Kinderen en omgaan met de dood in het leven (0875)

omgaan met de dood in het leven Werkboek om in de school gebeurtenissen rond de dood te begeleiden door Mary Fontaine

Illustraties Wendy Panders Redactie Carla Wiechers Foto’s Mary Fontaine Uitgever Jeroen Hoogerwerf Vormgeving Garage-bno www.garage-bno.nl Druk Koninklijke Drukkerij Callenbach, Nijkerk

© 2010 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Eerste druk, eerste oplage ISBN NUR-code Bestelnummer

978 90 5788 286 9 840 875

Inhoud Inleiding | 6 Als de dood in het leven komt | 6 Ruimte voor gevoelens | 7 Als een bom | 7 Maak kennis met de dood | 7 De dood als onontkoombaar feit in het leven | Werkwijze lessen | 9 Het resultaat | 9 Ouderavond | 10

8

Deel 1 Hoe zit het met mijn verlieservaringen? | 11 Voor schoolteam en leerkracht 1.1 Workshop 1 De verlieskaart | 12 1.2 Workshop 2 Ritueel uitvoeren | 15 1.3 Rituelen en symbolen | 17 1.3.1 Rituelen | 18 1.3.2 De ceremonie | 20 1.3.3 Symbolen | 21 1.3.4 Een traditie | 23 1.3.5 Calamiteiten | 24

Deel 2 De lessen | 29 2.1 Inleiding bij de lessen | 30 2.2 Lessen onderbouw - Emoties | 33 Les 1 Het dode vogeltje | 35 Les 2 Emotiemaskers maken | 38 Les 3 De emotiecatwalk | 40 2.3 Lessen middenbouw - Verkenning van het onderwerp dood | 43 Les 1 Het skelet in het oude huis | 45 Les 2 De levensenvelop | 48 Les 3 Wensen eten | 50 2.4 Lessen bovenbouw - Kennis maken met de dood in het leven | 51 Les 1 De museumles | 53 Les 2 Filosoferen over de dood | 56 Les 3 Een Lichtgedichtschilderij | 58

Bijlagen | 61 Bijlage 1 Het Levenslied | 62 Bijlage 2 Filosofeergesprek over de dood in het leven | 64 Bijlage 3 De verlieskaart | 66 Werkbladen

| 67

Ervaringen uit het veld |

81

Begeleiding of coaching bij schoolprojecten Aanbevolen literatuur

|

|

83

84

5

Inleiding

Kinderen en… omgaan met de dood in het leven

Toen het kleine prinsje erg slaperig werd, nam ik hem in mijn armen en ging weer op weg. Ik voelde me ontroerd. Het was alsof ik een broze schat droeg. Ik had zelfs het gevoel dat er op aarde niets brozers bestond, dan de gesloten ogen en de haarlokken die trilden in de wind en ik dacht: - Wat ik zie is maar een omhulsel, het belangrijkste is onzichtbaar.

Uit: De Kleine Prins, Antoine de Saint-Exupéry

> Als de dood in het leven komt

Een kind heeft een grote groep mensen om zich heen: ouders, broertjes, zusjes, ooms, tantes, opa’s, oma’s, vriendjes, vriendinnetjes, buren, leerkrachten en klasgenootjes. Allemaal mensen die verwacht of onverwacht dood kunnen gaan. Het is dan ook onvermijdelijk dat de grootste groep kinderen al in aanraking komt met het overlijden van iemand uit de naaste omgeving tijdens de basisschoolleeftijd.

Een kind kan ook zelf ongeneeslijk ziek worden of komen te overlijden aan de gevolgen van een ongeluk. Of slachtoffer worden in een ‘gezinsdrama’.

Ook het sterven van een (huis)dier kan groot verdriet veroorzaken. Dit is zeker het geval als het de eerste ervaring is met doodgaan en afscheid moeten nemen.

Voor alles geldt dat het niet alleen gaat om het verbreken van een biologische band, maar van welke liefdesband dan ook. Die band zal de diepte van het verlies bepalen.

Daarnaast staat de berichtgeving in de media bol van de sterfgevallen in de vorm van ongelukken, moorden, oorlogen en natuurrampen. Al naar gelang de leeftijd van het kind zal het dit in meer of mindere mate tot zich nemen.

Soms is de dood zo onvermijdelijk en dichtbij aanwezig, dat kinderen er niet omheen kunnen. Omdat de dood nu eenmaal doet wat ie doet. Onverwacht, vaak onbegrijpelijk, moeilijk, verdrietig, en soms word je er boos door. Juist kinderen wil je hiertegen beschermen. We vinden dat het niet hoort. De dood in het leven van kinderen, de dood van levende kinderen. We willen het niet. Maar soms hebben we niets te willen …

6

Je kunt het leven zien als iets beweegt zonder dat je het een zetje geeft of blaast.

> Ruimte voor gevoelens

Inleiding

Het is aan de naaste omgeving om deze kinderen te begeleiden en ruimte te maken voor de gevoelens die voortkomen uit zo’n indringende gebeurtenis. Meestal zijn het nieuwe gevoelens, overweldigende gevoelens, gevoelens waar (nog) geen kader voor bestaat. Natuurlijk is de thuissituatie dan de aangewezen plek om deze gevoelens een plek te geven, maar het is ook fijn als het in de vertrouwde omgeving van de school aandacht krijgt. Het verdriet houdt immers niet op bij het binnen gaan van de school. Om het kind (aanvullend) te ondersteunen en de aandacht te geven die soms in de thuissituatie ontbreekt, door welke oorzaak dan ook.

Soms moet het zelfs aan de orde komen, omdat de impact van een gebeurtenis zo groot is dat dit het kind - of zelfs de klas - overschrijdt. Bijvoorbeeld bij een gezinsdrama, op welke manier dan ook, of zelfdoding. Of omdat het iemand van de school betreft, een leerling of iemand van het team.

Als het kind nu begeleid wordt om gebruik te maken van zijn of haar niet te onderschatten zelfhelende vermogen, dan hoeft het verdriet niet weggestopt, als een eenzame last, meegenomen te worden de toekomst in. Want daar kunnen weggestopte en daardoor niet (h)erkende emoties ziek maken. Terwijl het verdriet dat bij de dood hoort op zich geen ziekte is, maar de consequentie van liefhebben en leren loslaten.

Het zal nooit over gaan, dat hoeft ook niet, het kan wel geĂŻntegreerd worden in het verdere leven. Het zal zich op verwachte en onverwachte momenten weer opnieuw aandienen. Om, als het dan weer aandacht krijgt, opnieuw een stukje geheeld te worden. Al naar gelang de leeftijd van het kind (en later de volwassene) en de omstandigheden waar en wanneer dit gebeurt. Dan wordt het door de tijd heen steeds meer een vertrouwd verlies dat erbij gaat horen.

> Als een bom

Vaak slaat de dood in de klas vanuit het niets in als een bom.

Meestal volgt er paniek. Wat moeten we nu? Wie doet wat? Hoe gaan we met de kinderen om? En de ouders? Natuurlijk zijn er de protocollen om op terug te vallen, maar wat zou het fijn zijn om in deze heftige en emotionele tijd al een aanknopingspunt te hebben om elkaar in het team te kunnen ondersteunen, de ouders goed in te lichten en natuurlijk ook om te weten hoe je de kinderen kunt opvangen en begeleiden. Die basis kan gelegd worden door op een eerder moment, als het rustig is, tijd en aandacht te besteden aan het onderwerp dood. Het onderwerp staat bekend als moeilijk en is dat ook zeker , vooral tijdens een calamiteit. Het is goed het onderwerp bij zijn kladden te grijpen op een moment dat je goed in je vel zit en er niets aan de hand is.

Dat kan aan de hand van dit boek.

> Maak kennis met de dood, voordat de dood kennis maakt met jou

Voor leerkrachten zal bovenstaande kop meestal al niet meer opgaan, wel vaak voor jonge kinderen. In het eerste deel van het boek maak je als leerkracht kennis met de dood vanuit het leven. Het bevat een workshop waarmee het team ervaring op kan doen over de eigen gevoelens rond de dood. Dit geeft de ruimte om

7

Kinderen en… omgaan met de dood in het leven

op een open manier naar de dood te kijken en ermee om te gaan. Dat is belangrijk omdat er, als je aan de gang gaat met de kinderen, momenten kunnen komen waarop je aangeraakt wordt in dit soort ervaringen. Op zich is dit niet erg en ook niet als je daar emoties over laat zien, maar het is wel fijn als je weet dat het kan gebeuren.

Dan hoeft het je niet te overspoelen en kun je het parkeren tot een later tijdstip om er iets mee te doen wanneer je dat wilt. Zeker als je een ‘vers’ verlies bij je draagt kan dit gebeuren, maar ook als het al van lang(er) geleden is.

De mate van reageren hierop zegt ook iets over de mate van verwerking. Als een verlies oud en vertrouwd aanvoelt, zal het je nog wel raken, maar dan zijn de scherp(st)e randjes er vanaf. En als blijkt, door je eigen verliezen te onderzoeken, dat je de confrontatie met het onderwerp (nog) niet aan wilt gaan, dan kun je ook een duo maatje vragen om de lessen samen met je te doen of het helemaal aan een ander over te dragen.

In de tweede workshop ga je met het team zelf een ritueel uitvoeren. Zo kun je ervaren wat dat met je doet. In de achtergrondinformatie gaat het verder over het belang van voorbereid zijn en worden er suggesties gegeven om je persoonlijk en samen met de leerlingen op gebeurtenissen en emoties rond sterven voor te bereiden, uiteraard voor zover dat mogelijk is.

Hierna wordt er in dit eerste deel ingegaan op de impact van rituelen rond de dood en waarom ze van belang zijn. Ook zijn er suggesties rond rituelen en symbolen uitgewerkt waar je op terug kunt vallen op die momenten dat er werkelijk iets vreselijks is gebeurd, verwacht of onverwacht.

De dood is groot en is rood Bij de dood denk ik aan heel stil dan kun je niet bewegen Je kan niet genezen worden je kan niet meer leven

> De dood als onontkoombaar feit in het leven

Het tweede deel van dit boek bestaat uit lessen voor de onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Aan de hand van deze lessen kun je op een moment dat de dood niets van zich laat horen, ruimte maken voor de dood in het leven en ermee aan de slag gaan.

Ruimte scheppen voor emoties rond de dood is ruimte scheppen voor het leven en de liefde. Je zult ontdekken dat het onderwerp op zo’n moment meevalt en dat het zelfs leuke lessen zijn. Levenslessen waar de kinderen en jijzelf als leerkracht plezier aan beleven en veel met en van elkaar door kunnen leren. Je hoort ervaringen uit iemands leven waar anders niet over gesproken wordt, maar die toch zo belangrijk kunnen zijn voor de gedragingen van kinderen en volwassenen.

Het voordeel als je deze lessen hebt gegeven is dat bij een calamiteit niet alles meer nieuw en overweldigend is. Ook niet voor de kinderen. Vanuit een veilige situatie is dan al kennisgemaakt met dit aspect van het leven en is, hoe klein ook, een referentiekader aangemaakt waarop teruggevallen en doorgepakt kan worden. Op die manier kunnen in eerste instantie de vertrouwde leerkrachten zelf de opvang en begeleiding van de leerlingen in handen nemen.

8

Kinderen en… omgaan met de dood in het leven

op een open manier naar de dood te kijken en ermee om te gaan. Dat is belangrijk omdat er, als je aan de gang gaat met de kinderen, momenten kunnen komen waarop je aangeraakt wordt in dit soort ervaringen. Op zich is dit niet erg en ook niet als je daar emoties over laat zien, maar het is wel fijn als je weet dat het kan gebeuren.

Dan hoeft het je niet te overspoelen en kun je het parkeren tot een later tijdstip om er iets mee te doen wanneer je dat wilt. Zeker als je een ‘vers’ verlies bij je draagt kan dit gebeuren, maar ook als het al van lang(er) geleden is.

De mate van reageren hierop zegt ook iets over de mate van verwerking. Als een verlies oud en vertrouwd aanvoelt, zal het je nog wel raken, maar dan zijn de scherp(st)e randjes er vanaf. En als blijkt, door je eigen verliezen te onderzoeken, dat je de confrontatie met het onderwerp (nog) niet aan wilt gaan, dan kun je ook een duo maatje vragen om de lessen samen met je te doen of het helemaal aan een ander over te dragen.

In de tweede workshop ga je met het team zelf een ritueel uitvoeren. Zo kun je ervaren wat dat met je doet. In de achtergrondinformatie gaat het verder over het belang van voorbereid zijn en worden er suggesties gegeven om je persoonlijk en samen met de leerlingen op gebeurtenissen en emoties rond sterven voor te bereiden, uiteraard voor zover dat mogelijk is.

Hierna wordt er in dit eerste deel ingegaan op de impact van rituelen rond de dood en waarom ze van belang zijn. Ook zijn er suggesties rond rituelen en symbolen uitgewerkt waar je op terug kunt vallen op die momenten dat er werkelijk iets vreselijks is gebeurd, verwacht of onverwacht.

De dood is groot en is rood Bij de dood denk ik aan heel stil dan kun je niet bewegen Je kan niet genezen worden je kan niet meer leven

> De dood als onontkoombaar feit in het leven

Het tweede deel van dit boek bestaat uit lessen voor de onderbouw, middenbouw en bovenbouw. Aan de hand van deze lessen kun je op een moment dat de dood niets van zich laat horen, ruimte maken voor de dood in het leven en ermee aan de slag gaan.

Ruimte scheppen voor emoties rond de dood is ruimte scheppen voor het leven en de liefde. Je zult ontdekken dat het onderwerp op zo’n moment meevalt en dat het zelfs leuke lessen zijn. Levenslessen waar de kinderen en jijzelf als leerkracht plezier aan beleven en veel met en van elkaar door kunnen leren. Je hoort ervaringen uit iemands leven waar anders niet over gesproken wordt, maar die toch zo belangrijk kunnen zijn voor de gedragingen van kinderen en volwassenen.

Het voordeel als je deze lessen hebt gegeven is dat bij een calamiteit niet alles meer nieuw en overweldigend is. Ook niet voor de kinderen. Vanuit een veilige situatie is dan al kennisgemaakt met dit aspect van het leven en is, hoe klein ook, een referentiekader aangemaakt waarop teruggevallen en doorgepakt kan worden. Op die manier kunnen in eerste instantie de vertrouwde leerkrachten zelf de opvang en begeleiding van de leerlingen in handen nemen.

8

> Werkwijze lessen

In de lessen wordt gewerkt met kunstzinnige middelen.

Dat houdt in dat de kinderen werken met materialen en manieren waarbij ervaringen op een vrije manier gecreëerd worden vanuit het kind. Dat wil zeggen dat er geen goed of fout is, maar dat ieder kind erachter komt hoe het voor hem of haar is. Zeker ook kinderen kunnen naar elkaar, en niet te vergeten naar zichzelf, heel kritisch zijn. In deze lessen gaat het niet om een eindresultaat van het werk, maar om het resultaat in het kind. Als je ervan uitgaat dat iedereen een creatieve bron heeft om vanuit te werken, bijvoorbeeld met klei, verf, visualisaties, tekenmateriaal, drama, muziek en spel, en als je dit doet zonder oordeel (soms zelfs met je ogen dicht) dan komt een eigen en unieke emotionele ervaring tot stand, waarop in de toekomst altijd weer een beroep gedaan kan worden. Dit geldt ook voor kinderen die bekend staan om hun lastige gedrag, of als moeilijk lerend, ze laten jou (en zichzelf) versteld staan van wat ze op deze manier naar buiten kunnen en durven brengen over hun gedachten en diepste gevoelens.

> Het resultaat

Inleiding

Leerkrachten die op eigen initiatief de ruimte hebben genomen om met het onderwerp dood te werken, staan steviger in hun schoenen als er daadwerkelijk en/of onverwachts iets vanuit dit thema in of rond de school gebeurt.

Natuurlijk staat tijdens een calamiteit de wereld op z’n kop, anders was het geen calamiteit. Maar door het onderwerp al verkend te hebben, weet je als team ongeveer wat je aan elkaar hebt en van elkaar kunt verwachten in zo’n heftige periode met allerlei emotionele reacties. Dit geldt ook voor de leerlingen. Ze hebben door de lessen kennisgemaakt met het onderwerp en weten van zichzelf en van elkaar hoe ze er tegenover staan. En jij, als leerkracht, kunt ook beter inschatten wat je voor reacties van de leerlingen kunt verwachten. En hoe je met die kennis en ervaring de zaken het best kunt gaan aanpakken.

Echter ook op het moment dat je het onderwerp in een rustige periode oppakt, kan het evengoed voorkomen dat er kinderen zijn die het al voor hun kiezen hebben gekregen, hoe jong ze ook zijn. Het kan zijn dat daar op school nooit aandacht aan is besteed om verschillende redenen. Bijvoorbeeld omdat het heeft plaatsgevonden voor de schoolleeftijd. Of omdat het al een paar leerjaren terug was, in een andere klas of op een vorige school. Hoe dan ook, de gebeurtenis, in dit geval een overlijden van een geliefd persoon uit de naaste omgeving van het kind, is meegenomen in het kind zelf en zal van daaruit steeds opnieuw om aandacht vragen.

Tijdens deze lessen zal er een (nieuw) stukje verwerking plaats kunnen vinden. Door ruimte te scheppen voor de emoties van het kind en middelen aan te reiken om met alle gevoelens die losgekomen zijn aan de slag te gaan. Daardoor zal het kind zich gezien voelen in zijn of haar verdriet. Het zal zich gesteund voelen en beter kunnen aanvaarden dat er moeilijke gebeurtenissen in het leven zijn waar niemand iets aan kan veranderen. Maar dat je er wel, door met de ontstane emoties te werken en er over te praten, aan kunt wennen. En dat er daardoor geleidelijk aan ook weer ruimte kan komen voor andere dingen in het leven. Het hoeft daarvoor dan bijvoorbeeld geen (negatieve) aandacht te vragen. Of stil en teruggetrokken te zijn, kortom: anders dan het zelf graag zou willen. Als emoties rond de dood er mogen zijn, komt dit in de eerste plaats ten goede aan het individuele kind en de schoolprestaties. Daarnaast aan de sfeer in de klas en uiteindelijk heeft de hele school (inclusief de leerkrachten en de andere volwassenen) hier baat bij.

9

Er is iemand doodgegaan En nu is het een skelet geworden Er werden allemaal bloemen neergelegd En het ging in een kist met vuur Ik vind het jammer als er iemand doodgaat Jij ook?

> Ouderavond

Om het thuisfront van de kinderen ook bij het onderwerp te betrekken kun je een ouderavond organiseren. Alleen voor jouw eigen klas, de hele bouw of school. Hierdoor informeer je de ouders niet alleen, maar je kunt ook voor en met hen het onderwerp bespreekbaar maken. De kinderen kunnen met hun verhalen thuiskomen en vinden daar dan ook een klankbord. Als de kennis niet op school aanwezig is, kun je hier iemand met ervaring voor inhuren.

Kinderen en‌ omgaan met de dood in het leven

10

Soms is de dood zo onvermijdelijk en dichtbij aanwezig, dat kinderen er niet omheen kunnen. Omdat de dood nu eenmaal doet wat ie doet. Onverwacht, vaak onbegrijpelijk, moeilijk, verdrietig, en soms word je er boos door. Juist kinderen wil je hiertegen beschermen. We vinden dat het niet hoort. De dood in het leven van kinderen, de dood van levende kinderen. We willen het niet.

Maar soms hebben we niets te willen ‌ Met dit werkboek in handen heeft de school een eerste houvast om leerlingen, teamleden en andere betrokkenen in en rond de school te ondersteunen wanneer de dood in het leven komt of wanneer besloten wordt dit onderwerp zonder directe aanleiding te gaan verkennen.

Over de auteurs

Mary Fontaine is dood- en levenskunstenaar. Zij heeft projecten ontwikkeld voor diverse leeftijdsgroepen (in het basisonderwijs) waarbij de kinderen leren met het moeilijk bespreekbare vraagstuk van de dood in het leven om te gaan.

ISBN NUR-code Bestelnummer

ISBN 978 90 5788 286 9

9 789057 882869

978 90 5788 286 9 840 875