ZWIEDZAMY KUJAWSKO-POMORSKIE RAZEM Z EMILIĄ I TOMKIEM
LOR E M I P SU M ALES I
Konkurs z nagrodami!
SZCZEGÓŁY Z TYŁU OKŁADKI
Krzyżówka
Sprawdź,
co wiesz o uprawianiu roślin i
jedzeniu!
Wspólnymi
siłami na pewno uda się nam rozwiązać krzyżówkę!
1. Duża maszyna rolnicza, która jednocześnie kosi, zbiera i młóci zboże (podpowiedź na str. 4-5)
2. Słodki przysmak odkryty przez Majów i Azteków w Ameryce Południowej (podpowiedź na str. 18-19).
3. Mikroskopijne grzybki, dzięki którym rośnie ciasto na chleb (podpowiedź na str. 6-7).
4. Z jego nasion tłoczy się olej (podpowiedź na str. 12-13).
5. Bywa też nazywany lebiodką lub mariolką (podpowiedź na str. 22-23).
6. Proces, podczas którego rośliny produkują energię oraz tlen (podpowiedź na str. 10-11)
7. Ta część nasiona, która jest pożywieniem dla nowej rośliny (podpowiedź na str. 14-15).
8. Inna nazwa kaszy gryczanej (podpowiedź na str. 8-9)
hasło:
Czy zdołasz odgadnąć, jakie słowa związane z jedzeniem ukryliśmy w rebusach?
Rebusy ??
Labirynt
Pomóż Tomkowi zrobić zakupy i znaleźć drogę do kapusty!
Ten sklep jest taki duży, mam nadzieję, że się nie zgubię!
Weź udział w konkursie plastycznym!
1.
Z POLA NA STÓŁ
– narysuj komiks pokazujący, w jaki sposób zboża i rośliny z regionalnych pól trafiają na nasze stoły.
(Technika dowolna, format maks. A3).
W konkursie mogą wziąć udział dzieci w wieku od 5 do 10 lat
Szczegóły, regulamin i formularz zgłoszenia dostępny pod adresem: pomorska.pl/tujestsuper2
Na prace konkursowe czekamy do 15 sierpnia 2025 roku.
Do wygrania:
karty podarunkowe do sieci sklepów Smyk o wartości od 250 do 1000 złotych.
2.
SKŁAD
MA ZNACZENIE
– zaprojektuj etykietę swojego ulubionego regionalnego produktu.
(Technika dowolna, format maks. A3).
LOR E M I P SU M ALES I
ZWIEDZAMY
KUJAWSKO-POMORSKIE RAZEM Z EMILIĄ I TOMKIEM
JAK POWSTAJE JEDZENIE?
Idziemy na zakupy
Cześć, mam na imię Tomek i lubię pomagać rodzicom w gotowaniu!
A ja jestem Emilia. Razem poszukamy odpowiedzi na pytanie, skąd się bierze jedzenie na sklepowych półkach.
ciekawostka
Czy wiesz, że rola to wierzchnia warstwa gleby?
Ma głębokość maksymalnie trzydziestu centymetrów. To właśnie w tej warstwie ziemi sieje się i uprawia rośliny, takie jak np. zboże. Wśród pierwszych „udomowionych” przez człowieka roślin można wymienić: pszenicę i jęczmień (na Bliskim Wschodzie), groch, bób, ryż i proso (w Azji), dynię, fasolę i kukurydzę (w obu Amerykach). Początkowo upraw było niewiele, ale dzisiaj aż połowę wszystkich lądów stanowią tereny rolne!
fot. Freepik
Bób zaczęto uprawiać w Azji.
Zobacz, jak rośnie jedzenie!
Która ziemia jest najlepsza do uprawy zboża?
Z jakiej rośliny tłoczymy zdrowy kujawski olej?
Z jakich owoców słynie Dolina Dolnej Wisły?
Co wspólnego mają Anna Wazówna, zioła oraz przyprawy?
Z REGIONU
Rodzaje gleby
Do uprawy najlepsze są gleby bogate w próchnicę – i właśnie takich mamy bardzo dużo w naszym regionie. Na Kujawach dominują żyzne czarne ziemie, w dolinach Wisły i Drwęcy mady, a w dolinie Noteci gleby torfowe oraz murszowe Mady powstają z materiału naniesionego przez rzekę, z kolei torf i mursz występują w miejscach, w których kiedyś były bagna. Dzięki dużej wilgotności i zawartości próchnicy są idealnym podłożem do uprawy roślin.
Przygotuj się na mnóstwo ciekawostek!
Piotr Całbecki
Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Odpowiedzi poszukamy wspólnie z Emilią i Tomkiem. Poznamy rośliny uprawiane w naszym regionie, tradycje dożynkowe oraz nazwy maszyn rolniczych. Przyjrzymy się produkcji oleju, cukru i soli. Opowiemy też o znanych produktach z województwa kujawsko-pomorskiego, w tym np. o legendach związanych z toruńskimi piernikami. Na zakończenie naszej podróży porozmawiamy o zasadach zdrowego odżywiania oraz znaczeniu wody dla organizmu. #KujawyPomorze #LubięTuByć
Próchnica w ziemi powstaje w wyniku rozkładu różnego rodzaju fragmentów roślin: liści, gałązek, łodyg, owoców, obumarłych korzeni. To najcenniejszy, naturalny nawóz, bogaty w składniki odżywcze, takie jak np. azot, wapń, fosfor czy magnez. Innymi słowy: to jedzenie dla roślin!
fot. Daniel Pach dla UMWK-P
Zaczyna się od ziarenka
Jak to możliwe, że z małego ziarenka wyrasta takie duże zboże?
ciekawostka
To dlatego, że w środku znajduje się zarodek, z którego powstają pierwsze liście i korzenie! Wystarczy trochę ziemi, wody oraz słońca, żeby ziarenko zaczęło kiełkować.
Czy wiesz, że istnieje ponad sto odmian pszenicy?
Jedną z najstarszych jest płaskurka. Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że uprawiano ją już dziesięć tysięcy lat temu na terenach dzisiejszej Turcji! Była też popularnym zbożem w starożytnym Egipcie, skąd razem z rzymskimi legionistami trafiła do Europy. To właśnie z płaskurki powstała znana nam dzisiaj pszenica. Poza nią najczęściej na polach możemy zobaczyć żyto, jęczmień oraz owies. Wszystkie te gatunki mają odmiany jare i ozime. Te pierwsze wysiewa się na wiosnę, a drugie na jesień, bo potrzebują zimowych przymrozków, żeby wyrosnąć.
Kłosy pszenicy
Rok w polu Z REGIONU warto wiedzieć
• WIOSNA to czas intensywnych prac na roli. Najpierw trzeba wyrównać pole, pozbyć się chwastów, spulchnić glebę oraz zadbać o jej odpowiednie nawodnienie. Fachowo te czynności nazywamy: włóknowaniem, bronowaniem i wałowaniem. Następnie należy wysiać zboża jare, czyli umieścić ziarenka na odpowiedniej głębokości w ziemi, żeby mogły zakiełkować i wyrosnąć. Do tego celu rolnicy wykorzystują specjalne maszyny – siewniki.
• LATEM zaczynają się żniwa, czyli zbiory dojrzałego zboża, m.in. żyta, owsa, jęczmienia, pszenicy i kukurydzy. Na pola wyjeżdżają wielkie kombajny, które jednocześnie koszą, zbierają oraz młócą zboże, a mówiąc prościej: oddzielają ziarna od słomy i innych zanieczyszczeń. Część plonów rolnicy zostawiają sobie na przyszłoroczny wysiew. Większość sprzedają – np. do młynów, w których zboże miele się na mąkę.
• JESIENIĄ rolnicy wciąż mają dużo pracy. Muszą nawieźć glebę, wysiać zboża ozime oraz przeorać ziemię, czyli przekopać, spulchnić i przewrócić ją na drugą stronę. Dzięki temu w następnym roku będzie bardziej żyzna. To ciężka i wymagająca praca – na szczęście w jej wykonywaniu pomagają pługi. Używano ich już ponad pięć tysięcy lat temu w starożytnej Mezopotamii – chociaż oczywiście były wtedy znacznie prostsze od dzisiejszych.
• ZIMĄ pola są przykryte śniegiem – nie oznacza to jednak leniuchowania! Trzeba zaplanować prace na kolejny sezon, przygotować nawozy, przede wszystkim zaś zadbać o maszyny. Poza wspominanymi wyżej mogą to być np. traktory, glebogryzarki, opryskiwacze, snopowiązałki czy zgrabiarki. Bez nich praca rolników byłaby o wiele bardziej czasochłonna i męcząca – dlatego tak ważne jest robienie regularnych przeglądów i napraw sprzętu rolniczego.
Ścinanie zboża nazywano kiedyś „żęciem”. Właśnie od tego słowa pochodzi nazwa dożynek, czyli święta plonów i „dożynania” ostatnich kłosów. Inne regionalne nazwy to np. wyżynki, obrzynek, okrężne, wieńcowe lub wieńczyny Podczas dożynek plecie się wieńce i świętuje zakończenie zbiorów.
Dawniej, tradycyjne dożynkowe wieńce były naprawdę duże! Kształtem przypominały koronę z czterech związanych na górze pałąków lub słomianych warkoczy. Wyplatało się je ze słomy, dekorowało orzechami, jabłkami i kolorowymi wstążkami. Z tak przygotowanym wieńcem okrążało się pola i wieś, żeby zapewnić pomyślne plony na przyszły rok. W naszym regionie wyplatanie wieńców jest wciąż kultywowaną tradycją. Niektóre robi się według dawnych wzorów, inne mają nowoczesne i fantazyjne kształty. Co roku podczas dożynek wojewódzkich Marszałek przyznaje nagrody w konkursie na najładniejszy wieniec wykonany w stylu tradycyjnym oraz najładniejszy współczesny wieniec lub ozdobę dożynkową.
#KujawyPomorze #LubięTuByć
fot. Freepik
Wieńce dożynkowe
Traktor
Ciągnik z pługiem
Kombajn zbożowy
Ciągnik z siewnikiem
Od ziarenka do bochenka
ciekawostka
Wybraliśmy się z Tomkiem do piekarni, żeby zobaczyć, jak powstaje chleb!
Okazało się, że piekarze często pracują w nocy – dzięki temu rano mamy świeże bułeczki na śniadanie!
chlebowy
Czy wiesz, że najstarszy chleb na świecie ma 8600 lat?
Archeolodzy odkryli go podczas wykopalisk na terenie bardzo starej osady w Turcji. Chleb przez te wszystkie tysiąclecia bezpiecznie leżał sobie w piecu jednego z domów. Dzięki badaniom udało się ustalić nie tylko jego wiek, ale i skład – został przygotowany na bazie pszenicy, jęczmienia i grochu. Odkrycia archeologów dowodzą, że chleb jadano praktycznie we wszystkich kulturach – chociaż miał różną formę, kształt, a nawet smak. Początkowo był pieczony na gorących kamieniach i wyglądem przypominał placek
Piec
warto wiedzieć
Pieczemy chleb Z REGIONU
• NAJPIERW MĄKA! Ziarna, które rolnicy zebrali podczas żniw, trafiają do młyna, czyli budynku z ogromnymi maszynami. Zadaniem tych maszyn jest oczyszczenie, dosuszenie oraz bardzo dokładne przemielenie ziaren. Kiedyś wykorzystywano do tego kamienne walce, dzisiaj najczęściej używa się walców stalowych. Duże młyny w ciągu jednego dnia produkują pięćdziesiąt ton mąki – to tyle, ile waży dziesięć słoni!
• TORTOWA CZY RAZOWA? Mąkę można przemielić mniej lub bardziej. Im więcej razy przepuścimy ją przez walce, tym będzie lżejsza i drobniejsza. Do ciast, tortów oraz pizzy używamy właśnie takiej mocno przemielonej mąki. Za to do wytrawnych wypieków, takich jak np. chleb, bułki i paszteciki, lepiej sprawdza się cięższa mąka chlebowa lub razowa. Co ważne, mąka razowa jest zdrowsza i bardziej odżywcza.
• MAGICZNE SKŁADNIKI. Żeby zrobić chleb, musimy dodać do mąki: wodę, sól oraz drożdże, czyli mikroskopijne grzybki. Są tak malutkie, że nie możemy ich zobaczyć gołym okiem, ale to właśnie dzięki nim ciasto ładnie wyrasta. Po wymieszaniu zostawiamy je w ciepłym miejscu, a potem formujemy bochenek. Zamiast drożdży możemy też użyć zakwasu, czyli specjalnej mieszanki ze sfermentowanej mąki.
