Madonny i Piety

Szlakiem gotyckich figur

Madonny i Piety

Szlakiem gotyckich figur

Madonny i Piety

KIERUNEK KUJAWSKO-POMORSKIE EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA – 2016

Szlakiem gotyckich figur

Madonny i Piety

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2016

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa Autorzy tekstów: Bogna Derkowska-Kostkowska: Wprowadzenie, 3, 5, 8, 9, 23, 30, 31, 32, 33, 34, 42 Agnieszka Wysocka – 1, 2, 7, 14, 16, 22, 24, 25, 29, 48, 49 Krzysztof Bartowski – 6, 10, 17, 26, 40, 43 Lech Łbik – 13, 15, 21, 27, 28, 35, 36, 41, 44, 45, 47 Piotr Winter – 4, 11, 12, 18, 19, 20, 37, 38, 39, 46 Autorzy fotografii: Archiwum Parafii w Skępem – str. 142 Alina Bartłomiejus-Samołyk – str. 188, 198 Piotr Drzewiecki – str. 144 Bogna Derkowska-Kostkowska – str. 8, 108–109, 203, 216 Maciej Eich – str. 87 Andrzej Goluch – str. 151 (po konserwacji) Sylwia Jastrzębska – str. 90, 91 ks. Krzysztof Kamiński – str. 21, 82 Krzysztof Kostkowski – str. 151 (przed konserwacją) Ireneusz Kucharski – str. 126, 129 ks. Dariusz Lewandowski – str. 52 Lucyna Lipkowska – str. 24, 38, 63, 118, 121, 130, 190, 208 Paweł Matyjewicz – str. 104 ks. Wiesław Michlewicz – str. 194 Katarzyna Milczarek-Kozak – str. 146 ks. Andrzej Pacer – str. 184 dr Juliusz Raczkowski – str. 64 Łukasz Reszczyński (Wydawnictwo IKONA) – str. 181, 182 ks. Witold Sadłowski – str. 138 ks. Tadeusz Szczepaniak – str. 110, 112 ks. kan. Szczepan Średziński – str. 68, 70, 72 Małgorzata Świtała – str. 207 Marek Wentowski – str. 54, 56 Wojciech Woźniak – str. 10–11, 12, 17, 26–27, 31, 34, 37, 43, 44, 48, 50, 59, 74, 77, 78, 80, 92, 96, 98, 100, 102, 114, 122, 125, 134, 137, 155, 156–157, 158, 161, 162, 164, 166, 171, 172, 175, 176, 178 Piotr Zieliński – str. 60 Opracowanie tras i mapy, wybór fotogramów i prace koordynacyjne: Krystian Strauss

Województwo Kujawsko-Pomorskie

Sfinansowano z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Koordynator Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim www.edd-kpck.pl www.kpck.pl Publikacja zrealizowana jako projekt Europejskich Dni Dziedzictwa 2016 Korekta: Hanna Borawska Projekt graficzny: Iwona Dombrowska Realizacja poligraficzna: Dom Wydawniczy Margrafsen, www.margrafsen.pl Wydanie I – dodruk, nakład 1000 egz.

ISBN 978-83-65533-10-4

Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, nie powstałaby, gdyby nie bezinteresowna pomoc i zaangażowanie wielu osób.

Chcielibyśmy bardzo serdecznie podziękować: Panu Samborowi Gawińskiemu Kujawsko-Pomorskiemu Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków Pani Iwonie Brzozowskiej Kierowniczce Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu / Delegatura w Bydgoszczy Pani Danucie Walczewskiej Kierowniczce Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu / Delegatura we Włocławku Pani Teresie Kuśmierskiej z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Pani Katarzynie Namysłowskiej z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Pani Lucynie Lipkowskiej z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu / Delegatura w Bydgoszczy Pani Alinie Walukiewicz z Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. dr. Witolda Bełzy w Bydgoszczy

Konserwatorom: Alinie Bartłomiejus-Samołyk Jarosławowi Dąbrowskiemu Joannie Siemińskiej-Goluch Małgorzacie Świtale

Kapłanom: ks. kan. Krzysztofowi Badowskiemu (Chełmża), ks. prał. Zbigniewowi Cabańskiemu (Piotrków Kujawski), o. Włodzimierzowi Durbasowi (Obory), ks. Jackowi Dzielowi (Markowice), ks. kan. Władysławowi Erdmańskiemu (Gostkowo), o. Dobromiłowi Marii Godzikowi (Skępe), ks. Leszkowi Grzeli (Świecie), ks. Grzegorzowi Kaiserowi (Nowe), ks. Janowi Kalinowskiemu (Wąbrzeźno), ks. Krzysztofowi Kamińskiemu (Lubraniec), ks. kan. Waldemarowi Karasińskiemu (Lubraniec), ks. kan. Wojciechowi Kiedrowiczowi (Toruń), ks. kan. Ryszardowi Kobierowskiemu (Kowalewo Pomorskie), ks. Michałowi Krygierowi (Włocławek), o. Krzysztofowi Kurzątkowskiemu (Rywałd), ks. kan. Marcinowi Labuhnowi (Lembarg), ks. Dariuszowi Lewandowskiemu (Grabkowo), ks. kan. Leszkowi Łobodzińskiemu (Dźwierzno), ks. Wiesławowi Michlewiczowi (Wielkie Radowiska), ks. Tadeuszowi Nowakowi (Żnin), ks. Andrzejowi Pacerowi (Wąwelno), ks. kan. Piotrowi Podlewskiemu (Wabcz), ks. Wojciechowi Radzikowskiemu (Orzechowo), ks. kan. Wiesławowi Roczniakowi (Grzywna), ks. prał. Markowi Rumińskiemu (Toruń), ks. Witoldowi Sadłowskiemu (Siedlimowo), ks. Piotrowi Stefańskiemu (Świerczynki), ks. Tadeuszowi Szczepaniakowi (Orle), ks. kan. Henrykowi Szczodrowskiemu (Gruta), ks. kan. Stanisławowi Szucy (Papowo Biskupie), ks. kan. Szczepanowi Średzińskiemu, ks. kan. Andrzejowi Zblewskiemu (Golub-Dobrzyń), ks. Dariuszowi Żochowskiemu (Inowrocław)

Specjalne podziękowania składamy

Jerzemu Janczarskiemu Dyrektorowi Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Spis treści Słowo wstępne Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 9 



Kilka słów o figurach Madonn (styl, historia, symbolika) 13

Szlakiem gotyckich Madonn województwa kujawsko-pomorskiego 28 



Figury Madonn z Dzieciątkiem i Piety na szlaku 32



Chełmża 34



Papowo Biskupie 122



Czarże 38



Piotrków Kujawski 126



Dźwierzno 41



Ryszewko 130



Golub-Dobrzyń 44



Rywałd 134



Gostkowo 48



Siedlimowo 138



Grabkowo 51



Skępe 141



Gruta 54



Sławsk Wielki 146



Grzywna 57



Strzelno 149



Inowrocław 60



Świecie 153



Jastrzębie 65



Świerczynki 158, 162



Kijewo Królewskie 67, 71



Toruń 165, 169, 173



Kowalewo Pomorskie 74



Wabcz 176



Lembarg 78



Wąbrzeźno 179



Lubraniec 81



Wąwelno 183



Markowice 85



Wielka Łąka 187



Nieżywięć 89



Wielki Mędromierz 190



Nowe 92, 96, 100



Wielkie Radowiska 194



Obory 103



Więcbork 197



Orle 110



Włocławek 201



Orzechowo 113



Żnin 205, 208



Ostromecko 117, 120 

Bibliografia 211

INOWROCŁAW

Katedra we Włocławku

Zapraszam na niezwykłą wyprawę po województwie kujawsko-pomorskim – w podróż szlakiem gotyckich Madonn. Niezwykle pięknych, subtelnych, pełnych liryzmu i elegancji.

W przestrzeni świątyń rzeźby Madonn są często samotne, ale przez to eksponuje się ich przesłanie – i to kultowe, i to artystyczne. Mediewiści podkreślają, że wedle ówczesnego powszechnego wyobrażenia artysta średniowiecza był narzędziem Boga. Jemu służąc, oddawał w artystycznej formie zmaterializowane przedstawienie boskości. Ile w tym stwierdzeniu prawdy?

Oceńcie Państwo sami, oglądając kujawsko-pomorskie Madonny.

Niezwykły szlak gotyckich Madonn, do podążania którym gorąco zachęcam, świadczy także o naszych europejskich korzeniach, o naszym wspólnym europejskim dziedzictwie. To dzieła ze wszech miar oryginalne, poruszające swym artystycznym i duchowym przesłaniem. Obcując z nimi, zwróćmy też uwagę na otaczające je przestrzenie – na piękne, niezrównane, świetnie zachowane zabytki architektury i sztuki sakralnej.

Serdecznie zapraszam.

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

9

WSTĘP

Gotyckie zabytki, które szczęśliwie przetrwały do naszych czasów, zadają kłam potocznej tezie o „mrokach” średniowiecza. Cokolwiek by o nich nie powiedzieć, wieki średnie były okresem, w którym powstawały arcydzieła. Skarby sztuki, które teraz także my możemy podziwiać, świadczą nie tylko o kunszcie twórców, ale i o tym, że piękno było jedną z podstawowych kategorii w postrzeganiu i przedstawianiu przez nich świata i w opowiadaniu o religii.

10

INOWROCŁAW

INOWROCŁAW

Katedra w Chełmży

11

Rzeźba św. Anny Samotrzeć, kościół w Dźwierznie

12

Kilka słów o figurach Madonn (styl, historia, symbolika) Głęboko zakorzeniona religijność maryjna, objawiająca się w wezwaniach świątyń i kultywowana przez zgromadzenia zakonne, przyczyniła się do rozprzestrzenienia wyobrażeń Maryi z Jezusem.

Popularne stały się przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem oraz Piety, ukazującej Matkę Bożą siedzącą z ciałem martwego Chrystusa na kolanach.

W dobie gotyku, oprócz wizerunków dewocyjnych, które pomagały wiernym podczas modlitwy w nawiązaniu kontemplacyjnej więzi, pojawiły się ołtarze szafiaste. Ich część centralną niejednokrotnie wypełniały grupy rzeźbiarskie z figurą Matki Bożej z Dzieciątkiem umieszczoną między rzeźbami świętych, tak zwane Sacra Conversazione. Skrzydła szafiastych tryptyków obustronnie pokrywały cykle malowideł, często o tematyce chrystologicznej i mariologicznej. Przy otwartej szafie były to sceny z życia Maryi i Jezusa, zaś przy zamkniętej wiernym ukazywały się obrazy ilustrujące bolesną drogę Odkupienia.

Współcześnie we wnętrzach zabytkowych świątyń województwa kujawsko-pomorskiego próżno szukać takich ołtarzy dedykowanych Matce Bożej. Wiele średniowiecznych kościołów i parafii o takiej metryce posiadało figurę Madonny z Dzieciątkiem lub Pietę, niekiedy nawet kilka. Niestety obecnie tylko niektóre z nich szczycą się gotyckimi rzeźbami Maryi z Jezusem, pomyślanymi jako wyobrażenia dewocyjne lub ocalałymi z dawnych ołtarzy. Jedne cudowne, słynące łaskami, nawiedzane przez pielgrzymów, otoczone są żywym kultem (Markowice, Obory, Rywałd, Skępe), inne – tylko przyozdobione koronami świadczącymi o dawnej czci, bliskie lokalnym społecznościom – mówią o zanikłym kulcie. Istnieją też wizerunki będące elementem wyposażenia, wokół których nie narosła

13

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

aura cudowności, ale w sposób naturalny wpisane są w przestrzeń sakralną.

Drogi jednych i drugich do miejsc, w których się znajdują, były różne, tak jak i czas ich przybycia.

Niektóre z nich znajdowały swoje miejsce zaraz po powstaniu, inne, często nierozpoznaną drogą, trafiły do swoich kościołów w czasach nowożytnych. Figury wykonane w różnym czasie, w rozmaitych warsztatach, będące importami lub dziełami lokalnymi reprezentują całą galerię stylów, które ewoluowały od form wczesnogotyckich, przez nurt Pięknych Madonn, tak zwany styl łamany, po formy późnogotyckie. Stąd, choć wszystkie figury łączy temat, każda z nich jest inna tak pod względem ładunku emocjonalnego, jak i wyrazu artystycznego. Jednocześnie wszystkie stanowią nieocenioną wartość kultową i zabytkową.

Są one, z wyjątkiem znanej z kopii kamiennej figury toruńskiej, z kościoła śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, dziełami średniowiecznych snycerzy i powstały na przestrzeni około 200 lat, od XIV do początku XVI stulecia.

Galerię gotyckich, wyrzeźbionych w drewnie Madonn z terenu obecnego województwa kujawsko-pomorskiego otwierają figury Madonny Tronującej z kościołów w Ostromecku z lat 1325–1350 oraz z Gruty (nieco późniejsza od ostromeckiej). Rzeźba z Gruty jest pełna hieratyzmu. Łączy typową dla romanizmu kompozycję postaci z wczesnogotyckim opracowaniem. W przypadku tej niedużej dewocyjnej rzeźby znawcom tematu nie udało się jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii jej proweniencji.

Biorąc pod uwagę analogie, na które wskazywał Tadeusz Chrzanowski, zapewne jest importem z północno-zachodniej Europy, ale była też przypisywana warsztatowi z Pomorza.

Podobnie sprawa wygląda z wieloma rzeźbami przywołanymi w niniejszym przewodniku, bowiem brak źródeł pozwala poszczególne dzieła wiązać

14

Natomiast w kościołach na interesującym nas szlaku rozgościły się rzeźby powstałe między innymi w warsztatach czynnych w Toruniu, Brodnicy, Wielkopolsce, na Pomorzu, ziemi chełmińskiej, w kręgu oddziaływania państwa krzyżackiego w Prusach, a nawet na Śląsku. Dlatego też statuy uderzają różnorodnością potraktowania tworzywa rzeźbiarskiego. Dodatkowym, szczególnym walorem pozostają polichromia i złocenia uwydatniające specyfikę dzieł. Niestety, czasami ten element zniekształcony jest wtórnymi przemalowaniami.

W tym wypadku konserwatorzy sukcesywnie przywracają dzieła średniowiecznej plastyki do historycznej kondycji.

Na początku XIV w. w Nadrenii zaistniał w sztukach plastycznych nurt mistyczny. Dzieła inspirowane nim epatowały smutkiem, grozą związaną z drastycznie odzwierciedlonymi oznakami męki Chrystusa i cierpieniem Jego Matki. Był on pewnego rodzaju reakcją na religijność opartą na swoistym mistycyzmie, chęci naśladowania i współcierpienia z Jezusem. I tak pojawiły się przedstawienia pasyjne bardzo ekspresyjne, przepojone wyrazem bólu i cierpienia, niosące z sobą silny ładunek emocjonalny. Nurt mistyczny, charakteryzujący się grymasem bólu, anatomiczną mizerią ciała oraz pewnym, niemal dekoracyjnym traktowaniem ran i zakrzepłej krwi, reprezentowany jest zwłaszcza przez zabytki śląskie. Wystąpił on również w kręgu wielkopolsko-kujawskim oraz w 2. połowie XIV w. na terenach państwa krzyżackiego (typowe wyciszenie ekspresji). Na terenie objętym przewodnikiem zachowało się kilka dewocyjnych figur charakteryzujących się dolorycznym ujęciem tematu. Są to Piety znajdujące się w Świerczynkach

15

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

z konkretnymi kręgami wytwórczości snycerskiej jedynie poprzez dogłębną analizę stylistyczną dokonywaną przez historyków sztuki. W tym zakresie badania trwają od kilkudziesięciu lat i nadal są kontynuowane. Stąd występujące rozbieżności w datacji oraz powiązaniach warsztatowych.

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

(„szczególnie drastyczna”) i Piotrkowie Kujawskim.

W okresie wczesnego gotyku na arenę wkracza styl tak zwanych Madonn na lwie, którego miano wywodzi się od przedstawień Madonny Tronującej, siedzącej na tronie wspartym na leżących lwach.

Z tego typu ikonograficznego wykształciło się wyobrażenie Madonny na lwie w pozie stojącej, ze stopą wspartą na lwie symbolizującym pokonane zło (szatana) lub wyżej podstawy, jakby na sylwetce niewidocznego zwierzęcia.

Rzeźby wpisujące się w stylistykę Madonn na lwie odznaczają się smukłymi sylwetkami, sztywną postawą, skrępowanymi gestami oraz linearnie traktowanymi fałdami ponadczasowych szat. Nurt ten zrodził się po połowie XIV stulecia w środowisku śląskich snycerzy. Wpisują się weń figury z Kijewa Pomorskiego (Pieta), Wabcza czy Wielkiego Mędromierza – o spłaszczonych bryłach, płytkim, linearnym modelunku i płasko potraktowanych twarzach. Wśród zabytków z prezentowanego obszaru należących do stylu Madonn na lwie wyróżnia się figura z Inowrocławia, która powstała w warsztacie pomorskim, czyli w środowisku wykazującym związki artystyczne ze Śląskiem.

Pełna wdzięku rzeźba Madonny prezentującej Dzieciątko Jezus łączy w sobie cechy stylu Madonn na lwie widoczne w opracowaniu twarzy z następującym po nim nowym stylem rzeźbiarskim nazywanym miękkim, pięknym lub międzynarodowym z racji zasięgu terytorialnego. Szczególną odmianą tegoż nurtu stylowego stał się tak zwany styl Pięknych Madonn. Wykształcił się on w Czechach lub Dolnej Austrii i szybko się rozprzestrzenił. Jednym z najwybitniejszych jego przykładów była zaginiona figura z kościoła śś. Janów w Toruniu. Piękne Madonny są wyjątkowo urodziwe, gdyż rzeźbiarze nadawali Marii smukłą, młodzieńczą sylwetkę, spowitą kaskadami miękko układających się, swobodnie modelowanych draperii, a wyidealizowaną dziewczęcą twarz, wyrażającą niczym niezmącony spokój, rozjaśniał delikatny uśmiech. Madonna z Dzieciątkiem nawiązywała

16

INOWROCŁAW

Kopia Pięknej Madonny na konsoli17 z Mojżeszem, kościół śś. Janów w Toruniu

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

rozmaite relacje – czy to zabawy, czy prezentacji, podkreślone zawsze pełną wytworności, dworską elegancją. Doskonale to uwidacznia, mimo posuniętej destrukcji, rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z włocławskiej katedry czy figury ze Sławska Wielkiego, Świerczynek i Wąbrzeźna.

Styl piękny objął nie tylko wizerunki Madonny z Dzieciątkiem, ale też typowe dla nurtu mistycznego przedstawienia Matki Bożej Bolesnej i Piety pod jego wpływem zaczęły zatracać cechy przerysowanego doloryzmu. W rezultacie odczucie cierpienia Matki i Syna, choć widoczne, zostało wytłumione przez stylistykę wpisującą się w styl międzynarodowy i nurt określany mianem Pięknych Piet. Zaliczają się do niego zabytki z Nowego oraz Ostromecka. Z tym że w okresie późnego gotyku ponownie ożyły tendencje do przedstawień o zabarwieniu dolorystycznym, czego przykładem jest Pieta z Golubia-Dobrzynia z początku XVI w.

W 1. połowie XV stulecia w rzeźbie, ale także w malarstwie, mamy już do czynienia ze stylem łamanym; zrodził się on jakoby w kręgach mieszczańskich i typowe dla niego były tendencje realistyczne.

Przeciwstawiał się on stylowi pięknemu, który przez idealizację i dworską egzaltację czynił dzieła o tematyce sakralnej odległymi od rzeczywistości i pozbawiał je emocji przemawiających do wiernych.

Po połowie XV w. zachodzi stopniowo zmiana stylistyki: zanika styl międzynarodowy, a wraz z nim następuje odejście od idealistycznej estetyki. Do głosu dochodzą tendencje do bardziej realistycznego opracowania postaci, ewoluuje też sposób kształtowania stroju o sztywno łamiących się fałdach. Pod koniec XV w. spotykamy rzeźby charakteryzujące się smukłymi sylwetkami, rozwianymi, pomiętymi szatami i rozdrobnieniem form. Wiązały się one z tak zwanym stylem łamanym, posiadającym słabą reprezentację na opisywanym terenie. Późnogotyckie rzeźby, jak figura z Wąwelna, zwracają uwagę fałdami przypominającymi zgnieciony papier, poderwanymi i skręconymi jakby podmuchem wiatru. Jednak to

18

Początek XVI w. przynosi współistnienie form późnogotyckich z elementami zapowiadającymi nowy okres w sztuce – Odrodzenie. Rzeźby z tego etapu przejściowego pod względem sposobu opracowania rzeźbiarskiego zakorzenione są w gotyku, natomiast samo ujęcie tematu, detale uwspółcześnionego ubioru należą już do sztuki renesansu.

Przykładem tego jest rzeźba z warsztatu gdańskiego znajdująca się w Papowie Biskupim. Rzeźbiarz ukazał Marię w bardziej swobodnej pozie, w sukni inspirowanej ubiorami z epoki, z Dzieciątkiem o pulchnej, dziecięcej budowie ciałka.

Tym samym rzeźby z Gruty i Papowa Biskupiego stoją na pograniczu epok: poprzedzającego gotyk romanizmu i następującego po nim renesansu. Rozmaite oblicza gotyku pozwalają poznać wyjątkowe dzieła dawnej snycerki znajdujące się w kilkudziesięciu świątyniach rozproszonych na szlaku wiodącym przez województwo kujawsko-pomorskie, a wyznaczonym przez figury przybliżone w przewodniku.

Oprócz zasygnalizowanych powyżej kwestii stylistycznych, wiążących się z gotyckimi Madonnami, objaśnienia wymagają niektóre zagadnienia ikonograficzne.

Rzeźby charakteryzują nie tylko znaczne różnice stylistyczne, ale również sposobem ujęcia wyobrażeń Maryi z Jezusem. Dużą różnorodność wykazują redakcje tematu Madonny z Dzieciątkiem.

Tutaj teoretycznie na plan pierwszy wysuwa się tradycyjne ujęcie Matki Bożej z Dzieciątkiem. Ten popularny temat zawiera w sobie rozmaity ładunek emocjonalny i treściowy. Szczególne pod względem ideowym jest wyobrażenie Marii z księżycem pod stopami, które upowszechniło się w 4. ćwierci XIV

19

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

tylko namiastka tego, czego dokonał Wit Stosz, rzeźbiąc Ołtarz Mariacki w Krakowie – wybitne dzieło stylu łamanego, który w środowisku krakowskim zaistniał około 1500 r.

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

stulecia za pośrednictwem stylu Madonn na lwie, a następnie utrwaliło w stylu pięknym na Śląsku.

Przedstawienia Madonny z księżycem pod stopami są najczęściej bezpośrednim nawiązaniem do opisu Niewiasty Apokaliptycznej z XII rozdziału Objawienia św. Jana Ewangelisty. Stanowią one odwołanie do jego widzenia, opisującego niewiastę obleczoną w słońce, z księżycem pod stopami i w koronie z dwunastu gwiazd, która porodziła syna, porwanego następnie do Boga. Takie ujęcie tematu ilustrują rzeźby z Wąwelna, Ryszewka, Wąbrzeźna czy Papowa Biskupiego. Jednak niekiedy oprócz księżyca u stóp Matki Bożej pojawiają się anioły. Wówczas wkraczamy w odmienny krąg treściowy. Sierp księżyca staje się symboliczną granicą między strefą nieba i ziemi, którą przekroczyła Maryja, uniesiona do nieba przez anioły. Dzieciątko ukazane w scenie Wniebowzięcia objaśnia przyczynę wydarzenia – Maria to Matka Chrystusa – Królowa Nieba i Ziemi. W obrazach temat ten prezentowany jest „opisowo”, w rzeźbie zaś został zredukowany i wyrażony przez kompozycję złożoną z symboli. Rzeźby będące odzwierciedleniem tematu Wniebowzięcia zobaczyć można w toruńskim kościele pw. św. Jakuba, w Świerczynkach oraz w Grzywnej.

Pod względem ikonograficznym wyróżnia się, niemająca sobie podobnych na prezentowanym szlaku, manierycznie uwysmuklona, frontalnie ujęta figura Madonny z kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu, powstała w miejscowym warsztacie pod wpływem Mistrza Madonn na Lwie. Tutaj Matka Boża ukazana została jako królowa w koronie, z berłem w prawej dłoni. Stoi Ona na półkuli księżyca z maską uśpionego mężczyzny zwróconą w dół.

Siedzący na lewym ramieniu Marii Jezus trzyma przed sobą, oburącz, pisklę pelikana dziobiące Go w palec. To symboliczna figura Odkupienia, „zmycia” grzechów krwią Chrystusa i pokonania zła uwięzionego pod stopami Madonny, Królowej Nieba i Ziemi, Matki Bożej Zwycięskiej. Rzeźba ta,

20

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

Ołtarz główny, kościół w Lubrańcu

spośród figur prezentowanych w niniejszej publikacji, zawiera największy ładunek symbolicznych treści odnoszących się do historii Zbawienia.

W wyobrażeniach Marii z Jezusem na ręku, niezależnie od tego, czy między Matką i Synem nawiązuje się emocjonalna relacja wzrokowa czy też nie, intrygujący pozostaje wyraz twarzy Matki Bożej. Madonna, zazwyczaj o twarzy młodej kobiety, patrzy w dal przed siebie albo zwraca się ku Dzieciątku, ale na Jej obliczu nie dostrzeżemy radości młodej matki. Jej twarz jest spokojna, poważna, rozjaśniona delikatnym uśmiechem, ale zawsze pozostaje smutna. Bije od niej przygnębienie,

21

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

dające wyraz Jej niepokoju o Syna, którego czeka męczeńska śmierć na krzyżu, co przeczuwa matczyne serce. Stąd w wizerunkach maryjnych nieodzownym elementem symbolizującym Pasję Chrystusa i rolę Maryi w dziele Odkupienia jest Jej zasmucona twarz.

W sztuce średniowiecza, ale nie tylko, szereg treści było przekazywanych za pośrednictwem elementów niekiedy o bardzo rozbudowanej warstwie znaczeniowej. Malarstwo stwarzało tutaj zdecydowanie większe możliwości. Jednak rzeźbiarze również radzili sobie z przekazywaniem zawoalowanych treści, wkładając w dłonie postaci elementy symboliczne. Wśród opisanych figur Madonn z Dzieciątkiem ze świątyń w Dźwierznie, Strzelnie, Wąwelnie i Wielkim Mędromierzu Jezus przedstawiony został z kulą w dłoniach.

Wokół kuli, odznaczającej się idealnym kształtem, narosło wiele znaczeń. Jednak umieszczoną w rękach małego Chrystusa postrzegamy jako symbol wszechświata, wieczności Boga, Jego wszechobecności i wszechmocy. Pseudo-Dionizy Areopagita widział w niej też obraz miłości Bożej rozprzestrzeniającej się we wszechświecie. W innych rzeźbach, jak w znajdujących się w kościele w Nieżywięciu i Muzeum Sztuki Sakralnej w Żninie, kula w dłoniach Dzieciątka ustępuje miejsca przedstawieniu szczygła. Ten niepozorny ptak, będący znakiem wolności, wpisał się w symbolikę Odkupienia, bowiem szczygieł jest symbolem męki, śmierci na krzyżu i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Obok tej warstwy znaczeniowej narosła legenda wiążąca go z cierpieniem Jezusa, opowiadająca o tym, jak to szczygieł wyciągał z korony ciernie tkwiące w głowie Chrystusa, aż krew wydobywająca się z ran zabarwiła pióra wokół dzioba na czerwono. Odniesieniem do pasji Chrystusa jest również owoc granatu, z którym przedstawiana bywa Matka Boża. Jabłko granatu jest symbolem między innymi Kościoła, jaśniejącego przez cierpienie Jezusa wspaniałą czerwienią (miłość), który ogarnia w jedności wiary i miłości rzesze zbawionych. Jednocześnie granat w swojej warstwie znaczeniowej odnosi się bezpośrednio do Maryi, stanowiąc znak Jej piękności i licznych cnót. W średniowieczu był też postrzegany jako symbol nieograniczonych przymiotów i dobroci

22

Pod względem ikonograficznym odosobnionym przykładem jest rzeźba Najświętszej Marii Panny Służebnicy ze Skępego. Interesująca pod względem ujęcia tematu była też powstała w śląskim warsztacie rzeźba z Markowic, pierwotnie ukazująca Matkę Bożą z Dzieciątkiem w rzadkim ujęciu popiersiowym. Figura do pełnej postaci została uzupełniona dopiero w 1948 r.

Wędrując szlakiem gotyckich figur maryjnych, zauważymy powtarzalność ubioru postaci. W przypadku Madonny dominuje ponadczasowy strój złożony z długiej sukni, płaszcza sięgającego do ziemi lub kolan oraz maforium, czyli welonu – chusty osłaniającej głowę. Ten ostatni element bywa pomijany w przedstawieniach dziewczęcej Marii. W późnogotyckich przedstawieniach bywa, że suknia Marii nabiera cech modowych. Odzwierciedla fason czy elementy wykończenia typowe dla czasu, w którym dzieło było tworzone. Snycerze dla podkreślenia, iż Matka Boża jest Królową Nieba i Ziemi, wyobrażali Ją w szlacheckiej lub królewskiej koronie; niekiedy też korona otrzymywała kształt przypominający zwieńczenie muru obronnego z krenelażem (tak zwana corona muralis). Przy czym korony na głowach Marii i Jezusa symbolizowały też moc, władzę i triumf.

Natomiast kiedy figurę przyozdabiano dodatkowymi koronami, dawano wyraz otaczającego ją kultu. Nakładano metalowe korony szlacheckie (otwarte), ale najczęściej były to korony królewskie (zamknięte, kabłąkowe, zwieńczone krzyżem). Zwyczaj koronowania słynących łaskami wizerunków upowszechnił się na przestrzeni XVII i XVIII stulecia. Jego szczególną odmianą były koronacje koronami papieskimi, wyznaczającymi rangę sanktuarium o szerszym niż regionalny zasięg. Z taką koronacją w województwie kujawsko-pomorskim spotykamy się w Skępem.

Figura Pani Skępskiej była wyróżniona koronami

23

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

Boga. Owoc granatu w dłoń Madonny włożyli autorzy figur stanowiących ozdobę kościołów w Gostkowie (wtórnie dołożony krzyżyk), Orzechowie i Toruniu (pw. śś. Janów).

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

Madonna, kościół w Sławsku Wielkim

papieskimi jako piąta z kolei spośród cudownych wizerunków w obecnych granicach Polski.

Wracając do ubioru – mały Jezus we wczesnych przedstawieniach ukazywany był w długiej tunice-sukience, później częściowo okryty draperią, czyli marszczoną tkaniną, a jeszcze później bez szaty.

Natomiast umęczony Chrystus, spoczywający na kolanach Matki, w wyobrażeniach Piety ma biodra osłonięte perizonium, czyli przepaską biodrową z różnej szerokości pasa materiału.

Oprócz przywołanych w przewodniku dzieł, w niektórych świątyniach województwa kujawsko-pomorskiego zachowały się gotyckie rzeźbiarskie grupy pasyjne usytuowane na belkach tęczowych. Składają się one z figury Matki Bożej Bolesnej – stojącej pod krzyżem z lewej strony i św. Jana Ewangelisty – z prawej strony. Zobaczyć je można na przykład w takich miejscowościach, jak: Gąsawa, Straszewo, Siedlimowo, Kruszwica czy Kamieniec.

Warto wyruszyć drogami województwa kujawsko-pomorskiego do miejsc, w których można spotkać świadectwa odległego dziedzictwa duchowego i materialnego z epoki gotyku. Zauroczonych gotycką rzeźbą zapraszamy też do odwiedzenia muzeów, w których znalazły schronienie niektóre figury prze-

24

Niestety wydarzenia dziejowe i ludzka lekkomyślność sprawiły, że część tego urokliwego dziedzictwa przepadła. Szereg rzeźb spłonęło w pożarach, które trawiły kościoły na przestrzeni stuleci. Były też takie, które zaginęły jak Piękna Madonna z Torunia czy Matka Boża z Dzieciątkiem z Linowa Królewskiego, Przysierska, Wielkich Radowisk, Żmijewa, a jeszcze inne być może czekają na odkrycie.

Na razie zapraszamy na szlak, aby odwiedzając gotyckie rzeźby Matki Bożej, odkrywać uroki architektury sakralnej i wystroju świątyń na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego.

Bogna Derkowska-Kostkowska

25

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

niesione ze świątyń regionu kujawsko-pomorskiego do zbiorów muzealnych. Są w nich między innymi rzeźby z kościołów w: Toruniu – śś. Janów (Matka Boża Bolesna, ok. 1330–1350), Gostkowie (Matka Boża Bolesna, 4. ćw. XIV w.) – Muzeum Okręgowe w Toruniu; Chełmnie (Pieta, 1. poł. XV w.) – Muzeum Diecezjalne w Toruniu; Kościeszkach (Matka Boża Bolesna, pocz. XVI w.) – Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie; Orlu (Madonna Tronująca, ok. 1370 r.), Włocławku (Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1420–1430) – Włocławskie Muzeum Diecezjalne; Chełmży (Madonna w promienistej glorii, 1510–1520), Gronowie (Madonna z Dzieciątkiem, 1500–1525), Koronowie (Madonna z Dzieciątkiem, pocz. XVI w.), Kurkocinie (Madonna Tronująca, ok. poł. XIV w.), Łążyniu (Matka Boża z Dzieciątkiem, ok. 1420 r.), Niedźwiedziu (Pieta, ok. 1410 r.), Radzyniu Chełmińskim (Madonna z Dzieciątkiem, 1500–1525) – Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (poza granicami województwa, ale z rzadką kolekcją gotyckiej rzeźby). Natomiast rzeźba z kościoła w Samoklęskach Dużych (Najświętszej Panny Marii Służebniczki Świątyni, XIV/XV w.) trafiła do tworzonego Muzeum Diecezjalnego w Bydgoszczy. Figura Matki Bożej (ok. 1500 r.) z Boluminka przeniesiona została zaś do kaplicy Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Toruńskiej w Toruniu.

26

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

Kościół w Papowie Biskupim

27

KILK A SŁÓW O FIGUR ACH MADONN

Szlakiem gotyckich Madonn województwa kujawsko-pomorskiego Zapraszając na turystyczny szlak gotyckich Madonn w województwie kujawsko-pomorskim, proponujemy Państwu sześć przykładowych tras obejmujących miejscowości, w których znajdują się rzeźby maryjne opisane w niniejszym przewodniku. Zostały zaplanowane jako jedno- lub dwudniowe wycieczki samochodowe bądź rowerowe. W ich trakcie będziecie mieli Państwo okazję przemierzyć Kujawy, wielkopolską Krajnę, Pałuki, ziemię chełmińską oraz dobrzyńską, a także południowo-wschodni skraj Pomorza Wschodniego (Gdańskiego). Zachęcamy również do odwiedzania miejsc oznaczonych jako „punkty dodatkowe”, ciekawych ze względu na swoją historię i znajdujące się tam unikatowe zabytki. W większości przypadków proponowane trasy rozpoczynają się i kończą w większych miejscowościach, gwarantujących łatwe zapewnienie noclegu. Do większości wytypowanych miejsc bez problemu dojechać można komunikacją publiczną.

I trasa:

„Sanktuaria ziemi dobrzyńskiej” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa lub rowerowa Długość trasy: 90 km  Program: Dzień 1 – Włocławek – Skępe – Obory – Szafarnia (punkt dodatkowy) – Golub-Dobrzyń

28

II trasa:

„Trzy krainy w jeden dzień – Kujawy – Pomorze – Krajna” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 260 km  Program: Dzień 1 – Bydgoszcz – Świecie – Nowe nad Wisłą – Wielki Mędromierz – Więcbork – Wąwelno – Koronowo (punkt dodatkowy) – Bydgoszcz

Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 120 km + 170 km

 Program: Dzień 1 – Włocławek – Grabkowo – Lubraniec – Orle – Piotrków Kujawski – Markowice – Inowrocław Dzień 2 – Inowrocław – Sławsk Wielki – Strzelno – Siedlimowo – Ryszewko – Gąsawa (punkt dodatkowy) – Biskupin (punkt dodatkowy) – Żnin – Bydgoszcz

IV trasa:

„Wzdłuż Wisły”

Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 125 km + 120 km  Program: Dzień 1 – Bydgoszcz – Ostromecko – Czarże – Kijewo Królewskie – Chełmno (punkt dodatkowy) – Wabcz – Gruta – Grudziądz Dzień 2 – Grudziądz – Nowe nad Wisłą – Świecie – Topolno (punkt dodatkowy) – Bydgoszcz

29

TR ASY

III trasa:

„Z Kujaw na Pałuki”

V trasa:

„W sercu ziemi chełmińskiej” Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa lub rowerowa Długość trasy: 40 km + 70 km

TR ASY

 Program: Dzień 1 – Toruń – Świerczynki – Gostkowo – Grzywna – Chełmża Dzień 2 – Chełmża – Papowo Biskupie – Dźwierzno – Orzechowo – Kowalewo Pomorskie – Wielka Łąka – Toruń

VI trasa:

„Od Pięknej Madonny do Matki Bożej Cygańskiej” Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 60 km + 120 km  Program: Dzień 1 – Toruń – Wielka Łąka – Kowalewo Pomorskie – Wielkie Radowiska – Wąbrzeźno Dzień 2 – Wąbrzeźno – Rywałd – Nieżywięć – Lembarg – Brodnica (punkt dodatkowy) – Jastrzębie – Golub-Dobrzyń Krystian Strauss

Ołtarz główny, kościół w Grzywnej

31 TR ASY

TUCHOLA

37

SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE

ŚWIECIE

30 CHEŁMNO

39 35

11 Mrocza

2

21 NAKŁO N. NOTECIĄ

BYDGOSZCZ

ŻNIN 41

9 INOWROCŁAW 24

15 28

MOGILNO

WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE

29

R

legen d a m apy 1. Chełmża 2. Czarże 3. Dźwierzno 4. Golub-Dobrzyń 5. Gostkowo 6. Grabkowo 7. Gruta 8. Grzywna 9. Inowrocław 10. Jastrzębie 11. Kijewo Królewskie 12. Kowalewo Pomorskie 13. Lembarg 14. Lubraniec

15. Markowice 16. Nieżywięć 17. Nowe 18. Obory 19. Orle 20. Orzechowo 21. Ostromecko 22. Papowo Biskupie 23. Piotrków Kujawski 24. Ryszewko 25. Rywałd 26. Siedlimowo 27. Skępe 28. Sławsk Wielki

26

29. Strzelno 30. Świecie 31. Świerczynki 32. Toruń 33. Wabcz 34. Wąbrzeźno 35. Wąwelno 36. Wielka Łąka 37. Wielki Mędromierz 38. Wielkie Radowiska 39. Więcbork 40. Włocławek 41. Żnin

17

GRUDZIĄDZ 7

25

33

13 WĄBRZEŹNO

22

3

1

16

BRODNICA

38

20

10

12

8 31

34

5

4

36

GOLUB-DOBRZYŃ

TORUŃ

RYPIN

32 18

27 ALEKSANDRÓW KUJAWSKI

LIPNO

WŁOCŁAWEK

RADZIEJÓW

23

BRZEŚĆ KUJAWSKI

40

14 19

6

34

1. CHEŁMŻA

miasto w powiecie toruńskim

Bazylika katedralna pw. Świętej Trójcy Figura Matki Bożej z Grupy Ukrzyżowania, w świątyni, przy ścianie na zakończeniu nawy północnej Pełna liryzmu postać Marii stanowi fragment Grupy Ukrzyżowania, na którą składają się krucyfiks, Matka Chrystusa i św. Jan. Drewniane, polichromowane figury są duże, mają około 1,80 metra, więc można domniemywać, że pierwotnie ustawione były wysoko, na belce tęczowej. Powstały w 1. połowie XV w. Statycznie opracowaną rzeźbę bolejącej pod krzyżem Matki ożywia ruch głowy przechylonej w lewą stronę. Ma wyjątkowo piękną twarz. Zastygłemu w smutku obliczu cichego dramatyzmu dodają oczy, opracowane tak, że wydaje nam się, że Maria nie ma już łez, żeby opłakiwać umęczonego Syna. Miękko otulająca głowę chusta, opadająca fałdami na piersi i podtrzymywana przez Madonnę obiema rękami, przypomina śmiertelny całun, w który już za moment zawinięte zostanie ciało zdjęte z krzyża. Maria ubrana jest w ciemnoczerwoną suknię i niebieski, układany w miękkie draperie, zasłaniający szczegóły anatomiczne płaszcz, spływający aż do wielobocznej podstawy. Pod suto marszczoną tkaniną można dostrzec zarys ugiętej w kolanie prawej nogi. Autor Grupy Ukrzyżowania pozostaje dla nas anonimowy, ale badacze, ze względu na wyjątkową urodę kompozycji, nazywają go Mistrzem Ukrzyżowania z Chełmży. Doszukują się też

35

CHEŁMŻA

podobieństw z rzeźbami z warsztatu Mistrza Pięknej Madonny Toruńskiej, dopatrują wpływów pracowni gdańskich działających na początku XV w.

Rzeźba jest jednym z najstarszych zabytków wśród skarbów chełmżyńskiej świątyni, które szczęśliwie przetrwały do naszych czasów. Jej wartość docenili już muzealnicy w latach międzywojennych, wysyłając rzeźbę na międzynarodową wystawę sztuki średniowiecznej do Paryża, zorganizowaną w latach 30. XX w.

Bazylika katedralna pw. Świętej Trójcy jest najstarszą ceglaną świątynią na ziemi chełmińskiej. Wznoszenie kościoła rozpoczęto dekretem pierwszego biskupa chełmińskiego Heidenryka z 22 lipca 1251 r., jako katedry diecezji chełmińskiej, utworzonej w 1243 r. Zakończenie budowy głównego korpusu jest datowane na 1359 r., a całości na koniec XIV w. Katedra mocno ucierpiała podczas najazdu wojsk polsko-litewskich w 1422 r.

Ogromnym nieszczęściem był też pożar w 1950 r.

Wyposażenie wnętrza katedry pochodzi z różnych okresów i reprezentuje różne epoki stylowe, począwszy od gotyku aż po czasy współczesne.

Obecnie w kościele ustawionych jest 11 ołtarzy.

Najokazalszy jest barokowy, 17-metrowy ołtarz główny, ufundowany około 1650 r. przez biskupa Andrzeja Leszczyńskiego. Oprócz wspomnianej wyżej Grupy Ukrzyżowania w kościele znajduje się późniejsza o 100 lat Grupa Ukrzyżowania z łuku tęczowego (wzbogacona o postać św. Marii Magdaleny). Warto zwrócić uwagę na rzeźbę Chrystusa dźwigającego krzyż z końca XVI w., a także na rokokowe rzeźby biskupów – św. Stanisława ze Szczepanowa i Wojciecha Leskiego z połowy XVIII w.

Agnieszka Wysocka

36

 Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja Biskupa ul. Tumska 14 87-140 Chełmża tel. (56) 675 61 12 e-mail: parafiachelmza@op.pl strona internetowa: www.parafiachelmza.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 91 (Toruń – Gdańsk). Komunikacja PKS i PKP.

CHEŁMŻA

 Odpusty: 14 lutego – św. Walentego 1. niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego (8. niedziela po Wielkanocy) – Trójcy Przenajświętszej 7 października – Najświętszej Marii Panny Królowej Różańca Świętego

38

2. CZARŻE

wieś w powiecie bydgoskim

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny Pieta, w świątyni, ustawiona na konsoli, na północnej ścianie nawy Kameralna, bo zaledwie 34-centymetrowej wysokości, grupa rzeźbiarska wykonana została z lipowego drewna, prawdopodobnie w 1. ćwierci XV w. Opracowana jest frontalnie. Smukła w proporcjach Maria siedzi na profilowanej ławie bez zaplecka. Głowę opuściła na prawe ramię i z ogromnym smutkiem patrzy na ciało Syna zdjęte z krzyża. Subtelność Jej rysów podkreśla miękko modelowana chusta, spływająca na wąskie ramiona Marii. Jej sylwetkę okrywa złocony płaszcz, ciężkimi fałdami opadający w dół i rozłożony na czworobocznym postumencie.

Rzeźba przedstawiająca umęczonego Chrystusa ułożona jest sztywno na kolanach Matki Bożej.

Ta, ostatkiem sił, podtrzymuje ciało prawą ręką pod plecami, lewą dłonią obejmując delikatnie lewy nadgarstek Jezusa. Postać Chrystusa ma zaznaczone ślady po gwoździach i ranę w boku.

Złocone perizonium okrywające biodra Chrystusa „wtapia się” kolorystycznie w szatę Matki Bożej.

W okresie baroku za figurą, na podobieństwo tła, umieszczono pięć promieni glorii, przywołujących swoją prostą formą miecze boleści, które przeszyły symbolicznie serce Marii podczas męki Jej Syna.

Gotycki kościół w Czarżu został zbudowany na początku XIV w. W XVII w. wzbogacono go wieżą,

39

która niestety runęła. Odbudowano ją w latach 70.

XX w. w formach stylistycznie niedostosowanych do zastanej bryły. We wnętrzu znajdują się barokowe ołtarze, a najcenniejszym zabytkiem, oprócz opisanej Piety, jest barokowa rzeźba Zmartwychwstałego Chrystusa i granitowa kropielnica z XV w.

Agnieszka Wysocka

CZARŻE

 Odpusty: niedziela przed 8 września – Narodzenia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Czarżu ul. Chełmińska 18 86-070 Dąbrowa Chełmińska tel. (52) 364 66 16  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze lokalnej, na wschód od drogi wojewódzkiej nr 550.

Komunikacja PKS.

40

3. Dźwierzno

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Chełmża

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, w prezbiterium, na ścianie południowej Półplastyczna rzeźba Marii z Jezusem na ręku postrzegana bywa także jako płaskorzeźba. Jej obecna forma powstała w wyniku przekształceń figury, która bez wątpienia popadała w destrukcję i została przycięta od dołu oraz od tyłu, przemalowana i zamocowana na drewnianej płycie.

Wyrzeźbiono ją w drewnie i pokryto polichromią, zniekształconą wtórną malaturą. Zapewne powstała na początku XVI w. w warsztacie czynnym na ziemi chełmińskiej, być może w Toruniu. Pracownia nie miała wysokiego poziomu artystycznego, stąd rzeźba odznacza się pewnym stopniem prymitywizacji, widocznym na przykład w opracowaniu szerokich dłoni czy uproszczonym modelunku szat.

Madonna, sztywno wyprostowana, ukazana jest w ujęciu frontalnym, z ledwo zauważalnym ugięciem lewej nogi. Gestem prawej ręki obejmuje Dzieciątko i przytula Je do ramienia. Lewą ręką, przylegającą do ciała, Maria przytrzymuje połę chabrowego płaszcza ze złotą lamówką. Jest on spięty pod szyją, a spod jego rozchylonych części widać czerwoną suknię o pionowych plisach. Twarz Matki Bożej jest owalna, pełna, o wyraziście zarysowanych łukach brwiowych oraz podbródku. Na głowie ma otwartą koronę, spod której opadają długie, ciemne włosy. Jezus o uproszczonej budowie

41

DŹWIERZNO

ciała, główkę lekko odchyla do tyłu, wzrok kierując ku górze. Dzieciątko oburącz ujmuje w dłoniach kulę, która przez swą symbolikę wskazuje na Jego boską naturę.

Dzieje dawnej rzeźby ołtarzowej nie są znane.

Domniemywać można, że wraz z rzeźbą św. Anny Samotrzeć, znajdującą się w kościele, pochodzi ona z pierwotnego wystroju świątyni. Obie też najpewniej powstały w tym samym warsztacie.

Początki parafii w Dźwierznie wiążą się z Krzyżakami, którzy utworzyli ją w XIII w., a około 1300 r. wybudowali dla niej nieduży kościół. Świątynia wzniesiona z kamieni, o ceglanych szczytach została przebudowana w XVII stuleciu. Natomiast w 1864 r. wzbogacono ją o dobudowaną podówczas wieżę.

We wnętrzu kościoła o barokowym wystroju można ponadto zobaczyć renesansowy nagrobek niegdysiejszego właściciela majątku w Dźwierznie Rafała Konopackiego, zmarłego w 1589 r. W świątyni uwagę zwraca ołtarz główny z obrazem Przemienienie Pańskie na górze Tabor. Wizerunek ten, uważany za cudowny, został obdarzony odpustami papieskimi.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 6 sierpnia lub niedziela po – Przemienienia Pańskiego  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Dźwierzno 6 87-140 Chełmża tel. (56) 675 98 19  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 551, posiada komunikację autobusową PKS.

42

43

44

4. GOLUB-DOBRZYŃ miasto powiatowe

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej (w Golubiu nad Drwęcą) Pieta, w ołtarzu głównym (na zasuwie obraz Koronacja Najświętszej Marii Panny przez Trójcę Świętą z 2. ćw. XVII w.)

Rzeźba Piety, cierpiącej Matki Bożej z martwym Chrystusem złożonym na Jej kolanach, powstała w latach 20. lub 30. XV w., prawdopodobnie w jednym z pomorskich warsztatów, u naśladowcy Mistrza Pięknych Madonn. Wyrzeźbiono ją w drewnie lipowym i pokryto polichromią. W 2. połowie XVIII w. została przyozdobiona srebrną, trybowaną sukienką ze srebrnymi koronkami o formach rokokowych. Rzeźbę otaczają srebrne, trybowane i grawerowane plakietki wotywne z XVII i XVIII w., świadczące o kulcie i wdzięczności wiernych za łaski i cuda doznane dzięki figurze Matki Bożej.

W nieokreślonym czasie dokonano także koronacji cudownego wizerunku. Pierwotnie Pieta umieszczona była w ołtarzu w kaplicy św. Krzyża, obecnie usytuowana jest w ołtarzu głównym kościoła. Figura siedzącej Matki Bożej obecnie niezbyt czytelna, bo okrywa ją monolityczna w formie srebrna sukienka.

Lekko pochylona głowa o delikatnych, dziewczęcych rysach, spojrzenie pełne smutku kieruje ku zmarłemu Chrystusowi. Lewą dłonią, wyłaniającą się spod okrywającej Ją sukienki, dotyka złotej chusty, maforium, a prawą podtrzymuje ciało Chrystusa

45

GOLUB-DOBRZYŃ

leżące na Jej kolanach. Nieproporcjonalna figura zmarłego Jezusa ukazuje wychudzone, okaleczone ciało ze skrzyżowanymi z przodu rękoma, złożonymi równo nogami i perizonium okrywającym biodra, pokrytym srebrną, pięknie trybowaną okładziną, oddającą formę tkaniny okrywającej ciało. Głowa Chrystusa nieznacznie tylko przechylona, ze spokojną, ale wyrazistą twarzą, z przymkniętymi oczami, okolona ciemnym zarostem. Na głowie korona cierniowa, otoczona dodaną później dodatkową srebrną koroną. Nad głową Matki Bożej umieszczono z czasem masywną srebrną koronę z diademami, zwieńczoną kulą i krzyżem, symbol władzy królewskiej nad światem. Rzeźba była poddana nieznacznej konserwacji w 1953 r., co tylko utrwaliło pierwotny charakter kompozycji.

Gotycki kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej wznoszono stopniowo na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni, na przełomie XIII i XIV w.

W 1293 r. wybudowano pierwotnie murowane prezbiterium, a w latach 1320–1350 dobudowano do niego nawę nakrytą drewnianym stropem oraz masywną, sześciokondygnacyjną wieżę obronną, stanowiącą część systemu fortyfikacyjnego miasta. Prezbiterium, zachowujące swój gotycki charakter, opięte jest na zewnątrz szkarpami zwieńczonymi iglicami, a nakryte sklepieniem krzyżowym ze zwornikami, w których znajdują się płaskorzeźbione wizerunki Matki Bożej, Chrystusa i Boga Ojca. W ciągu wieków świątynia była wielokrotnie niszczona na skutek pożarów, ograbiana, ale też odbudowywana. W 1414 r. stała się ofiarą działań wojennych, a w 1689 r. zniszczona uderzeniem pioruna została wieża. Staraniem ówczesnego proboszcza Szeflera odbudowano ją, ale już w stylistyce renesansowej. Obecny kształt kościół uzyskał ostatecznie w XIX w.

Wyposażenie świątyni jest głównie barokowe, czego najlepszym przykładem jest główny ołtarz z 1640 r., z obrazami przedstawiającymi Koronację Matki Boskiej, św. Katarzynę i Zwiastowanie oraz figurami apostołów Piotra i Pawła, świętych:

46

Piotr Winter

 Odpusty: 1. niedziela Adwentu – św. Katarzyny 15 września – Matki Bożej Bolesnej  Kontakt: Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Golubiu ul. Kościelna 11 87-400 Golub-Dobrzyń tel. (56) 683 23 26  Dojazd: Dojazd do miejscowości drogami wojewódzkimi nr 534, 554, 569. Posiada komunikację autobusową.

47

GOLUB-DOBRZYŃ

Wojciecha, Stanisława, Jana Ewangelisty i Jana Chrzciciela. Tutaj także usytuowana jest gotycka Pieta, co świadczy o znaczeniu kultu maryjnego.

Niezwykła jest też rzeźbiona siedmioosobowa Grupa Ukrzyżowania, umieszczona pod gotyckim łukiem na zdobnym, masywnym, falistym łuku tęczowym. Uwagę zwraca również barokowa chrzcielnica z misą podtrzymywaną przez anioła oraz ambona i empora organowa w kaplicy, bogato snycersko zdobione. Niezwykle cennym zabytkiem jest renesansowy nagrobek Krzysztofa Kostki, wojewody pomorskiego i starosty golubskiego, w postaci rycerza w zbroi, powstały w 1594 r., zaś wewnątrz wieży znajduje się dzwon ufundowany w 1623 r. przez króla Zygmunta III Wazę, brata Anny Wazówny, starościny golubskiej.

48

5. Gostkowo

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Łysomice

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w centralnej niszy ołtarza głównego Rzeźba, zapewne z drewna lipowego, polichromowana i złocona, powstała około 1420 r., prawdopodobnie w środowisku snycerzy toruńskich. Piękna Madonna z Gostkowa z wdziękiem wygina się w kształcie litery „S”, lekko uginając prawą nogę.

Lewą ręką podtrzymuje siedzące na biodrze Dzieciątko. Sylwetka Marii ubrana w suto udrapowany złoty strój, złożony z długiej sukni spływającej na podstawę i płaszcza łukowymi fałdami osuwającego się na kolana. Wierzchnia szata jest tak obfita, że dokładnie zasłania szczegóły anatomiczne figury. Spod skraju płaszcza widoczny jest tylko szpic prawego trzewika. Na głowie Madonna ma królewską koronę, spod której opada delikatny maforion, okrywający ciemne włosy. W prawej dłoni Maria unosi na wysokości ramienia owoc granatu, który bez wątpienia został przekształcony, przez dodanie krzyża, w jabłko królewskie. Młodzieńcza, pełna wewnętrznego smutku twarz Matki Bożej, przeczuwającej przyszłą mękę Syna, pozostaje w związku z jabłkiem granatu symbolizującym pasję Chrystusa. Zadumany mały Jezus, Władca Świata, skrzyżowawszy nóżki, siedzi dumnie, w koronie na głowie i z jabłkiem królewskim przy lewym boku. Prawą dłoń opiera na dekolcie Matki, wskazując na Nią jako na Królową Nieba i Ziemi.

49

GOSTKOWO

Świątynia kamienno-ceglana została wystawiona na przełomie XIII i XIV stulecia. W 1928 r. powiększono ją o dobudowaną podówczas wieżę.

We wnętrzu zachowało się kilka dzieł pochodzących z epoki gotyku, w tym Grupa Ukrzyżowania na belce tęczowej, składająca się z krucyfiksu z połowy XIV w. i figur Matki Bożej oraz św.

Jana Ewangelisty z około 1400 r., a także rzeźba św. Benona (?) z około 1500 r. Ponadto w kościele znajduje się szereg elementów barokowego wystroju z 1. połowy XVIII stulecia oraz regencyjna chrzcielnica i rokokowa ambona.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Gostkowo 24 87-148 Łysomice tel. (56) 678 44 36  Dojazd: Miejscowość położona u zbiegu dróg wojewódzkich 646 i 499, w niedużej odległości od drogi wojewódzkiej nr 552. Posiada komunikację autobusową PKS.

6. GRABKOWO

wieś w powiecie włocławskim, w gminie Kowal

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, na plebanii Drewniana rzeźba, datowana na lata 1420–1430.

Figura polichromowana, pełnoplastyczna, przedstawia Madonnę trzymającą w ramionach nagie Dzieciątko Jezus. Całość kompozycji wykonana z jednego kawałka drewna, z charakterystycznym esowatym układem. Maryja ukazana jest jako młoda, smukła niewiasta o wątłej budowie ciała i jego zachwianych proporcjach. Głowa zbyt duża, nieznacznie przechylona w lewą stronę i osadzona na długiej szyi, na wąskich, opadających ramionach. Spod szat widoczna skrócona partia nóg. Matka Boża okryta jest powłóczystą suknią i płaszczem spiętym przy dekolcie romboidalną broszą. Na głowie Madonny wysoka korona, spod której spływa drobno sfalowane maforium. Twarz Maryi pociągła, o wysokim czole i dużych oczach, ze wzrokiem skierowanym ku górze, nos prosty, z nisko osadzonymi ustami. Dzieciątko jest podtrzymywane oburącz z nienaturalną lekkością, a Jego ciężar spoczywa na lewej ręce Maryi, która prawą dłonią podtrzymuje stopy Dzieciątka.

