Issuu

IWA NOWS KA

1905–1999

Latem 1945 r. dotarł do Polski repatriacyjny pociąg z byłymi pracownikami Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie. Wśród nich byli pracownicy obserwatorium astronomicznego: prof. Władysław Dziewulski, doc. Wilhelmina Iwanowska, dr Stanisław Szeligowski i ogrodnik Hipolit Górski. Za namową astronomów ostatnią stacją ich wojennej tułaczki stał się Toruń – miejsce narodzin Mikołaja Kopernika. Tu pod przewodnictwem Dziewulskiego rozpoczęto tworzenie zupełnie nowej uczelni, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Już jesienią Iwanowska uzyskała tu profesurę, a Dziewulski wygłosił inauguracyjny wykład z astronomii.

Wilhelmina Iwanowska studiowała w rodzinnym Wilnie matematykę z myślą o zawodzie nauczycielskim i w 1929 r. uzyskała stopień magistra. Do trzeciego roku studiów programy nauczania na wszystkich kierunkach wydziału matematyczno-przyrodniczego były jednakowe, więc uczęszczała również na zajęcia z astronomii. Na trzecim roku studiów prof. Dziewulski zaproponował jej zatrudnienie na ⅓ etatu zastępcy asystenta w Obserwatorium Astronomicznym USB. To przełożyło się na jej całe przyszłe życie. W obrębie tematyki badawczej uprawianej w Wilnie pod kierunkiem Dziewulskiego, oprócz klasycznej mechaniki nieba i wyznaczania orbit w polu grawitacyjnym, znajdowały się zalążki astrofizyki, czyli określania fizycznych parametrów gwiazd (temperatury, rozmiarów, składu chemicznego etc.) metodami fotometrii i spektroskopii. Zrozumienie budowy Drogi Mlecznej i Wszechświata przy pomocy analizy astrofizycznej różnych grup gwiazd stało się naukową idée fixe Iwanowskiej. Skromnym początkiem tych badań był obroniony w 1933 r. doktorat na temat obserwacji fotometrycznych jednej z cefeid, gwiazdy należącej do grupy tzw. świec standardowych, pozwalających określić odległości do sąsiednich galaktyk. Prawie cała jej kariera badawcza to poszukiwania kolejnych grup gwiazd mogących być znacznikami odległości we Wszechświecie. Wówczas to była totalna zagadka. Dziś wciąż jedno z najważniejszych zagadnień astronomii.

Staż podoktorski odbyła w Szwecji pod kierunkiem prof. Bertila Lindblada. Tam zetknęła się z techniką spektroskopii gwiazdowej i po powrocie, na podstawie uzyskanych w Obserwatorium Sztokholmskim widm, uzyskała w 1937 r. habilitację. Fascynacja możliwościami badań spektroskopowych zaowocowała tuż przed wojną zakupem dla Wilna dużego, jak na europejskie warunki, blisko półmetrowego teleskopu i pierwszego w Polsce spektrografu gwiazdowego. Wojna w brutalny sposób przerwała wszelkie badania. Zginęło wielu jej kolegów z USB. Iwanowska razem z matką utrzymywała się dzięki umiejętności szycia. Nowa sytuacja geopolityczna zmusiła ją do opuszczenia miasta na zawsze. Po wojnie swoje ukochane Wilno przyjdzie jej zobaczyć tylko z okien samolotu, co ze łzą w oku opisze w swoim osobistym „dzienniku obserwatorium”. Nowego obserwatorium!

Obserwatorium UMK w Piwnicach jest dziełem życia profesor Iwanowskiej i trwałym pomnikiem jej roli i udziału w polskiej nauce – dziełem powstałym w szczerym polu. Dzięki niej pojawiały się tu kolejne pawilony i teleskopy, a ona, wraz z panem Hipolitem, sadziła liczne drzewa, krzewy i kwiaty. Pojawił się też zupełnie nowy element krajobrazu – radioteleskopy. Najważniejsze jednak, że ten teren zapełniał się ludźmi, kolejnymi pokoleniami jej toruńskich uczniów. To ze względu na nich nigdy nie skorzystała z możliwości pozostania za żelazną kurtyną. Wracała do swoich wychowanków, choć sama jako singielka uważała, że nauka i gwiazdy są ważniejsze od założenia rodziny.

Życie i dzieło Wilhelminy Iwanowskiej jest żywym świadectwem dziejów. Jej losy nierozerwalnie splatają się z odrodzeniem polskiej astronomii po obu wojnach światowych. To również obraz niełatwej w tym czasie emancypacji nauki. Z pasją poświęciła część własnej kariery Kopernikowi, krzewiąc jego ideę Wielkiego Wszechświata. Jako pilny świadek największych odkryć XX wieku, upowszechniała je w licznych wykładach, wywiadach i kilkudziesięciu artykułach popularnonaukowych na łamach Uranii i Postępów Astronomii . Dziś stała się inspiracją dla wielu działań artystycznych, literackich i scenicznych, muzycznych i filmowych oraz dla tego komiksu.

