker vertelt

10 aug

Open imkerijdagen

Open zomeravond, thema stadsnatuur

10 jul

14 aug

9 jul-10 jul

• Kleuterdans • Zondagwandeling Bij & geur • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

13juli

Open zomeravond

20 jul

Open zomeravond

27 jul

Open zomeravond

• Kleuterdans • Zondagwandeling Klimaten • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

17 aug

Open zomeravond, thema stadsnatuur

24 aug

Open zomeravond, thema stadsnatuur

31 aug

Plant & medicijn Fête de la Nature

10 sep-11 sep

Plant & voedselzekerheid Plant & netwerk Online Weekend van de Wetenschap De Hortusimker vertelt

7 okt-8 okt

13 nov

2 okt

11 sep

Wetenschappelijk tekenen Esmée Winkel

medio september

Nacht van Ontdekkingen

13 nov

Stadsnatuur Stoepplantjessafari

Open Monumentendagen, thema Duurzaamheid • Kleuterdans • Zondagwandeling Geneeskrachtige planten • Start najaarsreeks Museum Jeugd Universiteit: Sterrenkunde • Stadsnatuur Stoepplantjessafari • Science café Grassen en duurzaamheid

Kleuterdans

9 okt

• Kleuterdans • Zondagwandeling Paddenstoelen • Stadsnatuur Stoepplantjessafari

23, 26, 30 okt

Kinderactiviteiten herfstvakantie

25 okt-28 okt

Herfstcursus botanisch tekenen Anita Walsmit Sachs

Zondagwandeling Wintersmaken & wereldsmaken

Maandthema december Wat is een hortus?

11 dec

• Kleuterdans • Stadsnatuur Stoepplantjessafari • Zondagwandeling Hortus in bedrijf

Open zomeravond, thema stadsnatuur

Hortus botanicus Leiden 2022 59

Vieren in de Hortus?

Boek nu en ontvang een gratis rondleiding hortusleiden.nl/zaalverhuur

Colofon Magazine van de Hortus botanicus Leiden 2022 ‘Hortus Leiden’ is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus en de Hortus botanicus Leiden. Het magazine wordt kosteloos verspreid onder de Vrienden van de Leidse Hortus.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door printouts, kopieën, of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Redactie: Annemarie Broersma, Mia Hopperus Buma, Adri Mulder (hoofdredacteur), Jack Sluijs, Rogier van Vugt Met bijdragen van: Pieter Baas, Robbert Folmer, Eline Hoogendijk, Peter Inklaar, Paul Keßler, Margot Lodewijk, Martine Mondt-Schouten, Norbert Peeters, John van Ruiten, Kris Schiermeier, Mathilde Simons, Gerda van Uffelen Fotografie: Bram Belloni, Familie Brinkman, Stefanie uit den Boogaard, Simone Both, Tim Boerlijst, Roderick Bouman, Gerrit Dusseldorp, Marc de Haan, Bas van Hattum, Christiaan van der Hoeven, Eline Hoogendijk, Felix Huiskens, Hanneke Jelles, Anna van Kooij (Betweter Festival), Jan Meijvogel, Adri Mulder, Manfred Richter, Walter Siegmund, Mathilde Simons, Petra Sonius, Wim Sonius, Rogier van Vugt, Marcia van Woensel Illustraties: Nienke Beets, Janneke Brinkman, Kaylee Ermes, Rafael Martig, Stefan Timmers, Esmée Winkel Met medewerking van: Sam Boerlijst, Felix Huiskens, Saskia Jacobs, Geeske Langejans, Annette Los, Rachel Love, Yara Peterse, Patricia Vandecasteele, Elizabeth van der Wind-Hamill, Young Hae Choi, Ton van Zijp Vormgeving: Sandy Klein Gunnewiek. Lagrouw Communicatie, www.lagrouwsc.nl Stichting Vrienden van de Leidse Hortus Bestuur John van Ruiten Voorzitter Mia Hopperus Buma 1ste Secretaris Adri Mulder 2de Secretaris Ton van Zijp 1ste Penningmeester Gerbrand van den Ban 2de penningmeester Annette Los PR en Communicatie Contact Vrienden en redactie Postbus 9500, 2300 RA Leiden hortusvrienden@hortus.leidenuniv.nl www.hortusleiden.nl onder ‘Steun de Hortus’ Banknummer Vrienden NL68 INGB 0003 9138 13 KvK 41169121

Mia Hopperus Buma en John van Ruiten

Beluister de podcast waarin Marnix Kluiters (Van Lanschot Kempen) in gesprek gaat met Mia Hopperus Buma en John van Ruiten, bestuurders van de Vrienden van de Leidse Hortus. Zij vertellen op aanstekelijke wijze over de unieke Universiteitstuin en waar hun enthousiasme en passie vandaan komt om zich er voor in te zetten.

Via google vindt u de podcast met de trefwoorden podcast goed doen.

Hoe zijn de donaties van de Vrienden van de Leidse Hortus in 2020 besteed?

In 2021 heeft de Stichting ruim €100.000,-- ontvangen aan incidentele en reguliere bijdragen van Vrienden en Adoptanten. Ten opzichte van 2020 betekende dat een flinke stijging ( 25% )! Daarnaast ontving de stichting een aantal extra giften mede i.v.m. de coronacrisis.

Door deze ontvangsten was het mogelijk een financiële bijdrage te geven voor de organisatie van de zomertentoonstelling Groen Vakmanschap. Bovendien is een bedrag ter beschikking gesteld voor het jaarlijkse bomenonderhoud en is een bedrag vrijgemaakt voor de administratieve ondersteuning die de Vrienden krijgen van het Hortusbureau.Voor de extra noodzakelijke maatregelen als gevolg van de corona pandemie heeft het bestuur besloten de Hortus financieel te ondersteunen. Ook heeft het bestuur in 2021 weer een bedrag ter beschikking gesteld voor de educatieve activiteiten georganiseerd in de Hortus. Op onze website treft u het volledige financiële overzicht aan van de baten en lasten 2020 (2021 volgt in het voorjaar van 2022) en de balans per 31 december 2020 (2021 volgt in het voorjaar van 2022).

Ton van Zijp, penningmeester

Vriend worden?

www.hortusleiden.nl onder ‘Steun de Hortus’ Hortus botanicus Leiden, Rapenburg 73, 2311 GJ Leiden, T. 071-527 51 44 hortus@hortus.leidenuniv.nl, www.hortusleiden.nl Voor openingstijden en programmering verwijzen wij u graag naar de website.

Hortus botanicus Leiden 2022 61

In zijn schilderijen van stoepplantjes legt kunstenaar Rafael Martig alledaagse straatbeelden vast.

Op deze manier maakt hij de kijker bewust van natuur in de stad waar veel mensen achteloos aan voorbij lopen.

Kinderkopjes Olieverf op doek 100x100 cm

Rafael Martig www.rafaelmartig.nl instagram: @rafaeldavidmartig

Natuursteen Olieverf op doek 100x100 cm

Hortus botanicus Leiden 2022 63

DJOSER

De andere manier van reizen

Scan de code vraag een D en jose brochure aan r .

Djoser Rondreizen

Djoser Family

Djoser Wandel & Fiets

Meer dan 250 pagina's prachtige groepsrondreizen.

Ontdek de wereld met je kinderen.

Beleef een land op een actieve manier.