Kinderen en omgaan met conflicten (6515)

omgaan met

conflicten

Kinderen en...

Een belangrijk sociaal talent is het kunnen omgaan met conflicten zonder de eigen belangen of die van een ander te schaden. Kinderen kunnen dat niet vroeg genoeg leren. Bovendien is het vreedzaam hanteren van conflicten een aspect van actief burgerschap. Als we toe willen naar een meer vreedzame maatschappij, moeten we onze kinderen de kennis en vaardigheden bieden om daaraan mee te kunnen werken.

In deze map worden per bouw (groep 1-2, groep 3-4, groep 5-6 en groep 7-8) oefeningen gegeven om met de kinderen de vaardigheden die samenhangen met het vreedzaam oplossen van conflicten, aan te leren en te oefenen.

De katernen Kinderen en… omgaan met conflicten zijn bedoeld als een handreiking aan het vreedzaam hanteren van conflicten. Het gaat daarbij vooral om een praktische aanpak, een manier van tegen conflicten aankijken en er – samen met de kinderen – aan werken.

Het leren hanteren van conflicten is vooral ook spannend. Leraren en kinderen ontdekken veel nieuwe mogelijkheden en dit werkt het enthousiasme in de hand.

Kinderen zullen hun creatieve vermogens inzetten om tot nieuwe en sleurdoorbrekende oplossingen te komen.

Kinderen en …omgaan met conflicten in vijf kenmerken: ■

Lessen met een vaste structuur en een duidelijke leerlijn per twee groepen.

■

Veel afwisseling in werkvormen: gesprekken, drama, (voor)lezen, creatief schrijven, tekenen, handvaardigheid.

■

Ontwikkelen van competent gedrag en onderlinge communicatie gaan hand in hand met taalontwikkeling.

■

Aansluiting bij dagelijkse gebeurtenissen in het omgaan met conflicten.

■

Aanvullend materiaal: digitaal materiaal zoals liedjes, kleurplaten, kopieerbladen en afbeeldingen bij deze uitgave hebben we samengebracht op www.kwintessens.nl/ conflicten

Auteur Janne Poort – van Eeden Bestelnummer 6515

ISBN 978 90 5788 310 1

omgaan met conflicten

aan een schoolteam dat met elkaar en met de kinderen serieus aandacht wil besteden

Kinderen en...

omgaan met conflicten

COLOFON Š2011 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl www.kwintessens.nl/conflicten

Auteur Janne Poort - van Eeden Redactie Marita Nijenhuis Uitgever Jeroen Hoogerwerf Vormgeving Twin Media bv, Culemborg

Bestelnummer 6515 ISBN 978 90 5788 310 1 NUR 840 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inleiding

Een belangrijk sociaal talent is het kunnen omgaan met conflicten zonder de eigen belangen of die van een ander te schaden. Kinderen kunnen dat niet vroeg genoeg leren. Bovendien is het vreedzaam hanteren van conflicten een aspect van actief burgerschap. Sinds 2006 zijn scholen verplicht om hier aandacht aan te besteden, om de kinderen voor te bereiden op een actieve rol in de maatschappij. In deze uitgave vindt u veel verschillende werkvormen om met de kinderen de vaardigheden die samenhangen met het vreedzaam oplossen van conflicten, aan te leren en te oefenen.

Conflicten

Conflicten stimuleren de sociale ontwikkeling van het kind. Mensen zijn sociale wezens, zij worden opgevoed om te kunnen functioneren in de maatschappij. Opvoeden gebeurt in de praktijk: ervaring is voor kinderen het belangrijkste leermiddel. Door in conflict te komen met de belangen van een ander, ervaart het kind de grenzen van het eigen belang. Het ervaart ook, dat anderen even belangrijk zijn als jijzelf. Door het conflict positief op te vatten en door te zoeken naar een oplossing die voor alle partijen bevredigend is – een win-win oplossing – leert het kind rekening houden met de belangen van een ander, zonder zelf het onderspit te hoeven delven. De belangen van de ander zijn in principe niet groter dan die van jezelf – maar ook niet kleiner. Door conflicten leer je alles over menselijke verhoudingen.

Conflicten horen dus bij het leven en zonder conflicten is er geen ontwikkeling. Kinderen verkennen hun grenzen en komen daarbij in botsing met hun omgeving: de hete kachel, een verbiedende vinger of een boos vriendje. Daarom hebben conflicten een grote opvoedende waarde, tenminste... als kinderen de kans krijgen hun conflicten op een positieve manier op te lossen. In veel gevallen gaat dat ‘vanzelf’. Je hoeft met een brandende kachel geen dialoog aan te gaan. Het kind ervaart dat het verstandig is om er niet aan te komen. Andere gevallen zijn minder eenvoudig. Dat blijkt uit de geschiedenis en uit de actualiteit: er zijn veel voorbeelden te geven van conflicten die uitmonden in frustraties en ten slotte uitbarsten in geweld. Als we toe willen naar een meer vreedzame maatschappij, moeten we onze kinderen de kennis en vaardigheden bieden om daaraan mee te kunnen werken.

De school

De school is bij uitstek de plaats waar kinderen kennis en vaardigheden verwerven. Door het aanleren van kennis en vaardigheden voor het oplossen van conflicten, ontwikkelen ze tevens een positieve houding ten opzichte van conflicten. En omdat conflicten op elke leeftijd voorkomen, kunnen ze met het leren oplossen ervan ook niet vroeg genoeg beginnen. Veel scholen schrijven in het schoolwerkplan of het schoolboekje dat naar de ouders gaat, hoeveel belang zij hechten aan een goede sfeer op school. Verdraagzaamheid, rekening houden met elkaar, aandacht en zorg zijn belangrijke waarden. Dit vertalen naar de praktijk is niet altijd gemakkelijk. Het concreet werken aan het vreedzaam hanteren van conflicten biedt hiervoor in het bijzonder de gelegenheid.

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

praktische handleiding / 3

Een veilige school

Open omgaan met conflicten vereist van de school een klimaat waar kinderen zich veilig voelen.

Veilig voelen in de zin van: weten dat je als persoon gewaardeerd wordt. Ook al wijkt de mening van een kind af van die van de meerderheid of van de leraar, toch kan hij niet met een sneer afgedaan worden. De gevoelens van een kind moeten gerespecteerd worden. Het kan in de ogen van de leraar nog zo onterecht zijn dat een kind boos wordt, de boosheid is legitiem en je mag daar niet aan voorbijgaan.

Dat wil uiteraard niet zeggen dat het kind dan maar altijd zijn zin moet krijgen. De kern van een conflict is nu juist dat beide partijen meestal overtuigd zijn van hun eigen gelijk. Het kind moet echter kunnen ervaren dat zijn belang net zo telt als het belang van een ander. Kinderen hebben over het algemeen een sterk gevoel voor rechtvaardigheid. Daarom moeten beide partijen de gelegenheid krijgen hun visie naar voren te brengen en moeten beide kanten in gelijke mate serieus genomen worden. Dat geeft de kinderen een gevoel van vertrouwen en veiligheid.

Natuurlijk is het ook van belang dat een kind zich veilig voelt in de groep. Immers, dikwijls is een conflict een kwestie van ongelijke partijen, zoals bij pesten. Daarbij gaat het vaak om een groep die een mikpunt zoekt en dan een zwakke eenling aanvalt. In zo’n situatie is een tussenpersoon nodig, die enerzijds het zwakke mikpunt helpt om meer zelfvertrouwen te ontwikkelen, ‘sterker’ te worden, en anderzijds de pesters helpt hun agressie of zucht naar macht op een positieve manier te uiten. Pas dan zullen beide partijen zich niet tekortgedaan voelen en is er sprake van een win-win uitkomst.

Kortom: een veilige school is een voorwaarde voor het positief omgaan met verschillen en conflicten.

Doel van deze uitgave

Kinderen en… omgaan met conflicten is bedoeld als een handreiking aan een schoolteam dat met elkaar en met de kinderen serieus aandacht wil besteden aan het vreedzaam hanteren van conflicten. Van belang is de bereidheid van de leraar om tijd en inspanning te besteden aan dit thema, in de groep en liefst ook samen met het team. Het gaat vooral om een praktische aanpak, een manier van tegen conflicten aankijken en er – samen met de kinderen – aan werken.

Het leren hanteren van conflicten is vooral ook spannend. Leraren en kinderen ontdekken veel nieuwe mogelijkheden en dit werkt het enthousiasme in de hand. Kinderen zullen hun creatieve vermogens inzetten om tot nieuwe en sleurdoorbrekende oplossingen te komen. De werkvormen in de lessen dagen daartoe uit. Door middel van verhalen, groepsgesprekken, rollenspellen en vele andere werkvormen, realiseren de kinderen zich dat conflicten te hanteren zijn en opgelost kunnen worden zonder direct in geweld te vervallen. De kinderen verwerven vaardigheden als luisteren, je gevoelens onder woorden brengen, je wensen uitspreken, zaken vanuit een ander perspectief zien.

Ze leren excuses maken, onderhandelen en bemiddelen en ontwikkelen daarbij een houding van openheid en bereidheid om samen te zoeken naar een voor ieder bevredigende oplossing.

Aanpak

Er zijn vier losbladige mappen, waarin een opbouw te vinden is naar een steeds dieper inzicht in de kern van conflicten en hun mogelijke oplossingen, met daaraan gekoppeld een scala aan vaardigheden die voor het vreedzaam oplossen van conflicten nodig zijn.

Voor groep 1 en 2 zijn er 10 lessen met spelletjes en verhaaltjes voor het oefenen van de volgende vaardigheden: ■ eigen gevoelens kunnen verwoorden zonder de ander te kwetsen; ■ luisteren naar elkaar; ■ een ander perspectief zien; ■ gevoelens van de ander onderkennen.

praktische handleiding / 4

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

Voor groep 3 en 4 zijn er 9 lessen rond een verhalenreeks over vier identificatiefiguren die de kinderen helpen: ■ assertief te zijn, voor jezelf op te komen zonder een ander aan te vallen; ■ empathie te ontwikkelen, zich in te kunnen leven in de gevoelens van anderen; ■ een eerste stap te zetten in de richting van onderhandelen en bemiddelen.

Voor groep 5 en 6 zijn er 9 lessen met oefeningen en verhalen waarin vaardigheden geleerd worden als: ■ soorten oplossingen voor conflicten, zoals afkoelen, uitpraten en excuses maken; ■ verdieping van empathisch vermogen en assertiviteit; ■ leren wat mediation c.q. bemiddeling inhoudt.

Met behulp van een praktijkopdracht, die altijd ingezet kan worden als er een conflict is ontstaan, leren kinderen hun conflicten aan te pakken.

Voor groep 7 en 8 zijn er 9 lessen met oefeningen en verhalen waarbij: dieper wordt ingegaan op de achtergronden van conflicten; ■ de vaardigheden uit de vorige leerjaren worden verdiept; ■ regels voor het bemiddelen worden aangeleerd.

De praktijkopdracht maakt hen vertrouwd met het effectief bemiddelen in geval van conflicten.

■

Achtergrondinformatie over conflicten Wat is een conflict?

Een conflict kan worden omschreven als een botsing van belangen, waarin emoties (bijvoorbeeld angst of boosheid) een rol spelen. Die botsing van belangen kan plaats vinden tussen twee of meer personen, groepen of organisaties, die hun macht willen versterken of in hun acties of hun ontwikkeling op elkaars grenzen stuiten.

Een botsing van belangen hoeft nog geen conflict te zijn. Als er voldoende ruimte is, letterlijk of figuurlijk, kan ieder zijns weegs gaan en ontstaat er geen conflict.

Ook in het geval van een botsing van belangen die met normen en waarden te maken heeft (zoals bijvoorbeeld met gedragsregels of met een levensovertuiging), hoeft niet altijd een conflict te ontstaan. Hierbij zijn het eveneens de opgeroepen gevoelens die van de botsing een conflict maken.

Vaak verloopt een dergelijke botsing van waarden niet erg soepel. Voordat er een oplossing wordt gevonden, spelen er dikwijls al veel boosheid en frustraties mee, gevoelens van onzekerheid en achtergesteld zijn, en is er sprake van een echt conflict.

In sommige gevallen zijn conflicten een uitvloeisel van sterke, soms onderdrukte of onbewuste emoties, zoals diepe angst, onverwerkte boosheid of een verlangen naar waardering en respect.

Het actuele conflict kan in eerste instantie dan wel opgelost worden, maar de onderliggende emoties zullen al snel weer voor nieuwe conflicten zorgen. Mensen of kinderen die zo gekwetst of beschadigd zijn, hebben meer hulp nodig dan het leren oplossen van hun conflicten. Zij moeten eerst met hun gevoelens in het reine komen. Als een kind als ruziezoeker te boek staat, kan dat een aanduiding zijn dat het therapeutische hulp nodig heeft.

Positieve en negatieve kanten van conflicten

Conflicten ontstaan dus waar verschillen bestaan in macht, opvattingen of belangen. Als een conflict wordt opgelost, met aandacht voor de emoties en belangen van beide partijen, zal dat leiden tot een betere verstandhouding. Conflicten die echter uit de weg worden gegaan, of toegedekt of zelfs verboden, leiden tot meer frustratie en bevestiging van stereotypen. Die zullen steeds tot nieuwe uitbarstingen leiden.

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

praktische handleiding / 5

Conflicten hebben kennelijk positieve en negatieve kanten. Over het algemeen heeft het begrip ‘conflict’ een negatieve lading. Het is echter niet het conflict zelf dat zoveel negatieve gevolgen heeft, maar de manier waarop naar een oplossing van het conflict wordt gezocht.

Bij conflicten gebeurt dikwijls het volgende: 1. Er is een aanleiding: A zegt of doet iets, dat botst met de belangen of de opvattingen van B. 2. Dit roept bij B gevoelens op van woede, verdriet of angst. Die gevoelens verhinderen B om te zien waarom A zo handelde. B reageert agressief.

3. Doordat de emoties overheersen, komt B er niet toe de wensen of belangen achter die eigen emoties helder te krijgen. B kan A niet uitleggen, waarom diens gedrag hem zo boos/angstig/ verdrietig maakte. Het gevolg is dat B’s gedrag nog agressiever overkomt dan het misschien al was. B geeft ook niet duidelijk aan wat hij wel van A verwacht.

4. Bij A speelt hetzelfde proces: de reactie van B kwetst hem en er komt eenzelfde cyclus van emoties en reacties op gang. En voordat ze het in de gaten hebben, hebben ze elkaar werkelijk gekwetst, geestelijk of lichamelijk, en wordt het steeds moeilijker om ‘eruit te komen’.

Deze kringloop van emoties en onbegrepen reacties maakt van een conflict een negatieve kracht.

Die kracht vraagt veel energie, die niet gestoken kan worden in het opbouwen van andere belangrijke zaken. Het is verspilling van energie.

Als een conflict langer duurt, gaat men de tegenstanders zien als vijanden, die men moet onderdrukken of bevechten. De gevolgen daarvan vinden we overal om ons heen, in de dagelijkse praktijk, maar ook op wereldschaal. Pas als de cirkel wordt doorbroken, als er ruimte komt voor bezinning, kan een begin worden gemaakt met het zoeken naar oplossingen. Pas dan kunnen de positieve kanten van het conflict tot hun recht komen en kunnen relaties zich ontwikkelen.

De positieve kanten van een conflict kunnen zichtbaar worden, als samen met alle betrokkenen wordt gezocht naar een oplossing en het conflict niet wordt ontkend, doodgezwegen of verboden.

Ieder heeft immers zijn eigen gevoelens ten aanzien van belangen, visie en positie. Als die gevoelens serieus worden genomen en de belanghebbenden als gelijkwaardige partners naar een oplossing zoeken, dan werken conflicten positief. Dan: ■ stimuleren zij de sociale ontwikkeling van de kinderen; ■ bieden zij een bredere visie op problemen; ■ dragen ze bij aan de ontwikkeling van een vreedzame samenleving.

Conflicten stimuleren de sociale ontwikkeling van het kind

Mensen zijn sociale wezens, zij worden opgevoed om te kunnen functioneren in de maatschappij.

Opvoeden gebeurt in de praktijk; ervaring is voor kinderen het belangrijkste leermiddel. Door in conflict te komen met de belangen van een ander ervaart een kind de grenzen van het eigen belang.

Het ervaart ook dat anderen even belangrijk zijn als zijzelf. Door het conflict positief op te vatten en door te zoeken naar een win-win oplossing leert het kind rekening houden met de belangen van een ander, zonder zelf het onderspit te hoeven delven. De belangen van de ander zijn in principe niet groter dan die van jezelf. Door conflicten leer je alles over menselijke verhoudingen.

Conflicten geven een bredere visie

De botsing van normen en waarden in een conflict kan een positieve ervaring zijn. Kinderen - en volwassenen - ontdekken daardoor dat er ook andere visies mogelijk zijn, dat de manier waarop jij gewend bent je leven in te richten en problemen aan te pakken kennelijk niet de enig juiste is.

Als waardenconflicten open tegemoet getreden worden, leren beide partijen het eigen gelijk te relativeren en meer open in de maatschappij te staan. Dat betekent niet dat de eigen opvattingen minder waar of minder waard worden; het wil alleen zeggen dat daarnaast ook nog andere ware opvattingen kunnen bestaan.

praktische handleiding / 6

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

Conflicten dragen bij aan de ontwikkeling van de samenleving

Zelfs machtsconflicten kunnen positief zijn. De hele ontwikkeling van de democratie is ontstaan uit machtsconflicten. Mensen, belangengroepen en organisaties streven naar zeggenschap en macht.

In plaats van hiervoor te vuur en te zwaard te strijden, is het veel effectiever om democratische spelregels af te spreken.

Oorzaken van conflicten

Eigenlijk is het aantal oorzaken voor alle conflicten in de samenleving beperkt. In het kort kan men zeggen: mensen willen hun behoeften bevredigen en als ze daarbij in botsing komen met de behoeftebevrediging van een ander, ontstaat dikwijls een conflict. Basisbehoeften van mensen zijn - volgens de Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow - fysieke behoeften aan lucht, voedsel, kleding en onderdak, behoefte aan veiligheid, behoefte aan een identiteit en bij een groep horen (geborgenheid), behoefte aan waardering en respect en behoefte aan zelfontplooiing.

Deze basisbehoeften kunnen als volgt in de zogenoemde piramide van Maslow in beeld worden gebracht.

Behoefte aan zelfontplooiing

Behoefte aan waardering en respect

Behoefte aan identiteit en bij een groep horen (geborgenheid)

Behoefte aan veiligheid

Fysieke behoeften (lucht, voedsel, kleding, onderdak)

Een mens kan pas tevreden zijn, als aan al deze behoeften is voldaan. Mensen die niet op een natuurlijke manier in hun basisbehoeften kunnen voorzien, zullen veel moeite doen om ze toch te vervullen. Daarbij gaan ze conflicten niet uit de weg; soms zoeken ze daarvoor zelfs het conflict.

Veel dingen die mensen nodig hebben zijn schaars, terwijl toch iedereen ze wil. Ook dat is een bron van conflicten. Niet alle basisbehoeften zijn schaars - liefde en waardering zijn in principe onbeperkt voorradig -, maar als mensen hierin gefrustreerd worden, niet genoeg aandacht, waardering en/ of zorg krijgen, kunnen zij op een negatieve manier proberen hieraan te komen. Bijvoorbeeld door spelletjes van anderen te verstoren om zo zelf aandacht te krijgen.

Soorten conflicten

We onderscheiden in het algemeen drie soorten conflicten: ■ belangenconflicten, waarin het gaat om het bezit of gebruik van goederen; ■ waardenconflicten, waarin de normen en waarden van de partijen botsen; ■ machtsconflicten, waarin partijen strijden om de zeggenschap over elkaar.

Deze drie soorten conflicten komen voor op wereldschaal, in de volwassenenmaatschappij om ons heen, maar net zo goed bij elke leeftijdsgroep van de basisschool. Veel conflicten zijn een mengvorm van de drie genoemde soorten. We gaan hier wat dieper op deze conflicten in.

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

praktische handleiding / 7

Belangenconflicten

Belangenconflicten gaan om: ■ het verdedigen van je bezit of het te pakken krijgen wat je nodig hebt: dat kan gaan om een tropisch regenwoud, een gemeentegrens of een gevulde koek; ■ de controle over iets wat schaars is: dat kan een oliepijplijn, een partij drugs of een knikkerpotje zijn; ■ de aandacht vestigen op jezelf of op iets wat je belangrijk vindt: dit doen zowel Greenpeace, de posterplakgroep Loesje als een kind dat voortdurend door de klas roept.

Waardenconflicten betreffen: ■ de rechtvaardiging van de eigen normen en waarden of geloofsovertuiging: vechten in de naam van de Enig Ware God of in de naam van Allah is al eeuwenlang aan de orde van de dag en het conflict over wel of geen hoofddoekje of over ‘blote’ zwemkleding is ook nog van deze tijd; ■ het bij de groep horen: de etnische conflicten, op vele plaatsen in de wereld, zijn daarvan het meest schrijnende voorbeeld. Maar het speelt eveneens in de kerken of op het werk. En ook op school zijn er kinderen die ‘uit de groep’ gestoten of gepest worden.

Machtsconflicten ontstaan door: ■ het zich willen laten gelden, macht willen uitoefenen: dit leidt tot onderdrukking van hele bevolkingsgroepen, tot geweld in het gezin. En in het klein vind je het terug bij kinderen die bij spelletjes de baas willen spelen; ■ wraak zoeken voor eerder aangedaan - of vermeend - onrecht: dit komt voor bij overwinnaars van een oorlog, maar ook in het verkeer en op de speelplaats.

Omdat veel conflicten niet in een enkele categorie onder te brengen zijn, hebben de verschillende partijen vaak een andere visie op de oorzaak van het conflict. Dikwijls liggen aan het conflict ook niet-bevredigde basisbehoeften ten grondslag, soms zonder dat men zich daarvan bewust is. Voor het zoeken naar oplossingen is het daarom van belang dat alle betrokkenen duidelijk maken wat hun gevoelens zijn en wat zij zien als de oorzaken van het conflict. Pas als dit helder is, kan gewerkt worden aan een oplossing.

Verloop van conflicten

Hoe een conflict verloopt en of het wordt opgelost of eindigt in geweld, hangt af van vier factoren: ■ de duur van het conflict; ■ de mate van openheid van de betrokkenen; ■ het machtsevenwicht tussen de strijdende partijen; ■ de manier waarop men beslissingen neemt.