Maciej Mikołajewski „Urania – Postępy Astronomii”

* prof. Witold Łukaszewicz (1911–1975) polski historyk i działacz polityczny, rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach 1965–1975

* Zdeněk Kopal (1914–1993) – czeski astronom i astrofizyk pracujący w Manchesterze, po misji Apollo uznany za jedną ze 100 osób mających największe zasługi w przygotowaniu lądowania na Księżycu.

* profesor Władysław Dziewulski (1878–1962) – rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, prorektor UMK w latach 1945–1947, jeden z inicjatorów budowy

Obserwatorium

w Piwnicach.

* Bertil Lindblad (1895–1965) – profesor Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Sztokholmie, pierwszy doktor honorowy UMK (1959)

* Wiktor Abarcumian (1908–1996) – prezes Akademii Nauk Armeńskiej SRR i Międzynarodowej Unii Astronomicznej, założyciel i dyrektor Biurakańskiego Obserwatorium Astrofizycznego, doktor honorowy UMK (1973)

* profesor Ryszard Bauer (1928–1997) – w latach 1973–1981 wicedyrektor, a potem dyrektor Instytutu Fizyki UMK

SCENARIUSZ

Maciej Jasiński

RYSUNKI

Jacek Michalski

ILUSTRACJA NA OKŁADCE

Arkadiusz Klimek

KONSULTACJA MERYTORYCZNA

dr hab. Maciej Mikołajewski, prof. UMK

ISBN

978-83-970379-8-4

ROK WYDANIA 2025

PATRONAT

WYDAWCA

Agencja Reklamowa GALL sc ul. Dworcowa 7/203, 87-100 Toruń gall@gall.torun.pl

NA ZLECENIE

Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego

KONTAKT:

Kontakt:

Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl

Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Plac Teatralny 2, 87-100 Toruń, tel. 56 62-18-600, 56 62-18-610 e-mail: punkt.informacyjny@kujawsko-pomorskie.pl www.kujawsko-pomorskie.pl facebook.com/WojewodztwoKujawskoPomorskie facebook.com/FilmoweKujawyIPomorze x.com/lubietubyc instagram.com/kujawskopomorskie youtube.com/user/umwkp issuu.com/kujawsko-pomorskie ﬂickr.com/photos/kujawskopomorskie

Zeskanuj kod i poznaj inne komiksowe historie o wybitnych postaciach związanych z Kujawami i Pomorzem

Gdzieś daleko w Układzie Słonecznym krąży planetoida 198820 „Iwanowska”. Czy kilkuletnia bohaterka naszego komiksu, patrząc ze strachem i podziwem w niebo nad Wilnem, myślała, że będzie jedną z najwybitniejszych polskich astronomek, a jej nazwiskiem zostanie nazwany obiekt kosmiczny? Na pewno nie. Jednak to wtedy zrodziło się w niej pragnienie zgłębiania tajemnic Wszechświa ta – z jednej strony strasznego, a z drugiej ciekawego i pociągającego.

Zanim mała Wilhelmina stała się poważną panią profesor uniwersytetu, musiała pokonać wiele przeszkód, ponieważ droga do przełomowych odkryć okazała się długa i kręta. W Wilnie na własne oczy widziała upadek carskiej Rosji, powstanie wolnej Polski, II wojnę światową i dwie okupacje –sowiecką i niemiecką. Na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie rozwijała swoją karierę naukową, lecz marzenia przerwała wojna… Istotnym momentem w jej życiu okazał się przymusowy wyjazd do Polski w 1945 roku wraz z innymi naukowcami z Wilna. Była jedną z tych osób, które przyczyniły się do powstania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i przeniesienia tam części wileńskiego środowiska akademickiego.

Toruński uniwersytet zawdzięcza Wilhelminie Iwanowskiej bardzo wiele. Utworzyła od podstaw Obserwatorium Astronomiczne UMK w Piwnicach, gdzie zainstalowano do dziś największy w Polsce teleskop optyczny. Jej współpracownicy i studenci wspominają, że była osobą o bardzo wysokiej kulturze osobistej, wymagającą, z silnym poczuciem obowiązku i dyscypliny, perfekcyjną i niezwykle zaangażowaną we wszystko, co robiła. Prace naukowe Wilhelminy Iwanowskiej na temat astronomii gwiazdowej przyniosły jej międzynarodowy rozgłos.

Pani profesor całkowicie poświęciła się nauce, jednak nie bez głębokich refleksji. „Obok nauki, która znaczyła dla mnie bardzo wiele, żyłam wiarą. […] Źródłem i motywem mojej wiary była z jednej strony Przyroda – Wszechświat – tak ciekawy w poznawaniu, a wciąż niepojęty, z drugiej –ideał etyczny zawarty w Ewangelii, słowem to, co wypowiedział Kant w słowach: »gwiazdy nade mną i prawo moralne we mnie«. Te dwie wartości – nauka i etyka – wspierają się wzajemnie” –tak napisała o sobie w 1981 roku w artykule Mój życiorys naukowy . Postać profesor Wilhelminy Iwanowskiej to niezwykła osobowość, którą warto poznać i zapamiętać – dzięki komiksowi, który trzymacie Państwo w rękach, jej historia stanie się Wam bliższa.

Piotr Całbecki

Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego