Een klas vol kleur (0694)

Leraren en… competenties

s ie t n e t e p m o c … n e n re ra Le

r u e l k l o v Een klas

Binnen de culturele diversiteit vind je ook verschillende opvattingen en gebruiken op het gebied van levensbeschouwing en religie.

Daarom besteedt deze uitgave ook hier uitgebreid aandacht aan.

Dit boek richt zich op de ontwikkeling van kennis en inzicht, maar niet in de laatste plaats ook op de vaardigheden en jouw houding in relatie tot intercultureel en interreligieus onderwijs. Feiten en gegevens worden afgewisseld met opdrachten die je uitdagen om te reflecteren op je eigen houding en visie op cultuur en religie in relatie met het onderwijs.

10200 Kwintessens - Kleur in de klas OMSLAG.indd 1

Robert Teune

Over de auteur Robert Teune (MSc) is freelance trainer en consultant voor Diversologisch (www.diversologisch.nl) op het gebied van communicatie en diversiteit. Centraal thema bij zijn activiteiten is ‘verbinden’. Na zijn opleiding tot docent Beeldende vorming en kunstgeschiedenis was hij werkzaam in de reclamecommunicatie en grafische vormgeving.

Deze ervaring verbindt hij met zijn latere studie antropologie en interculturele communicatie. Hij heeft een brede ervaring in regulier onderwijs en bedrijfstrainingen.

Momenteel werkt hij aan de verdere vertaling van de Transactionele Analyse voor toepassing in een interculturele context.

Bestelnummer 694 NUR 840

r u e l k l o v s a l k n Ee eit

diversit le e r u lt u c t e m Omgaan

Een klas vol kleur

De school van vandaag de dag staat midden in de Nederlandse samenleving waarin mensen de meest uiteenlopende culturele achtergronden kunnen hebben. Op veel scholen kom je deze culturele diversiteit ook tegen in de klassen zelf. Als (aankomend) leraar of lerares zul je geholpen zijn met kennis en inzicht in deze verschillende culturen. Dit boek geeft een inleiding in het ontstaan van de huidige multiculturele samenleving en plaatst het onderwijs daarmee in verband. Vanuit dit kader kom je in aanraking met theorie en opdrachten die een hulp zullen zijn voor toepassing in je eigen onderwijs in de klas.

s ie t n e t e p m o c … n e n re Lera

ISBN 978 90 5788 322 4

Robert Teune

18-01-11 14:42

Extra materiaal op: www.eenklasvolkleur.nl

© 2011 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl Auteur Robert Teune www.diversologisch.nl www.medialogisch.nl Foto’s Joop van Putten Redactie Marita Nijenhuis Karine van der Zon-Mels Uitgever Cora Vlaming Vormgeving www.sprepress.nl www.2dsign-amersfoort.nl ISBN 978 90 5788 322 4 Bestelnummer 694 NUR 840 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 2

18-01-11 14:43

Inhoudsopgave

Voorwoord

9

Inleiding Over de titel Wat dit boek niet biedt Wat dit boek wel biedt Opbouw en structuur Gebruikte modellen

11 11 12 12 12 13

Hoofdstuk 1 Culturele en levensbeschouwelijke diversiteit in Nederland Inleiding Leerdoelen AllochtoniĂŤ De kolonisatie van Nederlandse gebieden Migratie Migratiestop en toenemende groei De multiculturele samenleving Samenstelling van de bevolking Autochtoon en Allochtoon Nationaliteit en etniciteit ZelfdefiniĂŤring en etikettering Culturele identiteit Ascribed of achieved De ontwikkeling van de multiculturele samenleving Perspectief Perspectief 1: Etnocentrisme en tolerantie Perspectief 2: Cultuurrelativisme Perspectief 3: Universalisme Perspectief 4: Transcultureel samenwerken of pluralisme Kansen en bedreigingen Relativering Conflicthantering Conclusie De multireligieuze samenleving Levensbeschouwing

17 17 17 18 18 18 18 19 19 21 22 22 23 23 24 25 25 25 26 26 26 27 27 28 29 29

3

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 3

18-01-11 14:43

Leraren en‌ competenties

Een klas vol kleur

Religie Perspectief Levensbeschouwelijke stromingen in Nederland Religieuze overtuigingen van ouders in Nederland Autochtone Nederlandse ouders Turks Nederlandse ouders Marokkaans Nederlandse ouders Surinaams Creoolse Nederlandse ouders Hindoestaans Nederlandse ouders Chinees Nederlandse ouders Somalisch Nederlandse ouders Islamitische opvoeding Opvattingen over en de praktijk van religieuze opvoeding Context De rol van de moskee Conclusies Culturele diversiteit Cultuur Cultuurmodellen: filters van de werkelijkheid Voorbeelden uit de praktijk Conclusie Conclusies over dit hoofdstuk Reflectievragen over hoofdstuk 1 Literatuur

29 29 30 31 31 32 32 33 33 33 33 34 34 34 35 35 36 36 38 40 43 43 44 44

Hoofdstuk 2 Van minister tot meester Inleiding Leerdoelen Het Nederlandse onderwijslandschap Het Nederlandse scholenlandschap Scholen op pedagogische visie Scholen op levensbeschouwelijke visie Algemeen bijzonder onderwijs Religie en onderwijs Intercultureel en interreligieus onderwijs De rol van de overheid in het onderwijs Multicultureel Advies Het beleid van de school Het pedagogische klimaat van de school De vier gebieden van het pedagogisch klimaat Schoolcultuur De brede school, samen sterker Sociale vorming Ouders Doelen, verwachtingen en vooroordelen Ouders als partners

49 49 49 49 50 50 50 51 51 52 52 53 54 54 55 56 59 60 62 62 63 63

4

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 4

18-01-11 14:43

Inhoudsopgave Een klas vol kleur

Wat moet en wat mag Opvoedingsstijlen Verwachtingen van school Prestatiegerichtheid Relatie ouders met school Algemeen Samenwerkingsvormen school en ouders Ouders thuis Ouders op school Vrijwilligershulp Overleg en medezeggenschap Formeel, informeel of ergens ertussenin?

Van informeel naar formeel De school bij de ouders Tot slot Conclusies over dit hoofdstuk Reflectievragen over hoofdstuk 2 Literatuur

65 65 66 66 66 66 67 68 69 69 69 70 70 70 71 71 71 72

Hoofdstuk 3 Interculturele communicatie Inleiding Leerdoelen Een goed gesprek met een ander begint bij jezelf Cultureel script Communicatieniveaus Betrekkingsniveau De ontvanger bepaalt Congruentie Basispositie Voorwaardelijk en onvoorwaardelijk Ik, jij en zij Conclusies Toetsen Culturele structuren Interne dialoog Interne en externe communicatie Functioneel communiceren Functioneel communicatiemodel Toelichting Transacties Complementaire Transacties Kruistransacties Transacties met bijbedoelingen Let op Basisposities, Egoposities en Transacties Beeldvorming en stereotypering Etnocentrisme

75 75 75 75 76 77 78 78 79 79 81 82 83 84 85 86 86 87 87 85 87 88 88 89 90 90 92 92

5

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 5

18-01-11 14:43

Leraren en‌ competenties

Een klas vol kleur

Inferentie Attributie Interculturele methodiek Competentie 1. Ontmoeten en verbinden 2. Identificeer de afstand 3. Overbrug de afstand 4. Samenwerken Conclusies over dit hoofdstuk Reflectievragen over dit hoofdstuk Reflectievragen over hoofdstuk 3 Literatuur

92 93 94 94 95 95 95 96 97 97 97 97

Hoofdstuk 4 Leraar en intercultureel onderwijs Inleiding Leerdoelen Het pedagogische klimaat in de klas Pedagogisch klimaat en persoonlijke competenties 1. Interculturele sensitiviteit 2. Interculturele communicatie 3. Het kunnen ontwikkelen van betrokkenheid 4. De beheersing van onzekerheden Tot slot Pedagogisch en sociaal klimaat Een goed begin is het halve werk Wederzijdse invloed Invloed door communicatie Voorwaardelijke en onvoorwaardelijke bevestigingen Invloed door de klas als systeem Groepsvorming Forming Storming Norming Vertalen Diversiteit in afspraken Performing Het lokaal en de organisatie van het onderwijs Checklist voor het inrichten van het klaslokaal Anders omgaan met straf Non-contracten en probleemoplossende sancties Non-contracten aanpassen of beĂŤindigen Algemene opmerkingen over het corrigeren van gedrag De communicatie met ouders Reflectievragen over dit hoofdstuk Reflectievragen over hoofdstuk 4 Literatuur

101 101 101 101 101 102 103 103 105 106 106 106 107 107 107 109 109 110 111 111 111 112 114 114 114 115 116 117 117 119 121 121 121

6

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 6

18-01-11 14:43

Inhoudsopgave Een klas vol kleur

Hoofdstuk 5 Ontwikkeling en identiteit van het kind Inleiding Leerdoelen Ontwikkelingsfasen van een schoolkind Ontwikkeling in fasen Voorschoolse fase, 3-4 jaar Diversiteit in opvoeding Uit de praktijk Begeleidingstaken Onderbouw (groep 1 en 2), 4 - 6 jaar De belangrijkste kenmerken van deze ontwikkelingsfase Diversiteit in opvoeding Begeleidingstaken Geweten, moraal en zelfbeheersing Gedragsproblemen Culturele factor Middenbouw (groep 3, 4 en 5) 6 - 9 jaar De belangrijkste kenmerken van deze ontwikkelingsfase Diversiteit in opvoeden Begeleidingstaken Schuld, schaamte en straf Geweten en moraal Gedragsproblemen Bovenbouw (groep 6, 7 en 8) leeftijd 9 - 12 jaar Kenmerken van deze ontwikkelingsfase Diversiteit in opvoeding Begeleidingstaken Geweten en moraal Gedragsproblemen Conclusies Taal Ontwikkelingsfasen bij het aanleren van taal Fasen in het leren van de eerste taal Nederlands als tweede taal Oorzaken van taalachterstand Aandachtspunten bij taalachterstand Identiteit Cultuurwaarden en identiteit Opgroeien in twee culturen: spanningsveld of verrijking?

Invloed van de niet-dominante cultuur Generaties en beeldvorming Levensbeschouwelijke ontwikkeling en de religieuze identiteit Ontwikkeling van een godsbeeld Functies van levensbeschouwing en religie Orthodoxie Conclusies over dit hoofdstuk Reflectievragen over hoofdstuk 5

125 125 125 126 126 126 126 127 127 127 127 128 128 129 130 131 131 131 132 132 133 133 133 133 133 134 134 135 135 135 136 136 136 136 136 137 137 139 139 141 141 142 142 143 144 145 146

7

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 7

18-01-11 14:43

Leraren en‌ competenties

Een klas vol kleur

Literatuur

146

Instanties en links

149

Dankwoord

151

Over de auteur

153

8

10200 Kwintessens - Voorwerk - Kleur in de klas.indd 8

18-01-11 14:43

Voorwoord

Als (aankomend) leraar kom je in aanraking met kinderen en ouders met de meest uiteenlopende culturele achtergronden. Dit stelt je ongetwijfeld voor vragen: Hoe moet dat nou, omgaan met al die verschillende culturen? Moet je nu wel of moet je juist niet …?

Deze uitgave gaat niet over ‘hoe het moet’. Wel over hoe je kunt ont-moeten. Door jezelf en de ander vrij te stellen van allerlei verwachtingen, opvattingen en gewoonten over hoe het moet. Ont-moeten krijgt dan een andere betekenis: van moeten ga je naar mogen, willen en kunnen. Daarmee vergroot je de kans om elkaar te leren kennen, bij elkaar aan te sluiten en samen te werken.

Dit boek is het resultaat van een groot aantal ontmoetingen. Als eerste de ontmoeting van de wensen van de uitgever en van de auteur om een boek te publiceren over de thema’s ‘intercultureel’ en ‘interreligieus’ onderwijs. Deze ontmoeting leidde uiteindelijk tot samenwerking. Daarnaast is dit boek ook een ontmoeting van ervaringen, zienswijzen, belevingen, praktijk en theorieën van leraren en leraressen, ouders, pedagogen, wetenschappers en andere deskundigen.

Tot slot, en als het meest belangrijke, hopen we dat deze uitgave bij zal dragen aan nieuwe ontmoetingen. Ontmoetingen van jou als lezer, via de inhoud van dit boek, met de bonte en rijke verzameling visies, overtuigingen, voorkeuren, ervaringen en gewoonten van mensen om je heen in het algemeen en de kinderen in je klas in het bijzonder!

Robert Teune

9

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 9

18-01-11 14:44

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 10

18-01-11 14:44

Inleiding

Over de titel De basisschool is een bijzondere plek. Het is de enige plek die in principe door ieder kind dat in Nederland woont, wordt bezocht. Daarmee is de school ook een verzameling kinderen die in allerlei opzichten veel van elkaar kunnen verschillen.

Als je als leraar voor de klas staat, krijg je daarom te maken met diversiteit onder de kinderen. Deze diversiteit kan te maken hebben met verschillen in karakter, interesses, leerstijl, competenties, aanleg en persoonlijkheid. Andere verschillen liggen op het gebied van lichamelijke eigenschappen als leeftijd, geslacht, huidskleur, kleur haar, lichaamslengte. Daarnaast zijn er verschillen die vallen onder gezinssamenstelling, sociale klasse, opleidingsniveau van ouders en dergelijke kenmerken. Door de veranderende samenstelling van de Nederlandse bevolking en dus van de klas, spelen de verschillen in culturele achtergrond vaak een belangrijke rol.

Waar in het onderwijs expliciet rekening wordt gehouden met de multiculturele samenstelling van de Nederlandse samenleving èn de mogelijke culturele diversiteit in de klas is er sprake van intercultureel onderwijs.

Binnen de culturele diversiteit in Nederland vind je ook veranderingen op het gebied van levensbeschouwing en religie. In christelijke kringen in Nederland neemt het kerkbezoek af. Daarmee wordt ook het aantal kinderen uit gezinnen van belijdende ouders minder. Mensen ontwikkelen een meer individualistische invulling van hun levensbeschouwing (Bron: Anton van Harskamp e.a. Geloven in Nederland). Daarnaast zijn er ook ‘nieuwe’ vormen van religie en levensbeschouwing gekomen in de Nederlandse samenleving en dus ook binnen de muren van de scholen.

Wanneer er in de klas specifiek aandacht besteed wordt aan de diversiteit op het gebied van religie en de wederzijdse uitwisseling van opvattingen, gedrag en beleving, kun je spreken van interreligieus onderwijs.

De multiculturele en multireligieuze samenleving zorgt ervoor dat Een klas vol kleur op veel scholen de dagelijkse praktijk is.

Intercultureel en interreligieus onderwijs zijn hiermee nog geen vanzelfsprekendheden.

11

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 11

18-01-11 14:44

Leraren en… competenties

Een klas vol kleur

Culturele diversiteit Niet de feitelijke verschillen, maar de betekenis die mensen aan deze verschillen geven is bepalend voor hoe mensen met elkaar omgaan.

De definitie van cultuur uit de sociale wetenschap beschrijft het dan ook als volgt: Cultuur = systeem van betekenissen waarmee een groep zich oriënteert op de natuurlijke en sociale wereld en dat het ervaren, denken en handelen en de visie op de werkelijkheid bepaalt. (naar Tennekes 1990)

Dit boek gaat over deze bijzondere vormen van onderwijs. Het is belangrijk om kinderen al op jonge leeftijd te leren omgaan met culturele diversiteit. Zowel met de mooie kanten van deze diversiteit als met de moeilijke kanten ervan. Dit onderwijs heeft andere kenmerken en stelt andere eisen aan jou als leraar. Aan jou de uitdaging om in de eerste plaats zelf om te gaan met culturele diversiteit. In de klas en daarbuiten. In de klas met de kinderen en buiten de klas met mogelijk collega’s, ouders en anderen die een andere culturele achtergrond hebben dan je zelf hebt.

Daarnaast aan jou de uitdaging om in de klas de doelstellingen van intercultureel onderwijs in jouw lesprogramma op te nemen.

Wat dit boek niet biedt Dit boek biedt geen kant en klare antwoorden op vragen die intercultureel en interreligieus onderwijs oproept. Er is namelijk veel afhankelijk van de context die gevormd wordt door de school, het beleid, de samenstelling van de groep, de individuele leerlingen en tot slot van de persoonlijke wensen en mogelijkheden van de leraar.

Wat dit boek wel biedt ■

■

■

Een brede introductie van intercultureel en interreligieus onderwijs, ingebed in de context van de Nederlandse samenleving, de discussie op maatschappelijk niveau, maar ook op het niveau van schoolleiding en collega leraren.

Theorie en opdrachten om in het schoolbeleid gefundeerde vormen van intercultureel en interreligieus onderwijs te ontwikkelen.

Reflectieve teksten en opdrachten om je eigen mening, houding en omgang met intercultureel en interreligieus onderwijs te helpen vormen.

Opbouw en structuur In dit boek wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van de volgende aspecten: ■ kennis (feitelijke informatie); ■ begrip (kennis in breder perspectief en onderlinge verbanden); ■ houding (mening en gevoelsaspect); ■ gedrag (vaardigheden tot adequaat handelen en het kunnen reflecteren daarop).

Deze structuur zorgt voor de samenhang tussen theorie en praktijk, voorkomt te lange theoretische beschouwingen en bevordert de ontwikkeling van alle aspecten van de te ontwikkelen competenties.

12

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 12

18-01-11 14:44

Inleiding

Dat houdt in dat elk van deze vier componenten aan bod zal komen in ieder hoofdstuk. Elk hoofdstuk heeft de volgende opbouw: ■ leerdoelen; ■ theorie (met eventuele verwijzingen naar verdiepingsstof in een bijlage of andere literatuur); ■ opdrachten voor (zelf)reflectie en evaluatie: hierbij kan onderscheid gemaakt worden tussen (PABO-)studenten en (ervaren) leraren.

Gebruikte modellen In deze uitgave wordt gebruik gemaakt van diverse hedendaagse theorieën en modellen over communicatie. Centraal hierin staat de Transactionele Analyse (TA). De theorie en modellen van de TA omvatten zowel de interpersoonlijke als ook de intrapersoonlijke communicatie. In relatie met cultuur en interculturele communicatie is deze combinatie effectief. Het centrale uitgangspunt van de TA is de onvoorwaardelijke gelijkwaardigheid van mensen, uitgedrukt in de stelling: ‘Ik ben OK, jij bent OK’.

Deze stelling onderstreept de doelstelling van dit boek.

Ik ben OK, jij bent OK: ik mag er zijn en jij mag er zijn, met onze hebbelijkheden en onhebbelijkheden. (naar Tennekes 1990)

13

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 13

18-01-11 14:44

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 14

18-01-11 14:44

1

e k j i l e w u o h c s e b s n e v e l n e e l e r u t l Cu d n a l r e d e N n i diversiteit

10200 Kwintessens - Opmaak - Kleur in de klas.indd 15

18-01-11 14:44

Leraren en… competenties

s ie t n e t e p m o c … n e n re ra Le

r u e l k l o v Een klas

Binnen de culturele diversiteit vind je ook verschillende opvattingen en gebruiken op het gebied van levensbeschouwing en religie.

Daarom besteedt deze uitgave ook hier uitgebreid aandacht aan.

Dit boek richt zich op de ontwikkeling van kennis en inzicht, maar niet in de laatste plaats ook op de vaardigheden en jouw houding in relatie tot intercultureel en interreligieus onderwijs. Feiten en gegevens worden afgewisseld met opdrachten die je uitdagen om te reflecteren op je eigen houding en visie op cultuur en religie in relatie met het onderwijs.

10200 Kwintessens - Kleur in de klas OMSLAG.indd 1

Robert Teune

Over de auteur Robert Teune (MSc) is freelance trainer en consultant voor Diversologisch (www.diversologisch.nl) op het gebied van communicatie en diversiteit. Centraal thema bij zijn activiteiten is ‘verbinden’. Na zijn opleiding tot docent Beeldende vorming en kunstgeschiedenis was hij werkzaam in de reclamecommunicatie en grafische vormgeving.

Deze ervaring verbindt hij met zijn latere studie antropologie en interculturele communicatie. Hij heeft een brede ervaring in regulier onderwijs en bedrijfstrainingen.

Momenteel werkt hij aan de verdere vertaling van de Transactionele Analyse voor toepassing in een interculturele context.

Bestelnummer 694 NUR 840

r u e l k l o v s a l k n Ee eit

diversit le e r u lt u c t e m Omgaan

Een klas vol kleur

De school van vandaag de dag staat midden in de Nederlandse samenleving waarin mensen de meest uiteenlopende culturele achtergronden kunnen hebben. Op veel scholen kom je deze culturele diversiteit ook tegen in de klassen zelf. Als (aankomend) leraar of lerares zul je geholpen zijn met kennis en inzicht in deze verschillende culturen. Dit boek geeft een inleiding in het ontstaan van de huidige multiculturele samenleving en plaatst het onderwijs daarmee in verband. Vanuit dit kader kom je in aanraking met theorie en opdrachten die een hulp zullen zijn voor toepassing in je eigen onderwijs in de klas.

s ie t n e t e p m o c … n e n re Lera

ISBN 978 90 5788 322 4

Robert Teune

18-01-11 14:42