Jonge kinderen en sociaal onhandig gedrag (0791)

Jonge kinderen en‌ sociaal onhandig gedrag een speels remediÍrend programma door Wietske Couperus en Corry Wolters

Illustraties Saskia Halfmouw: lijntekeningen bij Het verhaal van prins Goedhart www.saskiahalfmouw.nl Garage-bno: inkleuring kleurenillustraties bij Het verhaal van prins Goedhart Marcel Jurriëns: cartoons Omslagfoto gettyimages Vormgeving Garage-bno www.garage-bno.nl Druk Drukkerij Wilco, Amersfoort

©2008 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Eerste druk, eerste oplage ISBN 978 90 5788 2029 NUR-code 854 Bestelnummer 791

Inhoudsopgave Inhoud | 3 Voorwoord | 5 Deel 1: Het programma | 7 1.1 Werken aan sociale vaardigheden: Knokken, Wegkruipen en Aanpakken | 8 1.2 Waarom wel of niet met dit programma aan de slag | 10 1.3 Uitgangspunten | 12 1.4 Doelen | 15 1.5 Portfolio | 16 1.6 Afstemming met ouders en leraren | 16 1.7 De trainer | 16 1.8 De opbouw van de training | 17 1.9 Selectie van kinderen | 18 1.10 Vooraf: een teambijeenkomst | 22 Deel 2: De training Een rugzak vol sociale talenten | 23 2.1 Overzicht van doelen van de training per bijeenkomst | 24 2.2 Het trainingsprogramma: de 12 bijeenkomsten met de kinderen | 26 Deel 3: Voorbereiding, hulpmiddelen en materialen | 119 3.1 Veel gebruikte materialen | 121 3.2 In het spoor van de prins | 123 3.3 Beschrijving van het Vier-gevoelensspel | 125 3.4 Beschrijving van het Talentenspel | 129 3.5 Informatieve ouderbijeenkomsten | 131 Deel 4: Bijlagen | 139 4.1 Observatieformulier: selectie van kinderen | 141 4.2 Ouderbrieven | 145 4.3 Leraarbrieven | 166 4.4 Rapportageformulier voor de trainer | 203 4.5 Rapportageformulier voor de groepsleraar | 204 4.6 De pictogrammen Wegkruipen, Knokken en Aanpakken | 205 4.7 De pictogrammen Blij, Boos, Bang en Verdrietig | 208 4.8 Kopieerbladen Vier-gevoelensspel | 212 4.9 Kopieerblad Talentenspel | 218 4.10 Portfolioboekje | 221 Geraadpleegde literatuur en websites | 238 Over de auteurs | 239

Voorwoord

Enkele jaren geleden werkten we intensief met jonge kinderen. We ontdekten dat sommige kinderen moeite hadden met het maken van vriendjes en het onderhouden van vriendschappen. Kinderen werden bij ons aangemeld met zorgen als: ‘Jorian is zo alleen in de groep, hij speelt met bijna niemand’, ‘Valerie is zo agressief, ze heeft altijd met iedereen conflicten’, ‘Michael speelt altijd de baas, op den duur wil niemand meer met hem spelen’, ‘Gemma is zo stilletjes in de groep, ik merk het niet eens als ze er een dagje niet is’.

Leraren vroegen ons wat ze konden doen om deze kinderen verder te helpen en beter te begeleiden. Onze zoektocht naar geschikt materiaal leerde dat er veel programma’s waren geschreven voor kinderen van de bovenbouw van het basisonderwijs.

Er was echter weinig voor de onderbouw beschikbaar. We gingen zelf aan de slag en ontwikkelden een korte speelse training voor jonge kinderen. Wij ontdekten dat interventies op jonge leeftijd al bijzonder effectief kunnen zijn. Wij ontdekten ook hoe belangrijk het is om met kinderen samen te werken in de zoektocht naar hoe sociaal gedrag er bij hen uit kan zien: elk kind is uniek, elk kind mag zijn eigen ‘oplossingen’ aandragen, eigen ontdekkingen doen over ‘hoe laat ik zien dat ik boos of blij ben, hoe kan ik overleggen met de ander, hoe geef ik aan dat het me teveel wordt’.

In 1999 werd onze training uitgegeven onder de titel Kleuters en omgaan met elkaar bij Kwintessens Uitgevers.

Na enkele jaren blijkt dat het programma om diverse redenen aanpassingen nodig heeft. Omdat er weer nieuwe ervaringen zijn, omdat er nieuwe inzichten zijn die een andere invalshoek vragen. Bovendien krijgt het programma een mooiere uitvoering.

In deze nieuwe uitgave baseren we ons nadrukkelijk op de uitgangspunten van het oplossingsgerichte denken. De verhaallijn is aangepast, zodat het raakvlak met de realiteit duidelijker is en het programma is nu geschikt voor een bredere groep kinderen: niet alleen voor kleuters maar voor de hele onderbouw: groep 1 t/m 4.

Ook zijn de leraarbrieven en de ouderbrieven uitgebreider zodat er een nog betere samenwerking tussen school en ouders mogelijk is.

Veel programma’s en methoden op het gebied van sociaal-emotionele ontwikkeling baseren zich op een theorie om gedrag van kinderen te begrijpen. Psychologen en orthopedagogen worden geacht met een verklaring te komen waarom een kind zich sociaal onhandig gedraagt: oorzaken worden vaak gezocht in indrukwekkende diagnoses of er wordt argwanend gekeken naar de thuissituatie: hebben de ouders het kind wel voldoende geleerd hoe het zich in sociale situaties kan gedragen?

Indrukwekkende diagnoses leiden echter niet automatisch tot de juiste hulp. Ook het argwanend kijken naar de opvoeding van de ouders is niet bijzonder effectief: ouders zijn eerder geneigd zich te verdedigen als ze te horen krijgen dat ze het thuis anders moeten aanpakken. ‘Hij zou minder conflicten hebben op school als hij thuis meer re© 2008, Kwintessens Uitgevers, Amersfoort

5

Jonge kinderen en… sociaal onhandig gedrag

gels krijgt, nu speelt hij over iedereen de baas,’ zegt een leraar tegen ouders. De kans is groot dat ouders dit opvatten als een beschuldiging en reageren met: ‘Vorig jaar, bij de andere leraar, ging het veel beter met hem, toen had hij minder ruzie in de klas!’

Zonder de ogen te sluiten voor het nut van verschillende theorieën, diagnoses en negatieve invloeden in de omgeving van een kind bij probleemgedrag, willen we ons met dit programma vooral richten op de positieve gedragsaspecten die ook aanwezig zijn. Een probleem is er niet altijd, probleemgedrag bij kinderen is er ook niet altijd. Ook werkt de omgeving van het kind niet louter negatief, ouders zullen in het algemeen toch ook het beste met hun kind voor hebben en niet alleen belemmerend optreden.

Dit programma vertrekt vanuit een ‘no-blame’ gedachte: zonder beschuldigende vinger naar ouders of een groepsleraar die ‘het anders zou moeten doen’. Centraal staat wel: kind, ouders en leraar op één lijn brengen. Samenwerken is noodzakelijk om kinderen positieve ervaringen op te laten doen met samenspelen, samenwerken en hen te laten oefenen met nieuw sociaal gedrag.

Kinderen worden in dit programma gezien als belangrijkste partners: zij gaan op zoek naar hun eigen hulpbronnen om met lastige situaties om te gaan. Ze gaan ontdekken welke vaardigheden ze al in huis hebben, welke kwaliteiten ze bezitten om moeilijke situaties te hanteren en hoe ze sociale vaardigheden willen leren. Daarnaast worden de groepsleraren en de ouders ingeschakeld als helpers: ze worden via de wekelijkse informatiebrieven uitgenodigd om op positieve wijze bij te dragen aan de inspanningen van het kind.

De centrale metafoor is de rugzak van de prins. Elk mens heeft kwaliteiten en vaardigheden (hulpbronnen) in zijn ‘eigen rugzak’ om zich te kunnen handhaven in verschillende situaties. Bij kinderen is dit niet anders: het ene kind kan zich gemakkelijk uiten, het andere kan goed luisteren, weer een ander weet hoe je met elkaar kunt samenwerken. In de training gaan de kinderen, samen met de trainer, op zoek naar de eigen kwaliteiten en hulpbronnen. Door dit samen te doen in een klein groepje kunnen ze van elkaar leren: ze kijken naar hoe een ander sociale situaties aangaat en ze oefenen met nieuwe oplossingen. Zo wordt hun rugzak uitgebreid en gevuld met nieuwe sociale vaardigheden.

Wietske Couperus Corry Wolters

6

© 2008, Kwintessens Uitgevers, Amersfoort

Jonge kinderen en…

sociaal onhandig gedrag een speels remediërend programma

Elke school kent deze kinderen wel: kinderen die niet weten hoe ze vriendschappen moeten sluiten en in stand moeten houden, kinderen die vaak ruzie hebben of juist veel aan de kant staan, kinderen die meer contact zoeken met volwassenen dan met leeftijdgenootjes of kinderen die moeite hebben met het hanteren van sociale regels.

Dit pakket biedt kinderen extra oefensituaties om zich sociaal beter te kunnen ontwikkelen.

Dit trainingsprogramma richt zich op de onderbouw van het primair onderwijs: groep één tot en met vier.

Centraal in deze training staat het verhaal van een kleine prins, die met zijn rugzak op zoek gaat naar de Ruige Rovers. Op zijn reis beleeft de prins vele avonturen en leert verschillende situaties op een sociaal adequate manier op te lossen: al doende ontwikkelt hij veel sociale vaardigheden!

De kinderen gaan ‘mee’ op deze reis en maken zich zo de verschillende sociale vaardigheden eigen.

Samen in een klein groepje leren ze van elkaar en gaan ze het nieuwe gedrag oefenen. Elke bijeenkomst wordt hun rugzak gevuld met nieuwe sociale vaardigheden!

Dit trainingsprogramma bevat ook brieven voor ouders en voor de groepsleraren om hen van de vorderingen op de hoogte te stellen én extra suggesties aan de hand te doen; zo raken zij direct betrokken bij de sociale ontwikkeling van deze kinderen.

Over de auteurs Wietske Couperus is ontwikkelingspsychologe en werkzaam als trainer en beleidsmedewerker bij Kids2b, een kinderopvangorganisatie in Groningen.

Zij heeft jarenlange ervaring met diagnostiek van leer- en gedragsproblemen bij kinderen, met het scholen van teams op het gebied van sociaal-emotionele problematiek van leerlingen en met het geven van sociale vaardigheidstrainingen aan leerlingen van alle leeftijden in het basisonderwijs.

Corry Wolters is orthopedagoog en werkzaam bij Cedin, een noordelijke onderwijsadviesdienst. Zij heeft zich verdiept in speltherapie, gedragstherapie en oplossingsgerichte therapie en heeft ruime ervaring in het (speciaal) onderwijs als leraar, met name in de onderbouw. Ze werkt ook als speltherapeut en begeleidt kinderen bij emotionele problemen, het verwerven van sociale vaardigheden en weerbaarheid. Ze verzorgt trainingen en nascholingen op het gebied van sociaal-emotionele ontwikkeling, communicatie en coaching.

9 789057 882029