• DUŻO CIEPŁA. Uformowane bochenki wkładamy do bardzo gorącego pieca. Pod wpływem wysokiej temperatury drożdże tworzą bąbelki gazu – a chleb rośnie jeszcze bardziej i staje się puszysty. Następnym razem, kiedy będziesz trzymać w ręku kromkę chleba, przyjrzyj się mu uważnie. Zobaczysz małe dziurki w miąższu – to właśnie miejsca, w których wcześniej były bąbelki!
Kujawsko-pomorskie pola
Spichlerz
Polski
Jeżeli chcesz wiedzieć, jak wygląda tradycyjne, kujawskie pieczywo, koniecznie wybierz się z rodzicami do Stolna. Do dzisiaj wypieka się tam chleby według tradycyjnych receptur – na zakwasie z mąki żytniej. Dzięki temu mają charakterystyczny, lekko kwaśny smak i wiele cennych składników odżywczych. Za to chleby oraz bułki z mąki pszennej są bardziej delikatne, puszyste i jasne. Pieczywo można też przygotować m.in. z mąki jęczmiennej, owsianej albo kukurydzianej
Wszystkie te gatunki zbóż z powodzeniem uprawia się na Kujawach i Pomorzu, dlatego czasem nasz region nazywa się spichlerzem Polski. Tutejsze gleby należą do najżyźniejszych w kraju. Rozwojowi rolnictwa sprzyjają też liczne rzeki, łagodne ukształtowanie terenu i duże równinne przestrzenie – pod górkę trudniej bowiem zasiewać, a potem ścinać i zbierać zboże!
#KujawyPomorze #LubięTuByć
fot.
Nasza dobra kasza
Emilia
powiedziała mi, że ze zboża można też zrobić kaszę!
W tym celu ziarna zbóż i nasiona innych roślin łamie się na kawałki różnej wielkości.
ciekawostka
Czy wiesz, że kasza była jednym z podstawowych pokarmów naszych przodków?
Dzisiaj oczywistym dodatkiem do obiadu wydają się ziemniaki – kiedyś było jednak zupełnie inaczej. Ziemniaki trafiły do Europy dopiero po odkryciu Ameryki. Uprawiano je wówczas jako… rośliny ozdobne i lecznicze! Bazę większości posiłków stanowiła za to kasza. O tym, jak była popularna, świadczą liczne przysłowia, np. nie dać sobie w kaszę dmuchać (czyli nie pozwolić się lekceważyć) oraz dziecięce zabawy, np. w „kipi-kasza” (kozłowanie piłki i recytowanie wierszyka).
Kasza jest zdrowa!
warto wiedzieć
Nie daj sobie w kaszę dmuchać
}• KASZA JAGLANA pojawiła się w polskiej kuchni jako pierwsza. Jej nazwa pochodzi od prasłowiańskiego i dzisiaj już trochę zapomnianego słowa „jagła”, które oznacza proso – jedno z najstarszych gatunków zboża. Dlatego kaszę jaglaną określa się też prosianą lub prosną. Samo proso prawdopodobnie pochodzi z dalekich Chin!
• KASZA JĘCZMIENNA występuje w trzech odmianach: pęczak (całe ziarna bez łusek), kasza wiejska (łamane ziarna) oraz kasza perłowa (łamane i polerowane ziarna). Wszystkie rodzaje są bardzo zdrowe – ale za najbardziej wartościowy uważa się pęczak. Zawiera m.in. witaminy z grupy B, magnez, selen i wiele innych cennych składników odżywczych.
• KASZA GRYCZANA trafiła do Polski około XIV wieku razem z Tatarami. W niektórych regionach wciąż czasami nazywa się ją tatarką, kaszą tatarczaną lub hreczką. Dzisiaj wykorzystujemy ją głównie do potraw na słono, ale królowa Anna Jagiellonka lubiła ją w słodkim wydaniu: z mlekiem, rodzynkami, cukrem, masłem i skórką cytrynową.
• KASZA MANNA kiedyś była bardzo droga – dlatego mniej zamożni ludzie nie jadali jej zbyt często. Trafiała głównie na książęce i królewskie dwory jako prawdziwy rarytas. Zazwyczaj robiono ją z ziaren orkiszu, płaskurki albo samopszy. Dzisiaj wytwarza się ją przede wszystkim z twardej pszenicy durum (to z niej robi się też większość makaronów).
• KASZA KUKURYDZIANA stała się popularna dopiero kilkadziesiąt lat temu. Pozyskuje się ją z rozdrobnionych, suszonych ziaren kukurydzy. Najczęściej ma żółty kolor – ale nie zawsze! Może być też np. biała, czerwona albo niebieska
Festiwal Gęsiny w Przysieku
Smaki Kujaw i Pomorza
Tradycyjna kuchnia naszego regionu opierała się na produktach z własnego gospodarstwa – w dużej mierze właśnie na kaszach: gryczanej, jaglanej oraz jęczmiennej. Szczególnie zasłynęliśmy z produkcji pęczaku. Do dzisiaj pęczak sprzedawany w sklepach często nazywa się kujawskim. Robiono z niego np. krupnik, czyli gęstą i pożywną zupę z warzywami.
Popularne były również takie potrawy, jak żurek kujawski przyrządzany na zakwasie z żytniej razowej mąki, kawa zbożowa z prażonego jęczmienia oraz kiszona kapusta. Typowo regionalnych potraw mamy oczywiście więcej. Wielu z nich można spróbować na organizowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego Festiwalu Gęsiny w Przysieku. Co roku w listopadzie Przysiek zmienia się w stolicę lokalnych produktów, w tym miodów, wypieków i innych pyszności.
fot.
Szymon
Zdziebło dla UMWK-P
fot. GettyImages
Warzywa w kolorach tęczy
Warzywa sieje się lub sadzi, czyli wkłada do ziemi małą roślinkę.
A potem zbiera się je za pomocą specjalnej maszyny – kopaczki!
ciekawostka
Jedz warzywa w różnych kolorach!
Czy wiesz, że kolory warzyw mają olbrzymie znaczenie?
Za barwy roślin odpowiadają różnego rodzaju witaminy, minerały i składniki odżywcze. Zielone warzywa swój kolor zawdzięczają chlorofilowi. To bardzo ważny związek chemiczny, który umożliwia fotosyntezę, czyli przekształcenie światła słonecznego, wody i dwutlenku węgla w energię oraz tlen. Czerwony kolor pochodzi od przeciwutleniaczy, pomarańczowy od beta-karotenu, biały od flawonów, a niebieski i fioletowy od antocyjanów. Nie musisz pamiętać wszystkich tych skomplikowanych nazw – wiedz tylko, że każdy z tych składników jest ważny dla twojego zdrowia
warto wiedzieć
Idziemy do warzywniaka
• WARZYWA KORZENIOWE to m.in. ziemniaki, buraki, marchewka, pietruszka i seler. Jemy ich korzenie, czyli te części, które rosną pod ziemią. Czasami wykorzystujemy też nać, czyli drobne liście Natkę pietruszki możemy dodać np. do zupy, żeby była bardziej aromatyczna.
• WARZYWA STRĄCZKOWE, jak sama nazwa wskazuje, rosną w strąkach. Przed zjedzeniem trzeba je więc wyłuskać, czyli wyjąć ze specjalnej łupinki. Do tej kategorii zaliczamy m.in. groch, fasolę, bób, ciecierzycę, soczewicę i soję. Mają dużo białka, dzięki czemu są bardzo sycące.
• WARZYWA KAPUSTNE to nie tylko kapusta, ale też brukselka, kalarepa, kalafior i brokuł! W przypadku tych dwóch ostatnich jemy część, którą nazywa się „różą”. Jeżeli się jej przyjrzysz, zobaczysz, że kształtem rzeczywiście przypomina wielowarstwowy kwiat!
• WARZYWA CEBULOWE są blisko spokrewnione z… żonkilami Ich najsłynniejszą przedstawicielką jest cebula zwyczajna, którą zaczęto uprawiać bardzo dawno temu, jeszcze w Cesarstwie Rzymskim. Warzywa cebulowe to także czosnek, por i szczypiorek.
• WARZYWA LIŚCIOWE, czyli różnego rodzaju sałaty, szpinak, botwinka i seler naciowy, możemy wykorzystywać np. do kanapek, zup oraz sałatek. Szpinak prawdopodobnie pochodzi z Persji, stamtąd zawędrował do Chin, a następnie Europy. To prawdziwie światowe warzywo!
• WARZYWA OWOCOWE brzmią trochę jak sprzeczność, prawda? A jednak – często jemy właśnie „owocową” część warzywa. Tak jest w przypadku m.in. pomidorów, papryki, ogórków, bakłażanów, cukinii oraz dyni.
(Więcej o owocach przeczytasz na str. 14-15).
Burak cukrowy #KujawyPomorze #LubięTuByć
Cztery buraki
Na pewno kojarzysz buraki ćwikłowe – są intensywnie fioletowe, okrągłe i łatwo się nimi pobrudzić. Ale gatunków buraków jest o wiele więcej. Liściowy ma bardzo mały korzeń, za to rozrośniętą nać. Pastewny uprawia się na paszę, czyli jedzenie dla zwierząt. Cukrowy jest biały i bardzo słodki
To właśnie z niego produkuje się cukier, który dodajemy np. do herbaty albo ciasta. Dojrzałe, umyte i pokrojone buraki najpierw trafiają do specjalnego urządzenia nazywanego dyfuzorem. Tam dzięki wodzie i wysokiej temperaturze powstaje surowy sok, który potem trzeba jeszcze kilkukrotnie podgrzewać i odparowywać, aż zostaną z niego białe kryształki. Jednym z największych krajowych producentów cukru jest nasz toruński Polski Cukier.
Z pierwszego tłoczenia
ciekawostka
Rośliny wcale
nie kojarzą się z tłuszczem, a jednak to one są jego najlepszym źródłem.
Tłuszcz znajdziemy we wszystkich nasionach i pestkach. Jest bardzo odżywczy!
Czy wiesz, że tłuszcze mogą być dobre i złe?
Te dobre pełnią ważne funkcje w naszym organizmie. Są budulcem komórek, ułatwiają przyswajanie witamin, chronią przed utratą ciepła, przenoszą smak i ułatwiają przełykanie. Zaliczamy do nich większość olei roślinnych, oliwę, orzechy i różne nasiona. Złe tłuszcze to z kolei np. twarda margaryna w kostce, olej kokosowy i olej palmowy, często używany do produkcji słodyczy. Nic się nie stanie, jeżeli zjesz je raz na jakiś czas, ale w nadmiarze mogą być bardzo szkodliwe!
fot. Freepik
Orzechy laskowe
warto wiedzieć
Rośliny oleiste
• RZEPAK jest odmianą kapusty – chociaż z wyglądu zupełnie jej nie przypomina! Ma drobne listki i piękne, żółte kwiaty. Jego nasiona aż w połowie składają się ze zdrowych tłuszczów, które wspomagają pracę twojego serca, układu krwionośnego i wątroby. Dzięki tłoczeniu, czyli zgniataniu, z nasion powstaje olej. Na jeden litr potrzeba aż trzy kilogramy rzepaku.
• SŁONECZNIK jest spokrewniony z astrami. Przypłynął do nas z Ameryki i na dobre zadomowił się w Europie, zwłaszcza w Ukrainie – stał się nawet jej symbolem. Może być wysoki na trzy metry! Olej z jego ziaren wykorzystujemy nie tylko w kuchni, ale też do produkcji kosmetyków oraz biopaliw
• LEN jest jednocześnie rośliną oleistą i włóknistą. Oznacza to, że z jego nasion tłoczymy olej, a z łodyg pozyskujemy włókna do produkcji bardzo wygodnego, naturalnego materiału. W przeciwieństwie do olejów rzepakowych i słonecznikowych, ten z lnu nie nadaje się do smażenia i podgrzewania – o wiele zdrowszy jest na zimno
• OLIWKI rosną na drzewach jak jabłka i muszą być zbierane ręcznie. Mają w sobie mniej tłuszczu niż rzepak, więc żeby uzyskać litr oliwy, potrzeba ich aż pięć do dziesięciu kilogramów! Oliwa z oliwek jest dobra do smażenia, chociaż częściej wykorzystuje się ją na zimno jako dodatek do sałatek albo pizzy.
• WIĘCEJ ZDROWYCH TŁUSZCZÓW – oleje produkuje się też z orzechów (najczęściej włoskich albo laskowych) oraz różnego rodzaju pestek (np. dyni, awokado, winogron, wiśni, malin, czarnej porzeczki, arbuza, pigwy). Oleje orzechowe świetnie sprawdzają się w sałatkach, z kolei te owocowe bardzo często są składnikami kosmetyków.
Olej ma złoty kolor.
Płynne złoto
3m
Ze względu na kolor i cenne właściwości odżywcze olej rzepakowy czasami nazywamy polskim płynnym złotem. Jesteśmy bowiem jednym z trzech największych producentów rzepaku w Unii Europejskiej. Nasz region szczególnie słynie z oleju kujawskiego
Jak dokładnie powstaje? Kiedy żółte pola rzepaku przyjmują rudawy kolor, nadchodzi czas na żniwa. Zebrane nasiona trzeba dokładnie oddzielić od chwastów i wysuszyć. Następnie podgrzewa się je do wysokiej temperatury i przepuszcza przez prasy, czyli specjalne maszyny, które miażdżą i wyciskają olej z nasion. Potem trzeba go jeszcze tylko przefiltrować, oczyścić i wlać do butelek.
Tłoczyć można też na zimno – wtedy podgrzewamy nasiona do maksymalnie czterdziestu stopni Celsjusza. Dzięki temu olej zachowuje więcej cennych składników, witamin oraz minerałów Nie nadaje się jednak do smażenia!
#KujawyPomorze #LubięTuByć
Sezon na owoce
Poszliśmy z Tomkiem do sadu zbierać jabłka.
Sad to takie miejsce, w którym rośnie dużo drzew i krzewów owocowych!
ciekawostka
Czy wiesz, że owoce powstają z kwiatów?
Środek kwiatu produkuje lepki pyłek, który jest przysmakiem pszczół Zwabiona słodkim zapachem pszczoła wlatuje pomiędzy płatki, żeby się najeść. Wierci się i kręci, a przez to cała oblepia się pyłkiem. Fruwając od kwiatka do kwiatka przenosi i miesza ze sobą pyłki – czyli je zapyla. Później płatki opadają, a ze środka kwiatu powstaje malutki zalążek owocu, który rośnie dzięki słońcu oraz wodzie. Bez pszczół i innych owadów nazywanych zapylaczami nie byłoby to możliwe! Dlatego musimy się o nie troszczyć.
fot. Freepik
Owoce powstają dzięki pszczołom.
warto wiedzieć
Owocobranie
• JABŁKA uprawiamy od tysięcy lat! Były cenione już w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Dzisiaj znamy ponad dziesięć tysięcy odmian, z czego około dwieście pięćdziesiąt rośnie w Polsce. Jesteśmy trzecim największym producentem jabłek na świecie. Bardzo też lubimy je jeść – na jednego Polaka przypada rocznie trzynaście kilogramów tych owoców
• GRUSZKI są dalekimi kuzynkami jabłek –razem należą do dużej rodziny roślin różowatych. Na pewno kojarzysz ich charakterystyczną, ziarnistą strukturę – zawdzięczają ją tzw. komórkom kamiennym Z tych samych komórek zbudowane są też pestki innych owoców.
• PESTKOWCE to np. czereśnie, wiśnie, śliwki, morele, brzoskwinie oraz mango. Mają jedną, dużą pestkę, otoczoną soczystym miąższem. Wewnątrz znajduje się nasiono. To zaś składa się z zarodka (czyli malutkiego kiełka) oraz bielma (czyli pożywienia dla nowej roślinki).
• OWOCE JAGODOWE są u nas prawie tak samo popularne jak jabłka. Zaliczamy do nich m.in. truskawki, maliny, jeżyny, borówki, agrest oraz porzeczki. Nie rosną na drzewach, tylko na krzewach. To rośliny wieloletnie drewniaste, ale nietworzące jednego, grubego pnia.
• ARBUZY I MELONY należą do tej samej rodziny co ogórki, cukinie oraz dynie. Pochodzą z Afryki i początkowo rosły na terenach pustynnych. Do dzisiaj zresztą lubią ciepły klimat oraz długie wylegiwanie się na słońcu. Największe okazy osiągają nawet do czterdziestu pięciu kilogramów!
• Z DALEKICH KRAJÓW trafiają do nas takie owoce, jak: kiwi, ananasy, pomarańcze, cytryny i banany. Co ciekawe, te ostatnie formalnie zalicza się do… jagód! To dlatego, że mają nasionka ukryte w miąższu.
Powidła śliwkowe
Śliwki mają wiele odmian, ale te najsmaczniejsze rosną w żyznej Dolinie Dolnej Wisły, czyli w okolicach Torunia, Bydgoszczy oraz Grudziądza Zbiera się je latem i wczesną jesienią, a następnie przerabia na powidła, idealne np. do kanapek, pierników albo twarogu.
Kiedyś powidła smażyło się w miedzianych (inaczej kuprowych) kotłach i mieszało drewnianą łyżką do momentu, aż porządnie zgęstniały. Potem trzeba było jeszcze oddzielić pestki od masy owocowej za pomocą specjalnych sit ceramicznych, które wytwarzali garncarze z Gruczna. Dzisiaj powidła śliwkowe z Doliny Dolnej Wisły są naszym popisowym regionalnym produktem. Jeżeli chcesz spróbować takich przyrządzanych w tradycyjny sposób, koniecznie wybierz się z rodzicami na coroczne Święto Śliwki w Strzelcach Dolnych. Na każdego czeka tam wiele pysznośći, atrakcji i zabawy!
fot. Freepik
Z owoców można robić pyszne przetwory.
Prosto od krowy
Mleko to pożywienie, którym matki ludzi i innych ssaków karmią swoje dzieci.
Zawiera wiele składników odżywczych, dzięki którym maluchy rosną zdrowe i silne!
Czy wiesz, że krowa musi urodzić cielaka, żeby dawać mleko? ciekawostka
Mleko, które zwykle kupujemy w sklepie, produkują krowy. W tym celu jedzą dużo siana, spacerują i odpoczywają. Dojone są przez specjalną maszynę – jedno takie dojenie trwa nie dłużej niż dziesięć minut. Część mleka oddaje się dzieciom krów, czyli cielakom. Resztę trzeba schłodzić, odtłuścić i pasteryzować. Ten ostatni proces polega na krótkim ogrzaniu, a następnie schłodzeniu. Dzięki temu mleko dłużej zachowuje świeżość Później wystarczy już tylko rozlać je do butelek i rozwieźć do sklepów!
Krowa z cielakiem
warto wiedzieć
Pij mleko na zdrowie
• KOMPLETNY POKARM – mleko jest źródłem dobrze przyswajanego białka, wapnia oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (zwłaszcza witamin A, D, K), dlatego powinniśmy je pić codziennie Dorosłym wystarczą dwie szklanki, ale dzieci potrzebują nawet czterech! To dlatego, że wapń jest niezbędny do rozwoju mocnych kości i zębów Jeżeli nie lubisz mleka, możesz je zastąpić różnego rodzaju produktami mlecznymi.
• FERMENTACJA to proces, dzięki któremu możemy zmienić mleko np. w jogurt naturalny albo kefir. W tym celu musimy użyć specjalnych szczepów dobrych bakterii – dodajemy je do mleka, mieszamy i odstawiamy w ciepłe miejsce na kilka godzin. W tym czasie bakterie żywią się laktozą, czyli cukrem występującym w mleku. W efekcie otrzymujemy gęsty, lekko kwaśny jogurt, który można zjeść np. z owocami.
• SERY również powstają w procesie fermentacji. W tym przypadku poza bakteriami używamy podpuszczki, czyli substancji, dzięki której mleko zyskuje galaretowatą konsystencję. Po dokładnym pocięciu masa jest prasowana, formowana i zanurzana w solance. Potem trafia na kilka tygodni do dojrzewalni, gdzie w odpowiedniej temperaturze zmienia się w ser żółty albo pleśniowy.
• ŚMIETANKA to tłuszcz odwirowany z mleka. Po ubiciu, czyli bardzo intensywnym obracaniu w specjalnej maszynie, śmietanka gęstnieje i zmienia kolor na żółty. Tak powstaje masło. Pamiętaj, żeby nie jeść go zbyt dużo – jest bowiem bardzo tłuste!
• NIE TYLKO OD KROWY – produkty mleczne powstają również na bazie mleka koziego albo owczego Przykładowo grecki ser feta jest produkowany z mieszanki mleka owczego i koziego. Z kolei nasz polski oscypek to rodzaj twardego, wędzonego sera z mleka owczego.
Biały ser
Twaróg to też rodzaj sera. Powstaje ze zsiadłego mleka, które powoli podgrzewamy, a potem studzimy i odcedzamy. W tym celu masę twarogową zawijamy w płócienny woreczek albo pergaminowy arkusz, a następnie umieszczamy w prasie, która wyciska nadmiar płynu, czyli tzw. serwatkę.
Właśnie tak wytwarzany jest słynny twaróg z Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. Można go pokroić na plastry i zjeść z chlebem. Można też rozetrzeć ze śmietaną, dodać szczypiorek i doprawić. W ten sposób powstaje gzik – jedna z tradycyjnych potraw naszego regionu. Inną jest smażony ser z kminkiem. Jego główny składnik również stanowi twaróg – drobno pokruszony, solidnie posolony, smażony z żółtkami jajek. Idealnie nadaje się do smarowania pieczywa – na śniadanie, kolację albo przekąskę między posiłkami. Można go kupić w wielu lokalnych sklepach!
Tradycyjny gzik
POSIŁKI?
Pięć pięter piramidy
Wiesz, czym jest piramida żywieniowa?
źródła białka tłuszcze
produkty mleczne
To graficzne przedstawienie tego, co powinniśmy jeść, żeby rosnąć i mieć siły do zabawy!
ciekawostka
Czekolada pochodzi z Ameryki Południowej.
produkty zbożowe
owoce i warzywa
aktywność fizyczna
Czy wiesz, że pierwsze słodycze powstały już w czasach starożytnych?
Były to orzechy, owoce i łodygi roślin obtaczane albo gotowane w miodzie. W takich przysmakach szczególnie gustowali starożytni Grecy oraz Rzymianie. Wypiekali też ciastka słodzone sokiem z daktyli albo winogron. Cukier przywędrował do nas z Indii. Karmel i marcepan wymyślili Arabowie. Czekoladę jako pierwsi sporządzali Majowie i Aztecy w Ameryce Południowej. Wszystkie te przysmaki były trudno dostępne. Dzisiaj w sklepach mamy olbrzymi wybór słodyczy, a przez to sięgamy po nie zbyt często. Bądź więc jak Majowie – jedz czekoladę tylko na wyjątkowe okazje!
warto wiedzieć
Od dołu do góry
• RUCH TO ZDROWIE! Fundamentem piramidy i podstawą zdrowego stylu życia jest aktywność fizyczna, czyli np. jazda na rowerze, gra w piłkę, taniec albo pływanie. Regularny ruch poprawia kondycję i wzmacnia siłę mięśni
Daje też dużo radości, bo podczas ćwiczeń ciało produkuje endorfiny, czyli hormony szczęścia!
• WARZYWA I OWOCE to pierwsze piętro piramidy – co oznacza, że powinniśmy ich jeść naprawdę bardzo dużo. Minimum pięć porcji dziennie. Porcja to np. pomidor, jabłko albo szklanka soku.
• PRODUKTY ZBOŻOWE zajmują drugie piętro piramidy. Najlepiej wybierać te pełnoziarniste, czyli np. płatki owsiane, kasze, brązowy ryż, pełnoziarnisty makaron, chleb oraz mąkę razową. Wszystkie są źródłem dobrych węglowodanów, dzięki którym mamy siłę bawić się, biegać, skakać i uczyć nowych rzeczy.
• PRODUKTY MLECZNE to trzecie piętro piramidy. Z poprzednich stron wiesz już, że dzieci powinny pić nawet cztery szklanki mleka dziennie Szklankę mleka można zastąpić np. pojemniczkiem jogurtu, dwoma plasterkami sera żółtego, kostką twarogu albo dwoma opakowaniami serka homogenizowanego.
• NASIONA ROŚLIN STRĄCZKOWYCH zajmują czwarte piętro piramidy razem z jajami i mięsem. Dostarczają nam białka, czyli budulca dla mięśni. Co ważne, nie musimy jeść wszystkich tych produktów, żeby zachować zdrowie. Wiele osób z różnych powodów rezygnuje z mięsa, zastępując je nasionami roślin strączkowych i ich przetworami, takimi jak np. tofu albo tempeh. To jest jak najbardziej w porządku!
• TŁUSZCZE to ostatnie piętro piramidy. Muszą znaleźć się w większości posiłków, ale w niewielkich ilościach. Najzdrowsze są te roślinne – z rzepaku, słonecznika, nasion oraz orzechów.
PAMIĘTAJ!
Na wyższych piętrach piramidy znajdują się produkty, które powinniśmy jeść rzadziej!
Płacimy solą
W starożytności sól była tak cenna, że używano jej jako… formy płatności! Rzymianie wypłacali żołnierzom tzw. „salarium”, czyli „pensję solną” W innych częściach świata również stosowano sól w formie waluty. W Tybecie i Etiopii wybijano z niej nawet monety!
x4
Najstarszą metodą pozyskiwania soli jest odparowywanie wody morskiej. Inne to wydobywanie soli kamiennej z podziemnych złóż oraz produkcja soli warzonej, czyli odparowywanie solanki z naturalnych źródeł. Właśnie tak powstaje słynna ciechocińska sól Jest świetnym źródłem wapnia, magnezu i jodku potasu, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania naszych organizmów.
Warto jednak pamiętać, że nie możemy jeść jej w nadmiarze. Wystarczy łyżeczka dziennie, wliczając w to sól w posiłkach i gotowych produktach, takich jak ser czy krakersy. Dlatego warto ją częściowo lub całkowicie zastąpić ziołami, np. bazylią, oregano, majerankiem, tymiankiem.
(Więcej o ziołach przeczytasz na str. 22-23).
#KujawyPomorze #LubięTuByć
Freepik
To jedna z najstarszych przypraw!
Woda zdrowia doda
Elementem zdrowego odżywiania jest też picie wody.
Nasze organizmy nie potrafią jej magazynować, dobrze więc zawsze mieć pod ręką butelkę z wodą albo zdrowym napojem.
ciekawostka
Czy wiesz, że woda z kranu nadaje się do picia?
Zanim woda trafi do kranu, przebywa bardzo długą drogę. Najpierw czerpie się ją z rzeki, jeziora albo podziemnego źródła, a potem oczyszcza, napowietrza oraz dezynfekuje, żeby pozbyć się różnego rodzaju bakterii, szkodliwych drobnoustrojów czy brudu. Dopiero wtedy, za pomocą specjalnych dużych pomp, tłoczy się ją do rur, którymi dociera do łazienki albo kuchni. W naszym regionie kranówka ma bardzo dobrą jakość, możesz więc pić ją nawet bez dodatkowego filtrowania albo gotowania!
Pij wodę na zdrowie!
warto wiedzieć Źródło życia
• WAŻNY SKŁADNIK CIAŁA. Woda to aż 60 do 70 procent ludzkiego ciała. Znajduje się w każdej komórce, w mózgu, sercu, płucach, a nawet kościach. Najwięcej wody mają w sobie malutkie dzieci (do 80 procent), a najmniej starsze osoby (około 40 do 50 procent).
• DO ZADAŃ SPECJALNYCH. Woda pełni wiele ważnych funkcji w organizmie: jest niezbędna do produkcji krwi, pomaga regulować temperaturę ciała, umożliwia trawienie i wchłanianie substancji odżywczych z jedzenia, chroni mózg oraz inne narządy przed uszkodzeniami.
• ZA MAŁO WODY. Kiedy zaczyna jej brakować, nasze ciała źle działają – mamy kiepskie samopoczucie, nie potrafimy się skoncentrować, jesteśmy zmęczeni, boli nas głowa. Możemy nawet zemdleć. Dlatego tak ważne jest regularne picie wody.
• DLA ZDROWIA. Powinniśmy wypijać półtora do dwóch litrów wody dziennie, czyli sześć do ośmiu szklanek. W gorące dni jeszcze więcej. Zapotrzebowanie na wodę rośnie również, kiedy dużo się ruszamy, np. podczas zabawy w berka.
• NIE TYLKO WODA. Do dziennego bilansu wody wliczają się też inne napoje, np. herbatki owocowe, słaba czarna herbata, kompoty, soki bez dodatku cukru oraz właściwie każdy posiłek. Szczególnie dużo wody zawierają warzywa i owoce.
• JAK NAJMNIEJ. Unikaj: słodzonych napojów gazowanych, owocowych oraz energetyzujących. Mają dużo cukru, konserwantów i innych dodatków chemicznych, przez co tak naprawdę wcale nie gaszą pragnienia.
• DOBRE NAWYKI. Chcesz zadbać o odpowiednie nawodnienie organizmu? Zaczynaj dzień od wypicia szklanki wody! Pamiętaj też, żeby zabierać ze sobą wodę lub ulubiony zdrowy napój do przedszkola, szkoły oraz na plac zabaw. Pij go małymi łykami przez cały dzień, najlepiej jeszcze zanim poczujesz pragnienie.
Minerały w butelce
Wodę sprzedawaną w butelkach dzielimy na źródlaną i zmineralizowaną. Ta pierwsza nie różni się za bardzo od kranówki, za to druga jest nasycona różnego rodzaju minerałami, których potrzebuje nasz organizm. Magnez jest niezbędny dla prawidłowej pracy serca, wapń wzmacnia kości, sód reguluje ciśnienie krwi, a potas pozytywnie wpływa na funkcjonowanie mózgu.
Wszystkie te minerały w dużym stężeniu znajdziesz w wodzie „Krystynka” z Ciechocinka Produkuje się ją już od ponad stu dwudziestu lat! „Krystynka” ma charakterystyczny, lekko słony smak. Idealnie sprawdzi się podczas upałów i intensywnego wysiłku fizycznego, np. gry w piłkę albo jazdy na rowerze. Pamiętaj tylko, żeby po wypiciu wody, wyrzucić butelkę do odpowiedniego kosza do recyklingu Dzięki temu plastik i szkło będą mogły zostać przetworzone oraz użyte ponownie.
Więcej smaku
W kuchni często używamy ziół, sproszkowanych warzyw, korzeni oraz nasion, czyli przypraw.
W średniowieczu były bardzo drogie i cenne jak złoto, sprowadzano je z daleka, np. na statkach.
ciekawostka
Zeskanuj i przeczytaj komiks o królewnie.
Czy wiesz, że Anna Wazówna była pionierką zielarstwa w Polsce?
Mówiła w kilku językach, znała się na botanice, uprawiała zioła i sporządzała z nich lecznicze mikstury. Królewna Anna Wazówna mieszkała na zamkach w Brodnicy oraz Golubiu-Dobrzyniu. Przy tym drugim założyła ogród z roślinami, które sprowadzała z całego świata, w tym z mało znanymi wówczas ziołami. Zbierała je, suszyła i opisywała w specjalnej księdze nazywanej zielnikiem. Wspierała również naukowców zajmujących się botaniką oraz medycyną.
Anna Wazówna
warto wiedzieć
Zielnik królewny Anny
• MAJERANEK nazywa się też lebiodką lub mariolką. Tradycyjnie wykorzystywano go w leczeniu migreny, kataru, bólów brzucha oraz mięśni. Badania potwierdziły, że ma działanie przeciwwirusowe i antybakteryjne. Najczęściej dodaje się go do potraw na bazie roślin strączkowych, takich jak np. grochówka.
• OREGANO jest blisko spokrewnione z majerankiem. Zanim trafiło na stoły, było używane do sporządzania leczniczych naparów, kąpieli, odstraszania dzikich zwierząt oraz barwienia tkanin. Dzisiaj to jedna z najpopularniejszych przypraw – idealna zwłaszcza do pizzy, sosów pomidorowych i makaronów.
• BAZYLIA ma wiele właściwości prozdrowotnych: poprawia trawienie i wspiera odporność. Jej nazwa pochodzi od starogreckiego słowa „besileus”, czyli „król”. Grecy wierzyli bowiem, że to właśnie bazylii używa się do sporządzania specjalnych perfum dla koronowanych głów.
• TYMIANEK często wykorzystywano do przemywania ran i leczenia infekcji skórnych. W kuchni świetnie sprawdza się do zup, sosów, marynat oraz potraw z mięsa. Ma delikatnie goździkowy smak i wyrazisty, ziołowy aromat.
• ROZMARYN w starożytnej Grecji i Rzymie był symbolem pamięci. Studenci często zabierali ze sobą na egzaminy gałązki albo girlandy rozmarynu – uważali, że dzięki temu będą bardziej skoncentrowani. Współczesne badania potwierdzają, że rozmaryn rzeczywiście może wspierać pracę mózgu!
• INNE ZIOŁA UŻYWANE W KUCHNI to np. cząber, koper, kolendra, liść laurowy, lubczyk, mięta, nać pietruszki, szałwia, melisa.
Przyprawy korzenne
Są aromatyczne i intensywne w smaku. Jak sama nazwa wskazuje – powstają ze sproszkowanych korzeni, ale także łodyg, nasion, owoców lub kwiatów. Zaliczamy do nich m.in. cynamon, goździki, imbir, kardamon, kurkumę oraz pieprz. Zazwyczaj używa się ich do wytrawnych dań, ale są też doskonałym dodatkiem do słodyczy. Przykładowo: tradycyjne toruńskie katarzynki doprawia się pieprzem!
Według legend ich charakterystyczny kształt powstał zupełnie przez przypadek. Kiedy jeden z najbardziej uznanych piekarzy zachorował, jego obowiązki przejęła córka Katarzyna. Nie mając odpowiednich foremek, wycinała okrągłe pierniki za pomocą cynowego kubka. Podczas pieczenia pierniki zlepiły się i powstał nieznany wcześniej kształt.
Więcej tego typu ciekawostek poznasz podczas zwiedzania Żywego Muzeum Piernika oraz Muzeum Toruńskiego Piernika W obu miejscach możesz też nauczyć się wypiekania pierników zgodnie ze średniowiecznymi recepturami!
Toruńskie katarzynki
Czytamy etykiety
• WYKAZ SKŁADNIKÓW, zapisanych małym druczkiem, znajdziesz z tyłu opakowania. Mimo to nie zniechęcaj się i przeczytaj go bardzo uważnie. Na etykiecie muszą się bowiem znaleźć wszystkie składniki, surowce i dodatki. Układa się je w kolejności od tego, którego jest najwięcej. Przykładowo: w dżemie na początku wykazu składników powinny znaleźć się owoce, których ilość podano w procentach.
• OGRANICZAJ LUB UNIKAJ tych produktów, które na pierwszym miejscu mają cukier, sól oraz olej palmowy Zwróć też uwagę na chemiczne dodatki o bardzo skomplikowanych nazwach – część jest potrzebna, żeby jedzenie dłużej zachowało świeżość, jednak nie powinno ich być zbyt dużo. Im krótszy i prostszy skład, tym lepszy dla naszego zdrowia
• ALERGENY, czyli składniki, które mogą uczulać, zapisuje się w widoczny sposób: pogrubieniem, podkreśleniem lub kolorem. To np. skorupiaki, ryby, jaja, orzechy, seler, mleko i zboża zawierające gluten.
• SPRAWDŹ, DO KIEDY możesz bezpiecznie zjeść dany produkt. W przypadku mleka, jogurtów, serów i innych szybko psujących się rzeczy na opakowaniu umieszcza się termin przydatności do spożycia. Po jego przekroczeniu lepiej zrezygnować z jedzenia. Z kolei na produktach takich jak mąka, makarony czy ryż znajdziesz datę minimalnej trwałości. Po jej upływie produkt nadal nadaje się do spożycia – jeżeli był odpowiednio przechowywany!
• DODATKOWE INFORMACJE I ZALETY, takie jak „źródło wapnia”, „niska zawartość soli”, „wysoka zawartość witaminy C”, „bez dodatku cukru”, muszą być potwierdzone odpowiednimi badaniami.
• PIECZĄTKI NA JAJKACH mają swoje ukryte znaczenia. Zero na początku oznacza, że jaja złożyły szczęśliwe kury, które żyją w gospodarstwie ekologicznym i mają dużo przestrzeni. Jedynka to kury z wolnego wybiegu, dwójka z chowu ściółkowego, a trójka z klatkowego. Oczywiście najlepiej wybierać jaja oznaczone zerem. Po nim znajdziesz litery wskazujące kraj pochodzenia, numer województwa i powiatu. Jaja z naszego regionu są oznaczane numerem 04
• BEZ OPAKOWANIA często sprzedaje się np. chleb, bułki, drożdżówki i ciasta. O ich skład zawsze możesz zapytać pracowników sklepu!
0/PL/04 18 13 44
• WYDAWCA: POLSKA PRESS SP. Z O.O., MAKROREGION WIELKOPOLSKA KUJAWSKO-POMORSKIE, ODDZIAŁ W BYDGOSZCZY, UL. ZAMOYSKIEGO 2
• PREZES MAKROREGIONU WIELKOPOLSKA KUJAWSKO-POMORSKIE: Marek Ciesielski
• REDAKTOR NACZELNY: Alicja Polewska-Matusewicz
• DYREKTOR BIURA REKLAMY: Agnieszka Perlińska
• TREŚĆ: Lena Szuster
• PROJEKT I SKŁAD: Dagmara Potocka-Sakwińska
witamina
Partnerem wydania jest Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu