De Groene Pluim uitgave 2

De groene pluim Ondernemers brengen een beweging op gang

goed doen met groen

Zo werkt het bedrijfsleven concreet aan de global goals

uitgave

#02

mooie verhalen

doe mee en ga aan de slag

overheden maken het mogelijk

over inspirerende

om de groene pluim voor

Wethouders aan

bedrijven en hun

je eigen bedrijf te behalen

het woord die meer

duurzame ervaringen

doen dan praten

www.Degroenepluim.nl

Voorwoord

De Groene Pluim waaiert uit over Nederland Nadat we als Stichting de Groene Pluim officieel van start zijn gegaan in 2017 is het nu tijd om een tweede magazine uit te brengen. Goed om kort terug te kijken wat er zoal gebeurd is op het gebied van duurzaamheid en zeker ook om een doorkijk te geven naar de toekomst.

De Groene Pluim is een beweging die ontstaan is vanuit het bedrijfsleven. Een beweging die ondernemers, onderwijs en overheid bij elkaar brengt om samen te werken aan de SDG’s (Sustainable Development Goals) van de Verenigde Naties.

Hiervoor zijn vier van de zeventien Global Goals gekozen als basis, waarop een onderneming beoordeeld kan worden.

Hierdoor zijn we in staat om op een objectieve manier de duurzame ‘parels’ onder de bedrijven zichtbaar te maken. Zo komt de beweging op een positieve manier in beweging.

De zeventien global goals zijn te verdelen in drie categorieën: De sociale, de ecologische en de spirituele goals. Door de gekozen vier goals van de Groene Pluim hebben we een impact op alle drie de categorieën, wat een groot draagvlak geeft bij zowel ondernemers, als overheid en onderwijs.

Als Groene Pluim hebben we eerst gezorgd voor een goede basis in West-Brabant met de gemeenten Breda, Roosendaal en Bergen op Zoom. Deze drie gemeenten hebben al meerdere keren een bedrijf wat zich gemeld heeft op de website www.degroenepluim.nl beloond door bij te dragen aan de uitreiking van een groene pluim aan een bedrijf in hun gemeente. Maar het is zeker niet bij deze gemeenten gebleven zoals u verder in dit magazine kunt lezen. Ook gemeenten in Midden-Brabant, Zeeland en Zuid-Holland doen inmiddels mee en de ambitie is zeker om deze beweging verder in Nederland uit te laten waaieren.

Op regelmatige basis komen de Groene Pluimhouders, en ook vertegenwoordigers van de andere deelnemers die zich gemeld hebben op de website, bij elkaar. Liefst op een bedrijfslocatie van één van de winnaars, om zo samen ervaringen te delen en te leren van elkaar. Want als er één ding duidelijk is, dan is er wel het besef dat we alleen samen de enorme uitdagingen van het klimaatakkoord kunnen realiseren.

Vandaar dat we als Stichting de Groene Pluim, blijven zoeken naar de ondernemers die een voorbeeld zijn op het gebied van duurzaam ondernemen en naar gemeenten die het belangrijk vinden om deze bedrijven in het zonnetje te zetten en zo een toegang te krijgen tot een steeds groter netwerk.

Ook in dit tweede magazine leest u weer mooie en inspirerende voorbeelden van ambitieuze ondernemers en gedreven en verantwoordelijke wethouders die zorgen dat de beweging steeds door blijft groeien.

Veel leesplezier.

Peter van den Eijnden Voorzitter de Groene Pluim.

Degroenepluim.nl 3

inhoud

08 10

Van de zeventien Global Goals richt de Groene Pluim zich op de vier meest bijzondere Antoinette remmers Remmers bouwgroep

De groene pluim is een kroon op sociaal een duurzaam ondernemerschap pagina 06

Het mooiste is als je iets krijgt wat je niet verwacht

12

Tilburgse wethouder Klimaat, Energie en Duurzaamheid Berend de Vries “Niet in de val trappen van het geheven vingertje”

18

Rodenburg Biopolymers Gewoon doen!

22

Wethouder Marcel Willemsen Oosterhout We faciliteren het bedrijfsleven met het project ‘zon op bedrijfsdaken’

30

Paul Konings, directeur Holonite

Pluim geeft de ruimte

NS Componentenbedrijf Tilburg

pagina 16

De Groene Pluim heeft ons goede pr opgeleverd

36

Ralph Jorissen, vice president benelux Tarkett Jonge mensen werken liever bij een bedrijf met een positieve uitstraling

4 Degroenepluim.nl

Els Kooijmans Lowys Porquin

Afwijken van gebaande paden helpt

Werk aan een meer sociaal en duurzame regio en doe mee met de beweging

Co Konings, directeur Van Oers United

Hoe ga je om met moeder aarde? pagina 26

Wethouder Ronald bakker waalwijk

Waalwijk brengt grote jongens en mkb samen pagina 38

John martens, algemeen directeur martens groep

ALleen ga je sneller maar samen kom je verder pagina 20

Annemarie Spierings, ex-gedeputeerde voor D66 bij de provincie Noord-Brabant

pagina 32

De industrie heeft al veel meer gedaan dan mensen weten

pagina 50

Degroenepluim.nl 5

De Groene Pluim is een kroon op sociaal en duurzaam ondernemerschap De Groene Pluim is ontwikkeld om bedrijven, die serieus werk maken van duurzaam ondernemen, te erkennen, te waarderen en stevig te positioneren. Dat is nodig. Want bedrijven komen er in de publieke opinie vaak slecht af.

Maar er zijn genoeg bedrijven die iets positiefs doen. Die zich inzetten voor fatsoenlijke banen, duurzaam produceren, klimaatverandering tegengaan en samenwerking zoeken. Doelen die zijn afgeleid van het Parijse Klimaatakkoord dat zich met name richt op SDG 13: klimaatactie van de Verenigde Naties voor een betere wereld. En als uitgangspunt dienen voor de Groene Pluim. Het initiatief is tot stand gekomen naar aanleiding van het Klimaatakkoord van Parijs Dit wordt beschouwd als het momentum, waarop het bedrijfsleven de initiatiefrol op zich heeft genomen door werk te maken van duurzaam ondernemen.

Bedrijfsleven als groene motor Het bedrijfsleven is de katalysator van verandering. Kijkend door de duurzame bril, zien we veel drang naar duurzaamheid. Grote internationale ondernemingen met een stevig duurzaamheidsbeleid en dito global doelstellingen, maar ook prachtige familiebedrijven die toekomstbestendigheid in de genen hebben. Deze laatste groep, de bedrijven die innovatie en duurzaamheid als drijfveer hebben, zijn zich vaak niet bewust van de brede maatschappelijke visie die zij hebben ofwel ze vinden het ‘de normaalste zaak van de wereld’. Die bedrijven verdienen een compliment. Een pluim.

6 Degroenepluim.nl

Ondernemers en overheid doen het samen Het idee voor de Groene Pluim ontstond in 2016 in West-Brabant.

Inmiddels is de pluim al bijna twintig keer uitgereikt aan een verdienstelijke ondernemer. Ondernemers dragen elkaar voor en een accredidatiecommissie beslist over het uitdelen van de pluimen. Bedrijven worden bezocht en goed doorgelicht. De uitvoeringsorganisatie gebeurt in samenwerking met gemeenten.

Want gemeenten willen zich onderscheiden met bedrijven die duurzaam bezig zijn. Wethouders komen graag in actie om een pluim uit te reiken. Zo laten ze zien dat ze het bedrijfsleven serieus nemen. En nodig hebben om de doelstellingen in het klimaatakkoord te halen. Vele overheden, waaronder gemeenten en provincies, hebben al beleid gemaakt, of zijn ermee bezig, op de thema’s afval, energie en het sociaal domein. De Groene Pluim gelooft in de positieve benadering via stimuleringsprogramma’s om samen te werken aan een betere wereld. Samen met overheden deze handschoen oppakken.

/ door duurzame parels zichtbaar te maken komt er een positieve beweging op gang /

Degroenepluim.nl 7

Van de zeventien Global Goals richt de Groene Pluim zich op de vier meest bijzondere De Verenigde Naties hebben zeventien Global Goals benoemd die de wereld tot een betere plek moeten maken. In 2030 moeten deze Sustainable Development Goals (SDG’s) of Duurzame Ontwikkelingsdoelen behaald zijn. De doelen moeten een eind maken aan armoede, ongelijkheid en klimaatverandering: Leaving no one behind. De samenhang en de omvang van alle Global Goals is veelomvattend, zeventien doelen die allemaal even belangrijk zijn vanuit een wereldperspectief, maar die niet voor elke ‘business’ even relevant zijn. Daarom heeft De Groene Pluim een selectie gemaakt van vier Global Goals. Vier bijzondere doelen die aansluiten bij de aandachtsgebieden van een brede groep ondernemers. Zo wordt De Groene Pluim laagdrempelig en herkenbaar ingezet.

8 Degroenepluim.nl

Global Goals Verenigde Naties

Goal 8 Eerlijk werk en economische groei Betreft het creëren van fatsoenlijke banen en economische kansen voor iedereen, oftewel arbeidsparticipatie. Dit impliceert ook de verantwoordelijkheid die een werkgever neemt ter bevordering van individuele groei door het aanbieden van opleidings- en trainingsprogramma’s. Ontwikkeling gericht op de toekomstbestendigheid van de organisatie én die van de individuele medewerker.

Goal 12 Verantwoorde consumptie en productie Dit betreft het verminderen van onze negatieve impact op de planeet door duurzaam te produceren en te consumeren wat we nodig hebben. Het bedrijfsleven heeft een belangrijke taak te vervullen bij de reductie van afval en het hergebruik van materialen. Verduurzaming van de productieprocessen is hiervoor nodig en samenwerking met andere bedrijven kan krachtige oplossingen bieden.

Innovatie ter bevordering van het verduurzamen van het productieproces.

Goal 13 Klimaatactie Gaat over het omgaan met de gevolgen van de opwarming van de aarde. Het is van essentieel belang dat we onze vaardigheden inzetten om te strijden tegen klimaatverandering door zo min mogelijk energie te gebruiken: besparen en een transitie maken door zoveel mogelijk duurzame energie te gebruiken.

Goal 17 Partnerschap voor de doelen Global Goal 17 betreft actieve kennisdeling en samenwerking, het gaat ook over onverwachte duurzame verbindingen om de Global Goals te realiseren. Niemand kan dit alleen en het huidige tijdperk vraag meer dan ooit om ‘ketengericht denken en opereren’. Dit geldt voor bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheden.

Degroenepluim.nl 9

Antoinette Remmers, Remmers Bouwgroep

Het mooiste is als je iets krijgt wat je niet verwacht Voeten op de vloer. Geen gewichtigdoenerij. Volgens Antoinette Remmers moet maatschappelijk verantwoord ondernemen een intrinsieke motivatie zijn. Niet gericht op mooie verhalen maar uit overtuiging.

10 Degroenepluim.nl

Uit het juryrapport Het bedrijf participeert in veel initiatieven om leerlingen te interesseren voor de bouw. In het bedrijf zijn permanent stagiaires en leerlingen in opleiding.

En toch, de commercieel directeur van Remmers Bouwgroep uit Tilburg is wel degelijk trots op het feit dat deze bouwers als tweede bedrijf in Midden Brabant in aanmerking kwam voor de Groene Pluim.

“Het is een beloning voor dingen die je ongemerkt doet, maar ook een uitdaging om er mee door te gaan. Opdrachtgevers weten het te waarderen.

Het speelt soms al mee bij een aanbesteding hebben we gemerkt.” Remmers Bouwgroep is zo’n typisch familiebedrijf waar continuïteit en lange termijn belang voorop staan. Sinds de oprichting in 1911 is inmiddels de vierde generatie werkzaam.

Maatschappelijke betrokkenheid is altijd belangrijk geweest. En nog. Het bedrijf sponsort menige voetbal- en hockeyclub en is actief betrokken bij het Ronald MCDonald huis. Dat is onze missie.” Het wel en wee van haar medewerkers (95) was altijd al een belangrijk doel maar heeft de laatste jaren een opmerkelijke invulling gekregen: van specialisten naar generalisten. “Natuurlijk staat vakmanschap voorop.

Maar net zo belangrijk zijn sociale vaardigheden en communicatie.” Competenties waar de bouw nou niet bepaald bekend om staat. Maar Remmers biedt haar bouwvakkers veel scholing om zichzelf te ontplooien. “Goed voor hun en goed voor ons.”

Breed denken en doen. Remmers Bouwgroep is er groot mee geworden. Uitgegroeid tot een allround partner. Van woning- en utiliteitsbouw tot grote projecten in de sport, zorg- en industriële sector.

Over het nut van duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen is zij stellig. Het moet wel uit kunnen. Maar met respect voor de mens en het milieu. Zuinig bouwen. Bijvoorbeeld met prefab betonelementen die demontabel zijn en waarmee een woning of / van specialisten gebouw elders wederopgebouwd naar generalisten / kan worden. Of door bijvoorbeeld nul-op-de-meterwoningen en bijna energie neutrale woningen (BENG). De Groene Pluim maakt volgens haar zichtbaar wat anders verborgen blijft. “Veel bedrijven zijn uit zichzelf goed bezig met duurzaamheid maar schreeuwen dat niet van de daken. Die bedrijven krijgen nu een stem met dit initiatief, die voelen zich erkend. En het is taai he, vergis je niet. Zo’n organisatie als De Groen Pluim moet echt geloven in wat ze doet. Het is missiewerk.

Maar het lukt ze wel om op de kaart te komen. Wat mij betreft petje af voor De Groene Pluim.” www.remmersbouwgroep.nl

Circulair bouwen: vanaf de tekentafel tot en met de sloop is de weg naar circulair bouwen definitief ingeslagen. Ook met duurzaam bouwen met BREEAM-certificaat speelt het bedrijf daarop in. Remmers bouwgroep past FSC gecertificeerd hout toe in de bouwprojecten. Samen met leveranciers, afvalverwerkers worden meer en meer hergebruikte grondstoffen toegepast. Afvalreductiepercentages tot 10% per jaar zijn hiervan het resultaat.

Het bedrijf heeft haar CO2-footprint vastgesteld en voor de verschillende onderdelen hiervan (elektriciteit, gas en brandstof) de wens die te verminderen. Ledverlichting is de standaard geworden. Bij vervoer wordt sterk ingezet om het aantal vervoersbewegingen te verminderen, onder andere door de belevering van de bouwplaatsen efficiënter te organiseren. Het aantal ritten van en naar de bouwplaatsen is hierdoor substantieel teruggebracht.

Zonnepanelen hebben in Remmers Bouwgroep de intrede gedaan door bouwketen hiervan te voorzien waardoor deze selfsupporting zijn in combinatie met tijdschakelaars die nachtverbruik voorkomen.

De inkoop van energie is afkomstig van Nederlandse opgewekte duurzame bronnen met behulp van certificaten van herkomst.

Door het bouwen van “nul op de meter” woningen en “Bijna Energie Neutrale Gebouwen” (BENG) draagt Remmers Bouwgroep een belangrijke steen bij aan de energietransitie.

Communicatie met alle stakeholders op een bijzondere wijze. Jaarlijks vinden met medewerkers, aandeelhouders, buren en klanten dialogen plaats. Open gesprekken, los van projecten. Met een aantal (onder) aannemers wordt kennis en ervaring uitgewisseld op het gebied van duurzaam ondernemen. Ondanks het onderlinge wantrouwen dat er in de bouwwereld heerst, stelt Remmers Bouwgroep zich hiervoor open. Ten opzichte van branchegenoten springt het bedrijf op dit gebied er duidelijk bovenuit.

Degroenepluim.nl 11

Tilburgse wethouder Klimaat, Energie en Duurzaamheid Berend de Vries

Niet in de val trappen van het geheven vingertje Hij is duidelijk een routinier. Eenmaal aan het woord diept hij het ene na het andere feit op, zodat de vragensteller nauwelijks tijd krijgt om een vervolgvraag te stellen. Handige jongen dus die Berend, maar met die typering doen we hem te kort.

12 Degroenepluim.nl

We spreken hem op een woensdagmorgen. Berend heeft zijn papadag. Spontaan over De Groene Pluim: “Een goed initiatief van de sector dat eraan bijdraagt om het gesprek op gang te brengen. Het is voor bedrijven inspirerend om te lezen hoe andere ondernemers concreet invulling geven aan het begrip duurzaamheid.”

Het beeld bestaat bij bedrijven dat de overheid veel investeert in proces, maar weinig in d-o-e-n. Hoe concreet is Tilburg met het faciliteren van duurzaamheid?

“Als gemeente voeren wij een stimulerend beleid en trekken we samen op met ondernemers. Ik noem het ‘de wortel’ en ‘de stok’. De stok wil zeggen dat we soms even pas op de plaats maken met handhaving en controle om bedrijven zo beter in staat te stellen om maatregelen te nemen. De ‘wortel’ zit’m in onze Stuurgroep Midden-Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij Energie en Duurzaamheid (MOED)”. Die stuurgroep stuurt echt, zo legt Berend uit: ”Er bestaat veel drive bij ondernemers maar ook onvoldoende kennis.

Grote bedrijven hebben het vaak al wat beter op orde. Die beschikken over de middelen. MKB-ers willen wel maar weten vaak niet hoe ze het aan moeten pakken. Op die doelgroep richten wij ons.

Dat doen we bijvoorbeeld door startsubsidies te verlenen op het leggen van zonnepanelen en door experts voor ze in te huren. Maar ook door soms risicodragend in een project te participeren. We zijn bijvoorbeeld bezig om per branche (horeca en gezondheidszorg) en per bedrijventerrein gewoon aan te bellen om samen op te trekken. Je moet als overheid niet de fout maken om te vervallen in het opgeheven vingertje of door alleen te informeren. Dan gebeurt er niets. Je moet in actie komen.

Aanbellen. Wat kunnen wij voor u doen? Zo kun je per bedrijf een aanbod op maat creëren en de handhaving even achterwege laten. Vertrouwen in plaats van wantrouwen.

ondernemer maar ik zou me ook voor kunnen stellen dat het naar je klanten een goede indruk maakt als je communiceert dat je inzet op duurzaamheid.”

Hoe duurzaam ben je thuis?

“Ik denk niet dat ik privé tot de koplopers behoor, maar we hebben bijvoorbeeld onlangs ons huis verbouwd en daarin zijn wel alle voorzieningen getroffen om als het moet over te schakelen op energieneutraal. Verder reis ik zoveel als dat kan met het openbaar vervoer en heb ik een beetje het geluk dat ik voor mijn werk in de stad vervoerd wordt met een electrische auto. Overigens, ik fiets ook veel in de stad. Heerlijke over de rode fietspaden (het eerste fietspad van heel Nederland dat de nu zo herkenbare kleur kreeg, red.)

Je collega, en partijgenoot, Paul de Beer van Breda, interviewden wij in november en hij sprak toen uit veel te verwachten van het, nieuwe, kabinet. Hoe ervaar jij Rutte 3 nu in de praktijk?

“Het is nog wat vroeg om mij hier definitief over uit te spreken. Ik heb tot nu toe drie gesprekken gevoerd met minister Wiebes. Daar spreekt erg veel ambitie uit.”

Die CO2-opslag onder de grond maar niet doen dan?

Jan Terlouw vindt het helemaal niks.

“Restwarmte van zware industrie kun je denk ik alleen op deze manier verwerken, het is niet anders. Maar voor het overige ben ik er ook geen fan van om CO-2 onder de grond op te slaan.”

Kloppen bedrijven zichzelf voldoende op de borst over hun inspanningen met duurzaamheid?

“Dat is heel verschillend, maar kan beter. Soms zie je dat een kleinigheid als Led-verlichting breed uitgemeten wordt terwijl andere bedrijven hun daken vol leggen met zonnepanelen en dat helemaal niet communiceren. Dat vind ik zonde. Het is goed om te lezen hoe andere bedrijven actief omgaan met duurzaamheid, daar krijg je als mede-ondernemer energie van. Ik ben zelf geen

Degroenepluim.nl 13

Jaco Overbeeke van blueskens, truck en bus

Pragmatisch praktisch en met gevoel voor verantwoordelijkheid De afspraak met Jaco Overbeeke doen we omwille van de coronamaatregelen maar per telefoon. Het hindert Overbeeke niet en hij steekt vlot van wal. Zijn bedrijf Bluekens Truck en Bus is zakelijk best gebaat bij de energietransitie want het imago van vuile bedrijfstak moest nodig op de schop. De naam van dit familiebedrijf is wat dat betreft een prachtige basis: Blue-kens.

“Bij de woorden truck en bus denkt iedereen aan rokerige diesels en vuile werkplaatsen. Daar kunnen wij onze ogen niet voor sluiten.” Middels een nieuw missiedocument werden de kernwaarden opnieuw omschreven. “We hebben met elkaar goed gekeken naar dat woord ‘duurzaam’, wat betekent dat nou voor ons? Zonder zweverig of hoogdravig te worden. Het moet pragmatisch en praktisch. We zijn hier gewend om naast de klant te staan. Goed luisteren. Eén van die klanten, Arriva, daagde ons uit tot een proefproject met kleine elektrische bussen in Den Bosch en Helmond. Dat pakte goed uit. Tenminste technisch en qua goodwill. Zakelijk kostte het gewoon geld.

Maar dat hoort erbij als je wilt innoveren. Je hebt vooroplopers en volgers. Wat dat betreft zijn wij als 63-jarige Volvo dealer wel wat gewend. Dat is een merk waar milieu, veiligheid en innovatie heel hoog in het vaandel staan.” Het ontvangen van De Groene Pluim zag Overbeeke als een verrassing. “Echt gaaf. Wel een beetje jammer dat door de corona onze jaarvergadering niet door kon gaan. Dat is voor Bluekens altijd een hele happening met alle 180 werknemers op één moment bij elkaar. Die had ik dan in één keer kunnen overtuigen van onze trots op de Groene Pluim. Maar goed ik ga ervan uit dat we volgend jaar of zoveel mogelijk eerder weer voor de troepen kunnen staan.” Overigens, en dat is geen kritiek, voorziet Overbeeke wel een beetje een brei aan certificaten en audits op duurzaamheidsvlak. “Wij zijn heel blij met De Groene Pluim als erkenning voor waar we mee bezig zijn, maar het gaat er ook om dat die pluim in de markt her- en erkend wordt als een goed teken.”

14 Degroenepluim.nl

“We zijn een nuchter familiebedrijf en van nature schreeuwen we het allemaal niet zo van de daken, maar dat gaan we toch een beetje veranderen. We gaan onze site updaten door duurzaamheid veel meer centraal te stellen.”

Voor wie hij ook nog wat werk in petto heeft is de lokale overheid. “Ik heb het idee dat als voorbeeld de gemeente Breda best innoverend bezig wil zijn maar de afgelopen 10-15 jaar heb ik ze hier niet gezien. Wel toen een collega van ons (MAN) met dwingende regelgeving te maken kreeg. Ik ben daar geen voorstander van. Natuurlijk helpt dwang, maar het werkt ook kostenverhogend en dat gaat weer ten koste van je innovatiebudget. Stimuleren met subsidies werkt veel beter.

Positief benaderen, maar dan liefst een beetje transparant.”

Per 1 januari 2019 is Bluekens EV opgericht waarin o.a. het importeurschap van de Duitse, volledig elektrische StreetScooter (DHL-product) is ondergebracht. Bluekens EV zet niet alleen elektrische producten af, maar biedt ook een totaalconcept aan voor emissievrije (stads)logistiek om het binnenstedelijk vervoer duurzamer te maken.

Overigens, met zijn bedrijf mag het dan de goede kant opgaan, maar is hij thuis ook een beetje een groene ridder??

“Ha, goede vraag. Dat probeer ik wel. We rijden hybride en op het dak liggen zonnepanelen. Maar een warmtepomp vind ik nog te duur en onduidelijk. Ik wil wel van het gas af maar dan in stapjes.”

Uit het juryrapport Nauwe samenwerking met Curio (voorheen ROC West-Brabant); een convenant voor een opleidingstraject voor autotechniek. Iedere werkplaats heeft ieder jaar één leerling, die het gehele opleidingstraject (zes jaar) doorloopt. Bluekens stimuleert deze leerlingen om door te stromen naar hbo-opleidingen.

Circulariteit door duurzame carrosseriebakken volledig terugnemen en hergebruiken.

Afval wordt volledig gescheiden ingezameld zodat deze stromen voor hergebruik en recycling worden afgevoerd.

Werken met ruilonderdelen in plaats van nieuwe.

Aannemen van zij-instromers, senioren (60+) en mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt: horecamedewerkers worden omgeschoold tot receptiemedewerkers, omscholing van werkeloze mensen, in dienst nemen van 60-plussers in coachfunctie voor jongeren, in dienst nemen van personen met een beperking, actief zoeken naar Jongeren en statushouders.

Op twee van de vijf vestigingen liggen PV-systemen, waarmee het grootste gedeelte van het energieverbruik duurzaam wordt opgewekt. De komende jaren volgen de overige vestigingen.

In Oosterhout werkt Bluekens Truck en Bus mee aan een haalbaarheidsonderzoek voor het gebruik van restwarmte.

Sinds 2007 ontwikkeling van elektrische voertuigen.

Aansluiting bij de Green Deal ZES (Zero Emission Stadslogistiek). Deze Green Deal heeft als einddoel om schadelijke emissies (CO2, NOx en fijnstof) als gevolg van stadslogistiek te reduceren tot nul.

Waterstof en LNG prioriteit. De eerste trainingen en opleidingen op dit gebied hebben al plaatsgevonden en een tweetal werkplaatsen is reeds geschikt gemaakt voor waterstof en LNG.

Energiebesparingsonderzoek en daaruit voortvloeiende maatregelen zoals vrijwel overal ledverlichting toe te passen.

Auto’s van de zaak zijn voornamelijk benzine en deels hybride geworden i.p.v. diesel en stap voor stap gaat volledig elektrisch toegepast worden.

Degroenepluim.nl 15

NS Componentenbedrijf Tilburg

Pluim geeft energie De entree is treffend. Je eigen schoenen moeten uit en veiligheidsschoenen moeten aan, evenals een veiligheidsjasje.

Niemand komt bij NS Componentenbedrijf ongezien naar binnen.

Veiligheid voor alles.

Dat projectmanager Bas Wasser een fan is van De Groene Pluim moge duidelijk zijn. Hij ondertekent zijn mails zelfs met het groene pluim –logo. Het Tilburgse bedrijf ontving als eerste in Midden Brabant een groene pluim en heeft dat bepaald niet onder stoelen of banken gestoken. Wasser legt uit dat deze bekroning flink is uitgevent.

Van de werkvloer tot de top. “We hebben er fors mee uitgepakt in het personeelsblad, op intranet en in de vorm van een powerbank die alle 300 medewerkers van NS Componentenbedrijf ontvingen met daarop het logo van de groene pluim.” Het bedrijf is al meer dan 150 jaar technisch onderhouder van NS-materieel.

Vragen wat NS Componentenbedrijf doet aan duurzaamheid is vragen aan de bakker waarom hij brood bakt. “Ons bedrijf is in zichzelf duurzaam.

Op de eerste plaats omdat openbaar vervoer vele malen duurzamer is dan per automobiel en op de tweede plaats omdat wij als componentenbedrijf heel veel materieel een tweede leven bezorgen.”

16 Degroenepluim.nl

Wij zijn duurzaam Mens en milieu staan er in hoog aanzien.

Natuurlijk wordt al het afval keurig gescheiden, is de hele fabriek voorzien van ledverlichting en koopt de NS als groene speler alleen stroom in die groen opgewekt is. Aan veiligheid en ergonomie wordt al het mogelijke gedaan. “Kijk die jongen daar kan zijn montagestand automatisch op iedere gewenste hoogte instellen.” Met ruim 200 medewerkers en jarenlange ervaring in de wereld van treincomponenten mag dit bedrijf zich een echte specialist noemen. Jaarlijks worden ruim 45.000 componenten gereviseerd. NCB fungeert als one stop shop-locatie voor alle treincomponenten.

De werkplaats kent een onderverdeling in elektrische, mechanische en pneumatische disciplines. Door de flow-georiënteerde inrichting en interne mogelijkheden voor conservering, lassen en metaalbewerking is NCB in staat in te spelen op klantvragen. “Voor ons was de Groene Pluim in eerste instantie vooral een benchmarkt.

Uit het juryrapport

/ Wij als overheid kunnen ondernemers wel degelijk heel goed helpen /

Hoewel NCB geen commercieel bedrijf is, stuurt zij actief op efficiency en effectiviteit met behulp van Lean Manufacturing. Door een actieve bijdrage van de eigen medewerkers en een eigen Lean Improvement afdeling worden de werkprocessen zodanig geoptimaliseerd dat deze flexibel zijn.

NCB is een bedrijf dat voortdurend zorg heeft voor de instroom van jonge professionals op MBO niveau. Hiertoe heeft NCB nauwe contacten met ROC’s om leerlingen te interesseren voor een stageplaats bij NCB.

We wilden graag weten waar we stonden. Als je dan bovenaan eindigt geeft dat een goed gevoel.

Daar zijn we trots op. Een leuke bijkomstigheid zijn volgens Wasser de contacten met andere pluimers.

“Die spreek ik nu geregeld op bijeenkomsten.

Totaal andere bedrijven dan wij zijn. Geen idée hoe een hovenier, een kunststoffabrikant of een parketfabriek omgaat met duurzaamheid. Van al die oplossingen steek je veel op. Best verfrissend.”

Slotvraag, allemaal mooi en wel maar is hij thuis ook een beetje een groene pluimer? “Ja, we doen wat we kunnen. Afval scheiden en veel op de fiets in plaats van de auto. Al heb ik natuurlijk mazzel dat mijn werk ongeveer in de achtertuin van mijn huis staat op krap 10 minuten fietsen.”

Voor mensen met een beperking zijn voorzieningen aanwezig om die volwaardig aan het arbeidsproces te kunnen laten deelnemen. Voorbeelden hiervan zijn faciliteiten voor een dove medewerker en rolstoeltoegankelijkheid van de werkplekken.

Met behulp van een geïntroduceerd “tracking en tracing” systeem op alle gereviseerde componenten kan worden gestuurd in de gehele keten.

NCB is voortdurend op zoek naar milieuvriendelijke alternatieven, bijvoorbeeld voor verfsoorten. In samenwerking met de verfleverancier worden verven getest, welke een lagere milieubelasting hebben.

De stroom van NS is afkomstig van nieuwe windparken van energieleverancier Eneco. Zo krijgt ook de energiemarkt een impuls en groeit het aanbod aan groene stroom. Sinds 2017 rijden alle elektrische treinen in Nederland volledig op groene stroom.

Degroenepluim.nl 17

Rodenburg Biopolymers

Gewoon doen!

Aaik Rodenburg

18 Degroenepluim.nl

In deze tijden van transitie hangt er soms een beetje een waas over alle noodzakelijke veranderingen. Kan dat allemaal wel? En hoe moet dat dan? Als je daarover tobt is één gesprek met Aaik Rodenburg voldoende.

Deze amicale doordouwer van het Oosterhoutse bedrijf Biopolymers vindt het allemaal ‘heel gewoon’. Zijn bedrijf ontving als tiende in Nederland de Groene Pluim. Een nationaal en internationaal toonaangevende onderneming op het gebied van bioplastics met als uitgangspunt dat er geen oliehoudende grondstoffen worden toegepast. “Voor mij als ondernemer is die pluim een erkenning voor waar je mee bezig bent. Het zou mooi zijn als we een meer collectieve uitstraling van de Groene Pluim kunnen maken. In heel Nederland worden die uitgereikt maar volgens mij doet iedere regio het een beetje voor zichzelf. Ik heb er trouwens al wel wat leads door gekregen, dat is leuk.” Aaik is bepaald niet het type die zichzelf op de borst klopt. Maar niet zonder zelfvertrouwen: “Die Global Goals, ik kan ze zo invullen. Ik vind het heel normaal dat je als ondernemer probeert een plekje te vinden voor medewerkers met een beperking tot de arbeidsmarkt.

Wij werken ook met Polen bijvoorbeeld.

In vaste dienst voor de goede orde. Je hebt hier in Oosterhout eens per jaar de Poolse dag. Groot feest. Die mensen zijn toch zeker niet vergeten dat de Polen Oosterhout ooit bevrijd hebben? Kijk er dan ook niet op neer!”

Restafval als grondstof Eenmaal op stoom kan de Schiedammer van geboorte nog veel meer voorbeelden oplepelen van medewerkers die een kleine aanpassing behoefden maar naar grote tevredenheid bij hem werken. “Een jongen hebben wij na zijn detentieperiode gewoon weer in dienst genomen. Ik wist dat zijn collega’s hem accepteerden. Hier is hij veilig.” Voor zijn bedrijf begon het

allemaal net / wij werken ook na de oorlog met polen. In toen zijn vader vaste dienst voor Arie handelde met restafval de goede orde / van groenten als bietenblad en spruitjesstokken die hij doorverkocht aan de boeren.

De doorbraak kwam door restafval van aardappelen te verhandelen aan veeboeren. Rodenburg groeide allengs. Tot er achtereenvolgens mond-en klauwzeer en varkenspest uitbrak en de vraag naar aardappelafval fors afnam. We spreken dan eind jaren negentig en van Global Goals had nog niemand gehoord. Toch, Aaik was er vast van overtuigd dat je uit restafval van aardappelen bioplastics zou moeten kunnen maken. “Toen ik hiermee aankwam in Wageningen lachten ze me in eerste instantie uit.” Nu, vele jaren later is Rodenburg Biopolymers uitgegroeid tot nationaal en internationaal één van de grootste spelers in het produceren van bioplastics. Afnemers als Mars en Snicker gebruiken de grondstof voor hun wikkels en veel productie gaat naar spuitgieters en individuele afnemers. “Economy of scale ontbreekt nog maar dat wordt gewoon de volgende stap”, aldus de overtuigde Rodenburg. “Voedsel wordt verpakt om 14 dagen houdbaar te zijn in een verpakking die 500 jaar nodig heeft om af te breken. Dat kan veel beter.” www.biopolymers.nl

Degroenepluim.nl 19

John Martens, algemeen directeur Martens Groep

Alleen ga je sneller maar samen kom je verder Rijdend over de Maasroute ter hoogte van Oosterhout zie je al van ver de windmolens en de fabriekstoren met daarop de rode driehoeken van het Martens logo. Maar ‘uit de hoogte’ is een karaktereigenschap die totaal niet past bij directeur John Martens.

Hij ontvangt in gebouw zes (het terrein telt er vijftien!) in de kantine. Gewoon op de werkvloer waar deze aimabele ondernemer zich thuis voelt. Wat hem aanspreekt aan De Groene Pluim is dat deze zich beperkt tot vier global goals. “Als je alle goals die de VN opsomt in je bedrijfsvoering wilt verwerken moet je bijna de hele wereld verbeteren. Dat gaat niet.” Van die vier goals spreekt nummer acht (fatsoenlijke banen en economische groei) hem heel erg aan. Want, de mensen maken Martens, zoals ze dat zelf graag zeggen.

Afgelopen zondagmorgen nog stond hij al bij het open gaan in de supermarkt om iets lekkers bij de koffie te halen voor een overwerkploeg. Beloning in waardering voor extra inzet. “Die jongens kunnen ook tegen mij zeggen “het is onze vrije dag”. Goed werkgeverschap, daar valt volgens hem voor veel ondernemers nog een wereld te winnen. Mooie woorden en sjieke corporate missies zeggen hem weinig. Fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden en zorg voor veiligheid zeggen hem meer. Hij neemt de mens als mens. Als totale mens. Met volop mogelijkheden tot ontplooiing. Ook voor degenen die moeilijk mee kunnen komen. Zoals onlangs nog toen een stagiair werd aangenomen met onder andere een vorm van autisme. “Met een beetje geluk kan die hier binnenkort komen werken. “Zo’n jongen komt nu thuis met een trots verhaal over zijn werk. Verdient zijn eigen geld. Daar worden ook zijn ouders en de rest van de familie weer gelukkig van.”

Martens werd opgericht door grondlegger Hein Martens in 1871. Het bedrijf startte als aannemer met een eigen steenhouwerij. In de jaren 20 en 30 schakelde het bedrijf over van natuursteen op beton. Martens groeide gestaag en voegde in 1967 ook kunststoffen toe aan haar productportfolio, inmiddels de grootste omzetgroep. Door autonome groei en diverse overnames groeide het bedrijf tot waar het vandaag de dag staat. Een producent en logistieke dienstverlener van kunststof, beton en keramiek met ruim 400 medewerkers en vestigingen in Oosterhout, Waalwijk, Mol, Londen, Dinteloord, Drachten, Wychen en Zwolle

20 Degroenepluim.nl

Een afdeling P&O of HR, heeft hij niet nodig. “Dat doe ik (en alle andere leidinggevenden) hier zelf. Zo toon je betrokkenheid. Wie als werkgever geen betrokkenheid toont zal dat van zijn medewerkers ook niet ontvangen. Je krijgt wat je geeft.” In plaats van personeelsmanagers heeft hij gekozen voor een opvallend bedrijfsmodel: autonome teams met daarbinnen drie functies: teamlid, teamleider en directeur. Binnen het team is volop ruimte voor eigen initiatief en ontwikkeling. “Je moet je bedrijf zo inrichten, dat mensen zich lekker voelen en daardoor hun werk goed doen.

Dan haal je het optimale uit je medewerkers en dus ook uit de organisatie.” Even terug naar de global goals waarvan Martens met name nummer acht lijkt te omarmen. Daarmee zou John Martens zijn bedrijf echter wat tekortdoen. Want ook op het gebied van goal nummer twaalf (duurzame productie) laten de Oosterhouters zich niet onbetuigd. Zo werd in 2018 nog een nieuwe fabriek onder de naam ‘Martens keramiek’ opgericht. Onder de merknaam Kerloc produceert het bedrijf hier biobased keramische gevelbekleding. Deze gevelbekleding is namelijk 100% circulair en heeft een lange levensduur. Al in 2009 plaatste het bedrijf in samenwerking met Eneco windmolens. Hiermee voorziet Martens al ruim tien jaar met windenergie in de elektriciteitsbehoefte van de Martens fabrieken. De windturbines zijn vanuit de wijde omtrek zichtbaar en staan daarmee symbool voor een duurzame toekomst van het bedrijf. En over die toekomst gesproken.

John Martens is zelf vierde generatie in dit typische familiebedrijf. Maar misschien staat zelfs de vijfde generatie al klaar. Het was immers zoon Yoeri (20) die onlangs namens het bedrijf de Groene Pluim award in ontvangst mocht nemen… www.martensgroep.eu

John Martens

Uit het juryrapport

Meer kansen aan vrouwen, statushouders en jongeren.

Aannemen van mensen met geheel andere opleidingen dan traditioneel in de bouwsector gebruikelijk is (ex-horecamedewerker en ex-leraar). Ook jongeren krijgen volop kansen bij Martens.

Voortdurend zoeken naar alternatieve grondstoffen en uitval van productie (beton en kunststof) wordt gebroken/ gemalen voor intern hergebruik in nieuwe producten.

Voor de kunststof PVC-buizen is samen met de branche een inzamelsysteem opgezet.

Het aandeel van deze secundaire grondstoffen laten groeien.

Duurzame energieopwekking met behulp van drie windmolens van 2.5 MW die op haar bedrijfsterrein staan.

Daarnaast wordt energie opgewekt met een WKK om alle gebouwen van Martens op Weststad III van warmte te voorzien alsmede de energie voor de koelinstallatie van de kunststoffabriek.

Op de fabriek in BelgiĂŤ zijn zonnepanelen aangebracht om daarmee een groot deel van de energiebehoefte op te wekken.

Bij de huidige nieuwbouw in Oosterhout wordt bouwkundig voorgesorteerd om in de nabije toekomst eveneens zonnepanelen te plaatsen. Vanzelfsprekend is dit gebouw optimaal geĂŻsoleerd om energie te besparen. Ledverlichting is bij Martens standaard.

Productiecapaciteit beschikbaar stellen voor producten welke zijn ontworpen door andere partijen.

Werkplaats beschikbaar stellen voor externe partijen om nieuwe ontwikkelingen mogelijk te maken.

Nieuwe coalities vormen rondom nieuwe producten/ processen.

Pilotprojecten met nieuwe producten uitvoeren met klanten van Martens om verbeterde producten naar de markt te brengen.

Degroenepluim.nl 21

Wethouder Marcel Willemsen Oosterhout

We faciliteren het bedrijfsleven met het project ‘Zon op Bedrijfsdaken’ Het opgebroken parkweggetje moeten we al klauterend over grond en grind belopen voor we het gemeentehuis van Oosterhout bereiken. Hoe duurzaam kun je een interview beginnen!

Aaik Rodenburg

22 Degroenepluim.nl

/ Bedrijfsleven wordt nog de hand boven het hoofd gehouden /

De man die we aan de tand willen voelen, wethouder Marcel Willemsen, wordt er geassisteerd door communicatieadviseur Frank Lambregts en Annemiek Govaart, senior adviseur duurzaamheid. Oosterhout laat geen gras groeien over haar duurzaamheidscommunicatie, zoveel is duidelijk. Willemsen kaatst de bal slim terug als hem voor de voeten geworpen wordt dat de overheid achterblijft bij het bedrijfsleven als het gaat om duurzaamheid. “Aan de klimaattafels zijn het juist het bedrijfsleven en de industrie die financieel nog niet willen leveren.“ Govaart valt hem bij: ”Ik heb eerder het idee dat tot nu toe het bedrijfsleven juist een beetje de hand boven het hoofd gehouden wordt.”

Hier hebben we niet van terug. “De laatste jaren is de focus van het vertegenwoordigend bedrijfsleven sterk veranderd. Vroeger ging het om zaken als bereikbaarheid, tegenwoordig is alles duurzaamheid wat de klok slaat”, aldus wethouder Marcel Willemsen (CDA) die duurzaamheid, milieu en arbeidsmarktparticipatie in zijn portefeuille heeft. Willemsen is ook bekend met het bedrijfsleven vanuit zijn vorige leven als wethouder Economische Zaken waar hij veelvuldig aan tafel zat met de VNO-NCW. Over De Groene Pluim is hij duidelijk. “Een goed initiatief en een aanjager om bedrijven bewuster en actiever om te laten gaan met dit onderwerp. Ik zie dat bedrijven hun Groene Pluim heel actief uitdragen, medewerkers zijn er trots op.

Het is goed voor je externe maar ook voor je interne uitstraling.”

Mindset en informeren Lippendienst bewijzen is niet zo moeilijk, maar wat doet de gemeente Oosterhout concreet aan duurzaamheidsbeleid? Willemsen gaat er eens goed voor zitten: ”Onze belangrijkste taak is om de mindset te veranderen, dat bedrijven zich bewust worden van het belang van deze omschakeling. Dat doen we in Oosterhout door veel in te zetten op het informeren van burgers en bedrijven. We hadden tot voor kort 0,8 fte voor duurzaamheid, daar komt volgend jaar een extra fte bij. Neem de Stichting One. Oosterhoutse vrijwilligers die jong en oud ondersteunen met onze kennis en ervaring over lokale leveranciers en installateurs van duurzame energie. (Dankzij bemiddeling van wethouder Willemsen, heeft duurzaamheidsstichting ONE onlangs de beschikking gekregen over een leegstaande winkelruimte in de binnenstad. Daar informeren ze regelmatig op zaterdagen het publiek over duurzaamheidsmogelijkheden voor burgers. Of neem de duurzaamheidslening voor particulieren. Een revolverend fonds waaruit burgers tot een maximum van 10.000 kunnen lenen (rente 1,6%) voor woningisolatie of zonnepanelen.” Dat is mooi maar wat doet Oosterhout

specifiek voor het bedrijfsleven? “We faciliteren het bedrijfsleven met het project ‘Zon op Bedrijfsdaken’.

Elk bedrijf met een minimale dakoppervlakte van 150 vierkante meter kan hieraan meedoen. Adviesbureau Econnetic ontzorgt hen met het bepalen van de geschiktheid van het dak en vervolgens het aanvragen van de SDE-subsidie. (zonnepanelen vergoeding voor grootverbruikers).

We hebben dat tijdens een speciaal bedrijfsbezoek in een volle zaal met ondernemers gepromoot.“ Annemiek Govaart vult aan: ”Er waren 40-50 ondernemers in de zaal die je dan rechtstreeks kunt overtuigen. Dat heeft impact.”

De gemeente Oosterhout geeft overigens zelf het goede voorbeeld aan het bedrijfsleven door het dak van de gemeentewerf vol te laten leggen (door stichting ONE) met zonnepanelen. De gemeentewerf kan daarmee geheel op zonne-energie gaan draaien. Burgers kunnen daarin participeren.

Subregionaal Willemsen geeft ook hoog op over Oosterhouts streven naar multi- modaliteit, een mooi woord voor het bevorderen van goederenvervoer over niet alleen de weg maar ook over water en spoor. Die laatste twee zijn veel duurzamer dan over de weg. Hiermee belanden we bij Willemsen’s stokpaardje: subregionaal samenwerken. Volgens de Oosterhouter zouden meer gemeentes dat moeten doen. Een vergaande samenwerking met Altena, Dongemond en Breda ligt voor de hand. Eventueel aangevuld met de Moerdijk.

“Voor het bevorderen van goederenvervoer per spoor werken wij nauw samen met de gemeente Moerdijk.

En als je bijvoorbeeld denkt aan de ontwikkeling van bovenregionale bedrijventerreinen of het neerzetten van windmolens moet je dat als gemeente niet in je eentje gaan doen. Je ziet die dingen overal vandaan.”

De sky is dus de limit voor deze wethouder die naast enthousiast bestuurder van duurzaamheid ook een alerte CDA-er blijft. Vrij naar zijn voormalige voorman Buma: ”Wie gaat straks de rekening betalen? Is dat toch weer Jan met de pet? Dat lijkt me niet wenselijk.”

Hij zou zichzelf geen groene ridder willen noemen.

“Ik ben meer een realist dan een idealist.” Maar toch, practice what you preach? “Privé ben ik meer volgend dan vooroplopend op dit gebied, al kom ik vaak met de fiets naar het werk en ben ik thuis een verkenning begonnen om uit te zoeken hoe ik mijn huis kan voorzien van zonnepanelen. ”Electrisch rijden dan? “Nee, ook nog niet maar ik weet zeker dat mijn volgende auto hybride of electrisch wordt.”

Degroenepluim.nl 23

De beweging die groeit Wat in 2017 begon met één enkel voorbeeldbedrijf (saver in roosendaal), is uitgegroeid tot een serieus netwerk van rond de 200 bedrijven.

Internationale ondernemingen met een stevig duurzaamheidsbeleid en global doelstellingen, maar ook prachtige familiebedrijven die toekomstbestendigheid in de genen hebben.

Groei door netwerk

Nieuwe doelen

Wanneer De Groene Pluim is uitgereikt is dit geen eindpunt maar het startpunt. De toekomstvisie van de betreffende ondernemer is relevant. Wat zijn de, groene, ambities? Welke verbindingen zijn wenselijk?

Welke kennis en inspiratie wordt er gezocht? Daar ligt de toegevoegde waarde van De Groene Pluim. Het netwerk maakt het mede mogelijk om bedrijven te laten groeien op het gebied van duurzaam ondernemen door de verbinding te leggen. Verbindingen tussen bedrijven onderling en op een natuurlijke manier met de overheid. En uiteraard als ondernemers hechten wij zeer aan inspirerende bijeenkomsten en kennissessies. In een ontspannen sfeer staat ontmoeting centraal. Het opdoen van inspirerende zakelijke relaties loopt dan als vanzelf.

De Groene Pluim was aanvankelijk een regionaal initiatief van een paar ondernemers in West-Brabant.

Enthousiast geraakt door de grote groei werkt de stichting nu ook boven de rivieren om in de rest van Nederland het netwerk uit te breiden. Hierbij werd de ontvangen subsidie van het ministerie van Economische Zaken als een steun in de rug ervaren. Staatssecretaris Mona Keijzer heeft namelijk de stichting een financiële injectie gegeven in het kader van een programma MKB-Idee. De gelden zijn bedoeld om een versnelling aan te brengen. “De staatsecretaris was gecharmeerd van onze koppeling met de global goals van de VN aan het bedrijfsleven”, aldus voorzitter Peter van den Eijnden.

24 Degroenepluim.nl

Doe je mee. Meld je dan nu aan op www.degroenepluim.nl Kost niets en levert veel!

/ De groene pluim maakt het mede mogelijk bedrijven te laten groeien op het gebied van duurzaam ondernemen door de verbinding te leggen. Verbindingen tussen bedrijven onderling en op een natuurlijke manier met de overheid /

Degroenepluim.nl 25

Co Konings, directeur Van Oers United

hoe ga je om met

moeder aarde?

Spruitjesgeur. Meestal wordt met dat woord ouderwetsheid bedoeld. Ja, je ruikt er deze oerHollandse groente in en rond hun fabriek in Dinteloord overal. Maar hé, op de eerste plaats ruikt dat lekker en bovendien is Van Oers United allesbehalve een ouderwets bedrijf.

De fonkelnieuwe fabriek is een pareltje in duurzaamheid. Zelfvoorzienend door aansluiting op de nabijgelegen, eigen, windmolens, alles ingezet op ergonomie bij de machines, en een uitgekiend waterverbruik waardoor er geen druppel verloren gaat. In en om de nieuwe fabriek is ook gedacht aan de biodiversiteit.

“Zie je dat parkje met die vogelkastjes daar?”, wijst Konings naar buiten. “En zie je daar die seringenboom vol met vlinders? Daar word je toch blij van?”

Van Oers United is een internationaal opererend teelt- en handelsbedrijf van jaarrond verse groenten (sperziebonen, spruiten, bosuien, venkel, Chinese kool, suikermais en nog veel meer). Inmiddels teelt Van Oers United circa 3.800 hectare groenten van West-Brabant tot in Senegal. Het bedrijf heeft haar wortels in West-Brabant, in Heerle. Van origine is Van Oers United een familiebedrijf, gestart in de jaren ‘70 met groenteteelt voor de veiling. Sinds 2015 is het bedrijf onderdeel van de Franse boerencoöperatie Agrial. De bedrijfscultuur is nog steeds down to earth. Co Konings, director operations, ontvangt in spijkerbroek en we praten met hem aan de bar in het kantoor. “We moeten onze roots in de gaten houden.

Duurzaamheid en maatschappelijke betrokkenheid zit in onze genen. Onze oprichter Karel van Oers besteedde in Senegal en Marokko veel geld en energie aan de lokale gemeenschap met het oprichten van scholen en het slaan van waterputten. Een win win want op die manier kreeg hij veel commitment van de bevolking die hij hard nodig had.”

26 Degroenepluim.nl

Moeder aarde Duurzaamheid is voor Van Oers een combi van intrinsieke motivatie en economie. ”Het moet geen lippendienst zijn, geen window dressing. Er moet substantie zijn.

Ik vind dat een key in de samenleving. Hoe ga je om met moeder aarde?” Van Oers bezit eigen gronden waarop geteeld wordt. Ook volgende generaties moeten die grond kunnen bewerken zo legt Konings uit. “Dus je moet de grond niet uitputten.Tien jaar terug was duurzaam vooral leuk en hip, tegenwoordig is het een wezenlijk onderdeel van je verdienmodel. We moeten wel. Neem die hete zomers van de laatste jaren, voor boeren een schadepost omdat de opbrengst minder wordt en er veel te veel geïrrigeerd moet worden, met ook nog eens schadelijke gevolgen voor het grondwaterpeil. Natuurorganisaties wijzen daarop en onze klanten, de consument, pikt het niet als wij met pesticiden werken bijvoorbeeld. Om over kinderarbeid in het buitenland helemaal maar te zwijgen.” De bekroning met de

Uit het juryrapport Van Oers United heeft in een aantal Afrikaanse landen en in Midden- en Zuid-Amerika eigen productielocaties. Op het gebied van eerlijk werk en economische groei ligt in die landen het accent op scholing (taalonderwijs), medische zorg en fatsoenlijke betaling.

Van Oers United is één van de ondertekenaars van het Initiatief Duurzame Handel (IDH), waarbij de sector streeft naar 100% duurzame handel op het gebied van sociale normeringen in Afrika, Azië en Midden- en Zuid-Amerika.

Ter voorkoming van bedrijfsongevallen hanteert Van Oers United een “clean workspace” beleid en past men de 5S methodiek (scheiden, sorteren en ordenen, standaardiseren en standhouden) toe.

Groene Pluim viel bij hem in goede aarde. “We hebben dat intern flink uitgevent naar onze medewerkers en onze duurzaamheidsmanager, Marin Oliviera, heeft het altijd in haar tas waar ook ter wereld. De Groene Pluim is een actieve club. Die meetings vind ik heel inspirerend om te horen en te zien hoe andere bedrijven daarmee omgaan. Met zo’n aanjager als Peter van den Eijnden krijgt die pluim steeds meer body.” Privé laat hij zich ook niet onbetuigd zo vertelt Konings: ”Wij hebben een behoorlijk oude woning uit 1909 en die is inmiddels helemaal voorzien van dubbel in plaats van enkel glas. Uiteraard maken we gebruik van zonnepanelen eten we nog maar weinig rood vlees. Eh, ik rijd hybride. Het is wel een beetje mijn DNA. We geven het ook door aan onze kinderen. Vroeger was rood vlees een feest, maar de volgende generatie zal daar anders mee omgaan.” www.vanoersunited.nl

Van Oers United investeert veel in behoefte gestuurde druppelirrigatiesystemen voor alle productielocaties. Op dit moment wordt meer dan 2.500 ha. van haar landbouwgrond op deze manier bewaterd. Dit houdt in dat ze tussen de 10 en 30% minder water gebruiken dan bij andere irrigatiemethoden. Ook wordt bodemerosie voorkomen, vermindert dit het wegvloeien van bemesting en helpt het om het risico van onkruid en ziektes te reduceren, waardoor er minder pesticiden hoeven te worden gebruikt.

Er is een nieuwe spruiten sorteermachine aangeschaft die extra sorteringen aankan, zodat er 15% minder productie afval ontstaat in de volgende ketenstap. Daarnaast is er een focus op reductie van het watergebruik bij de bonenwaslijn (reductie 30%).

Voor vervoer van de producten wordt zoveel mogelijk ingezet op scheepvaart. De keuze van de teeltlocatie wordt daardoor in hoge mate bepaald Het bedrijf ondersteunt met microkrediet projecten om vrouwen ontwikkelingsmogelijkheden te bieden.

Degroenepluim.nl 27

Sibelco Geertruidenberg

Wat laat je na?

Bij aankomst tekenen de verslaggever en zijn fotograaf behoorlijk wat paperassen. Veel handen wassen en een heuse temperatuurmeting. Het tekent de serieusiteit van dit bedrijf intern en ten opzichte van haar omgeving. Daar is ook reden toe. Het bedrijf haalt, vermaalt en verwerkt granulaten en mineralen die worden geleverd aan de industrie.

Dat ‘halen’ gebeurt met schepen (duwbakken) die de grondstoffen als inkoop of uit eigen groeves betrekt.

All over the world. Logisch dat het bedrijf nadenkt over haar footprint en de milieu-en en omgevingseffecten. De huidige sustainability manager Piet Jaspers en opvolgster Petra Gerritsma leggen om beurten uit hoe dat zit. Jaspers: ”We zijn van origine een “150 jaar jong” Vlaams familiebedrijf met oog voor langetermijn. Tegenwoordig betekent die langetermijn dat de SDG’s centraal staan in ons duurzaamheidsbeleid.”

Petra Gerritsma gaat Jaspers plaats innemen nu deze binnenkort met pensioen mag. “Voor mij is de manier waarop dit bedrijf duurzaamheid integraal meeneemt in de bedrijfsvoering en die SDG’s op de voorgrond plaatst reden geweest om hier op gesprek te komen.”

Na zoveel mooie woorden dringt zich de vraag op hoe de onderneming hier in de praktijk handen en voeten aan geeft. Jaspers: “Wereldwijd heeft Sibelco 42 duurzaamheidsmanagers in dienst.” Wat betekent dit in de praktijk, landt dit beleid ook op de werkvloer? “Nou om een mooi voorbeeld te geven. Onlangs kwam één van onze jongens hier op ons terrein naar boven met de mededeling dat er oeverzwaluwen aan het nestelen waren in een grondstofberg. Wij hebben toen na overleg met de lokale natuurorganisaties besloten om buiten ons terrein een mooie wand te bouwen waar die zwaluwen in alle rust kunnen nestelen Ander mooi voorbeeld, in onze groeve in België hebben we als ‘nalatenschap’ een riviertje, beekje, gegraven dat nu vrolijk door de natuur meandert. Zo staan we bij ie-

28 Degroenepluim.nl

dere groeve heel dicht in contact met de omgeving om te zorgen dat we niet alleen ‘nemen’ maar ook ‘geven’ door het creëren van maatschappelijke meerwaarde nadat de groeve is uitgenut. De behaalde Groene Pluim zien Jaspers en Gerritsma als een blijk van waardering. ”Ik stond toch wel een beetje te kijken van wat we allemaal doen aan duurzaamheid.* Mij valt op dat onze jonge mensen het heel normaal vinden terwijl de oude garde vaak nog haar schouders ophaalt. We hebben die groene pluim intern goed uitgevent in onze nieuwsbrieven, ons werkoverleg en op het intranet.

Maar het kan altijd beter. Kijk je naar veiligheid dan is dat op de werkvloer al meer een geaccepteerd onderwerp, daar moet het met duurzaamheid ook naar toe natuurlijk.” Hebben de heer en de dame nog tips voor de Groene Pluim als organisatie? Jaspers: ”Ja, het zou mooi zijn als de groene pluim meer naamsbekendheid kreeg.” Tot slot, zijn Jaspers en Gerritsma privé ook een beetje een groene ridder? Jaspers: “Mijn opvolgster, maar die is jonger natuurlijk, is daar toch wat verder mee ben ik bang. Ik rij een hybride auto, heb zonnepanelen op het dak en ons huis is goed geïsoleerd.” Petra: ”Ja, dat is bij ons ook zo, wij hebben ook een groen dak, leem op de muur en ik probeer zoveel mogelijk met het openbaar vervoer te bereizen maar ben in verband met de corona-maatregelen helaas vandaag met de auto.”

Petra Gerritsma, Sustainability manager torst brok mineraal

Uit het juryrapport Alle afvalstoffen worden hergebruikt. De innovatieve verduurzaming van het productieproces is vormgegeven door investeringen in de processen integraal te bekijken.

Verzadigde zandkorrels worden gemalen en opnieuw toegepast in asfalt of vloerbedekking. Ook is glasrecycling een bekend voorbeeld. Zo ook de immobilisering van niet te vermijden gevaarlijke (afval)stoffen, zoals de toestemming van Rijkswaterstaat, om vliegas te verwerken in asfalt. Afkeurproducten komen inmiddels veelvuldig terug voor hergebruik in Geertruidenberg.

Voor “Urban mining� (het winnen van grondstoffen uit reststromen) zijn plannen in Geertruidenberg. Op de locatie Geertruidenberg is hiervoor zeven ha bedrijfsterrein gereserveerd om de activiteiten op dit gebied uit te breiden.

Innovatie door te kijken naar hernieuwbare grondstoffen, nieuwe producten ter vervanging van bijv. schadelijke straalmiddelen.

Het energieverbruik wordt gemonitord van de verschillende productielijnen, waarmee besparingen worden behaald door het vermijden van onnodig energieverbruik. In de processen wordt voortdurend onderzoek gedaan om vrijkomende energie (warmte) te gebruiken (o.a. hergebruik van warmte vanuit maalsystemen.

De laadschoppen zijn voorzien van de laatste stand van de techniek (de beste presterende verbrandingsmotoren (stage 6) en voorzien van AD-Blue systemen) en zijn hierdoor zuiniger geworden en voorzien van een schonere verbranding.

De daken van de nieuwe loodsen zijn voorbereid op zonnepanelen, zodat deze in de toekomst kunnen worden toegepast.

Greenteam dat zich wereldwijd bezighoudt met de energietransitie. Hierdoor kan Geertruidenberg gebruik maken van een schat aan kennis en ervaring op dit gebied.

Naast de vele deelnames/samenwerkingen in branchevereniging, commissies en universiteiten is men ook actief met klanten en in de keten. Daarnaast is Sibelco actief in contact met Milieufederaties en natuurbeheerorganisaties.

Door het aanbieden van wisselende werkzaamheden en switchmogelijkheden in ploegen kunnen medewerkers zich stap voor stap verder ontwikkelen. Ook voor oudere werknemers biedt dit mogelijkheden om gezond en vitaal aan het werk te blijven. Nagenoeg alle zware werkzaamheden zijn geĂŤlimineerd door mechanisatie en procesautomatisering; een verlaging van de fysieke belasting welke de vitaliteit van de oudere medewerkers ten goede komt. Periodieke gezondheidskundige metingen worden uitgevoerd.

Sibelco is een erkend leerbedrijf voor diverse mbo-opleidingen (o.a.

VAPRO) en stagebedrijf voor hbo-opleidingen. Waarbij er door de jaren heen een sterke band met diverse scholen is ontstaan.

Op het ethische vlak is er een aparte afdeling waar meldingen op dit gebied kunnen worden ingediend. Als invulling van goed werkgeverschap is er een actief beleid om meer vrouwen in dienst te nemen. Hier wordt onder andere invulling aan gegeven door bij sollicitatiegesprekken altijd een man en een vrouw in te zetten.

Degroenepluim.nl 29

Paul Konings, directeur Holonite

De Groene Pluim heeft ons goede pr opgeleverd Aan het woord is Paul Konings, directeur van de Zeeuwse firma Holonite, een bedrijf dat gespecialiseerd is in productie en distributie van composietsteen voor de bouw.

Praat je met Paul dan krijg je de indruk dat deze directeur de wind eronder heeft. Een aanpakker die door een combinatie van factoren erin slaagde om dit typische maakbedrijf na de klap van de crisis er weer bovenop te krijgen. Hij ontwikkelde een complete groene lijn van cradle to cradle producten. Grappig genoeg was het niet die lijn maar gewoon de opleving van de bouw die ervoor zorgde dat Holonite er weer florissant voor staat. Toch heeft hij geen seconde spijt van die, forse, groene investeringen. “Het geeft ons

30 Degroenepluim.nl

bedrijf onderscheid en intern is het ook gewoon leuk om met zijn allen mee bezig te zijn. Fris.” Precies dat goede gevoel is ook wat hij overhoudt van de Groene Pluim die VNO hem toekende. “Die pluim heeft ons veel pr opgeleverd. Dat had ik niet verwacht moet ik zeggen. Veel media- aandacht, politieke partijen die in ons geïnteresseerd raakten en ook voor de medewerkers was die pluim een mooie bekroning.” Holonite maakt gevel- en afbouwelementen, zoals dorpels, vensterbanken, raamdorpels en muurafdekkers, ver-

vaardigd uit composietsteen. Het bedrijf levert aan de bouw en de kozijnenindustrie. De afgelopen jaren is Holonite op product- en procesniveau in het kader van cradle to cradle uitvoerig onderzocht.

Uiteindelijke doel is om hergebruik van Holonite producten te realiseren. Dit betekent Holonite producten die aan het einde van hun levensduur zijn, omzetten in nieuwe Holonite producten. In het kader van duurzame productontwikkeling zijn een aantal weloverwogen keuzes gemaakt en dat heeft geresulteerd in laagreliëfdorpels die optimaal isoleren en tegelijkertijd vele malen lichter zijn doordat ze vervaardigd zijn uit minder en hernieuwbare grondstoffen. Inmiddels kan men ook biobased producten op aanvraag produceren.

Deze natuurlijke (hernieuwbare grondstoffen) vinden gedeeltelijk hun oorsprong in koolzaadolie en restproducten uit de voedingsmiddelenindustrie. Ze zijn milieuvriendelijk en bieden daarmee een goed alternatief voor het gebruik van fossiele grondstoffen. Het totale biobased mengsel is nu 50% natuurlijk en 50% fossiel.

Minder loketten Binnen Holonite is van oudsher een grote populatie collega’s met een allochtone achtergrond aanwezig. Sinds jaren worden deze collega’s met taalonderwijs geholpen. Ook kent Holonite verschillende medewerkers met een achterstand tot de arbeidsmarkt. Hier ziet Konings nog wel een rol voor VNO in het verschiet. “Het is echt verschrikkelijk gesteld met al die verschillende loketten. Ik word er horendol van. Het zou goed zijn als VNO af kon dwingen dat het aantal loketten wordt teruggebracht.” Een andere zorg voor Holonite is de nieuwe pensioenleeftijd van 67 jaar. In dit kader neemt Holonite deel aan het ‘Jij blijft bij’ project van BZW. Good housekeeping is een normale zaak geworden in de fabriek. In dat kader heeft Holonite ook maatregelen genomen om haar medewerkers een gezonde leefstijl aan te meten. Gratis fruit, gratis fitness en voorlichting over gezond eten. “Ik houd het hier achter mijn pc wel vol tot mijn zeventigste, maar voor de mensen op de werkvloer vind ik het zwaar.

67 is echt lang. We hopen ook dat ze onze ‘wijze lessen’ mee naar huis nemen.” Over dat thuis gesproken, gedraagt hij zichzelf thuis ook een beetje als een groene pluimer? “Ha, nou dat valt wel mee. Ik rijd nog steeds geen electrische auto bijvoorbeeld.” www.holonite.nl

/ het uiteindelijk doel is om hergebruik van holonite producten te realiseren /

Uit het juryrapport Op het gebied van arbeidsomstandigheden worden CMR-stoffen (carcinogene, mutagene en reprotoxische stoffen) vervangen door niet ongezonde materialen. Ook methyleen wordt stap voor stap vervangen door alternatieven. Goede persoonlijke beschermingsmiddelen voor stof en geluid worden ter beschikking gesteld en toegepast.

Na de strategiewijziging in 2011 heeft Holonite gekozen om alle producten “cradle tot cradle” (C2C) te certificeren. Hoewel dit duurder is en er in de markt nog geen actieve interesse voor is, wil Holonite dit gaan toepassen.

Voor een klein bedrijf als Holonite een grote stap.

In het kader van de Meerjarenafspraak energie-efficiency 2005-2020 (MJA-3) van de federatie NRK heeft Holonite de intentie uitgesproken om door uitvoering van het opgestelde Energie-Efficiency-Plan (EEP) een verbetering van minimaal 20,5% over de periode 2013- 2016 te realiseren. Gerelateerd aan de productieomvang reduceert Holonite jaarlijks haar CO2-footprint. Het bedrijf koopt al sinds vele jaren groene stroom. In 2018 zijn er 1400 zonnepanelen (zon-PV) geplaatst. Hiermee kan voor 85% in de eigen behoefte worden voorzien.

Jaarlijks worden de vorderingen op duurzaamheidsgebied gepubliceerd in een MVO jaarverslag. Holonite is een van de oprichters van de stichting ‘C2C-Bouwgroep’. (c2cbouwgroep.nl) Doel van deze stichting het verspreiden van kennis ten aanzien van de C2C-gedachte, inmiddels zijn hier 20 bedrijven vanuit de bouwketen bij aangesloten.

Degroenepluim.nl 31

Els Kooijmans Lowys Porquin

Afwijken van gebaande paden helpt De eerste gedachte is ‘wat moet een onderwijsinstelling in een ondernemersmagazine? Maar bij nader inzien blijkt Lowys Porquin (spreek uit lowies porkwien), een ondernemende visie op de global goals erop na te houden.

32 Degroenepluim.nl

Deze koepelorganisatie voor 30 scholen en kinderopvanglocaties durfde het aan om de financiering van de energiehuishouding bovenschools, dus met 30 tegelijk, te organiseren. Voor ondernemers klinkt dat misschien als heel gewoon (massa maakt inkoopvoordeel), maar in onderwijsland kun je dat gerust revolutionair noemen. Het resultaat was dat er breed draagvlak ontstond voor toepassing van zonnepanelen op de daken van scholen waar dit technisch mogelijk is. Voor het merendeel van de scholen is SDE+ (Stimulering Duurzame Energieproduktie) subsidie verkregen, zodat in 2018 de uitrol kon beginnen.

Aandacht voor de global goals is bij de meeste leraren in Nederland nog minimaal zo legt Els Kooijmans uit. ”Als het gaat om zonnepanelen, screens voor de ramen en een koel binnenklimaat zijn leerkrachten wel getriggerd, maar in de lessen wordt er nog niet of nauwelijks aandacht aan geschonken. Ze weten er te weinig van, of hebben wellicht nooit van de global goals gehoord.” Hoe anders is de situatie bij de West-Brabanders die kinderen betrokken maken bij duurzaamheid.

Jaap van der Wal: ”Volgens de onderwijsinspectie is de kwaliteit van

/ Wat moet een onderwijsinstelling in een ondernemersblad? /

Uit het juryrapport Voor diverse niet-onderwijzende functies (bijvoorbeeld een evenementmanager apart te benoemen), worden personen met een achterstand tot de arbeidsmarkt ingezet. In totaal omvat dit ca. 10% van het personeelsbestand.

Het voorkomen van onnodig papiergebruik is aangepakt door maatregelen, zoals printen met persoonlijke registratie, vaste instelling van printers op zwartwit en dubbelzijdig en natuurlijk meer digitaal gebruik van documenten en methodieken Oud papier wordt ingezameld en komt ten goede aan het lokale verenigingsleven.

Voor de oude digitale schoolborden wordt weer een nieuwe bestemming gezocht bij scholen, waar op dit gebied nog achterstanden bestaan. Voor meubilair heeft LPS oplossingen gevonden met inzet van flexibele meubels, zodat deze in meerdere leerjaren bruikbaar zijn. onderwijs hier heel hoog. Wij hebben samen met het Natuurpodium (een educatief bezoekerscentrum over natuur en duurzaamheid in de gemeente Bergen op Zoom) aan lesmateriraal gewerkt om, gesteund door de gemeente, te werken aan lessen over afvalscheiding, energiebesparing en zonnecentrales. Els Kooijmans doet er nog een schepje bovenop als ze zegt:” Soms moet je de randen van de regelgeving opzoeken en afwijken van gebaande paden. Bijvoorbeeld, de landelijke overheid geeft een financiële bijdrage voor het onderhoud van de gebouwen. Als je die bedragen opgeteld naar voren haalt heb je opeens budget om serieuze investeringen te doen”. Weer die ondernemende inslag. Els Kooijmans: ”We zijn heel trots op de Groene Pluim.

Het is een initiatief dat werkt vanuit een positieve inslag. De pareltjes worden beloond. Dat werkt. We hebben de pluim intern goed uitgevent richting de ouders, de kinderen en de medewerkers. Die 17 goals zouden het fundament voor het onderwijs moeten zijn, maar zover is het nog niet. Ieder kind heeft recht op een goede leeromgeving. Wij zien het gebouw als de derde pedagoog. Het gebouw moet veilig zijn, maar ook duurzaam en comfortabel. Het is ongelofelijk hoe dat in Nederland op veel plaatsen is achtergebleven. Van der Wal: een schoolgebouw stelt hele specifieke eisen aan het binnenklimaat.

Wat denk je dat er gebeurt als er even 25 kinderen een klaslokaal binnenstormen? www.lowysporquin.nl

Om vervoer van en naar de scholen te voorkomen, wordt jaarlijks aan het begin van het schooljaar het project “De groene voetstappen” ingezet om ouders te activeren met de fiets of te voet naar school te komen.

Bij overproductie van zonnestroom aan naastgelegen gebouwen doorleveren, met behulp van de postcoderoos-regeling Daarnaast op alle locaties screens installeren waarmee het eigen gebruik alsmede de opwekking zal worden gemonitord. Deze screens zullen tevens worden uitgerust met educatieve elementen om de leerlingen op dit gebied verder uit te dagen.

Een belangrijk punt bij energiebesparing is verlichting.

Hierbij snijdt het mes aan twee kanten omdat naast de energiebesparing, de verlichting in de scholen aanzienlijk zal verbeteren.

Basisschool De Biezenhof is de belangrijkste voorbeeldlocatie voor LPS. Hier is de energietransitie vormgegeven via de trias energetica: allereerst de bouwkundige schil verbeteren (isoleren), daarna gebruik maken van duurzame energiebronnen (zonnepanelen) en tenslotte warmteterugwinning via de ventilatiesystemen. Het schoolgebouw verbruikt nu net zoveel energie als dat het opwekt. De kinderen merken niet veel van de energiezuinige school.

Degroenepluim.nl 33

Ondernemers doe mee!

Met De Groene Pluim laten ondernemers positief voorbeeldgedrag zien.

Dit zet andere ondernemers aan om hetzelfde te doen. Op die manier laat het bedrijfsleven zien dat we niet alleen denken aan geld verdienen.

We denken ook aan duurzaamheid, aan klimaattransitie en een eerlijke, sociale wereld. Dat doen we vanuit innerlijke overtuiging. En dat doen we nu al. Iedere dag. Want bedrijven zijn vaak veel duurzamer, socialer en

Aansluiten kost niets en levert veel Door je aan te sluiten bij ons netwerk maak je deel uit van een groep ondernemers die positief van zich laat horen. Dit kost niets en levert veel:

Profilering als duurzaam bedrijf in de regio Mooie bedrijfsbezoeken bij Groene Pluimhouders Mogelijk bent u zelf een nieuwe Groene Pluimhouder Laat zien dat het bedrijfsleven haar maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt Inspiratie en kennis opdoen bij andere organisaties en deel uitmaken van dit netwerk Praktische kennis vergaren bij collega ondernemers

34 Degroenepluim.nl

Ga naar de site en geef je op als deelnemer

www.degroenepluim.nl/doe mee Degroenepluim.nl 35

Ralph Jorissen, vice president benelux Tarkett

Jonge mensen werken liever bij een bedrijf met een positieve uitstraling

Je loopt over een groene loper van tapijttegels als je het hoofdkantoor van Tarkett in Waalwijk bezoekt. Het bedrijf is gevestigd in een voormalige leerfabriek, een tak van sport waar Waalwijk ooit groot in was maar inmiddels behoort dat tot de

Als fabrikant van vloerbedekking is dit bedrijf een veelvraat van grondstoffen. “In de jaren zestig was men hier al bezig om stroken tapijt die over waren in te zamelen. De term circulair bestond toen nog helemaal niet, maar wel het denken”, aldus Ralph Jorissen de vice president Benelux van Tarkett. “Dat heeft ook te maken met de roots van dit bedrijf. Als beursgenoteerde onderneming hebben wij een familie op de achtergrond met meerderheidsaandeel die aanwezig is met een duidelijke duurzaamheidsvisie.

Deze Franse familie (De Coninck, red.) heeft altijd een lange termijn visie nagestreefd. Familiebedrijven zoeken altijd naar verbinding. In tegenstelling tot de

36 Degroenepluim.nl

verleden tijd. Desso, dat later werd overgenomen door Tarkett, verschafte deze oude fabriek een tweede leven met haar tapijttegels. Cradle to cradle avant la lettre.

overheid waar de horizon vaak niet verder dan tot de volgende verkiezingen reikt. Wat dat betreft loopt het bedrijfsleven voorop in duurzaamheid vind ik.

Wat er bij de overheden aan ontbreekt is dat men te weinig de nek uitsteekt. Geen lef. Bij aanbestedingen krijg je maar mondjesmaat punten voor de factor duurzaamheid. Dat zou veel beslissender moeten zijn. Dan dwing je bedrijven die er nu nog niets aan doen om ook overstag te gaan. Ik denk dat 50% van de bedrijven er nog niets aan doet. Begin klein is mijn advies. Niet te visionair. Praktisch en haalbaar.

Recyclebare koffiebekertjes in plaats van plastic. Led verlichting. Electrisch en hybride wagenpark. Moet je eens zien wat dat oplevert!” Zelf heeft Tarkett zich bepaald niet onbetuigd gelaten. Het bedrijf, (36 fabrieken en 13.000 medewerkers) produceert sinds 2010 op basis van de Cradle-to-Cradle filosofie.

Groene pluim meer dan goodwill “Toen wij hier tien jaar geleden mee begonnen was het een hell of a job. Ga voor alle grondstoffen die niet circulair zijn maar eens alternatieven zoeken. Nieuwe leveranciers en nieuwe productiemethoden. Want nieuwe grondstoffen betekent ook dat je die moet testen op hun functionaliteit en hun esthetische kwaliteit. Wij verkopen tenslotte een interieurproduct. Niet makkelijk hoor. En wat te denken van het inzamelen?

Hoe krijg je al die tapijttegels weer terug als ze niet meer gebruikt worden. Dat kan alleen als je intensief samenwerkt in de keten. Wij hebben onze installateurs aangeboden om zelf de restanten bij hen op te halen. Een enorme opgave maar het is wel gelukt.

Daarmee vervul je ook weer een voorbeeldfunctie naar die leverancier natuurlijk.” Hij is een man van hetsamen-doen, zoveel is duidelijk. Doing good together.

“Wij hebben de Groene Pluim intern flink gepromoot.

Ruim 9.000 bezoekers op Facebook en Linked In met nog eens 124 likes waren het gevolg. “Het is ook belangrijk voor je imago. De komende jaren zal de krapte op de arbeidsmarkt aanhouden. Mensen werken liever bij een bedrijf met een positieve uitstraling. Ik denk dat het werkt. Tot dusver hebben wij geen probleem om aan goede mensen te komen. Op ieder niveau. Ook HBO.” Maar de groene pluim levert meer dan alleen goodwill op zo legt hij uit. “Je maakt deel uit van een platform waar veel kennis gedeeld wordt met andere pluimers. Wij delen zelf ook. Onlangs heb ik hier nog een meeting gehad met het MT van Eiffel die graag eens wilden weten hoe wij omgingen met vraagstukken van duurzaamheid. Dan is zo’n groene pluim een mooi voorbeeld natuurlijk.” www.tarkett.com

Uit het juryrapport Om volledige circulariteit te bereiken is voor Tarkett transparantie essentieel. Klanten hierover goed geïnformeerd moeten zijn. Klanten ontvangen een schriftelijke bevestiging dat de producten aan het einde van de levensduur worden teruggenomen voor hergebruik. Dit concept is uniek in de markt.

Andere bedrijven voeren de reststromen nog af naar verbrandingsinstallaties. Inmiddels heeft Tarkett al een aantal producten met het op één na hoogste C2C-standaard (gold), wat betekent dat ze vrijwel volledig circulair zijn.

Het Restart-programma van Tarkett is recentelijk gelanceerd om de terugname van restproducten te vergroten.

Tarkett is volop bezig met het treffen van energiebesparende maatregelen in de fabriek in Waalwijk. De doelstelling (2% besparing per jaar) wordt ruimschoots gehaald. De ingekochte energie is 100% hernieuwbaar.

Op de locatie te Waalwijk zijn sinds 2010 zonnepanelen geïnstalleerd. Het uiteindelijke doel is om deze locatie energieneutraal te krijgen. In de ‘roadmap 2010 -2020” is opgenomen: 20% reductie van broeikasgassen. Om dit te behalen participeert Tarkett in diverse energieprojecten en wil men mogelijk ook een windmolen adopteren.

Bij leaseauto’s is men overgestapt naar kleinere, elektrische modellen.

Qua watergebruik wil men n 2020 100% gesloten watersystemen te hebben.

Het C2C-programma heeft een onderdeel dat “social return” heet. Hieraan wordt invulling gegeven door voor schoonmaakwerkzaamheden mensen in dienst te nemen met een afstand tot de arbeidsmarkt (onder andere Wajong-jongeren).

Bijzonder is dat er bewust is gekozen om ‘de schoonmaak’ niet uit te besteden maar in eigen beheer te houden.

Tarkett vraagt deze social return ook aan haar leveranciers.

Een ander mooi voorbeeld van maatschappelijk betrokken ondernemen is Tarkett cares: iedere medewerker mag twee dagen per jaar werken aan maatschappelijke projecten (Villa Pardoes, Healthy Seas, etc). .In het introductieprogramma van nieuwe medewerkers is duurzaamheid als rode draad opgenomen.

Degroenepluim.nl 37

Waalwijk brengt grote jongens en MKB ondernemers samen Wethouder Ronald Bakker Waalwijk Wethouder op gympen Ronald Bakker maakt een energieke indruk en schenkt zelf de glazen water nog eens vol.

Hij ontvangt in het koele gemeentehuis van Waalwijk, terwijl buiten het kwik met gemak de 35 graden aantikt.

38 Degroenepluim.nl

/ Je kunt wel heel mooi dromen van een betere wereld maar het moet wel uitkunnen /

Brabant warmt op. Aanvankelijk kaatst hij de bal terug als we praten over duurzaamheid. Vooral coalitiegenoot Groen Links heeft hier volgens hem voor geijverd. Maar met volle overtuiging legt hij uit dat Waalwijk op dit vlak probeert een stip aan de horizon te zetten. Thuis laat hij zich ook niet onbetuigd. Zijn oude woonboerderij in Sprang-Capelle heeft hij inmiddels voorbereid op een groener leven.

Electrisch rijden vervult hem met plezier. Als ex-ondernemer wijst hij op nut en noodzaak. “Je kunt wel heel mooi dromen van een betere wereld maar het moet wel uit kunnen.” In 2017 werd door de gemeente de zogenaamde Green Deal gevormd, een samenwerking met omliggende gemeentes als Loon Op Zand en Tilburg waar ook het bedrijfsleven nadrukkelijk bij betrokken werd. Als logistieke hotspot werd er flink geijverd voor een nieuwe insteekhaven aan de Maas die extra ruimte biedt voor maritieme activiteiten (denk aan LNG). Voordeel: vervoer over water is veel duurzamer dan vervoer over de weg.

Bovendien beschikken de Wollukkers over de op één na grootste zonnepaneelweide van Nederland. Met ook nog eens flink wat windmolens erbij zijn ze aardig op weg naar het grote doel; energieneutraal in 2043. Voor het zover is moet er nog aardig wat werk verzet worden. De duurzaamheidsvisie die op dit moment van schrijven naar de raad gaat, mikt op 2030 als tussenjaar. Bakker heel nuchter: “De technologische ontwikkelingen gaan op dit vlak zo snel dat je niet te ver vooruit moet kijken”. Waar Waalwijk wel naar kijkt is de wens om samen met het bedrijfsleven een heus waterstofplatform te bouwen om daarmee de logistieke sector een hub te geven in de groene richting. Ook behoorlijk ambitieus is het plan om samen met de bedrijven te komen tot een systeem waarin reststromen van afval van het ene bedrijf worden omgezet in brandstof voor het andere bedrijf.

Eén van de pijlers wordt gevormd door de Global Goals. ”Een tijdje geleden had nog niemand van die goals gehoord”, aldus Bakker. “Maar tegenwoordig kun je er niet meer omheen.” Steuntje in de rug is dat zowel de grote jongens als MKB-ers samenwerken in de Green Deal. Waalwijk telt als logistieke reus nogal wat giganten als Bol.com, Mandemakers en Van Haren. “Die hebben natuurlijk een langlopende visie op hun vastgoed. Dat duurzaamheid bij hun centraal staat, met zonnepanelen, warmterugwinning en zo meer, is volgens Bakker niet meer dan logisch. “Deze bedrijven hebben de kracht om aan de voorkant fors te investeren op dit soort technologie. Ze weten dat dit scheelt in hun energierekening en anderzijds dat hun vastgoed waarde behoudt. Maar ook kleine MKB-ers zijn daarmee bezig.

Net zo goed. Die grote bedrijven hebben toch een beetje een voorbeeldfunctie gehad.” Zo regent het bij de grote jongens en druppelt het bij de kleinere.

Dat Bakker een Groene Pluim mocht uitreiken aan Tarkett is volgens hem wederom een win win van zakelijke nuchterheid en idealisme. Ook voor Waalwijk. “Voor onze gemeente is de Groene Pluim toch weer een mooi persmomentje en voor bedrijven die lezen een serieuze aanmoediging om net als Tarkett ook werk te maken van duurzaamheid.

Groene gadgets “Veel ondernemers zijn gedreven om alles ‘goed te maken. Ze zijn intrinsiek gemotiveerd voor de beste oplossingen en de beste technologie. Dus tegenwoordig betekent dat duurzame technologie. Het fascineert ze. Zo was ik zelf ook als ondernemer en zo ben ik nog. Het klinkt gek misschien maar voor mij zijn het ook een beetje gadgets.”

Voorbeeldfunctie Al deze, en meer, duurzame maatregelen die Waalwijk samen met het bedrijfsleven wil nemen staan opgetekend in de zogenaamde visie Duurzaam Waalwijk 2030. Om de visie te bewerkstelligen wordt driftig samengewerkt tussen partijen als de gemeente, Energiecoöperatie Langstraat Energie, Woningbouwvereniging Casade, Stichting Waalwijk CO2Vrij, het Waalwijkse bedrijfsleven en het Waterschap Brabantse Delta.

Degroenepluim.nl 39

Piet Jansen, directeur van P. Jansen Installatietechniek in Bergen op Zoom

Bedrijven die niet aan duurzaamheid doen zouden een rode kaart moeten krijgen!

Piet Jansen, directeur van P. Jansen Installatietechniek in Bergen op Zoom, heeft zijn bedrijf dan wel een jaar geleden verkocht maar hij is nog even fanatiek. Als twaalfde bedrijf in Nederland heeft P. Jansen de Groene Pluim ontvangen.

“Ik was me er niet bewust van dat wij zo ‘goed’ bezig zijn, het is eigenlijk gewoon ons dagelijks werk, een soort van rode draad in onze bedrijfsvoering.”

Installateurs zijn de spin in het duurzaamheidsweb.

Ze adviseren, verkopen en installeren de techniek en de materialen waar huizen en gebouwen mee uitgerust worden op weg naar een energie neutrale levenswijze. Als er één branche is in Nederland die een enorme ontwikkeling heeft doorgemaakt is het wel de installatietechniek. De installateur als duurzaamheidspaus? Jansen kan er wel om lachen. Dat kan hij niet als hij spontaan begint over bedrijven die er niets aan doen. “Onbegrijpelijk. Van mij mogen dat soort ondernemers best een rode kaart krijgen.” Maar heeft hij zelf niet makkelijk praten? Als installateur verdient hij aan duurzaamheid. “Maar dat is nodig om door te kunnen ontwikkelen, dan wil en moet je wel. Techniek fascineert me. ‘Natuurlijk biedt duurzaamheid omzetkansen, daar is niks mis mee toch?’ Maar we hebben in het verleden met zijn allen verkeerde keuzes gemaakt, en daar moeten we nu iets terug voor doen. Anders blijven we de aarde verzieken.” Met zijn motivatie zit het dus wel snor.

Gedraagt hij zich thuis ook een beetje als een groene pluimer? “Ik vind dat normaal. Natuurlijk is mijn woning voorzien van een warmtepomp, zonnepanelen en goede isolatie. We scheiden ons afval en mijn vrouw rijdt keurig electrisch, al vind ik dat een

40 Degroenepluim.nl

beetje een farce. Als je alles doorrekent, inclusief het afvalprobleem met accu’s, dan is electrisch rijden helemaal niet zo duurzaam. Maar ik geloof wel heel erg in waterstof. Ik heb begrepen dat Roosendaal een waterstofstation gaat bouwen. Dan wil ik best de eerste zijn die zo’n auto aanschaft.”

Groene pluim brengt veel Over de lokale overheid (hé), is hij sowieso best te spreken. “Ze doen wat ze kunnen. Er is één duurzaamheidsambtenaar in dienst die al aardig wat voor elkaar heeft gekregen, zoals grote parken met zonnepanelen, een duurzaamheidswinkel, voorlichting en stimuleren van allerlei initiatieven. Een goede mix van concrete projecten en ontwikkelen van bewustwording.” Over die bewustwording gesproken.“De Groene Pluim heeft ons meer gebracht dan ik had verwacht. Echt veel media-aandacht en ook goede reacties van klanten en leveranciers. Zo’n pluim zegt wel iets over je bedrijf natuurlijk.” Een bedrijf waar hij de groene gedachte zichtbaar maakt middels parkeerbordjes voor electrische parkeerplaatsen, de Groene Pluim award naast de deur van de entree en een manshoog schilderij met de treffende titel ‘duurzaamheid is doen‘. www.pjansen.nl

Uit het juryrapport Het bedrijf investeert veel tijd en geld in opleidingen zodat de medewerkers niet alleen deskundig zijn in de bestaande werkzaamheden, maar ook zijn voorbereid op de toekomst.

Als één van de eerste installatiebedrijven in Nederland zijn de monteurs opgeleid voor warmtepompen. De betrokkenheid van de medewerkers op het gebied van duurzame energie is hierdoor sterk vergroot. Binnen het bedrijf bruist het van duurzame ideeën.

Door een uitgebreide milieustraat in te richten, worden alle reststromen zoveel mogelijk gescheiden afgevoerd.

Voor een aantal stromen, zoals Cv-ketels, zijn afnemers gevonden waardoor onderdelen van oude installaties een tweede leven krijgen. Door deze samenwerking wordt een aantal onderdelen gereviseerd terug ingekocht. Door gebruik te maken van dit systeem is een begin gemaakt met circulaire productie.

De uitstoot van uitlaatgassen van auto’s is de laatste jaren sterk verbeterd door innovatieve systemen op het gebied van planning en routering van werkzaamheden. Hierdoor is het aantal gereden bedrijfskilometers sterk verminderd.

P. Jansen Installatietechniek presteert hierdoor beter dan het gemiddelde in de branche.

P. Jansen Installatietechniek is een voorloper in de levering van zon PV-systemen. Wat in 2006 als hobby begon is daarna uitgegroeid tot de huidige situatie. Het bedrijf installeert momenteel ca. 8.000 panelen per jaar.

P. Jansen heeft een actieve bijdrage geleverd aan de zonneweide “Bergen op Zon” in Bergen op Zoom.

Restwarmte is volgens Jansen ook een prima duurzame energiebron. In haar beleid over energietransitie-adviezen neemt P. Jansen Installatietechniek dit altijd mee om zoveel mogelijk aan te sluiten bij de aanwezige centrale opwekking van warmte.

Vanzelfsprekend liggen er op het dak van het eigen bedrijf ook zonnepanelen.

Met een aantal bedrijven in de bouwketen werkt P. Jansen samen op het gebied van energie besparende maatregelen, schilderen, isoleren en installeren. Zo kunnen verduurzamingsmaatregelen stap voor stap worden ingevoerd.

P. Jansen Installatietechniek is één van de participanten in Induco (Innovatief Duurzaam Collectief), waarin acht bedrijven samenwerken.

Degroenepluim.nl 41

Guust Verpaalen bij zijn in alle kleuren en teksten te bedrukken zonnepanelen

Directeur Guust Verpaalen van Kameleon Solar

Kijk naar de kansen van mensen en niet naar hun beperkingen De gedreven ondernemer Guust Verpaalen van Kameleon Solar maakte carrière bij Philip Morris, deed ervaring op met verandermanagement en begon voor zichzelf een ‘andere’ onderneming.

Zoveel als mogelijk werken met mensen die een afstand hadden tot de arbeidsmarkt. Inmiddels bestaat 50% van de productiemedewerkers bij Kameleon Solar uit mensen die tot die doelgroep behoren. Als start-up kreeg Verpaalen de kans om de basis van zijn nieuwe bedrijf in te richten volgens zijn filosofie. En dat lukte. Wat ook lukte is dat zijn bedrijf Kameleon Solar zonnepanelen fabriceert in elke kleur en maat die je maar kunt bedenken. Het is de missie van dit bedrijf om architecten, gebouweigenaren en gevelbouwers volledige vrijheid van ontwerp en esthetiek te geven. Hierdoor kan Kameleon een breed scala aan aanpassings- en verfraaiingsopties bieden met de hoogst mogelijke efficiëntie.

Mooi of lelijk Mijn vrouw vindt die zonnepanelen altijd zo lelijk op het dak. Wat moet ik nou tegen haar zeggen? “Dat klopt, dus ze moet nog een beetje geduld hebben, want onze zonnepanelen zijn alleen voor de zakelijke markt. Maar haar bezwaar is juist onze drijfveer. Esthetica

42 Degroenepluim.nl

/ De groene pluim is een positief instrument dat door middel van hun pr het delen van kennis bevordert /

en kleur op maat is juist ons sterke punt.” Bent u zelf thuis ook een beetje een groene ridder? “Nou in die zin, mijn tandenborstel, mijn auto en mijn rookgerei zijn allemaal elektrisch.” En zonnepanelen op het dak natuurlijk…? “Nee, eerlijk gezegd niet. Maar dat is een bewuste keuze. Ik woon in een oude woonboerderij. We zijn eerst begonnen met goed isoleren. Het heeft geen zin om zonnepanelen te leggen op een slecht geïsoleerd dak. Die zonnepanelen komen nog wel.” Najaar 2019 ontving zijn bedrijf de Groen Pluim, een waardering die Verpaalen als steun in de rug ervaart. “De manier waarop wij werken zie ik als morele verplichting, maar het geeft toch veel voldoening als anderen vinden dat je goed bezig bent. Het is een mooie pluim en past hier prima in de ontwikkeling die we doormaken van start-up naar scale-up. De Groene Pluim is een positief instrument dat door middel van hun pr, neem dit magazine, het delen van kennis bevordert. Maar we leven ook in een tijd met tekort aan technisch personeel. Bedrijven met een Groene Pluim hebben een streepje voor op de arbeidsmarkt vanwege hun toekomstgerichte uitstraling.” Verpaalen is één en al enthousiasme als hij praat over zijn jonge bedrijf (2017). De overgang van een corporate (Philip Morris) naar het MKB bevalt hem prima. “Je kunt sneller beslissing nemen.

Ik hoef niet steeds langs een juridische afdeling, HR of communicatie. Gewoon weinig gedoe en meer ondernemen.”

Wat mensen wel kunnen Met dat ondernemen zit het dus wel goed bij Guust. Zo oordeelde ook de jury van de Groene Pluim. In zichzelf is het product van dit bedrijf (zonnepanelen) een belangrijke stap in de energietransitie. Opvallend is het vertrouwen dat Verpaalen heeft in het werken met mensen die een afstand hebben tot de arbeidsmarkt. Vanwaar dat vertrouwen? “Ik heb veel ervaring opgedaan met het veranderen van bedrijfsprocessen en mensen.

Met dank aan mijn Philip Morris tijd. Wat ik heb geleerd is om te kijken naar de kansen van mensen, en niet te kijken naar hun beperkingen. Wat dat betreft hebben wij hier echt een paar pareltjes rondlopen. Neem een jongen die literatuurgeschiedenis had gestudeerd en niet aan de bak kwam. Is nu onze productontwikkelaar, een jongen uit de Wajong met angststoornissen, Ik dacht aanvankelijk die is goed voor kwaliteitscontrole maar is inmiddels gegroeid tot volwaardige operator, of neem een dame uit het voormalige Oostblok die hier nu werkt als één van de beste soldeerders; was vroeger schoonmaakster.” www.kameleonsolar.com

Uit het juryrapport Ongeveer de helft van de medewerkers hebben een afstand tot de arbeidsmarkt. Ook biedt Kameleon Solar jonge talentvolle mensen kansen om in het bedrijf te werken en te ontwikkelen.

De producten van Kameleon Solar zijn de enige gevelsystemen die energie opwekken. Zowel voor nieuwbouw als renovatie kunnen deze gevelsystemen voor energie-neutrale gebouwen zorgen.

Kameleon Solar ontwikkelt en produceert gevelsystemen in alle gewenste kleuren, bestaande uit gelamineerde glasplaten met PV-cellen. De levensduur ervan gaat gelijk op met de gebouwen waar de systemen worden toegepast. Het product kan te zijner tijd volledig worden her verwerkt.

Om het energieverbruik van het productieproces en de hallen te verminderen heeft Kameleon Solar een energiescan laten uitvoeren. De daaruit voortgekomen verbeterpunten worden in uitvoering gebracht (vernieuwen verlichting op basis van LED) en afgestemd met de gebouweigenaar (verwarming en isolatie). .

De productie is op dit moment zo geoptimaliseerd dat de uitval < 5% bedraagt. In het productieproces wordt niet met chemische middelen gewerkt.

Degroenepluim.nl 43

SDG’s in de transition twenties

We gaan het gewoon doen Sandra Pellegrom ontvangt in haar geriefelijke benedenwoning achter het Haagse Kurhaus. Het Noordzeestrand lonkt op loopafstand. “Ik hou van de zee”, vertrouwt ze de verslaggever toe en serveert koffie met earthcake.

44 Degroenepluim.nl

E

Een journalistiek pad was haar te vluchtig. Na de Academie voor Journalistiek volgde ze een master politicologie. “Ik ben toch meer van de lange termijn.” Ze wist zelfs het diplomatenklasje van Buitenlandse Zaken te doorlopen. In verschillende functies voor dit ministerie belandde ze in Thailand, Zuid-Afrika en New York. Sinds oktober 2019 is ze aangesteld als de landelijke SDG Coördinator Nederland op het ministerie van Buitenlandse Zaken. “Nederland staat in de top tien. We zijn goed op weg, maar we mogen niet indutten. Op klimaat, biodiversiteit en gendergelijkheid hebben we nog wel wat in te halen. Maar op gebied van waterbeheer, kennis en innovatie, armoedebestrijding en sociale gelijkheid doen we het weer heel goed.” Het is haar taak om enthousiasme voor de SDG’s in Nederland aan te jagen. Zo kijkt ze met andere ministeries naar beleidsinitiatieven en onderhoudt ze contacten met het bedrijfsleven, gemeenten, onderwijs, jongerenorganisaties, ngo’s en de wetenschap.

Die SDG’s. Zijn die niet ook gewoon common sense, zoiets als de tien geboden?

“Het mooie is dat je een afspraak hebt gemaakt in de Verenigde Naties, die je gezamenlijk, met 193 lidstaten met elkaar deelt.

Dat geeft commitment. Het maakt het makkelijker om samen te werken. Omdat je helder voor ogen hebt wat die doelen zijn. Om die te bereiken heb je wel een politieke agenda nodig maar het is geen partijpolitiek. Dat vind ik heel mooi. Het is een ambitie. Een set doelen die een beeld geven van hoe we willen dat Nederland en de wereld eruit zien in de toekomst.”

Is dat niet een beetje abstract?

“Als je laat zien wat erin staat en je bespreekt dat, wordt al vrij snel duidelijk dat dit een agenda is voor iedereen en overal. Je merkt als je in een schoolklas bent en erover spreekt kinderen dit heel makkelijk oppakken. Die snappen onmiddellijk waar je het over hebt als je zegt “geen armoede, geen honger, goede scholen voor kinderen, en we willen dat we met elkaar in een vreedzame samenleving leven, op een gezonde planeet door duurzamer en beter te produceren.”

Practice what you preach?

“Ik kan meer doen. Ik zeg tegen mezelf, maar ook vaak tegen bedrijven: “laat het beter doen je niet weerhouden om het goede te doen.” Ik probeer blij te zijn met de dingen waar ik al wel in slaag.

Zoals mijn elektrische auto die op termijn natuurlijk een deelauto moet worden. Ik ga hier met mijn eigen verpakkingen naar de winkel. Iedereen heeft me hier in het begin vreselijk uitgelachen, en in sommige winkels keek men heel raar, maar inmiddels is men dat heel normaal gaan vinden. De mevrouw van de ijswinkel heeft ons al een paar keer zien komen met onze eigen lepeltjes, laatst zei ze: “Ik vind het zo leuk dat je dat doet, ik heb nu ook composteerbare lepeltjes besteld.” Daar werd ik helemaal blij van.”

/ Daag jezelf uit. Door steeds een extra stapje te zetten en ermee bezig te blijven /

Hoe kunnen ondernemers bijdragen?

“Daag jezelf uit. Door steeds een extra stapje te zetten en ermee bezig te blijven. Niet om ze allemaal in één keer te integreren in je kernactiviteiten, dat schrikt af. Begin gewoon.

De basis voor verantwoord ondernemen is goed naar je keten kijken om te voorkomen dat je op een negatieve manier bijdraagt. Due dilligence.

Goed analyseren of je je risico’s hebt doorgelicht.

In Brabant bijvoorbeeld heb je veel bedrijven in de metaalbewerking. Dat metaal komt meestal niet uit Nederland. Het is heel belangrijk om te zorgen dat er geen mensenrechtenschendingen of milieuschade heeft plaatsgevonden. Als je dat goed hebt afgedekt draag je aan een flink aantal SDG’s al bij. Zorgen dat je een nette ondernemer bent.

Wat eigenlijk verankerd zit in de OESO-richtlijnen voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

De basis om mee te beginnen. Als je dat gedaan hebt kun je met de SDG’s gaan kijken hoe je nog meer positief kunt bijdragen aan maatschappelijke uitdagingen. Veel ondernemers en overheden doen dat al, maar zijn zich er soms nog te weinig van bewust. De Groene Pluim is daar natuurlijk een hele goede tool voor. Dit soort magazines op de juiste plekken neerleggen is volgens mij een mooi middel om bedrijven te triggeren.”

Wat zijn de voordelen voor de ondernemers?

“Als ondernemer zijn er veel redenen om aan de slag te gaan met die SDG’s. Je laat een positieve rol zien in de samenleving. Dat je bedrijf niet alleen gericht is op het verdienen van geld.

Veel ondernemers dragen dat ook graag uit. Het is belangrijk dat dit wel voortkomt uit echte overtuiging. Wat je ervoor terugkrijgt is een goed imago bij werknemers en klanten. “Het gaat ook om het lange termijn bestaansrecht van je bedrijf, je ‘license to operate’. Tot slot bieden de SDG’s ook kansen, want je werkt als bedrijf aan het soort duurzame producten en diensten

Degroenepluim.nl 45

waar steeds meer vraag naar is. ‘There are no companies on a dead planet’ als je niet zorgvuldig omgaat met de hulpbronnen die je nodig hebt.

Als je niet streeft naar minder energieverspilling, zuinig bent op je menselijk kapitaal en als je geen klimaatverandering wilt tegengaan is het op een gegeven moment gewoon op. Maar die SDG’s bieden ook heel veel kansen. Je ziet in de grote transities waar we mee bezig zijn veel behoefte aan nieuwe innovatieve producten, en diensten die daaraan bijdragen. Juist het bedrijfsleven kan en moet die ontwikkelen. Op die veranderingsgolf kun je meegaan. Dat zijn gewoon marktkansen. Volgens mij heeft Feike Sijbesma eens gezegd dat als je als bedrijf jezelf richt op de SDG’s je dan aan het investeren bent in de markten van de toekomst.

Dat is wat we in de toekomst willen gaan kopen en gaan consumeren. Het bedrijf dat zich het beste aanpast zal ook het beste overleven in tijden van grote veranderingen.”

Over veranderingen gesproken, we leven in tijden van corona.

Bent u er stiekem niet een beetje blij om? De CO-2 uitstoot daalt… ‘‘Nee, iedereen die bezig is met transities ziet juist dat dit een tijdelijke teruggang is. Maar die doelen zijn lange termijn. Het gaat om structureel en systematisch dingen veranderen. Dat doe je niet van vandaag op morgen en dat doe je ook niet door even een maand je economie uit te zetten. Die economie moet weer op gang gebracht

Tips en handreikingen van Sandra Pellegrom

worden en de beste manier is om door te gaan waar we mee bezig waren, namelijk die economie zo duurzaam mogelijk maken. Dat is structureel.

Het enige positieve wat je uit de coronacrisis kunt halen is dat mensen zien dat je sommige dingen anders kunt doen.”

Terug naar die SDG’s. Liggen we op schema?

Ik heb echt wel het gevoel dat we die kant opgaan als maatschappij. Zowel in Nederland als wereldwijd. Het besef dat we een aantal uitdagingen hebben waarmee we aan de slag moeten is echt wel geland. Gemeenten vormen met elkaar de gemeenten voor de global goals en of nemen die goals als richtsnoer voor collegeakkoorden.

VNO-NCW rolt de goals uit onder haar leden en individuele bedrijven doen vaak al heel veel, maar vergeten het soms om te vertellen, als ik dat mag ‘vertellen.’ Of neem een gemeente als Oss die net als vele andere gemeentes de SDG’s als richtsnoer neemt voor hun beleid. In een handelsmissie naar China hebben ze met de SDG’s in de hand de samenwerking met hun Chinese counterpart gemeente vormgegeven. Op die bedrijvenmissie bleek dat de SDG’s een internationale taal zijn die bedrijven makkelijker met elkaar laat praten.

Zo staan de doelen centraal bij heel veel partijen.

Dus ik heb hoop, veel hoop. Jij ook? De Volkskrant noemde deze tijd de transition twenties. Dus net zo roerig als de roaring twenties maar dan met het oog op de transities. Dat is toch mooi?”

SER advies Kansen Pakken en Risico’s Beheersen: handzame handreiking voor bedrijven met ook een aantal casussen van bedrijven die vertellen hoe ze met de SDG’s aan de slag zijn.

UN Global Compact Nederland: biedt veel interessante hulpmiddelen, bijvoorbeeld recent webinar over MVO in tijden van corona.

CBS Monitor Brede Welvaart en SDG's 2019 (geeft de cijfers over hoe NL ervoor staat) en de nationale SDG rapportage.

Rapport Better Business, Better World: een overzicht van de kansen die het werken aan de SDG’s biedt voor bedrijven. Een boeiend betoog over waarom de SDG’s zoveel kansen bieden voor bedrijven.

De nationale SDG- rapportage ‘Nederland Ontwikkelt Duurzaam’, waarin alle sectoren in Nederland vertellen hoe zij aan de slag zijn met de SDG’s.

46 Degroenepluim.nl

Degroenepluim.nl 47

Proefmij college on tour in Bergen op Zoom

LEF grootste groene uitdaging sociale woningbouw Een opmerkelijke uitspraak van een opmerkelijke Groene Pluim-winnaar. Woningcorporatie Stadlander in Bergen op Zoom is dan wel geen onderneming maar onderneemt wel degelijk.

48 Degroenepluim.nl

Voor Stadlander kwam de pluim niet helemaal uit de hemel vallen. Bestuurder Marc van der Steen: ”Wij hebben al jaren geleden fors ingezet op duurzaamheid. Zo fors dat we ten aanzien van andere corporaties ver voorop lopen. We zijn hiermee heus niet de enige corporatie in Nederland maar wel de corporatie die het groots aanpakt. We hebben veel oude, bestaande, woningen gesloopt om deze nieuwe nul-op-demeter-woningen mogelijk te maken. Niet linksom dan maar rechtsom. Collega Marco Bakx, stellig: ”De grootste belemmering op weg naar transitie is: LEF.” De directieleden ontvingen de prijs uit handen van Ed Nijpels, gewezen voorzitter van het landelijke klimaatberaad en voormalig VVD-minister van milieuzaken (VROM). Van der Steen was zichtbaar verguld met de prijs. “Nee, we hadden het niet zien aankomen”, moest hij toegeven. “Het is een hele eer om de Groene Pluim te mogen ontvangen. Stadlander is bezig met de verduurzaming van het vastgoed. We hebben zo’n 15.000 woningen op de Brabantse Wal en op Tholen en we staan voor een enorme opgave.” Het prijsschildje dat bij de Groene Pluim hoort prijkt bij de ingang van het Stadlanderkantoor. “Iedereen mag zien dat wij dit bereikt hebben en waar we maatschappelijk voor staan.” De uitreiking van de Groene Pluim vond plaats tijdens de ProefMei College Tour in het Suikerlab. Gastspreker was Ed Nijpels die stad en land afgaat om in alle hoeken en gaten te vertellen dat ‘het ‘moet. ‘Het’, de energietransitie is volgens hem onvermijdelijk.

Ontkenners doet hij af als kulargumenten. Hij schuwt het debat niet. “Sommige fractievoorzitters in de tweede kamer (Lees Buma en Dijkhoff) hebben de bevolking onnodige angst aangejaagd als zou het klimaatakkoord onbetaalbaar zijn.

Onzin, voor iedere baan die er verdwijnt in de fossiele industrie komen er zeven terug.

Banen die voorheen niet bestonden. 60% van de basisschoolleerlingen gaat later terecht komen in banen die nu nog niet eens bestaan. En die bassischoolleerlingen gaan we later extra hard nodig hebben, want er gaapt een gat van 70.000 jobs in de energietransitie op alle niveaus: VMBO, MBO en HBO/WO.”

food gerichte pitch met sprankelende ideeën om de energietransitie een handje te helpen. De college tour, samenwerking Brabantse Wal, HAS en Hogeschool Zeeland, maakt deel uit van een campagne om Zuidwest Brabant op de kaart te krijgen als het food valley van de toekomst. Zo kwam een student met het idee om de stengels van hennepplanten te gebruiken voor de productie van bioplastic. Hé hennep, joh. Voordeel: zowel de bladeren als de stengels van de hennepplanten worden gebruikt. Weer een andere student kwam met het lumineuze idee om biomassa als grondstof voor energie nu eens niet samen te stellen uit houtsnippers van overzee, maar van restafval uit paprikasteeltjes. De politicus in Nijpels veerde op. ”We staan te springen om biomassa, maar hoe ga je de beschikbare hoeveelheid verdelen? Gaan we die importeren?

Met alle kwalijke footprint gevolgen van dien.

Dat zijn politieke vraagstukken over verdeling.”

Volgens hem mist Nederland nog wat vrije geesten. “De grote uitvindingen zijn altijd bedacht door vrije geesten.” Laat die vrijheid van geest nou net het handelsmerk van de jongelui op het pitchpodium zijn die middag.

Vrije geesten Een van de grootste bedreigingen voor de energietransitie is dus een dreigend tekort aan jonge mensen. Nijpels viel met zijn neus in de boter. Want vijf studenten hielden een biobased

Degroenepluim.nl 49

Annemarie Spierings, voormalig-gedeputeerde voor D66 bij de

De industrie heeft al veel meer gedaan dan mensen in de gaten hebben Niet zonder humor zegt ze dat “we soms een wat onzichtbare bestuurslaag zijn” omdat de verslaggever haar verkeerd aanspreekt met ‘wethouder’. Anne-Marie Spierings, de vroegere gedeputeerde voor D66 bij de provincie Noord-Brabant (gezondheid, energie en landbouw), maakt een montere indruk.

“Hoe groot mag de lijst zijn?” antwoordt ze op de vraag of ze wel eens bij bedrijven op de werkvloer rondkijkt. Van de Heineken boardroom tot en met werkbezoeken op naaldhakken in veevoeder bedrijven. Spierings komt er graag. “Ik was afgelopen vrijdag bij een melkveehouder en een vleeskuikenbedrijf, ga zo naar een melkveehouder toe, spreek woensdag een groep melkveehouders, bezoek fabrieken en ga zomaar door”. Ze ontvangt in het Bossche provinciehuis. Veel beton, strak, kolossaal. Niet haar smaak zo vertrouwt ze ons toe. Ja, ze vindt haar werk als politica nog steeds leuk. Felle protesten van boeren en opstappende collega- gedeputeerden waren wel de minder leuke momenten.

“Maar we leven nu eenmaal in een tijd waarin keuzes gemaakt moeten worden.”

Weinig mensen weten dat Fuji een eigen windturbine heeft staan Natuurlijk is ze bekend met De Groene Pluim gebaseerd op de SDG’s. Speciaal de SDG’s met betrekking tot natuur, energie en waterkwaliteit gaan haar aan het hart en behoren ook tot het beleidsinstrumentarium van de provincie. Dat de Groene Pluim nodig is erkent ze. “De Groene Pluim is een belangrijke partner in onze benadering naar de industrie. Zij hielpen on heel erg met de vraag ‘wat werkt er nou in de in-

50 Degroenepluim.nl

dustrie?” Ze hebben ons ook heel erg geholpen met de regionale energiestrategie in Noord-Brabant.

De Groene Pluim is een fantastisch initiatief omdat je de groene inspanningen van bedrijven presenteert. Daarmee laat je zien dat je hen waardeert. Volgens mij is het heel belangrijk om ondernemers te waarderen die hun nek uitsteken. Want voor veel bedrijven is het moeilijk om koploper te zijn met duurzaamheid. “Ik denk dat het brede beeld in de maatschappij is dat de industrie niet veel doet aan duurzaamheid. Dat is niet correct.

De industrie heeft al veel meer gedaan dan mensen in de gaten hebben. Of het nu gaat om het omlaag brengen van de zwaveldioxide uitstoot, die zo gigantisch omlaag is gegaan dat het gewoon geen probleem meer is, of het omlaag brengen van de NOX-uitstoot. Maar ook initiatieven die genomen worden in het gebruik van duurzame materialen. Kijk

provincie Noord-Brabant

/ we leven nu eenmaal in een tijd waarin keuzes gemaakt moeten worden /

Degroenepluim.nl 51

vervolg van pagina 11

naar Heineken hoe zij de inkt op de etiketten van de bierflesjes gewoon wel overwogen hebben gekozen.

Denk aan het participeren in energieprojecten. Weinig mensen weten dat Fuji een eigen windturbine heeft staan.”

Familiebedrijven “Ik zie eigenlijk twee soorten bedrijven die veel doen aan duurzaamheid en dat ook uitdragen. Op de eerste plaats zijn dat vaak consumentgerichte bedrijven, bijvoorbeeld in de food. Daarnaast familiebedrijven.

Duurzaamheid vergt lange termijn investeringen en visie. Dat is precies wat familiebedrijven kenmerkt.

Geen shareholders value maar een toekomstgericht bedrijf voor de volgende generatie. Hoe zorg ik ervoor dat mijn kinderen dit bedrijf kunnen voortzetten.

Veel energiemaatregelen hebben nou eenmaal een paar jaar nodig om zich terug te verdienen. Dat past bij familiebedrijven. Voor bedrijven met een moederbedrijf in het buitenland is het daarentegen lastig om uit te leggen dat wij het in Nederland soms anders willen doen. Men heeft over de grens vaak een ander beeld van duurzaamheid dan wij hier in Nederland.”

Beeldvorming, het woord valt meerdere keren.

Herkent ze het beeld bij ondernemers die vinden dat de overheid in de weg loopt met te veel aan regelgeving? “Ik denk dat we in de basis een goede set regelgeving nodig hebben. Maar is het wat abstract. Neem de wet milieubeheer met daarin de eis dat je alle energiemaatregelen moet nemen die je in vijf jaar tijd terugverdient. Dat is voor het MKB best ingewikkeld.”

Regels “Ook ingewikkeld: de industrie vindt meestal dat de overheid teveel regels oplegt en de maatschappij vindt vaak dat de industrie te weinig doet. Wij zaten daar tussenin, maar dat is juist leuk. Laten we dan dat gesprek maar eens aangaan. Als een bedrijf zegt dat men te veel regels ervaart, zei ik “kom mij maar eens vertellen welke regels dat zijn. Uiteindelijk zijn er dan minder gesprekken dan dat er klachten zijn, was mijn ervaring. Wij zijn overigens bevoegd gezag voor de 400 grotere bedrijven. En die weten over het algemeen wel welke kant het op moet. Maar soms is het lastig. Zo monitoren we de CO2-uitstoot per pand. Dan kan het gebeuren dat als jij bezig bent met het verbeteren van je bedrijfsprocessen, en daarom in jouw toeleverende keten meer gaat halen uit Nederland dan uit het buitenland, dat daardoor je CO2-footprint omhooggaat.” Huh? Dat komt omdat de transportafstanden wel omlaaggaan, maar buitenlands transport niet wordt gemonitord.

52 Degroenepluim.nl

Dus volgens de Nederlandse regels stijgt de CO2-uitstoot wat in werkelijkheid niet het geval is. Dus we meten niet altijd op de slimste manier. Dat soort regelgeving is gewoon belemmerend.”

Brabantse Energy Leaders We duiken in haar vroegere coalitieakkoord. Het bleek dat Anne-Marie nog meer moois in petto heeft.

Wat te denken van De Brabantse Energy Leaders, CEO’s die eens per jaar bij elkaar komen, dineren (natuurlijk) en elkaar inspireren om verduurzamingsmaatregelen en energiebesparing door te voeren.

Opvallend is ook de subsidieregeling van de kosten van het toezicht door de plaatselijke gemeente met als doel energieverspilling in deze gebouwen tegen te gaan, want die is aanzienlijk.

Groene Cirkels Trots was de Gestelse enorm op de zogenaamde Groene Cirkels. Een idee overigens van *Heineken.

Met de Suiker Unie in de hoofdrol als vervanger van Heineken worden die Groene Cirkels toegepast in West-Brabant. Het idee is dat de hoofdrolspeler (Suiker Unie) dient als vliegwiel om zowel in haar eigen keten als haar omgeving groen, duurzaamheid, CO2- beperking, biodiversiteit, het ver-waarden van reststroomafval en energietransitie als uitgangspunten te nemen voor ondernemerschap. De provincie treedt hier op als souffleur met het bieden van aanvullend advies en budget voor onderzoek. Samen optrekken. Met elkaar nadenken over volgende stappen.” Dat klinkt bijna utopisch, het grote bedrijfsleven als startup voor een groene en duurzame toekomst. Maar het begint natuurlijk bij zelf denken en doen. Traditiegetrouw vragen we in Groene Pluim-interviews altijd naar stappen die de geïnterviewde in hun privé -situatie hebben genomen. Een vraag die je aan Anne-Marie niet hoeft te stellen getuige haar bijdrage aan de Duurzame Huizenroute waarin ze als volleerd actrice haarfijn uit de doeken doet hoe zij samen met haar partner hun knusse jaren dertig woning van A tot Z verduurzaamden. Verduurzaam de wereld, begin bij jezelf.

*Heineken hanteert vijf thema’s: duurzame energie en minder minder broeikas, voldoende en goed water, sluiten van grondstofkringlopen, verduurzamen van mobiliteit en logistiek, het verbeteren van de leefomgevingen en het verbeteren van de biodiversiteit. Per cirkel kijk je welke partner je nodig hebt. (Waarbij het dus als potentiele partner, verstandig is om de USP daarop aan te passen)

Wat kunt u doen?

Laat zien dat u met duurzaamheid bezig bent. Het is niet van belang of u al â&#x20AC;&#x2DC;verâ&#x20AC;&#x2122; bent of aan het ontdekken wat duurzaamheid voor uw onderneming kunnen betekenen. Het mooie is dat het start met de wil om er mee aan de slag te gaan.

Stap 1 deelnemer WORDEN Doe mee en meldt u gratis aan op onze website

stap 2 Groene pluim verdienen Kroon op duurzaam ondernemen.

Doe mee aan de audit en kijk waar je staat voor een Groene Pluim

stap 3 Een bedrijf voordragen Kent u ondernemers die een Groene Pluim verdienen? Laat het ons weten!

Doet u ook mee?

Ga naar www.degroenepluim.nl

Degroenepluim.nl 53

Quotes van believers powered by VNO - NCW -MKB

“Daag jezelf uit. Door steeds een extra stapje te zetten en ermee bezig te blijven. Niet om ze allemaal in één keer te integreren in je kernactiviteiten, dat schrikt af. Begin gewoon.”

Sandra Pellegrom sdg coördinater nederland

“Wij hebben de Groene Pluim intern flink gepromoot. Ruim 9.000 bezoekers op Facebook en Linked In met nog eens 124 likes waren het gevolg.”

TARKETT

“Het geeft ons bedrijf onderscheid en intern is het ook gewoon leuk om met zijn allen mee bezig te zijn. Fris.”

“Je moet je bedrijf zo inrichten, dat mensen zich lekker voelen en daardoor hun werk goed doen. Dan haal je het optimale uit je medewerkers en dus ook uit de organisatie.”

Holonite

Martens group

“Die Global Goals, ik kan ze zo invullen. Ik vind het heel normaal dat je als ondernemer probeert een plekje te vinden voor medewerkers met een beperking tot de arbeidsmarkt.”

“Iedereen mag zien dat wij dit bereikt hebben en waar we maatschappelijk voor staan.”

Rodenburg Biopolymers

Stadlander

54 Degroenepluim.nl

Believers in een andere wereld De Groene Pluim behelst een actieve beweging en een ambitie die wordt gerealiseerd door mensen die als vanzelfsprekend handelen in lijn van hun idealen, en zich hier actief voor inzetten. Met de inzet en betrokkenheid van de volgende ‘believers’ is deze beweging op gang gekomen.

Bestuur Peter van den Eijnden Jeroen de Lange Henk Krols Maarten van Beek Romy van de Noort Bianca van Poppel

Deelnemers Martijn Kools René Laenen Govert Lagrouw Erwin Lourier Toine Maas John Martens René Meinders Jois Merkx Dirk Mescher Kathleen Metz Maud Naber Carla Peeters Jessica Quant Hans Rongen Marleen Schenk Rob Scholte Chris Schouwenaars Luc Sijstermans Paul Stassen Michel Suijkerbuijk Jean Thoma Connie Tuijl

Loek van Adrichem Geert-Jan van Bakel Wim van den Berg Anuska van den Broek Jaap van der Wal Marijn Van Dijke Tim van Drunen Dimitri van Gool Mathieu van Grinsven Twan van Grinsven Marianne van Keep René van Liesdonk Jan van Lith Jasper van Mill Marcel van Rooijen Martijn van Tilburg Mundel van Wezenbeek Bart van Wijlen Toine vd Ven Willem Verboon Bart Verboven Marco Verbrugge Menno Verheij Huub Vermeer Maud Voermans Rozemarijn Vollebregt Nico Vonk MP Vriens Paul Wesel Tjebbe Will Yamina Abdoun

Michel Bakermans Marco Bakx Tom Blomaard Sander & Wouter Braat Roger Broekhuizen Louise Clarijs Wilco de Jong Jos de Knegt Ruud Gielen Sjoerd Gombert Caroline Hopmans Rob Jeras Reinier Schot Jeroen Schwartzmans Paul Smits Maurice Stougje Bjorn Terlingen Chris van Antwerpen Mark van den Berg Hans van den Boom Eugène van den Eijnden Bas van der Boom Leo van der Grinten Robert van der Pol Judith van der Toorn Ella van Es Marianne van Keep Baptiste van Outryve Menno Verheij Han Verkerk Richard Vermeij

Lucas Vleeschouwers Co Vos Nicole Wanningen B. Wit Erik Job Beekhuijzen Leon Hielkema Aad Jörgens Eugene Kersjes Sharona Kools Maria Oliveira Ronald Rutten Ronald Smits Marco Swan Joris van Boxtel Karin van den Akker Hartmans Jan van den Herik Nick van Gils Geert-Jan van Ierland Wil van Leijsen Jeannet Verhoeven Nicolette Kraay

Klaar Koenraad René van Ginderen Irene Koch Berend de Vries Frank Hommel Jan Harmsen Barry Jacobs Andrew Harijgens Boaz Adank Greetje Bos Piet Ackermans Derk Alssema Eric de Jong Nicole de Kort Yvonne Kimman Dilek Odabasi-Seker Liliane Solé S. Vaessen Andre van der Reest van der Leest Heleen van MierloDiepstraten Gwen van Mook Sofie Voesenek

Overheid Kevin van Oort Carl Samuels Mike Hofkens Désirée Brummans Eef Schoneveld Marcel Willemsen

colofon De Groene Pluim magazine

Verspreiding: Controlled circulation

Oplage: 5.000 stuks

Redactie: De Groene Pluim

Drukwerk: Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

Interviews: Govert Lagrouw Ontwerp: Lagrouw Communicatie, Werkendam

Fotografie: Lagrouw Communicatie, Werkendam

Distributie: Jan Bekkers DM Idee

natureOffice.com | NL-001-JNKKS7Z

Degroenepluim.nl 55

Ondernemers opgelet! u telt mee U bent de beste partner van verandering voor duurzaam ondernemen.

Alleen... bijna niemand weet dat. Wij laten als ondernemers zien wat we presteren. Zodat overheid, onderwijs en burgers door ons geïnspireerd worden. Ga naar de website en doe mee!

laat de tellers lopen en verdien die pluim

170

133

144

191

BEDRIJVEN MAKEN

BEDRIJVEN ZETTEN ZICH

BEDRIJVEN PAKKEN

BEDRIJVEN STrEVEN

ZICH HARD VOOR

IN VOOR DUURZAME

KLIMAATVERANDERING

NAAR PARTNERSCHAP-

FATSOENLIJKE BANEN EN

CONSUMPTIE EN

AAN

PEN VOOR DE DOELEN

ECONOMISCHE GROEI

PRODUCTIE

Ga naar WWW.DEGROENEPLUIM.NL en tel mee

Dit magazine is mede tot stand gekomen door het project MKB Idee van het Ministerie van Economische Zaken.

De Groene Pluim Oude Tilburgsebaan 50

www.Degroenepluim.nl

4849 PN Dorst Info@degroenepluim.nl