De duur van het conflict

Als een conflict genegeerd wordt en het blijft doorsudderen, wordt het almaar moeilijker om de eigenlijke oorzaak te vinden; steeds meer factoren krijgen een invloed op het conflict. Hoe langer het conflict loopt, hoe hoger ook de emoties oplopen en hoe meer kans de partijen krijgen om elkaar als vijanden te gaan zien. Het conflict wordt steeds gecompliceerder en kan escaleren tot een uitbarsting. Hoe korter een conflict duurt, hoe minder kans er is op een uitbarsting. Daarom is het verstandig om conflicten in een zo vroeg mogelijk stadium te signaleren en te werken aan een oplossing.

De mate van openheid van de betrokkenen

Zoals we eerder zagen, zijn conflicten problemen die omgeven zijn door sterke gevoelens.

Gevoelens van angst of boosheid verhinderen iemand objectief naar een probleem te kijken. Hoe sterker die gevoelens, hoe minder ‘open’ de betrokkenen tegenover het conflict kunnen staan. Als bij die starre blik ook nog onwetendheid komt - gebrek aan informatie of het negeren van relevante gegevens - is er sprake van fanatisme. Hoe fanatieker de tegenstanders in een conflict zijn, hoe moeilijker het is om aan een goede oplossing te werken.

praktische handleiding / 8

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

Het machtsevenwicht tussen de strijdende partijen

In een conflictsituatie is een machtsbalans tussen de tegenstanders een voorwaarde om te kunnen komen tot een voor beide partijen aanvaardbare oplossing. Als in een conflict de sterkere partij haar macht oplegt aan de ander, lijkt het conflict uit de wereld, maar vaak zal het dan onder de oppervlakte doorsudderen. De zwakkere partij zal zich onrechtvaardig behandeld voelen en een wrok koesteren ten opzichte van de sterkere. Die wrok kan zich op een onverwacht moment uiten.

Op een school is het machtsevenwicht tussen leerlingen en leraren duidelijk ongelijk. Kinderen weten minder, kunnen geen sancties opleggen en zijn zelfs fysiek zwakker. Meestal is dat geen probleem, omdat de macht van de volwassenen niet op een rigide manier wordt uitgeoefend. De leraren luisteren naar de kinderen, houden rekening met hun behoeften en hun wensen. Als dat op een school niet zou gebeuren, als er sprake zou zijn van machtsmisbruik, gaat de sfeer op school achteruit. De kinderen voelen zich dan niet veilig meer en als dit langere tijd duurt, zullen de ouders hun kind van school nemen en op een prettiger school doen. Achter het machteloze kind staan dan de machtiger ouders.

Bij situaties van pesten op school gaat het ook dikwijls om een zwakke eenling en een sterkere groep. In dergelijke conflicten is een tussenpersoon nodig, die enerzijds het zwakke mikpunt helpt om meer zelfvertrouwen te ontwikkelen, ‘sterker’ te worden, en die anderzijds de pesters helpt om hun agressie of zucht naar macht op een positieve manier te uiten. Pas dan kan er sprake van zijn dat de beide partijen samen aan de oplossing van hun conflict werken.

Hoe beter het evenwicht is tussen de conflicterende partijen, hoe meer kans er is op een goede oplossing. In een conflict dat lang duurt, worden dikwijls de sterken sterker en de zwakken nog zwakker. Bij beide partijen zetten zich steeds meer stereotypen over de tegenpartij vast en de kans op geweld neemt toe.

De manier waarop men beslissingen neemt

‘We doen vader en moedertje, en toen was jij de vader en ik was de moeder. En de beer was het kind. En toen ging jij…’ Zo beslissen kinderen vaak hoe ze hun spel gaan inrichten. Dit klinkt wel erg autoritair, maar als het speelgenootje het er niet mee eens is, wordt er onderhandeld.

Over het algemeen werkt een autoritaire manier van beslissen alleen op korte termijn goed. Op de lange duur zullen mensen over wie zo beslist wordt, in opstand komen en meningsverschillen zullen uitlopen op conflicten. Een dergelijke autoritaire opstelling komt vaak voort uit gevoelens van onzekerheid, achterdocht of angst: Als ik niet zeker overkom, krijg ik mijn zin niet. Of: Laat ik meteen maar goed duidelijk zijn, want zij hebben er absoluut geen verstand van.

De autoritaire vorm van beslissen hangt dikwijls samen met ongelijke machtsverhoudingen en een oogkleppenmentaliteit.

Bij een niet-autoritaire, coöperatieve stijl van beslissen houdt men rekening met de mening en gevoelens van de ander en beslist men samen. Dat werkt veel beter, zeker op de langere termijn.

Beslissingen nemen in overleg kost aanvankelijk meer tijd, maar doordat alle partijen het ermee eens zijn, kunnen veel conflicten - met alle extra tijd die dat kost - worden voorkomen. Als er toch een conflict ontstaat, zijn de voorwaarden voor een win-win oplossing al aanwezig: de partijen luisteren immers naar elkaar en houden rekening met elkaars gevoelens. Hoe minder autoritair besluiten worden genomen, hoe minder waarschijnlijk het is dat een conflict ontaardt in geweld.

Toeschouwers bij een conflict

Een conflict dat zich in de openbaarheid afspeelt, kan gemakkelijk escaleren. Toeschouwers zijn dikwijls een complicerende factor. Door hun reactie kunnen zij de tegenstellingen in belangen aanscherpen, of de gevoelens van boosheid of angst versterken. Bovendien kunnen de partijen het publiek proberen over te halen om hun partij te kiezen, met andere woorden: hun eigen machtspositie te versterken. Toeschouwers maken het voor de partijen ook moeilijker om naar de tegenstander(s) te luisteren, want dat kan gemakkelijk als ‘gezichtsverlies’ overkomen.

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

praktische handleiding / 9

Niet voor niets worden bemiddelingspogingen altijd zoveel mogelijk zonder publiek (of de media) gedaan. De energie kan dan gericht worden op het oplossen van het conflict zelf en niet op het zichzelf rechtvaardigen in de ogen van het publiek.

Een leraar die een hooglopende ruzie wil helpen oplossen, doet dat ook nooit in het bijzijn van de groep.

Toch kunnen toeschouwers soms ook bijdragen aan vermindering van het conflict. Dat gebeurt bijvoorbeeld als zij letterlijk de vechtende partijen uit elkaar halen. Pas als het vechten gestopt is, komt er ruimte voor bezinning en voor eventuele pogingen om tot een oplossing te komen.

Ook als toeschouwers negatief reageren op een conflict, kan dit bijdragen aan een snellere oplossing. Dan is het wel zaak dat de negatieve reactie van het publiek naar beide partijen is gericht.

Zolang een van de partijen zich gesteund weet, zal deze zich minder geneigd voelen om mee te werken aan een gezamenlijke oplossing.

Conflicthantering

Als we willen dat de kinderen hun conflicten leren oplossen, moeten zij om te beginnen de gelegenheid hebben die conflicten aan te gaan. Zeg dus niet: ‘Wij maken hier geen ruzie’, maar: ‘Wij maken hier anders ruzie, wij proberen er samen uit te komen.’ Conflicten zijn niet erg, ze zijn een uitdaging om een creatieve oplossing te zoeken.

De ideale oplossing van een conflict is een win-win uitkomst. Dat wil zeggen dat na het conflict beide partijen er op een of andere manier op vooruit zijn gegaan. Door gezamenlijk te zoeken naar een voor beide aanvaardbare oplossing komen dikwijls onverwachte gezichtspunten naar voren, die aanleiding kunnen zijn voor een heel nieuwe aanpak. Een winstpunt van een dergelijke aanpak is dikwijls ook de verbeterde relatie met de - voormalige - tegenstander. Win-win hoeft niet altijd materiële winst te betekenen.

Er zijn drie stappen nodig om uit een conflict te komen: ■ voelen: het erkennen van de emoties, bij jezelf en bij de andere partij; ■ denken: het analyseren van het probleem (waar gaat het precies om); ■ handelen: het werken aan een voor alle partijen bevredigende oplossing, een win-win situatie.

Uitkomsten van conflicten

Om een conflict op te lossen tot een win-win uitkomst is het van belang dat: ■ het conflict wordt erkend en aangepakt; ■ de partijen openstaan voor elkaars visie; beide partijen moeten het conflict willen oplossen (‘it takes two to tango!’); ■ het machtsevenwicht zoveel mogelijk in balans wordt gebracht; ■ op een coöperatieve manier besluiten worden genomen.

Dat conflicten vaak niet tot een win-win uitkomst leiden, heeft te maken met het feit dat er dikwijls niet aan alle vier voorwaarden wordt voldaan. Als beide partijen niet van harte willen meewerken aan het oplossen van het conflict, kan een conflict soms lang doorzieken, en langzamerhand steeds harder worden. Of er wordt een oplossing geforceerd, waardoor een van beide partijen - en dikwijls allebei - er alleen maar slechter van wordt (win-verlies uitkomst of verlies-verlies uitkomst).

Er zijn vijf mogelijke uitkomsten van conflicten: 1 overeenstemming: win-win uitkomst; 2 verschil van mening: compromis; 3 competitie: win-verlies uitkomst; 4 verharding: verlies-win uitkomst; 5 geweld of oorlog: verlies-verlies uitkomst.

praktische handleiding / 10

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

1 Overeenstemming: win-win uitkomst

Dit is de ideale manier om conflicten op te lossen. Beide partijen staan open voor de mening en ideeën van de ander. Ze zijn even sterk en werken samen aan een voor beide partijen bevredigende oplossing. Conflicten die op deze manier worden opgelost, verbreden de visie van de betrokkenen en stimuleren een nauwere samenwerking.

2 Verschil van mening: compromis

De partijen zijn beide ongeveer even sterk, maar men is niet van plan aan de visie van de ander tegemoet te komen. Er zal dan onderhandeld moeten worden om tot een compromis te komen: beide partijen verliezen een beetje, maar krijgen ook deels hun zin.

3 Competitie: win-verlies uitkomst

Een van de partijen is sterker dan de andere, maar beide willen zich houden aan de regels en afspraken. Degene die dit keer de zwakkere was, zal zijn best doen om een volgende keer wel zijn zin te krijgen: het kampioenschap, de premier leveren, de meeste auto’s verkopen, enzovoort.

4 Verharding: verlies-win uitkomst

De sterkste krijgt zijn zin, zonder zich te storen aan de behoeften of de mening van de ander. De zwakke kan niet anders doen dan zich bij de situatie neerleggen. De sterke wint, maar de winst gaat ten koste van veel energie. En voor het behouden van de win-situatie moet de zwakke voortdurend ‘eronder’ worden gehouden.

5 Geweld of oorlog: verlies-verlies uitkomst

Geen van beide partijen wint; iedereen gaat erop achteruit. Als een conflict niet snel wordt aangepakt, loopt de situatie van de verharding dikwijls uit op een dergelijke verlies-verlies situatie.

Deze ontstaat als conflicten lang duren, de partijen fanatiek zijn, de machtsbalans ongelijk is en er niet meer naar elkaar geluisterd wordt.

Deze situatie komt niet alleen in het groot voor, tijdens oorlogen of dictaturen, maar ook in het klein: ouders die hun kinderen mishandelen, leraren die een leerling slaan, kinderen die alleen door middel van vechten hun gelijk kunnen halen.

In deze lessenseries leren de kinderen er aan werken dat conflicten zoveel mogelijk in een win-win oplossing eindigen.

Katern bij de methode Kinderen en… omgaan met conflicten

praktische handleiding / 11

omgaan met

conflicten

Kinderen en...

Een belangrijk sociaal talent is het kunnen omgaan met conflicten zonder de eigen belangen of die van een ander te schaden. Kinderen kunnen dat niet vroeg genoeg leren. Bovendien is het vreedzaam hanteren van conflicten een aspect van actief burgerschap. Als we toe willen naar een meer vreedzame maatschappij, moeten we onze kinderen de kennis en vaardigheden bieden om daaraan mee te kunnen werken.

In deze map worden per bouw (groep 1-2, groep 3-4, groep 5-6 en groep 7-8) oefeningen gegeven om met de kinderen de vaardigheden die samenhangen met het vreedzaam oplossen van conflicten, aan te leren en te oefenen.

De katernen Kinderen en… omgaan met conflicten zijn bedoeld als een handreiking aan het vreedzaam hanteren van conflicten. Het gaat daarbij vooral om een praktische aanpak, een manier van tegen conflicten aankijken en er – samen met de kinderen – aan werken.

Het leren hanteren van conflicten is vooral ook spannend. Leraren en kinderen ontdekken veel nieuwe mogelijkheden en dit werkt het enthousiasme in de hand.

Kinderen zullen hun creatieve vermogens inzetten om tot nieuwe en sleurdoorbrekende oplossingen te komen.

Kinderen en …omgaan met conflicten in vijf kenmerken: ■

Lessen met een vaste structuur en een duidelijke leerlijn per twee groepen.

■

Veel afwisseling in werkvormen: gesprekken, drama, (voor)lezen, creatief schrijven, tekenen, handvaardigheid.

■

Ontwikkelen van competent gedrag en onderlinge communicatie gaan hand in hand met taalontwikkeling.

■

Aansluiting bij dagelijkse gebeurtenissen in het omgaan met conflicten.

■

Aanvullend materiaal: digitaal materiaal zoals liedjes, kleurplaten, kopieerbladen en afbeeldingen bij deze uitgave hebben we samengebracht op www.kwintessens.nl/ conflicten

Auteur Janne Poort – van Eeden Bestelnummer 6515

ISBN 978 90 5788 310 1

omgaan met conflicten

aan een schoolteam dat met elkaar en met de kinderen serieus aandacht wil besteden

Kinderen en...

omgaan met conflicten