Jezus dość duży, o drobnej budowie ciała, w pozycji półsiedzącej i nieznacznie przechylony. Przed sobą trzyma oburącz jabłko. Szata Madonny w partii ramion przylega do nich, stanowiąc tło dla Dzieciątka, w dolnej części układ draperii, dostosowany do układu ciała, uwydatnia wygięcie lewego biodra i prawej nogi. Lewa poła płaszcza lekko przerzucona ku prawemu biodru, tworzy fałdę, poniżej draperia

51

52

GR ABKOWO

Pierwsze informacje o parafii i pośrednio o drewnianym kościele pochodzą z 1325 r. Kolejną świątynię drewnianą wybudowano w Grabkowie w XV w. Wieś aż do rozbiorów należała do biskupów włocławskich. W 1889 r. na miejscu starego kościoła wybudowano nowy, murowany, neogotycki. Świątynia malowniczo usytuowana w otoczeniu starodrzewu, z murowanym ogrodzeniem, wewnątrz którego znajduje się XIX-wieczna dzwonnica. Dawne wyposażenie kościoła stanowią rokokowe ołtarze boczne z 2. połowy XVIII w.

Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem została odnaleziona na strychu kościoła podczas remontu dachu w 2014 r. Prawdopodobnie pochodzi z pierwotnego, niezachowanego wyposażenia kościoła w Grabkowie.

Krzysztof Bartowski

 Odpusty: 22 lipca lub niedziela po – św. Marii Magdaleny 16 sierpnia lub niedziela po – św. Rocha

 Kontakt: Parafia pw. św. Marii Magdaleny Grabkowo 18 87-820 Kowal tel. (54) 284 22 33  Dojazd: Miejscowość położona ok. 0,5 km na zachód od autostrady A1 i 1 km na południe od drogi wojewódzkiej nr 269, nie posiada komunikacji autobusowej PKS.

53

GR ABKOWO

opada ku dołowi, tworząc system fałd w kształcie litery „V”. Z przedramion Maryi spływają spłaszczone kaskady dekoracyjnie upiętej szaty. Spod płaszcza suknia opada regularnymi spływami i wachlarzowo rozkłada się na postumencie. Twarz Dzieciątka krągła, okolona dość długimi włosami, o wysokim czole.

54

INOWROCŁAW

7. GRUTA

wieś w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Figura Madonny Tronującej, w świątyni, w ołtarzu bocznym, północnym pw. Matki Bożej Różańcowej (nisza z rzeźbą przesłonięta zasuwą z obrazem Adoracja Matki Bożej Apokaliptycznej przez św. Dominika) Figura z drewna lipowego, polichromowana powstała w 2. połowie XIII lub na początku XIV w., na terenie północno-zachodniej Europy, ewentualnie w warsztacie z kręgu pomorskiego. Przedstawia Marię siedzącą na niskiej ławie przykrytej poduszką.

Ukazana jest frontalnie, na lewym kolanie trzyma małego Jezusa, w prawej dłoni długie berło. Twarz z wysokim czołem okalają ciemne włosy, ułożone w pukle, ozdobione wąskim diademem, opadające na plecy, aż do pasa. Dzieciątko, odchylone w prawą stronę, prawą dłoń unosi w geście błogosławieństwa, w lewej trzyma królewskie jabłko. Postaci nie nawiązują ze sobą kontaktu, uwagę kierują na wiernych. Rzeźba o uproszczonym modelunku nie jest pozbawiona uroku. Inwentaryzatorzy wyposażenia ze zdziwieniem odkryli w 1966 r., że średniowieczna rzeźba jest fragmentem późniejszego feretronu.

Do lat 70. XX w. rzeźba Madonny ustawiona była w kruchcie i często modlono się do Niej w różnych intencjach. Nie zabrano jej do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie, ponieważ uznano, że otoczona jest żywym lokalnym kultem. W 1971 r. rzeźbę poddano

55

konserwacji, a po niej przeniesiono ją w bardziej eksponowane miejsce do ołtarza bocznego.

Rzeźba znajduje się w kościele gotyckim, który może pochwalić się bogatą historią. Parafia założona przez Krzyżaków, wzmiankowana jest w dokumencie lokacyjnym z 1282 r. Obecną świątynię wzniesiono na początku XIV w. W XVII stuleciu została poważnie uszkodzona w czasie wojny polsko-szwedzkiej. Odnowiona po 1670 r., została wzbogacona o wieżę. Wyposażenie jest jednorodne, późnobarokowe z 1. ćwierci XVIII w.

GRUTA

Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Kościół pw. Najświętszej Marii Panny Gruta 284 86-330 Mełno tel. (56) 468 38 32  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 538, posiada komunikację autobusową PKS.

8. Grzywna

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Chełmża

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w polu środkowym nastawy ołtarza głównego Wyrzeźbiona w drewnie, polichromowana i złocona figura Madonny z Dzieciątkiem wykonana została około 1500 r. przez anonimowego mistrza, najpewniej z Torunia. W warstwie stylistycznej łączy w sobie elementy późnogotyckie, widoczne w typowym dla stylu łamanego opracowaniu płaszcza o zmiętych fałdach, z nieśmiałą próbą aktualizacji, przejawiającą się w wykończeniu sukni i pewną swobodą w upozowaniu Jezusa, co było już charakterystyczne dla Odrodzenia. Matka Boża stoi łagodnie przegięta, w nieznacznym kontrapoście, wspierając prawą stopę na sierpie księżyca. Twarz Madonny jest skupiona, o owalnym kształcie, z wysokim czołem, o delikatnych rysach. Ma lekko zarumienione policzki. Na głowie nosi przepaskę, spod której spływają ułożone w fale bardzo długie, ciemne włosy. Metalizowany strój Madonny tworzy czerwona suknia ze złotym paskiem i złoty płaszcz spięty pod szyją na ciemnobłękitnej podszewce. Maria w prawej dłoni, na wysokości pasa, trzyma berło, zaś na Jej lewym przedramieniu siedzi Dzieciątko, analogicznie – jak Matka, przedstawione w ujęciu frontalnym. Mały Jezus o dziecięcej budowie, z nóżkami założonymi jedna na drugą, lekko odgina się w bok. Jego biodra spowija pas złotej draperii. Chrystus prawą rączkę ma wzniesioną do góry i ujmuje nią podbródek Marii, w lewej dłoni trzyma jabłko królewskie. U stóp Madonny, przy podstawie, znajdują się odziane w metalizowane sukienki anioły, które unoszą Ją ku sferze nieba. Figura uosabia Najświętszą Marię Pannę Wniebowziętą Królową Nieba i Ziemi.

57

GRZYWNA

Głowy Matki i Syna zostały przystrojone metalowymi, pozłacanymi królewskimi koronami, co świadczy o dawnym kulcie figury Matki Bożej z Dzieciątkiem z Grzywny.

Skromny, jednonawowy kościół, wzniesiony na przełomie XIII i XIV stulecia, jest jednym z najstarszych obiektów sakralnych na ziemi chełmińskiej. Świątynia posiada dwie kruchty: zachodnią – gotycką, która miała stanowić podbudowę wieży, oraz południową, dostawioną w epoce baroku. Istniejącą wieżę wzniesiono w 1906 r. Kościół był wyposażany na przestrzeni XVI i XVIII w. Stąd jego wnętrze skrywa wystrój z czasów renesansu i baroku, a także gotyku. Ciekawym zabytkiem jest siedem gotyckich reliefów z glazurowanej terakoty, datowanych na połowę XIV stulecia. Jedna z płaskorzeźb wyobraża Matkę Bożą Tronującą z małym Jezusem na kolanach, a pozostałe świętych, wśród których zobaczyć można św. Katarzynę oraz św. Marię Magdalenę.

Były one wmurowane w zachodni szczyt kościoła, a obecnie, po konserwacji, są eksponowane w nawie, nieopodal prezbiterium. Ponadto jest tutaj tajemnicza, płaskorzeźbiona średniowieczna płyta z wyobrażeniem biegnącego w przeciwnych kierunkach dwugłowego jednorożca lub jelenia.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: niedziela po 25 listopada – św. Katarzyny Aleksandryjskiej niedziela po 13 czerwca – św. Antoniego Padewskiego  Kontakt: Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej Grzywna 108 87-140 Chełmża tel. (56) 675 71 02  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 589, nieopodal drogi krajowej nr 91. Komunikacja autobusowa PKS.

58

GRZYWNA

GRZYWNA

9. INOWROCŁAW miasto powiatowe

Kościół parafialny pw. Imienia Najświętszej Maryi Panny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem – Uśmiechnięta Madonna, w absydzie zamykającej prezbiterium, na kamiennym występie

Rzeźba z drewna lipowego, polichromowana wykonana została między 1370 a 1380 r. w warsztacie czynnym na Pomorzu. Madonnę w pozie stojącej, zdecydowanie esowato wygiętą ukazano frontalnie. Jej ubiór, złożony ze srebrnej sukni, złotego płaszcza oraz srebrnego maforionu osłaniającego włosy, podkreśla układ ciała.

Na prawym przedramieniu Marii siedzi Jezus, wyobrażony w długiej, srebrnej tunice, odgięty w przeciwległą stronę względem Matki. Między Nimi nie występuje kontakt wzrokowy. Natomiast relację między postaciami wyraża sposób trzymania królewskiego jabłka, które spoczywa w dłoni Madonny, zaś Dzieciątko ujmuje je oburącz.

Tym samym Uśmiechnięta Madonna zalicza się do wariantu tak zwanego trójręcznego. Figurę cechuje zróżnicowany modelunek: w obrębie twarzy i włosów graficzny, zaś w części frontowej, zwłaszcza szaty, bardziej plastyczny i miękki.

Stanowi ona piękny przykład stojącej odmiany tak zwanych Madonn na lwie, typu, który wykształcił się w rejonie Salzburga i był popularny w Wielkopolsce oraz na Śląsku. Każdego zaś zauroczyć

61

INOWROCŁAW

może archaizujący, nieco tajemniczy uśmiech spoglądającej w dal Matki Bożej.

Figura bez wątpienia stanowiła element nastawy ołtarzowej. Mogła znajdować się w części środkowej ołtarza większego pw. Najświętszej Maryi Panny, wymienianego w 1585 r. Nieznane są jednak okoliczności, w których pojawiła się w świątyni, choć wzmiankowano ją od początku XVI stulecia.

Niewiadome są też dzieje kultu, który otaczał rzeźbę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Swego czasu musiał on być żywy, skoro w XVIII w. skronie Maryi i Jezusa ozdobiły złote, rokokowe korony. Figura Uśmiechniętej Madonny dwukrotnie cudem ocalała z katastrof, które niszczyły Jej kościół. Najpierw w 1779 r., kiedy to zawaliły się ściana prezbiterium i sklepienie, miażdżąc ołtarz główny z rzeźbą Maryi, a następnie w 1834 r. – z pożogi.

Współcześnie, kiedy po dziesięcioleciach zanikły kult ponownie odżył, staraniem parafian i sympatyków świątyni dokonano konserwacji korony Madonny i na jej wzór ufundowano nową dla Dzieciątka. Aktu rekoronacji łaskami słynącej figury inowrocławskiej Uśmiechniętej Madonny dokonał 12 września 2000 r. metropolita gnieźnieński, arcybiskup Henryk Muszyński. Sześć lat później, w maju 2006 r., pątnicy z Inowrocławia jej kopię wręczyli papieżowi Benedyktowi XVI. Pod koniec XII w. powstał pierwszy w Inowrocławiu kościół parafialny, ukończony na początku następnego stulecia. Romańska budowla, wzniesiona z granitowych ciosów, otrzymała bryłę złożoną z jednonawowego korpusu poprzedzonego dwuwieżowym masywem zachodnim i zamkniętego płytkim prezbiterium z absydą. W XV i następnie w XVIII w. świątynia była przebudowywana i rozbudowywana. Niestety, w 1816 r. ze względu na popękane mury została ona zamknięta. W 1834 r. świątynię strawił groźny pożar i popadła w ruinę.

To zwyczajowe określenie „ruina” przylgnęło do kościoła, który w latach 1901–1902 zrekonstruowano staraniem ks. Antoniego Laubitza, według projektu pruskiego konserwatora zabytków

62

Juliusza Kothego. Dalsze prace restauracyjne były prowadzone w latach 50. XX stulecia. W surowym wnętrzu, w absydzie okazałej świątyni eksponowane miejsce zajmuje statua Matki Bożej z Dzieciątkiem.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Kontakt: Parafia pw. Imienia Najświętszej Maryi Panny ul. bpa Antoniego Laubitza 9 88-100 Inowrocław tel. (52) 357 31 31 e-mail: bazylika@imienia.pl strona internetowa: www.imienia.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drogach krajowych nr 15 i 25 oraz przy drodze wojewódzkiej nr 252, posiada stację kolejową, komunikację PKS i komunikację miejską.

63

INOWROCŁAW

 Odpusty: 12 września – Imienia Najświętszej Maryi Panny

64

INOWROCŁAW

10. JASTRZĘBIE

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Bartniczka

Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i bł. Księdza Stefana Wincentego Frelichowskiego Figura Matki Bożej, w prezbiterium, na ścianie po lewej stronie Rzeźba Matki Bożej z 2. połowy XV w., polichromowana, półplastyczna, ze ściętym płaskim tyłem. Postać Madonny ujęta w pozycji frontalnej, statycznej, wyprostowanej, z rękoma opuszczonymi i dłońmi splecionymi na brzuchu. Matka Boża ukazana jest jako dojrzała kobieta, odziana w długą suknię z długimi, luźnymi rękawami, o płytkim dekolcie, przepasaną wysoko pod piersiami oraz w płaszcz, zarzucony na głowę i opadający ku dołowi. Szaty pofałdowane oszczędnie, w partii rękawów marszczone gęsto i poprzecznie, a w części dolnej udrapowane w luźne spływy, opadające pionowo ku podstawie. Płaszcz na głowie i na ramionach gładko przylegający do postaci i opadający swobodnie na plecy, lewa poła podebrana na przedzie i przytrzymywana przez dłonie Madonny, spod których opada krótkim, kaskadowym festonem. Postać Maryi wraz z twarzą pomalowana na biało, płaszcz w tonacji ciemnobłękitnej.

Najstarsza informacja o wsi pochodzi z 1239 r.

Na początku XIV w. założono parafię, która w 1325 r. stała się własnością biskupów płockich. Podczas wojny z Krzyżakami w 1414 r. kościół został zniszczony. Pod koniec XIV w. wieś przez krótki

65

JASTRZĘBIE

okres należała do Krzyżaków. Po pokoju toruńskim w 1466 r. Jastrzębie stało się ponownie własnością biskupów płockich. Informacje o drewnianej świątyni pw. św. Leonarda pochodzą z 1618 r. Kolejną, również drewnianą, wzniesiono w 1682 r. W 1700 r. nastąpiła konsekracja kościoła, a patronami zostali Najświętsza Maryja Panna w Tajemnicy Nawiedzenia św. Elżbiety oraz św. opat Leonard. W 1821 r. parafia w Jastrzębiu weszła w skład diecezji chełmińskiej, w tym też roku wybudowano obecny kościół. W 1992 r. parafia została włączona do diecezji toruńskiej. Świątynia orientowana, drewniana, o konstrukcji zrębowej. Od strony zachodniej w korpus nawy wtopiona jest wysoka, kwadratowa wieża, do której w 1960 r. dobudowano murowaną kruchtę, z imitacją szachulca. Wnętrze kościoła nakryte jest płaskim, polichromowanym stropem z 1858 r.

W 2. połowie XIX w., a także w latach 20. i 60.

XX w. przeprowadzono w kościele kolejne remonty i renowacje. Kompleksową renowację świątyni wykonano w latach 90. XX w.

Przy kościele znajduje się drewniana dzwonnica z 2. połowy XIX w., w której zawieszono późnogotycki dzwon z 1510 r.

Krzysztof Bartowski

 Odpusty: 23 lutego – bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego niedziela po 2 lipca – Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny

 Kontakt: Parafia pw. Nawiedzenia NMP i bł. Księdza Stefana Wincentego Frelichowskiego Jastrzębie 7 87-322 Jastrzębie tel. (56) 495 58 02, 692 702 421  Dojazd: Miejscowość położona około 2,5 km na południe od drogi wojewódzkiej 544, nie posiada komunikacji autobusowej PKS.

66

11. KIJEWO KRÓLEWSKIE wieś powiecie chełmińskim

Kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca Pieta, w niszy nawowej

Rzeźba wykonana z drewna lipowego, polichromowana i złocona, powstała w latach 1380–1390 w jednym z warsztatów na ziemi chełmińskiej. Przedstawia dramatyczną scenę z zastygłą w bólu, siedzącą frontalnie Matką Bożą, trzymającą na kolanach półnagie ciało martwego Chrystusa. Pełna wyrazu, o delikatnych, regularnych rysach twarz Maryi, z ciemnymi włosami okrytymi białym, opadającym na piersi maforium ze złoconą lamówką, zwrócona jest ku Synowi.

Ciało okryte bogato udrapowanym błękitnym, także ze złoconą lamówką, płaszczem opadającym kaskadami miękkich, mięsistych fałd, w dolnych partiach odsłaniającym ciemnoczerwoną, bogato fałdowaną suknię. Prawą dłonią wspiera ciało Chrystusa, lewą opiera o Jego biodra. Wychudzone ciało leżącego sztywno, z wyciągniętymi, wyprostowanymi rękoma, z widocznymi krwawymi ranami na piersiach, stopach i dłoniach martwego Chrystusa podkreśla dramatyzm sceny. Twarz o ciemnej karnacji, pociągła, wyrazista, z przymkniętymi oczami, okolona ciemnym zarostem, z ciemnozieloną koroną cierniową na głowie.

Przez biodra przerzucone lekko pofałdowane białe perizonium, zaakcentowane złotą lamówką.

Całość reprezentuje charakterystyczny typ gotyckiej Piety, spopularyzowany od początku XIV w. w Europie, tutaj utrzymany w lokalnej stylistyce.

67

68

JASTRZĘBIE

Piotr Winter

69

KIJEWO KRÓLEWSKIE

Jednonawowy, kamienno-ceglany gotycki kościół powstał pod koniec XIII lub na początku XIV w. i w swym zasadniczym kształcie zachował się do dziś, niewykluczone, że na miejscu wcześniejszej, drewnianej budowli. Z pewnością od 1647 r. kościół nosił wezwanie św. Wawrzyńca. W źródłach z 1277 r. wymienia się plebana Henryka Sonenberga, co określa początki tutejszej parafii. W tym czasie przynajmniej część wsi i otaczających ją włości należała do chełmińskich cysterek. W XV stuleciu kijewskie dobra przeszły na rzecz Szpitala św. Ducha w Chełmnie, zaś w 1452 r. przekazane zostały na własność komturowi starogrodzkiemu. Świątynia została poważnie zniszczona przez pożar w 1616 r., co dokumentuje zachowana tablica, wspominająca to wydarzenie. Kościół odbudowano, poświęcono i przywrócono do swoich funkcji dopiero w 1674 r., po ponownej pożodze w trakcie potopu szwedzkiego, przez dominikanów z Chełmna, którzy w 1645 r. przejęli kościół. Wtedy też w miejscu poprzedniego dobudowano nowe prezbiterium i podwyższono zakrystię. Drewnianą wieżę dobudowano w 1704 r. (świadczy o tym blaszana chorągiewka z taką właśnie datą). Ponowna gruntowna konserwacja i remont kościoła odbyły się dopiero w 1900 r.

Do dziś zachowało się kilka elementów dawnego wyposażenia świątyni, wśród których najcenniejsze są, oprócz prezentowanej Piety, rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z lat 1420–1430 oraz późnogotycka Grupa Ukrzyżowania z 1. połowy XVI w. Na uwagę zasługuje również późnobarokowy ołtarz główny z obrazami św. Wawrzyńca, który stanowił pierwotnie zwieńczenie ołtarza w kościele Dominikanów w Chełmnie (bo to dominikanie odbudowali kościół w Kijewie). Interesujące są również dwie rzeźby nieznanego papieża i biskupa z przełomu XVIII i XIX w. oraz dwa barokowe kartusze z XVIII w.

W zachodniej części kościoła, tuż przy wieży, znajdują się organy w neoklasycystycznym prospekcie organowym z instrumentem z 1910 r., jednak to Pieta stanowi najcenniejszy obiekt w świątyni.

KIJEWO KRÓLEWSKIE

 Odpusty: niedziela przed 10 sierpnia – św. Wawrzyńca niedziela w oktawie Bożego Ciała – św. Rocha  Kontakt: Parafia pw. św. Wawrzyńca ul. św. Wawrzyńca 8 86-253 Kijewo Królewskie tel. (56) 686 70 39  Dojazd: Dojazd do drogi krajowej nr 91 i drogi wojewódzkiej nr 550, a następnie drogami gminnymi.

12. KIJEWO KRÓLEWSKIE wieś w powiecie chełmińskim

Kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, feretron Rzeźba Matki Bożej z małym Dzieciątkiem na ręku, wykonana z drewna lipowego, polichromowanego i złoconego, powstała w latach 1420–1430 w warsztacie nawiązującym do najlepszych wzorów sztuki gotyckiej w ramach stylu pięknego i kręgów Mistrza Pięknych Madonn, charakteryzujących się daleko idącą idealizacją, liryzmem oraz dworską elegancją. Ważnym wyróżnikiem jest też czuła, bliska relacja Matki Bożej z Dzieciątkiem. Rzeźba przedstawia stojącą frontalnie, w lekkim kontrapoście, dziewczęcą, o wysmukłych proporcjach postać Maryi, z kształtnym owalem głowy o regularnych, delikatnych rysach, z ustami w półuśmiechu, lekko przechyloną w lewo, ze wzrokiem skierowanym na wprost. Ciemne włosy okrywa złocone maforium, mięsistymi, płynnymi spływami fałd kaskadowo opadające na boki i plecy. Esowato wygięte ciało okryte jest obficie drapowaną szatą i suknią z delikatnie i ostro łamiącymi się fałdami o zdecydowanie dekoracyjnym charakterze. Wychylające się spod fałd dłonie podtrzymują nagie ciało małego Chrystusa o jasnej karnacji, który półleżąc na lewej ręce Marii, głowę i spojrzenie kieruje w bok.

Rysy wyraziste, twarz owalna, nawet pucołowata.

W dłoniach trzyma jabłko ze złoconym krzyżem.

Rzeźba ustawiona jest na drewnianym, wielokrotnie i mocno oprofilowanym prostopadłościennym

71

72

KIJEWO KRÓLEWSKIE

Piotr Winter

Dane o kościele, odpustach, kontakcie i dojeździe – pozycja katalogowa 11.

73

KIJEWO KRÓLEWSKIE

cokole z prostokątnymi otworami od przodu na drążki, umożliwiające przenoszenie figury; pełni rolę feretronu w kościele parafialnym pw. św.

Wawrzyńca w Kijewie Królewskim. Jest to jedno z tych przedstawień dewocyjnych, które częstokroć niezależne są od przestrzeni liturgicznej. Nie wiadomo, gdzie ukształtował się ten typ figury Marii z Dzieciątkiem, prawdopodobnie są to Czechy, skąd upowszechnił się na resztę Europy.

74

INOWROCŁAW

13. KOWALEWO POMORSKIE

miasto w powiecie golubsko-dobrzyńskim

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Biskupa Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w polu środkowym ołtarza głównego, za zasuwą z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem

Rzeźba z lipowego drewna, datowana na koniec XIV stulecia, przedstawia ukoronowaną Matkę Bożą z Dzieciątkiem na lewej ręce i bogato zdobionym berłem królewskim w dłoni prawej. Postać Matki Bożej nieznacznie przegięta, co nadaje Jej kształt lekko zarysowanej litery „S”. Madonna ma na sobie złotą suknię z rękawami, spowitą lekkim, złotym płaszczem z zielonym podbiciem, przy czym zieleń może symbolizować nadzieję zbawienia, czystość i pokorę. Jej twarz, okolona jasnymi, opadającymi na ramiona włosami, tchnie lirycznym spokojem.

Pogodny nastrój Marii podkreśla Jej niepospolitą urodę, wyrażoną wpatrzonymi w dal dużymi oczami, łukami ciemnych brwi, wąskim, prostym nosem, wreszcie dyskretnym uśmiechem delikatnych, czerwonych ust. Urodą, wdziękiem i elegancją przywodzi Ona na myśl światową damę, stanowiącą obiekt westchnień średniowiecznych poetów. Pięknu Madonny nie odpowiada twarzyczka pyzatego, nagiego Dzieciątka Jezus, o prostych, jasnych włosach, które prawą rączkę unosi w geście błogosławieństwa, w lewej zaś dzierży złote jabłko królewskie. Koloryt ciał obu postaci utrzymano w naturalnej karnacji.

75

KOWALEWO POMORSKIE

Nie wiadomo, kto jest twórcą dzieła i gdzie ono powstało (być może w pracowni rzeźbiarskiej niedalekiego Torunia). Niewykluczone, iż rzeźba pochodzi z kowalewskiego zamku krzyżackiego (później starościńskiego), zniszczonego podczas szwedzkiego potopu, albowiem w kaplicy zamkowej znajdowały się dwa bliżej nieokreślone gotyckie wizerunki maryjne. Jakkolwiek było, w XVIII w. opisywana figura znajdowała się na pewno w kowalewskiej świątyni. Otaczał ją już wtedy lokalny kult, skutkujący w drugiej połowie rzeczonego stulecia parafialną koronacją Marii i Dzieciątka oraz przybraniem obu postaci w srebrną, rokokową sukienkę.

Ta właśnie sukienka, złocone korony i berło padły łupem złodziei, którzy w 1982 r. włamali się do kowalewskiego kościoła. Figurę wywieźli za miasto i porzucili, a lewą rączkę Dzieciątka utrącili. Rzeźbę wkrótce odnaleziono, lecz dopiero w 1995 r. poddano ją kilkumiesięcznym zabiegom konserwatorskim w celu uzupełnienia braków i odtworzenia pierwotnego wyglądu. Po odnowieniu oraz nałożeniu nowych koron figura powróciła na swoje miejsce we wnęce ołtarza głównego. Co ciekawe, kult maryjny w parafii przeżywa obecnie rozkwit, do czego paradoksalnie przyczyniła się kradzież sprzed ponad 30 lat.

Parafię ufundował zakon krzyżacki, zapewne razem z lokacją miasta około 1275 r. Zachowany do dziś ceglany, salowy kościół parafialny wzniesiono najprawdopodobniej na początku XIV stulecia.

Obiekt ów w 2. połowie XIV lub na początku XV w. wydłużono o dwa przęsła, a na przełomie XVII i XVIII stulecia gruntownie odnowiono, co pociągnęło za sobą barokizację świątynnego wnętrza, nadbudowę wieży nad gotyckim szczytem zachodnim oraz dobudowę kaplicy do muru południowego. Świątynia, co wyjątkowe, zajmuje północno-zachodnią pierzeję rynkową. Wystrój kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w. Barokowy ołtarz główny, ozdobiony opisaną figurą, powstał około 1700 r. Wnękę na Matkę Bożą Kowalewską urzą-

76

dzono w obramieniu z piętnastoma malowanymi medalionami, prezentującymi tajemnice różańca.

Rzeźbę przesłania zasuwa z olejnym obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem z XIX stulecia.

 Odpusty: 6 grudnia lub niedziela po – św. Mikołaja 26 lipca lub niedziela po – św. Anny  Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja Biskupa Plac 700-lecia 24 87-410 Kowalewo Pomorskie tel. (56) 684 20 35 strona internetowa: www.parafia.kowalewopomorskie.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 15 oraz drodze wojewódzkiej nr 554. Stacja kolejowa i przystanek autobusowy PKS.

KOWALEWO POMORSKIE

Lech Łbik

78

INOWROCŁAW

14. LEMBARG

wieś w powiecie brodnickim

Kościół pw. śś. Piotra i Pawła Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w ołtarzu głównym (ustawiona na konsoli, bywa zasłonięta zasuwą z obrazem przedstawiającym Jezusa Chrystusa i św. Piotra) Drewniana rzeźba wyobrażająca Matkę Bożą trzymającą na lewej ręce małego Jezusa powstała w latach 1520–1530. Postaci ubrane są w haftowane złotą nicią sukienki o purpurowym podbiciu, a na głowach mają zamknięte korony zwieńczone równoramiennymi krzyżami osadzonymi w kulach, z końca XVIII w., wykonane najprawdopodobniej w złotniczym warsztacie w Toruniu. Takie przystrojenie figury oraz zawieszone wokół niej srebrne i metalowe wota świadczą o dawnym kulcie. Strojne sukienki dokładnie przykrywają szczegóły figury.

Gdybyśmy je zdjęli, zobaczylibyśmy Matkę Bożą stojącą we wdzięcznym kontrapoście. Jej głowa, okolona lekko skręconymi pasmami włosów, jest nieproporcjonalnie duża w porównaniu z resztą ciała. Jej twarz pozbawiona jest emocji, wygląda tak, jakby się nad czymś głęboko zamyśliła. Sylwetkę spowija suty, złocony płaszcz, spływający miękkimi fałdami aż do podstawy. W prawej, wyciągniętej do przodu ręce Maria trzyma berło, na lewym przedramieniu prezentuje nagie Dzieciątko.

Mały Jezus patrzy w dal, w prawą stronę, prawą rączkę opiera o szyję Madonny, lewą podtrzymuje królewskie jabłko, które opiera też o lewą nóżkę, swobodnie założoną na prawą.

79

Historia parafii w Lembargu sięga początków XIV w. W czasie tak zwanej wojny głodowej w 1414 r. oraz wojny trzynastoletniej (1454–1466) świątynia została poważnie uszkodzona. Pod koniec XV i na początku XVI w. odbudowano ją i ponownie konsekrowano w 1507 r. Gotycki kościół wyróżnia dostawiona od zachodu czworoboczna wieża. Na sklepieniu i na ścianie zachodniej zachowała się polichromia z 1700 r. pędzla Stanisława Cichoniowskiego z Chełmna.

LEMBARG

Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 29 czerwca – śś. Piotra i Pawła niedziela po 2 listopada – Matki Bożej Nieustającej Pomocy  Kontakt: Parafia pw. śś. Piotra i Pawła Lembarg 18 87-330 Jabłonowo Pomorskie tel. (56) 498 08 23  Dojazd: Miejscowość położona około 1 km na zachód od drogi wojewódzkiej 543. Komunikacja autobusowa PKS.

15. LUBRANIEC

miasto w powiecie włocławskim

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Szkaplerznej Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, na tabernakulum ołtarza głównego Rzeźba z drewna lipowego, datowana na początek XVI w. (ok. 1520 r.), z tyłu spłaszczona, przyścienna, przeznaczona do frontalnego oglądu.

Przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem na lewej ręce. Madonna odziana w beżową szatę spodnią na wąskich ramiączkach i długą do ziemi błękitną suknię z rękawami, wyróżniającą się dużym dekoltem oraz wysokim stanem, zaznaczonym przepaską powyżej talii. Na suknię narzucony niedbale obszerny, czerwony płaszcz o sztywno łamiących się fałdach, przerzucony przez lewe ramię Madonny i podtrzymywany prawą ręką. Głowa dziewczęcej Marii, zbyt wielka w proporcji do całego szczupłego ciała, lekko pochylona ku lewemu barkowi.

Twarz owalna i rumiana, zarysowany podbródek, usta ładnie wykrojone, nos prosty, oczy kształtne, włosy ciemne, kręcone, opadające na plecy. Nagie, pulchne Dzieciątko Jezus ma ciemne, krótkie włosy oraz pogodną i rumianą twarz. Prawą rączkę unosi w geście błogosławieństwa, lewą zaś, zgiętą w łokciu, trzyma przy boku, nad lewą nóżką. Koloryt ciał obu postaci utrzymany jest w naturalnej karnacji.

Pod nogami Madonny znajduje się półksiężyc z twarzą starszego mężczyzny. Kiedyś zapewne złoty, obecnie w odcieniu czerwieni. Jego obecność odpowiada opisowi Niewiasty Apokaliptycznej z XII rozdziału Objawienia św. Jana Ewangelisty.

Niewiasta ta była obleczona w słońce, miała koronę

81

82

LUBR ANIEC

Miejscowy kościół parafialny, niewątpliwie drewniany, istniał od jakiegoś czasu w 1325 r.

Kolejną, murowaną świątynię wzniesiono w latach 1495–1497 z fundacji możnego i wpływowego właściciela Lubrańca, Grzegorza Lubrańskiego.

Przy świątyni Lubrański osadził kanoników regularnych św. Augustyna, którzy prowadzili parafię do kasacji klasztoru w 1819 r. Dzisiejszy kościół, postawiony na miejscu późnogotyckiego, z częściowym wykorzystaniem jego murów, zbudowano w stylu neogotyckim w latach 1905–1906, według projektu architekta Tomasza Pajzderskiego. Jest to budowla jednonawowa, z prosto zamkniętym prezbiterium, wzbogacona o nawę poprzeczną oraz wyniosłą wieżę od zachodu. Wystrój wnętrza pochodzi głównie z 1. połowy XX stulecia. Uzupełniają go pojedyncze obiekty z poprzedniej świątyni, w tym gotycka kamienna tablica erekcyjna z datą 1497, upamiętniająca jej ówczesną fundację oraz budowę

83

LUBR ANIEC

z gwiazd i księżyc pod stopami, i porodziła syna, porwanego następnie do tronu Boga. Wizję Janową zredukowano w lubranieckiej rzeźbie do osobliwego, uosobionego księżyca. Pewne treści niosą też kolory stroju, z których błękitny jest symbolem nieba i uduchowionej wiary, czerwień z kolei oznacza miłość i królewski majestat.

Lubraniecką figurę różni od wielu innych wizerunków maryjnych brak insygniów królewskich w postaci korony, berła i jabłka, które Matkę i Syna wynoszą wprost do godności władców świata i nieba.

Co więcej, tamtejsza Madonna nie nosi ponadczasowych, monarszych w istocie szat, ale jest odziana w strój, który odpowiada modzie z doby kończącego się gotyku i pojawiającego się pomału renesansu. Dotyczy to zwłaszcza renesansowej już sukni, w jakiej mogła paradować zamożna mieszczka z większego, przejętego włoskimi nowinkami ośrodka. Nie sposób określić, kto i gdzie wykonał opisaną figurę, niemniej przerysowanie anatomiczne postaci Madonny oraz pewna blokowość kompozycji wskazują na prowincjonalny warsztat rzeźbiarski, być może lokalny – kujawski albo wielkopolski.

LUBR ANIEC

(większość zabytkowego wyposażenia z rozebranego kościoła wyeksponowano w Muzeum Parafialnym, usytuowanym na piętrze północnej przybudówki przy prezbiterium).

W prawym ołtarzu bocznym uwagę zwraca otoczony dawnym kultem nowożytny, gruntownie przemalowany w XIX w. obraz św. Józefa z Dzieciątkiem w srebrnej, barokowej sukience z początku XVIII w., do której w drugiej połowie tego stulecia dodano rokokowe korony. Ołtarz główny, z opisaną figurą maryjną, zawiera w partii centralnej rzeźbioną scenę chrztu Jezusa w Jordanie.

Osobliwością Lubrańca są różne wezwania parafii (św. Jana Chrzciciela) i obecnego kościoła parafialnego (Matki Bożej Szkaplerznej). Wcześniejsza świątynia pozostawała, jak parafia, pw. św. Jana Chrzciciela.

Lech Łbik

 Odpusty: 19 marca – św. Józefa 24 czerwca – św. Jana Chrzciciela 16 lipca lub niedziela po – Matki Bożej Szkaplerznej  Kontakt: Parafia pw. św. Jana Chrzciciela ul. Świętego Józefa 2 87-890 Lubraniec tel. (54) 286 20 64 strona internetowa: www.parafia-lubraniec.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 270. Przystanek autobusowy PKS.

84

16. MARKOWICE

wieś w powiecie mogileńskim

Kościół i klasztor pooblacki pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Sanktuarium Matki Bożej Królowej Miłości i Pokoju Pani Kujaw w Markowicach – bazylika mniejsza Figura Madonny z Dzieciątkiem, w świątyni, w ołtarzu głównym (pole środkowe, przesłonięte zasuwą z obrazem Tronującej Madonny z Dzieciątkiem) Wysmukła figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, z drewna lipowego, polichromowana, powstała w latach 1470–1480 w warsztacie śląskim. Przedstawia ona postać młodej, ciemnowłosej Marii z Dzieciątkiem na lewym przedramieniu. W prawej dłoni trzyma berło. Mały Jezus wychyla się do przodu, w lewej ręce ma królewskie jabłko, prawą opiera na piersi Madonny. Figurę wyróżnia bardzo wydłużona dolna część ciała, spowita w ciężką, fałdowaną, srebrzoną suknię, spod której widać spiczasty lewy trzewik. Oryginalna jest górna część rzeźby, poniżej pasa uzupełniona w 1948 r. przez konserwatora Henryka Kucharskiego z Poznania.

W tradycji ludowej nazywana jest Upartą Madonną, bo nie chciała opuścić Markowic.

Zanim figura Madonny z Dzieciątkiem znalazła się w polu środkowym rokokowego ołtarza głównego w kościele w Markowicach, przebyła bardzo długą

85

MARKOWICE

drogę. W rzeźbiarskim warsztacie gdzieś na Śląsku Jej uroczą figurkę wykonał z lipowego drewna anonimowy artysta. Było to w latach 1470–1480. Najpierw stanęła we wnętrzu klasztoru Cysterek w Trzebnicy.

Stamtąd trafiła do Strzelna, gdzie ozdobiła wnętrze kolejnego klasztoru, tym razem norbertanek. I tutaj zatrzymała się do 1630 r. Nie był to niestety dobry rok. Na Strzelno i okolicę spadła epidemia cholery.

Siostry zapakowały na wozy to, co najcenniejsze, i uciekły, razem ze swoim spowiednikiem, ks. Michałem Widzyńskim, do Markowic. Tutaj duszpasterz miał objąć parafię. Na razie jednak należało nieść posługę chorym, a ci szukali też pocieszenia, modląc się do przywiezionej przez norbertanki figury drobnej, uśmiechniętej Matki Bożej z Dzieciątkiem. Właściciele Markowic, Helena i Andrzej Bardzcy, w 1636 r. ufundowali drewnianą kaplicę dla figury, do której zaczęli pielgrzymować wierni.

Sami Bardzcy mieli za co być wdzięczni Madonnie.

Dzięki błaganiom wyzdrowiała ich córka Marianna.

Kilka lat później, w 1642 r., małżeństwo Bardzkich, Marianna z Leszna i Anna z Rozdrażewskich sprowadzili do Markowic z bydgoskiego klasztoru kilku karmelitów i tu ufundowali dla nich nową siedzibę. I chociaż norbertanki zabiegały o powrót figury do Strzelna, to Matka Boża z Dzieciątkiem, pod opieką karmelitów, została w Markowicach.

Sława tego cudownego miejsca docierała coraz dalej, przybywało coraz więcej pątników, podjęto więc decyzję o wzniesieniu nowego, murowanego kościoła (1763–1765) i klasztoru (1767–1774). W 1825 r. nastąpiła kasacja klasztoru Karmelitów przez władze pruskie. Po niej opiekę duszpasterską sprawowała parafia Ludzisko. Na odpusty przybywało wciąż wielu wiernych. Po okresie zaborów, w 1921 r. do Markowic przybyli Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej. Ks. kard. Edmund Dalbor przekazał im w zarząd pokarmelitański klasztor i opiekę nad sanktuarium. Ojcowie oblaci energicznie zabrali się do renowacji kościoła i klasztoru, tak że wkrótce Markowice stały się kolebką polskiej prowincji oblackiej. Tu powstał też nowicjat. W czasie II wojny światowej Niemcy, doceniając wartość zabytkową

86

87 MARKOWICE

MARKOWICE

figury, postanowili zabrać ją do muzeum w Berlinie.

Z narażeniem życia dwaj bracia oblaci ukryli ją w gospodarstwie państwa Roszaków. Tak szczęśliwie przetrwała okupację. W czerwcu 1965 r. ks. kard.

Stefan Wyszyński koronował figurę, nadając jej tytuł Królowej Miłości i Pokoju Pani Kujaw. W 2013 r. zakończyło działalność seminarium, oblaci opuścili to miejsce, a sanktuarium w Markowicach przeszło pod zarząd archidiecezji gnieźnieńskiej.

O bogatej historii tego miejsca przypomina Muzeum Markowickiego Sanktuarium, gdzie zgromadzono fotografie, obrazy, dokumenty, paramenty liturgiczne.

Co roku do Markowic przybywają pielgrzymki z Pakości. Pierwszą zorganizowano w XVIII w., kiedy na miasto spadła epidemia cholery. Madonna Markowicka wysłuchała błagań i od tej pory po kres czasu mieszkańcy Pakości wędrują do sanktuarium.

Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 1. niedziela lipca – główny odpust Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny 2. niedziela lipca – odpust chorych  Kontakt: Sanktuarium Matki Bożej Królowej Miłości i Pokoju Pani Kujaw Markowice 5 88-320 Strzelno tel. (52) 318 17 67 e-mail: sanktuarium@markowice.eu strona internetowa: www.markowice.eu Muzeum otwarte w sobotę: 10.00–14.00, w niedzielę: 10.00–16.00, w dni powszednie po telefonicznym uzgodnieniu – tel. (52) 318 17 64  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 25, posiada komunikację autobusową PKS.

88

17. NIEŻYWIĘĆ

wieś w powiecie brodnickim, w gminie Bobrowo

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w ołtarzu głównym Drewniana rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, polichromowana, z początku XVI w. Stojąca postać Madonny na prawej, ugiętej ręce trzyma Dzieciątko, a lewą dłonią podtrzymuje stopy Jezusa.

Ubrana w długą, jasnoniebieską suknię z małym dekoltem wokół szyi. Purpurowy płaszcz ze złoceniami okrywa ramiona i opada mięsistą kaskadą z fałdami w dół. Ręce są ugięte, okryte bogato drapowanymi rękawami. Głowa Madonny owalna, osadzona na krótkiej szyi, z twarzą o łagodnych rysach. Po bokach głowy czarne, modelowane włosy, opadające na ramiona. Na głowie Maryi spoczywa złota korona królewska. Dzieciątko z twarzą w lekkim prawym profilu, w dłoniach trzyma szczygła.

Mały Jezus ubrany jest w złocone szaty, a na głowie ma królewską koronę.

Parafię przypuszczalnie utworzono na przełomie XIII i XIV w., a świątynię wybudowano w 1. połowie XIV w. Podczas wojny trzynastoletniej, podobnie jak wiele innych kościołów, świątynia w Nieżywięciu została poważnie uszkodzona.

W 1609 r. kościół został odnowiony i przypuszczalnie w tym też czasie jego patronem został św.

Jan Chrzciciel. Dalsze prace renowacyjne zostały przeprowadzone w XVIII w. i w latach 1882, 1957 oraz 1964.

89

Jest to gotycka, jednonawowa, orientowana, ceglana budowla z czterokondygnacyjną, ośmioboczną wieżą od zachodu. We wnętrzu na szczególną uwagę zasługuje okazały regencyjny ołtarz główny, wykonany po 1730 r., zwieńczony baldachimem wspartym na czterech wolno stojących kolumnach i z dwiema kolumnami dźwigającymi belkowanie i rzeźby aniołów.

NIEŻYWIĘĆ

Krzysztof Bartowski

 Odpusty: niedziela po 24 czerwca – Narodzenia św. Jana Chrzciciela niedziela po 29 sierpnia – Męczeństwa św. Jana Chrzciciela  Kontakt: Parafia pw. św. Jana Chrzciciela Nieżywięć 31 87-326 Nieżywięć tel. (56) 495 17 19  Dojazd: Miejscowość położona około 4 km na północ od drogi wojewódzkiej nr 548, nie posiada komunikacji autobusowej.

91 NIEŻYWIĘĆ

92

INOWROCŁAW

18. NOWE

miasto w powiecie świeckim

Kościół filialny pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego (dawny kościół franciszkański) Figura Matki Bożej Bolesnej, w ołtarzu głównym Rzeźba Matki Bożej powstała pod koniec XIV w., niestety nie znamy jej wykonawcy, choć niewątpliwie twórca czerpał inspiracje z ośrodka toruńskiego, widoczne głównie w sposobie kształtowania fałd i kaskadowego ułożenia szat. Wykonana została z drewna lipowego, polichromowana i złocona.

Naturalnych rozmiarów, wysmukła postać Marii pełna jest harmonii i kobiecego wdzięku. Uwagę przykuwa piękna, owalna twarz o regularnych rysach i wyjątkowym wyrazie zdziwienia w spojrzeniu. Układające się miękkimi fałdami srebrne maforium okrywa szczelnie głowę i opada w dekoracyjnym festonie na piersi. Matka Boża ujmuje lewą ręką brzeg chusty, a odwróconą dłonią osłania się w geście zatrwożenia. Brzegi złoconego płaszcza, spięte na piersiach, tu i ówdzie odsłaniają spodnią suknię i okrywają w całości ciało Marii, a jego poły spływają miękkimi, mięsistymi fałdami, załamując się nieznacznie dopiero u samego dołu. Wysoki poziom wykonania, dbałości o najdrobniejszy szczegół świadczą o proweniencji rzeźby z jednego z lepszych warsztatów tego okresu.

Rzeźba pochodzi z grupy pasyjnej – Grupy Ukrzyżowania, w skład której wchodziła także rzeźba św. Jana i figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Całość

93

NOWE

była wcześniej eksponowana na łuku tęczowym kościoła, lecz nie stanowiła jednorodnego stylistycznie zespołu, ponieważ rzeźba Ukrzyżowanego powstała w okresie późnego gotyku, około 1520 r. Domniemywać można, że wcześniejsza rzeźba nie zachowała się i została wówczas zastąpiona obecną. W latach 1983–1985 dokonano pierwszej konserwacji zespołu przez konserwatorów w Gdańsku oraz ponownie w latach 2012–2014 polichromii rzeźby Matki Bożej Bolesnej – w Toruniu. Dzisiaj Grupę Ukrzyżowania z wyróżniającą się figurą Madonny podziwiać można na mensie ołtarzowej ołtarza głównego.

Poczesne miejsce w inwentarzu średniowiecznej architektury Polski północnej zajmuje kościół pofranciszkański w Nowem. Kościół ten i przyległe doń od strony południowej, dziś już nieistniejące, zabudowania klasztorne usytuowane były w południowo-wschodnim narożniku miasta, w ciągu murów miejskich. Swój dawny charakter stosunkowo najlepiej zachowało trójbocznie zamknięte prezbiterium, o bardzo wydłużonych proporcjach, pod którym znajduje się dostępna dawniej od jego wnętrza krypta z około 1311 r. Konwent franciszkański przybył tutaj w 1282 r., a w 1542 r. kościół przeszedł w ręce protestantów. Jednak już w 1581 r. klasztor przekazany został na powrót katolikom i administrowany był przez biskupa kujawskiego. Spustoszony klasztor objęli jednak w końcu bernardyni, sprowadzeni tu w 1604 r. przez kasztelana chełmińskiego Jerzego Konopackiego. Powstały wówczas trzy kaplice przykościelne: Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii, św. Franciszka oraz grobowa Konopackich, wymieniana już w 1604 r.

W czasie wojen szwedzkich, w 1627 i 1656 r., zarówno klasztor, jak i kościół doświadczyły wielkich zniszczeń. Jednak już w 1658 r. przystąpiono do ich usunięcia. Artystycznie najbardziej istotnym przedsięwzięciem tej odbudowy było przykrycie prezbiterium ozdobnym drewnianym stropem. Zdobiło go między innymi osiem płaskorzeźbionych medalionów ze scenami maryjnymi: Zwiastowaniem, Niepokalanym Poczęciem, Narodzeniem Chrystusa,

94

Piotr Winter

 Odpusty: 14 sierpnia – św. Maksymiliana Marii Kolbego  Kontakt: Parafia pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty ul. Krótka 7 86-170 Nowe tel. (52) 332 75 11 e-mail: pnowe@diecezja-pelplin.pl strona internetowa: www.parafianowe.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 91, posiada komunikację autobusową PKS.

95

NOWE

Pokłonem Trzech Króli, Ofiarowaniem w Świątyni, Wniebowzięciem, Koronacją i Triumfem Marii.

Strop malował niejaki Malthus Scholler.

Niestety wiek XIX przyniósł zagładę klasztoru i znaczne zmiany wyglądu kościoła. W 1823 r. zniesiono konwent nowski, a w 1838 r. przewłaszczono budynki na rzecz gminy ewangelickiej. Klasztor rozebrany został w 1844 r., a kościół nieco później zamieniono na zbór. W 1899 r. pożar strawił część miasta, spłonął także kościół pobernardyński.

Spaliły się wszystkie jego drewniane elementy, a nadto zawaliły się sklepienia korpusu nawowego, na które przewrócił się szczyt zachodni. Odbudowa, przeprowadzona w latach 1899–1902, stała się okazją do wprowadzenia wielu, poprzednio nieistniejących, elementów (np. wieży), utrzymanych w duchu neogotyckim. W zachodnim przęśle nawy głównej i w nawie północnej wybudowano masywne empory. Od końca lat 70. XX w. świątynia służy jako kościół filialny parafii pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty. Ołtarz główny pochodzi z zaadoptowanej kompozycji XVI-wiecznej Grupy Ukrzyżowania z nowskiej fary.

96

19. NOWE

miasto w powiecie świeckim

Kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty Pieta, w tak zwanym Skarbczyku, wydzielonym kratą po prawej stronie nawy, przy prezbiterium

Rzeźba przedstawiająca Matkę Bożą z martwym Chrystusem w typie Piety wykonana została na początku XV w. w warsztacie pomorskim. Wyrzeźbiono ją z drewna lipowego, potem całość przemalowano, oddając karnację ciał i koloryt szat, miejscami delikatnie pozłocono i ustawiono na masywnej podstawie. Co wyjątkowe, w dramatycznej scenie brak więzi emocjonalnej między postaciami. Skupiona, wyrazista i zatroskana twarz Marii skierowana jest na wprost, a nie ku Chrystusowi. Madonna jedną ręka podtrzymuje bezwładne ciało Syna, a w drugiej, uniesionej, trzyma krótki miecz. Głowę Marii okrywa miękko udrapowane maforium, opadające na plecy, a ciało szczelnie opina złocony płaszcz, szerokimi fałdami i kaskadami spływając ku dołowi, spod którego przeziera spodnia suknia. Ciało Chrystusa, wymodelowane dość schematycznie, z widocznymi krwawymi ranami, okryte na biodrach złotym, delikatnie zarysowanym perizonium. Lewa ręka spoczywa wzdłuż ciała, a prawa bezwładnie opada w dół. Głowa lekko odchylona do tyłu, okolona cierniową koroną o gęstych, mięsistych splotach. Twarz Jezusa

97

NOWE

pociągła, z gęstym, ciemnym zarostem, o wyrazistych rysach, z przymkniętymi, głęboko osadzonymi oczami. Rzeźba była poddana w 1974 r. pracom konserwatorskim, które odtworzyły i odsłoniły pierwotny wygląd figur, ich kolorystykę i złocenia.

Kościół farny to główny zabytek w malowniczym Nowem. Usytuowany jest w północno-zachodniej części miasta, w sąsiedztwie dawnej linii murów miejskich. Budowany był od połowy XIV w. przez około 100 lat, przypuszczalnie w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Prace budowlane ruszyły najpewniej po krzyżackiej lokacji Nowego, która nastąpiła 2 stycznia 1350 r. Sądząc z datacji nowskich malowideł ściennych, zwłaszcza św.

Krzysztofa, ukończono je w połowie XV w. Na przestrzeni wieków świątynia była wielokrotnie przebudowywana, ale w pełni zachowała swój średniowieczny charakter, jako znakomity przykład halowego gotyku pomorskiego. Schodkowe przypory i wysmukłe, ostrołukowe okna stanowią o urodzie budowli, jednak główną ozdobą zewnętrzną kościoła są trzy szczyty, stanowiące jedno z najwybitniejszych osiągnięć architektury gotyckiej na terenie Polski północnej. Charakterystyczna jest bocznie ustawiona wieża. Co najmniej od połowy XIV w. patronem parafii pozostaje św. Mateusz Apostoł i Ewangelista. Około połowy XVI w. oba nowskie kościoły przejęli luteranie. Nadali oni swoim zwyczajem wnętrzu fary biały wystrój, białkując jej ściany. Gdy w 1822 r. zmarł ostatni nowski zakonnik, bernardyn ojciec Roman Wax, mienie pobernardyńskie rozdysponowano. Kilka ołtarzy i innych elementów otrzymała nowska fara.

W latach 1911–1914 przeszła ona gruntowną przebudowę według projektu berlińskiego architekta Bäckera. Sylweta świątyni, mimo tych ingerencji, zachowała jednak swój gotycki charakter i do dziś określa panoramę miasta, nadając jej szczególny urok. Podczas skuwania tynków odnaleziono pozostałości bogatych gotyckich malowideł ściennych, przedstawiających świętych, postaci biblijne i symbole chrześcijańskie, które stanowią główną ozdobę

98

kościoła. W okresie międzywojennym powstały też polichromie autorstwa Władysława Drapiewskiego.

Z farą nowską związani byli właściciele dóbr kozieleckich (członkowie rodu Konojadzkich herbu Prawdzic), którzy mieli w niej swą kryptę grobową.

Piotr Winter

 Kontakt: Parafia pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty ul. Krótka 7 86-170 Nowe tel. (52) 332 75 11 e-mail: pnowe@diecezja-pelplin.pl strona internetowa: www.parafianowe.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 91, posiada komunikację autobusową PKS.

NOWE

 Odpusty: niedziela przed lub po 21 września – św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty

100

INOWROCŁAW

20. NOWE

miasto w powiecie świeckim

Kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty Pieta, w tak zwanym Skarbczyku, wydzielonym kratą po prawej stronie nawy, przy prezbiterium (pochodzi z dawnej bramy miasta) Rzeźba, wykonana z drewna lipowego, polichromowana i złocona, powstała w jednym z warsztatów pomorskich w 1. połowie XVI w.

Pieta to całopostaciowe przedstawienie pasyjne, ukazujące pełną emocji scenę z młodą, dziewczęcą Matką Bożą, trzymającą na kolanach martwe ciało Chrystusa. Delikatne, smukłe dłonie Matki z jednej strony podtrzymują sztywne ciało zmarłego Syna, z drugiej czule obejmują Jego złożone ręce. Łagodna, pełna wyrazu twarz Matki z troską, skupieniem i smutkiem spogląda na martwe oblicze zmarłego. Charakterystyczną cechą dla rzeźb w typie Piety jest emocjonalna więź między postaciami, wyrażana w gestach i spojrzeniu.

Głowa Marii jest lekko pochylona, skierowana ku leżącemu Synowi i nakryta maforium, opadającym fałdami na piersi. Ciało okrywa błękitny płaszcz z żółtym podbiciem obwiedziony złotą lamówką, kształtowany szerokimi, łamanymi fałdami z kaskadowym układem u dołu. Spod niego widoczna jest brązowa suknia i czubki butów. Nagie ciało Chrystusa okryte jest jedynie białym perizonium, z widocznymi śladami krwawych ran. Nogi są bezwładne, złożone blisko siebie, a dłonie spoczywają

101

NOWE

na rękach Marii, co podkreśla bliski związek między postaciami. Głowa Jezusa, z twarzą o wyrazistych rysach, z przymkniętymi oczami, odchylona w tył. Charakterystyczna, okolona ciemną brodą, z długimi włosami, na których znajduje się korona cierniowa. Rzeźba do 3. ćwierci XX w. przetrwała jako silny destrukt. W 1974 r. poddana została konserwacji, w wyniku której odtworzono część utraconych elementów figur, a całość ponownie przemalowano i wyzłocono.

Zanim rzeźba trafiła najpierw na plebanię, a potem do skarbczyka kościelnego, stała w niszy usytuowanej w jednej z bram miasta. Imponujące obwarowania miejskie, obejmujące cztery bramy, trzy furty i 16 wież obronnych, pochodziły jeszcze z czasów krzyżackich; do dzisiaj zachował się ciąg obwarowań o długości około 500 metrów i fragmenty 13 wież miejskich.

Piotr Winter

Dane o kościele, odpustach, kontakcie i dojeździe – pozycja katalogowa 19.

21. OBORY

wieś w powiecie golubsko-dobrzyńskim, w gminie Zbójno

Kościół klasztorny i parafialny oo. Karmelitów pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny.

Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Pieta, w polu środkowym ołtarza głównego Rzeźba z lipowego drewna, z wydrążonym tyłem, datowana na przełom XIV i XV w. lub 1. połowę XV stulecia. Przedstawia siedzącą Matkę Bożą, trzymającą na kolanach ciało umęczonego, zdjętego z krzyża Chrystusa. Pochodzi z Bydgoszczy, z dawnego klasztoru Karmelitów, ufundowanego w latach 1397–1398. Do położonych w sercu ziemi dobrzyńskiej Obór trafiła w 1605 r. w bagażu bydgoskich zakonników, których do swej wsi sprowadzili małżonkowie Łukasz i Anna Rudzowscy, aby zasiedlili ufundowany tam dla nich karmelitański klasztor.

Jeśli wierzyć późniejszej tradycji, Pieta już w Bydgoszczy zasłynęła cudami. Następne wydarzyły się z jej przyczyny w Oborach. Kiedy jednak w 1617 r. karmelitański konwent oborski uniezależnił się w pełni od bydgoskiego, bracia macierzystego klasztoru zażądali zwrotu gotyckiej figury. Doszło

103

104

OBORY

105

OBORY

do targów, zakończonych dopiero po dziesięciu latach. W tym czasie Pieta dwukrotnie wracała do Bydgoszczy i tyle razy z niej wyjeżdżała. Rzecz obrosła w legendę, wedle której figura dwakroć odwożona do Bydgoszczy i tam pilnowana, sama – bez ludzkiej pomocy – powracała do Obór.

W stosunkowo niewielkim wizerunku dominuje Madonna w królewskich szatach. Jej głowę, nieco za dużą w proporcji do całej sylwetki, spowija srebrny, mieniący się złotem welon, który opada na plecy. Suknia z wysokim stanem w takim samym kolorze, przepasana jest pod biustem i niżej rurkowato marszczona. Pas i lamówka sukni złote, złoty też obszerny, mocno pofałdowany dołem płaszcz z błękitnym podbiciem (złoto symbolizuje boskość, srebro – czystość Marii, błękit – Jej rozpacz).

Młoda jeszcze, dostojna Madonna pochyla się nad martwym Zbawicielem. Twarz ma szlachetną, pociągłą, z nieznacznie zadartym, wydatnym nosem i wyrazistymi, półprzymkniętymi oczami. Bije od Niej spokój, podszyty cichą melancholią w zderzeniu z majestatem śmierci.

Złożony na kolanach Matki, leżący sztywno Chrystus jest wprawdzie dojrzałym, brodatym mężczyzną, lecz ma postać kilkunastoletniego, szczupłego chłopca. Twarz Jezusa pogodna, jakby pogrążona we śnie. Na głowie ma współczesną, metalową i złoconą koronę cierniową. Matka prawą ręką ujmuje Syna za prawy bark i głowę, lewą zaś przytrzymuje Go za prawą nogę nad kolanem, dokąd sięga złota przepaska biodrowa. Ręce Zbawiciela nienaturalnie wyciągnięte i złożone na lewej dłoni Marii. Na dłoniach, stopach i piersi widoczne krwawe rany po gwoździach i włóczni; krwawy zaciek spływa również na prawej nodze.

Dzieło, jak się przypuszcza, zostało wyrzeźbione w prowincjonalnej pracowni z Kujaw (Bydgoszcz?) bądź z ziemi chełmińskiej (Toruń?).

Reprezentuje typ przejściowy pomiędzy Pietą corpusculum (w wolnym tłumaczeniu „opłakiwanie ciałka”) a Pietą z kręgu przedstawieniowego Pięknych Madonn, odznaczającą się poprawnymi proporcjami anatomicznymi Jezusa. Świadome

OBORY

pomniejszenie martwego Zbawiciela miało na celu sprowadzenie Go na powrót do rozmiarów dziecka, gdyż z faktu boskiego macierzyństwa Marii wywodzono wszelkie Jej przywileje i zasługi, włącznie ze współudziałem w zbawczej męce Chrystusa.

Kult Matki Bożej Bolesnej trwa w Oborach od wieków, a jego materialnym wyrazem były i są liczne wota. Wskutek rosnącej liczby niezwykłych łask głowy Matki i Syna przyozdobiono w 1747 r. srebrnymi, pozłacanymi koronami, a dziewięć lat później postać Marii okryto po raz pierwszy srebrnym, rokokowym płaszczem (w późniejszym czasie wykonano jeszcze kilka metalowych sukienek, zdjętych definitywnie po konserwacji figury w latach 1971–1972). Od XVIII stulecia starano się o koronację wizerunku koronami papieskimi.

Ta odbyła się ostatecznie w 1976 r., po czym sanktuarium oborskie rozwinęło się z regionalnego w ponadregionalne.

Klasztor oborski, zrazu drewniany, często się palił. Zachowany do dziś murowany, barokowy obiekt składa się z trójskrzydłowego klasztoru, zbudowanego razem z wieżą w latach 1741–1753, tudzież związanego z nim jednonawowego kościoła, z prosto zamkniętym prezbiterium. Kościół powstał w dwóch etapach: w 1642 r. wzniesiono nawę, a w 1694 r. – prezbiterium. Bogaty, barokowy i rokokowy, wystrój świątynnego wnętrza pochodzi przeważnie z XVIII w. Pietę wystawiono w niszy ołtarza głównego z 1696 r. Kilka lat później wnękę obramowano srebrną, misternie dekorowaną blachą. Obramienie to sporządzono najpewniej z przetopionych plakietek wotywnych, których na pewno użyto w 1750 r. do wykonania srebrnego antepedium ołtarzowego.

Co ciekawe, w 1996 r. Pieta oborska powróciła w swej wiernej kopii do Bydgoszczy, gdzie zdobi odtąd fordoński kościół pw. Matki Boskiej Królowej Męczenników (ul. gen. Mikołaja Bołtucia 5).

Lech Łbik

106

 Kontakt: Klasztor oo. Karmelitów Obory 38 87-645 Zbójno tel. (54) 280 11 59 e-mail: oprzeor@obory.com.pl strona internetowa: www.obory.com.pl  Dojazd: Dojazd z drogi wojewódzkiej nr 556 drogą lokalną przez Pęcherek albo z drogi wojewódzkiej nr 557 drogą lokalną przez Pinino i Chojno. Przystanek autobusowy PKS.

107

OBORY

 Odpusty: 19 marca – św. Józefa 31 maja – Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny 16 lipca lub niedziela po – Matki Bożej Szkaplerznej 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 15 września lub niedziela po – Matki Bożej Bolesnej

108

OBORY

OBORY

Ołtarz główny, sanktuarium w Oborach, 2006 r.

109

110

INOWROCŁAW

22. ORLE

wieś w powiecie radziejowskim

Kościół pw. św. Doroty Figura Madonny z Dzieciątkiem, w świątyni, w ołtarzu głównym (pole środkowe) Rzeźba z lipowego drewna najprawdopodobniej stanowiła element nieistniejącego już ołtarza, na co wskazuje wydrążony zaplecek. Rzeźba jest zachowana fragmentarycznie, brakuje jej podstawy oraz dolnej części. Datowana jest na początek XVI w.

Ukazana we wdzięcznym kontrapoście Maria na lewym przedramieniu trzyma Dzieciątko. Matczynym gestem ujmuje Jego stopy prawą dłonią.

Znawcy średniowiecznych rzeźb wskazują na podobieństwo do figury Madonny z Dzieciątkiem ze Strzelna (poz. katalogowa 33). Przypuszczają też, że mógł ją ufundować biskup kujawski, sprawujący patronat nad kościołem. Do połowy lat 60. XX w. figura znajdowała się na strychu kościoła, w 1975 r. przeniesiono ją do świątyni.

Drewniany kościół pw. św. Doroty powstał w latach 70. XVIII w. Rozbudowano go w okresie międzywojennym. Poza dwiema gotyckimi rzeźbami Madonn zachowały się we wnętrzu XVIII-wieczne figury i ołtarz oraz ambona z XIX w.

W czasie II wojny światowej hitlerowcy przetrzymywali we wnętrzu kościoła robotników przymusowych.

Agnieszka Wysocka

111

 Odpusty: niedziela po 6 lutego – św. Doroty niedziela po 13 czerwca – św. Antoniego

ORLE

 Kontakt: Parafia pw. św. Doroty Orle 46 87-875 Orle tel. (54) 286 92 11 e-mail: parafia.orle@onet.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze lokalnej łączącej drogi wojewódzkie nr 270 i 266. Posiada komunikację autobusową PKS.

23. Orzechowo

wieś w powiecie wąbrzeskim

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, w kościele, w prawym bocznym ołtarzu pw. św. Rocha, z prawej strony nastawy Figura wyrzeźbiona została na początku XVI stulecia, zapewne w warsztacie z kręgu ziemi chełmińskiej. Orzechowska Madonna przedstawiona została frontalnie, w pozie stojącej, nieznacznie odgięta do tyłu. Ręce ma zgięte w łokciach, ułożone na wysokości pasa. Na Jej lewym przedramieniu siedzi, w układzie prezentacji, mały Jezus, z głową zwróconą ku wiernym. Prawą dłonią podtrzymuje wieloznaczny owoc granatu.

W kontekście wizerunku można go postrzegać jako symbol Kościoła, błogosławieństwa Bożego, ale też miłości Oblubienicy i Jej wewnętrznej piękności skrywanej pod zewnętrzną powłoką. Czerwone pestki i sok tego owocu w kolorze charakterystycznym dla krwi są też w dłoni Matki zapowiedzią męczeńskiej śmierci Jej Syna. Maria ubrana w uwspółcześnioną, srebrną suknię, przepasaną pod biustem, ze spódnicą o rytmicznych fałdach (nawiązanie do stylu fałd równoległych środowiska szwabsko-bawarskiego?), spod niej widoczne są spiczaste trzewiki. Na wierzch narzucona, przylegająca do ciała, złota, skąpo drapowana peleryna z połą założoną pod prawą rękę. Na głowie Maryi prosta, książęca korona, spod której opadają na plecy długie, ciemne włosy. Twarz jest modelowana prymitywnie, owalna, pełna, z charakterystycz-

113

114

ORZECHOWO

Parafia w Orzechowie powstała w 1274 r., a w XIV stuleciu wybudowano skromny gotycki kościół kamienny z ceglanymi szczytami. Podczas wojen szwedzkich jednonawowa świątynia uległa

115

ORZECHOWO

nymi, wysoko uniesionymi łukami brwiowymi i prostym nosem oraz wzrokiem skierowanym w nieokreśloną przestrzeń. Madonna nie nawiązuje relacji emocjonalnej z Dzieciątkiem. Sylwetka małego Jezusa o umownej budowie anatomicznej jest nieproporcjonalna, kończyny nazbyt krótkie, z cienkimi rączkami splecionymi na torsie. Głowa, przesadnie duża, została osadzona na krępej szyi, twarz, na której maluje się wyraz zasmucenia, nie przejawia cech dziecięcych. Karnacja postaci, bez wątpienia wtórna, posiada zabarwienie ciemnobeżowe.

Późnogotycka figura łączy elementy stylu łamanego, oszczędnie występujące w opracowaniu płaszcza, z cechami realizmu, zapowiadającymi nowy okres w sztuce.

Pierwotne miejsce ekspozycji figury nie jest znane. Nie można wykluczyć, że pochodzi ona z dawnego ołtarza w typie szafiastego z grupą Sacra Conversazione, na co wskazywałaby rzeźba św. Marii Magdaleny, również znajdująca się w orzechowskiej świątyni, o analogicznych cechach stylowych. Z tym, że miejscowa tradycja wskazuje na pochodzenie figury Matki Bożej z pobliskiego Zajączkowa. Jest to prawdopodobne, bowiem w tej wiosce znajduje się ruina XIII-wiecznej świątyni, w której ostatnią mszę odprawiono w 1834 r. Desekularyzacja mogła przyczynić się do rozdysponowania wyposażenia kościółka na inne okoliczne obiekty. Rzeźba Madonny mogła trafić na nowe miejsce wraz z figurą św. Marii Magdaleny. Jednak biorąc pod uwagę wezwanie świątyni, to rzeźby powstałe w jednym czasie i w jednym warsztacie albo od razu znalazły się w Orzechowie, albo połączyła je przeprowadzka Maryi. Obecnie obie figury stoją po bokach XVII-wiecznej nastawy ołtarzowej. Tak więc problem ten pozostaje w sferze domysłów i lokalnej tradycji.

zniszczeniu. W 1685 r., z inicjatywy Rady Miasta Torunia, została podźwignięta ze zniszczeń.

Wnętrze kościoła zyskało zachowane do dziś wyposażenie barokowo-rokokowe, pochodzące z końca XVII i XVIII w. Wystroju dopełniają wcześniejsze, późnogotyckie rzeźby. Ponadto z epoki średniowiecza pochodzi granitowa kropielnica.

ORZECHOWO

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 22 lipca lub niedziela po – św. Marii Magdaleny  Kontakt: Parafia pw. św. Marii Magdaleny Orzechowo 17 87-213 Ryńsk tel. (56) 688 50 57  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 551, posiada komunikację PKS.

116

24. OSTROMECKO wieś w powiecie bydgoskim

Kościół pw. śś. Mikołaja Biskupa, Stanisława Biskupa i Męczennika i Jana Chrzciciela Figura Matki Bożej Tronującej, na plebanii Figura siedzącej Marii, trzymającej na kolanach Dzieciątko jest najstarszym zabytkiem kościoła w Ostromecku. Wyrzeźbiona została tak, żeby można ją było oglądać tylko od frontu (z tyłu jest płaska, z wydrążonym podłużnym wgłębieniem). Powstała w 2. ćwierci XIV w., ale tak naprawdę w polskiej historii sztuki zaistniała dopiero w 1965 r. dzięki inwentaryzacji zabytków powiatu chełmińskiego. Figura z Ostromecka reprezentuje wczesnogotycki typ Madonny Tronującej, ukształtowany w XIII-wiecznej Francji.

Matka Boża siedzi na tronie, a na Jej lewym kolanie mały Jezus. Postaci były uszkodzone, ale konserwatorzy przypuszczali, że Maria w brakującej prawej ręce trzymała berło, a Jezus prawą rączkę wyciągał w kierunku twarzy Matki. W 2014 r. rzeźba została poddana konserwacji, figurom dokomponowano brakujące kończyny. Prac podjął się zespół kierowany przez Mirosława Wachowiaka z Torunia. Teresa Mroczko, która poddała rzeźbę szczegółowej analizie, zauważyła analogie z rzeźbami apostołów z filarów kościoła farnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Chełmnie. „Zamyślona” Madonna z Dzieciątkiem z Ostromecka powstała w czasie kolonizacji przez zakon krzyżacki ziemi chełmińskiej, gdy

117

118

OSTROMECKO

sztuka, wprowadzana tutaj przez zdolnych artystów i rzemieślników, była analogiczna do tego, co działo się w tym czasie w Nadrenii, a przede wszystkim w Szwabii.

Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 8 maja – św. Stanisława Biskupa i Męczennika 6 grudnia – św. Mikołaja Biskupa  Kontakt: Parafia pw. śś. Mikołaja Biskupa, Stanisława Biskupa i Męczennika i Jana Chrzciciela Ostromecko, ul. Parkowa 2 86-070 Dąbrowa Chełmińska tel. 881 064 644 e-mail: parafiaostromecko@o2.pl strona internetowa: www.ostromecko.parafia.info.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 551, posiada komunikację PKS, a także w sezonie letnim (maj – wrzesień) dojeżdża do Ostromecka linia autobusowa MZK z Bydgoszczy.

119

OSTROMECKO

Murowany kościół w Ostromecku powstał w latach 1630–1932 w miejscu drewnianego.

Fundatorem XVII-wiecznej budowli był ówczesny dziedzic Ostromecka, Jan Dorpowski z Krowiczyna herbu Junosza. Wystrój świątyni jest jednolity, barokowy i późnobarokowy, uzupełniony neobarokowym prospektem organowym.

25. OSTROMECKO wieś w powiecie bydgoskim

Kościół pw. śś. Mikołaja Biskupa, Stanisława Biskupa i Męczennika i Jana Chrzciciela Pieta, w świątyni, we wnęce, w północnej ścianie nawy Drugim skarbem z okresu średniowiecza przechowywanym w kościele w Ostromecku jest drewniana, polichromowana gotycka Pieta. Statua miała być ustawiona przy ścianie, na co wskazuje spłaszczona i wydrążona część tylna. Postaci są sztywno modelowane, widoczne są nieprawidłowości w budowie anatomicznej. Rzeźbiarz wyolbrzymił górną część ciała Madonny w porównaniu z drobniejszą częścią dolną. Maria, siedząca na prostej, niskiej ławie, nie patrzy na umęczone ciało Syna. Odchyla się w prawą stronę i patrzy w dal. Jej schematycznie modelowana twarz nie wyraża głębszych emocji. Warto zwrócić uwagę na strój Marii, bo został opracowany bardzo starannie. Matka Boża nosi charakterystyczną dla wdów chustę, popularną w średniowieczu, tak zwaną podwikę (podwijkę). Duża chusta z białego płótna zasłaniała szyję i boki twarzy. Wiązano ją na czubku głowy i przykrywano drugą chustą. W tym przypadku ciemnoniebieską, wykończoną złotą taśmą. Chusta łączy się kolorystycznie z suknią ułożoną w ciężkie fałdy, opadające aż do podstawy. Chrystus zdjęty z krzyża spoczywa sztywno na kolanach Marii.

Matka podtrzymuje głowę Syna prawą dłonią, lewą rękę złożyła na Jego piersiach. Grupa rzeźbiarska powstała w 2. ćwierci XV w. Złocony ażurowy i ornamentalny barokowy zaplecek powstał jako tło dla figury prawdopodobnie na początku XVIII w.

Agnieszka Wysocka

Dane o kościele, odpustach, kontakcie i dojeździe – pozycja katalogowa nr 24.

120

121 OSTROMECKO

122

OSTROMECKO

26. PAPOWO BISKUPIE gmina wiejska w powiecie chełmińskim

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Biskupa Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, w ołtarzu głównym, w niszy Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem datowana jest na początek XVI w. Rzeźba drewniana, polichromowana, stojąca w charakterystycznym dla tego okresu esowatym wygięciu postaci Madonny, z widoczną pod szatą lekko wysuniętą do przodu lewą nogą. Madonna odziana jest w długą szatę z dużym, kwadratowym dekoltem i z trzema srebrnymi małymi bufkami, nałożonymi na wąski, długi rękaw. Spod obcisłego stanika, zakończonego dołem falbanką, wybiega długa, drobno fałdowana spódnica. Na suknię narzucony jest złocony płaszcz ze srebrnym podbiciem i opadając z lewego ramienia Maryi, wysuwa się ku przodowi postaci. Jego bogate drapowanie z łagodnym załamaniem fałd Madonna podtrzymuje palcami lewej dłoni. Na prawej, wygiętej ręce trzyma pulchne, nagie Dzieciątko, siedzące profilem do widza. Mały Jezus ujęty jest w lekkim prawym półprofilu i obejmuje lewą rączką szyję Maryi oraz przytula główkę do smukłej szyi Matki, a prawą rączkę nieznacznie unosi w błogosławieństwie.

Na głowach Marii i Dzieciątka korony królewskie. Spod korony Madonny na ramiona i plecy opadają bardzo długie, kręcone, ciemnobrązowe włosy. Spojrzenia Matki i Dzieciątka skierowane są lekko ku górze. Maria lewą stopę wspiera na

123

PAPOWO BISKUPIE

spłaszczonym sierpie księżyca z maską lunarną, Figura pochodzi z ołtarza szafiastego. W kościele znajdują się jeszcze dwie figury z tego samego ołtarza.

Pierwsza wzmianka o Papowie Biskupim pochodzi z 1222 r., kiedy biskup płocki Gedko przekazał je misyjnemu biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W 1284 r. wzmiankowano papowskiego proboszcza Krystiana. W 1. połowie XV w. informacje o parafii pojawiają się dwukrotnie. W latach 1466–1505 miejscowość była królewszczyzną królów Polski, a następnie darowana została przez króla Aleksandra Jagiellończyka biskupom chełmińskim. Kościół był dwukrotnie restaurowany: w 1882 i na przełomie 1906–1907 r.

Kościół w Papowie Biskupim jest przykładem jednonawowej, orientowanej, kamienno-ceglanej świątyni, z czworoboczną wieżą od zachodu, w której zawieszony jest dzwon spiżowy z XIV w. W XVI w. na terenie parafii istniał kult św.

Huberta, toteż około 1590 r. biskup chełmiński Piotr Kostka pozwolił wybudować na przykościelnym cmentarzu kaplicę patrona myśliwych.

W następnych stuleciach jego kult nadal był silny, gdyż w 1754 r. w kaplicy wyliczono 43 wota.

Kaplica ta upadła, a rolę lokalnego sanktuarium św. Huberta przejęła dobudowana w 1768 r. do kościoła kaplica boczna. Do chwili obecnej znajduje się w niej obraz św. Huberta z 1675 r.

We wrześniu 1939 r. niemiecki okupant przystąpił do niszczenia krzyży i figur przydrożnych na terenie parafii papowskiej. W obawie przed zniszczeniem wyposażenia kościoła mieszkańcy Papowa Biskupiego jego część ukryli na terenie swoich posiadłości, a cenną figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem schował w stodole miejscowy zakrystian.

Krzysztof Bartowski

124

 Kontakt: Parafia pw. św. Mikołaja Biskupa Papowo Biskupie 14 86-221 Papowo Biskupie tel. (56) 676 81 16 strona internetowa: www.parafia.papowobiskupie.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 91, posiada komunikację autobusową PKS.

Wieża kościoła, Papowo Biskupie

PAPOWO BISKUPIE

 Odpusty: niedziela po 6 grudnia – św. Mikołaja 26 sierpnia – Matki Bożej Częstochowskiej

126

INOWROCŁAW

27. PIOTRKÓW KUJAWSKI miasto w powiecie radziejowskim

Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła Pieta, w polu środkowym ołtarza głównego

Figura z drewna lipowego, datowana na lata około 1400 r., z powodu drążonego zaplecka przeznaczona od początku do ekspozycji ołtarzowej.

Przedstawia siedzącą, stosunkowo młodą Matkę Bożą, trzymającą na kolanach ciało umęczonego, zdjętego z krzyża Chrystusa. Madonna ubrana jest po królewsku. Jej głowę spowija biały welon ze złotą lamówką, który drobnymi fałdkami opada na piersi. Stroju dopełnia czerwona suknia, symbolizująca swym kolorem mękę Jezusa, na nią narzucony został obszerny złoty płaszcz z błękitnym podbiciem, przy czym złoto symbolizuje tu boskość, a błękit – rozpacz Marii. Szaty w strefie nóg ułożone są w kaskady rurkowatych fałd, połączonych głębokimi fałdami poprzecznymi.

Głowa Madonny jest odchylona w prawą stronę, w kierunku głowy Syna. Jej „lalkowato” urodziwa twarz, okolona starannie uczesanymi, splecionymi włosami, wyraża ból lekko skrzywionymi, wąskimi ustami oraz ściągniętym czołem, na którym pojawiła się zmarszczka w kształcie litery „V” pomiędzy wyrazistymi brwiami.

Kolana Matki tworzą swoisty tron dla ciała Syna.

Maria lewą ręką podtrzymuje zgiętą w łokciu lewą rękę Jezusa, prawą zaś, podłożoną pod Jego prawe ramię i plecy, utrzymuje zmarłego w pozycji półleżącej. Głowa Zbawiciela jest odchylona bezwładnie do tyłu. Krwawe rany po koronie cierniowej, włóczni

127

PIOTRKÓW KUJAWSKI

i gwoździach oraz plamy wyciekłej z ran krwi widoczne są na brodatej twarzy, szyi, prawym boku, rękach i nogach. Prawa ręka Chrystusa oparta jest łokciem o kolano Matki, a tors, z wyeksponowanym układem żeber klatki piersiowej, zwrócony w stronę widza. Biodra są opięte złotą przepaską, nogi sztywno opuszczone. Koloryt ciał obu postaci utrzymany w naturalnej karnacji.

Figura odznacza się poprawnymi proporcjami anatomicznymi. Ze względu na sposób ułożenia ciała Zbawiciela reprezentuje typ Piety „schodkowej”, wykształcony w środowisku klasztornym XIV-wiecznej Nadrenii. Dzieło przynależy do kręgu stylowego tak zwanych Madonn na lwie, choć wykazuje już wpływy rodzącego się u schyłku XIV stulecia stylu tak zwanych Pięknych Madonn. Anonimowy twórca owego dzieła wywodził się być może z jednej z pracowni rzeźbiarskich pruskiego państwa krzyżackiego (z Torunia?).

W czasach nowożytnych w niszy ołtarzowej za Pietą umieszczono srebrny krzyż z tabliczką INRI, wzbogacony o narzędzia męki Pańskiej w postaci korony cierniowej, gwoździ, włóczni, biczy oraz osadzonej na kiju gąbki nasączonej octem. Na głowę Matki Bożej nałożono metalową, złocistą koronę ze skrzyżowanymi kabłąkami i krzyżem, a na głowę Chrystusa metalową i złocistą koronę cierniową. Lokalny kult opisanej figury dokumentują również liczne wota w gablotach na ścianach prezbiterium.

Parafię piotrkowską wzmiankowano po raz pierwszy w 1259 r. Jej ówczesny kościół był bez wątpienia drewniany. Obecną, ceglaną świątynię późnogotycką wzniesiono w 1. połowie XVI stulecia jako obiekt jednonawowy, z wydzielonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. W 1864 r. kościół rozbudowano poprzez przedłużenie nawy, dostawienie wieży i dwóch neogotyckich kaplic.

Barokowy ołtarz główny, z opisaną Pietą, pochodzi z około 1700 r. Na jego wystrój składają się rzeźby śś. Piotra i Pawła oraz dwóch aniołów, popiersie Boga Ojca, a także ośmioboczny obraz

128

Zmartwychwstałego Chrystusa. Uwagę przykuwa mały ołtarz boczny, który trafił do Piotrkowa ze spalonego w 1939 r. drewnianego kościoła w pobliskim Kaczewie. Ołtarz ów wypełnia pełna ekspresji rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, zapewne z XVII stulecia, ozdobiona metalową koroną cierniową i przepaską biodrową. Lokalny kult tego krucyfiksu poświadczają wota, w tym w kształcie dłoni i nogi.

 Odpusty: piątek przed Niedzielą Palmową – Matki Bożej Bolesnej 25 lipca – św. Jakuba Apostoła (Starszego)  Kontakt: Parafia pw. św. Jakuba Apostoła ul. Świętego Ducha 4 88-230 Piotrków Kujawski tel. (54) 265 40 51 strona internetowa: www.diecezja.wloclawek.pl/parafia/piotrkow  Dojazd: Miejscowość położona przy drogach wojewódzkich nr 266 i 267. Przystanek autobusowy PKS.

PIOTRKÓW KUJAWSKI

Lech Łbik

130

28. RYSZEWKO

wieś w powiecie żnińskim, w gminie Gąsawa

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, wtórnie wmontowana w górną kondygnację ołtarza głównego

Okazała figura drewniana, datowana na początek XVI w., ukazuje stojącą w lekkim kontrapoście Madonnę, która trzyma na lewej ręce nagie Dzieciątko, w prawej zaś dłoni dzierży królewskie berło. Głowę Marii, uznawanej za Królową Nieba i Ziemi, wieńczy korona. Spod korony spływają na ramiona długie, ułożone w pukle włosy. Twarz Madonny pełna, czoło wysokie, oczy szeroko otwarte, nos mały, lekko zadarty, usta małe, pełne, długa szyja. Bogate odzienie Marii stanowi spodnia suknia z rękawami, z narzuconym na nią ciężkim, opadającym fałdami do ziemi płaszczem.

Dzieciątko Jezus tchnie pogodą. Zgięte w łokciach rączki wyciąga przed siebie, tak jakby składało się do klaskania, być może pierwotnie trzymało w nich jabłko królewskie, a lewą nóżkę założyło na prawą. Ma nieco za dużą głowę, z wysokim czołem oraz krótkimi, lokowanymi włosami.

Szaty Marii, korona i berło złocone, natomiast ciała i włosy obu postaci przemalowane farbą olejną na biało, co wywołuje zgoła niepokojące wrażenie.

Anonimowy twórca dzieła wywodził się zapewne z jednej z wielkopolskich pracowni rzeźbiarskich, może z Poznania.

131

RYSZEWKO

Ryszewko należało przez długie wieki do klasztoru Kanoników Regularnych w Trzemesznie.

Miejscowa parafia powstała w XIII stuleciu z fundacji tychże zakonników, którzy do kasacji swego klasztoru w 1836 r. sprawowali urząd tutejszych plebanów. Zachowany do dziś drewniany, jednonawowy kościół, z wydzielonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, wzniesiono około 1780 r., a konsekrowano w 1788 r. (w 1860 r. na kalenicy dachu osadzono sześcioboczną wieżyczkę na sygnaturkę). Wolno stojąca dzwonnica sięga metryką 1727 r.

W obecnej świątyni zachowało się wiele zabytków sztuki sakralnej po wcześniejszych, poprzedzających ją budynkach kościelnych, bez wyjątku drewnianych. Zabytki te reprezentują cechy stylowe od gotyku poprzez renesans, manieryzm, barok po rokoko, do czego dochodzą obiekty z XIX w. Manierystyczny ołtarz główny pochodzi z 1. połowy XVII stulecia i jest tryptykiem, w jaki wmontowano omówioną figurę Madonny. Pole środkowe rzeczonego ołtarza zajmuje XIX-wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w miedzianej sukience, co wespół z wotami dokumentuje lokalny kult owego wizerunku.

Maryjna figura nie wyczerpuje listy późnogotyckich dzieł rzeźbiarskich w kościele, albowiem w nawie dopełniają ją rzeźby i płaskorzeźby z 1. połowy XVI w., przedstawiające Chrystusa Zmartwychwstałego i kilkoro świętych. Mowa o Marii Magdalenie, Dorocie, Barbarze, niezidentyfikowanej świętej z księgą, biskupach Stanisławie oraz Wojciechu.

Lech Łbik

132

 Odpusty: 22 lipca – św. Marii Magdaleny

 Dojazd: Miejscowość położona przy drodze lokalnej ze Żnina przez Gąsawę i Szelejewo do Ryszewa.

Dojazd możliwy też z drogi krajowej nr 5 drogą lokalną przez Ryszewo. Przystanek PKS.

133

RYSZEWKO

 Kontakt: Parafia pw. św. Marii Magdaleny Ryszewko 2 88-411 Ryszewko tel. (52) 302 57 29

134

29. RYWAŁD

wieś w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny i św. Sebastiana Męczennika.

Sanktuarium Matki Bożej Rywałdzkiej Pocieszycielki Strapionych i Matki Bożej Cygańskiej Figura Matki Bożej Tronującej, w świątyni, w ołtarzu głównym (nisza z rzeźbą bywa przesłonięta zasuwą z XVIII-wiecznym obrazem Matki Bożej Szkaplerznej pędzla Szymona Czechowicza) We wnętrzu XVIII-wiecznego kościoła oo.

Kapucynów króluje Pani Rywałdu, zwana Matką Bożą Cygańską. Jest to drewniana, polichromowana rzeźba przedstawiająca Madonnę siedzącą na tronie wyściełanym poduszką. Na lewym kolanie trzyma Dzieciątko, któremu wręcza królewskie jabłko, o które mały Jezus opiera dłonie. Obie postaci są uśmiechnięte. Grupę wyróżnia barwna polichromia z przełomu XVII i XVIII w. oraz charakterystyczne peruczki z ciemnych włosów i duże, złote korony.

Figura od XVIII w. ubrana jest w płaszcz haftowany złotą nicią. Powstała, jak przypuszczają badacze, na przełomie XIV i XV w. i jest przykładem Madonny

135

RYWAŁD

Tronującej zaliczanej do późniejszej fazy stylu Madonn na lwie.

O jej początkach opowiada ustna tradycja, według której figurę wyrzeźbił zdolny, choć nieznany z imienia rycerz Zakonu Najświętszej Marii Panny, z załogi komturstwa w Radzyniu Chełmińskim. Jej pierwszą siedzibą była kaplica zamkowa. Baczny turysta dostrzeże jeszcze niszę, w której podobno była ustawiona. Po jakimś czasie Krzyżacy umieścili ją w drewnianej kapliczce w Rywałdzie. Niewielki budynek nie był w stanie pomieścić pątników, więc figura wróciła do Radzynia Chełmińskiego, tym razem do kościoła, a na miejscu kapliczki w Rywałdzie postanowiono wznieść dla niej pod koniec XVII w. godną siedzibę – nowy kościół. Jego fundatorem był kasztelan chełmiński Sebastian Czapski, właściciel Rywałdu (stąd wezwanie kościoła). Podczas jego budowy wydarzył się, potwierdzony przez wizytatora, cud wskrzeszenia chłopca, którego pod figurę Madonny z Dzieciątkiem przynieśli zrozpaczeni rodzice.

Kolejną barokową przebudowę przeprowadzono na polecenie Piotra Czapskiego w 1710 r.

W 1748 r. na prośbę biskupa Stanisława Leskiego do Rywałdu sprowadzili się ojcowie kapucyni, do dziś – opiekunowie i gospodarze tego miejsca.

Od lat 30. XX w. Matka Boża z Dzieciątkiem z Rywałdu jest szczególnie bliska Cyganom. Podczas postoju taboru w okolicy klasztoru w 1930 r. młoda Cyganka przyniosła do stóp Madonny swoje chore dziecko. Gdy cudownie wyzdrowiało, jego matka w spontanicznym odruchu obcięła piękny warkocz, z którego wykonano peruczki dla rzeźby. Po II wojnie światowej, w 1949 r. polscy Romowie przybyli do sanktuarium podziękować za ocalenie z niemieckich pogromów i hitlerowskich obozów zagłady.

Przypomina o tym wydarzeniu wotum – złote serce.

Od września do października 1953 r. w Rywałdzie był przetrzymywany w odosobnieniu ks. kard.

Stefan Wyszyński. On również 3 września 1972 r. uroczyście koronował cudowną figurę Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych.

136

Wnętrze świątyni zachowało jednolity, późnobarokowy i rokokowy charakter. Na szczególną uwagę zasługuje chrzcielnica z XVIII w. w kształcie anioła dźwigającego czaszę z rzeźbą św. Jana Chrzciciela.

Agnieszka Wysocka

 Kontakt: Parafia pw. św. Sebastiana (Sanktuarium Matki Bożej Rywałdzkiej) Rywałd Królewski 48 87-220 Radzyń Chełmiński tel. (56) 688 68 97 e-mail: kaprywald@o2.pl strona internetowa: www.rywald.kapucyni.org.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 543, posiada komunikację autobusową PKS.

RYWAŁD

 Odpusty: 31 maja – Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny niedziela po 8 września – Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Matki Bożej Rywałdzkiej

138

INOWROCŁAW

30. Siedlimowo

wieś w powiecie mogileńskim, w gminie Jeziora Wielkie

Kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w kościele, w polu środkowym ołtarza głównego Rzeźba wykonana zapewne z drewna lipowego, polichromowana i złocona, z lat około 1420–1430, pochodzi z pracowni wielkopolskiej. Ukazuje ona Madonnę lekko esowato wygiętą, w pozie stojącej.

Na Jej lewym przedramieniu siedzi Jezus z nóżkami wyciągniętymi poziomo i opartymi o prawą dłoń Matki. Maria ubrana jest w złoconą suknię o delikatnych plisach i w suto drapowany, złoty płaszcz spięty pod szyją klamrą. Z przodu układa się on na podobieństwo fartucha w łukowe fałdy, a po bokach opada rurkowatymi kaskadami. Dzieciątko patrzy w dal, nie nawiązując kontaktu z Madonną, jest nagie, a przed sobą trzyma oburącz srebrne królewskie jabłko.

Wyjątkowość rzeźby z Siedlimowa polega na tym, że łączy elementy stylu tak zwanych Madonn na lwie, szczególnie widoczne w modelunku twarzy, oraz cechy stylu Pięknych Madonn, wyrażające się w ogólnym ukształtowaniu figury. Długie, układające się w korkociągi brązowe włosy opadają na ramiona i plecy, podkreślając owal twarzy. Na obliczu Matki Bożej rysuje się ledwo zauważalny uśmiech, a wzrok skierowany jest w nieokreśloną przestrzeń.

139

SIEDLIMOWO

Przeznaczona do oglądu frontalnego rzeźba pierwotnie znajdowała się w nastawie ołtarza szafiastego, na co wskazuje sposób jej opracowania. Około 1786 r. figurę umieszczono w obecnym, barokowym ołtarzu, odcinając jej partię dolną wraz z podstawą.

Była ona dwukrotnie konserwowana – około 1958 i w 2012 r., kiedy to odzyskała dawny blask.

Nie znamy ani daty erygowania parafii, ani czasu powstania pierwszego kościoła, nie wiemy też kiedy figura Maryi trafiła do Siedlimowa. Może przybyła do ówczesnej świątyni niedługo po wyrzeźbieniu, wraz z ołtarzem?

W 1786 r. powstał, z inicjatywy ks. proboszcza Stanisława Kamieńskiego, teraźniejszy, drewniany kościół. Jego wnętrze otrzymało nowy, późnobarokowy wystrój, z architektonicznym ołtarzem głównym, który przewidziano jako efektowną oprawę słynącej łaskami figury. Istnienia odległego kultu dowodzą korony nałożone na głowy Marii i Jezusa oraz wota eksponowane na bordowym aksamicie, którym obito wnękę z rzeźbą.

Z dawnego wyposażenia świątyni zachowano belkę tęczową z gotycką Grupą Ukrzyżowania z 4. ćwierci XV w. Dopełniono je również w XIX w. elementami o barokizujących formach.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 29 września – św. Michała Archanioła  Kontakt: Parafia pw. św. Michała Archanioła Siedlimowo 7 88-324 Jeziora Wielkie tel. (52) 318 72 58 e-mail: admin@parafiasiedlimowo.pl strona internetowa: www.parafiasiedlimowo.pl  Dojazd: Miejscowość położona ok. 3,5 km od drogi wojewódzkiej nr 25, nie posiada komunikacji publicznej.

140

31. SKĘPE – WYMYŚLIN

miasto w powiecie lipnowskim (Wymyślin – dawna wieś, obecnie część Skępego)

Kościół i klasztor oo. Bernardynów pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny.

Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny Skępskiej, Matki Bożej Brzemiennej – Królowej Mazowsza i Kujaw Figura Matki Boże Brzemiennej – Pani Skępskiej, w świątyni, w ołtarzu głównym (nisza z rzeźbą bywa przesłonięta zasuwą z obrazem Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie) Cudowna figura z drewna lipowego, polichromowana powstała w 1496 r. w warsztacie poznańskim. Przedstawia ona postać dziewczęcej Maryi Służebniczki Świątyni z dłońmi złożonymi w geście modlitwy. Maria została ukazana w ujęciu frontalnym, w pozie stojącej, z głową lekko przechyloną na lewe ramię. Delikatny owal twarzy okolony jasnymi włosami zaczesanymi do tyłu, jak również pionowe fałdy złotej sukni opadającej na ciemnoczerwoną podstawę wykazują cechy graficznego modelunku.

Rzeźba wyróżnia się smukłą, esowato wygiętą sylwetką i subtelnymi rysami twarzy. Współcześnie figurę okrywa jedwabny płaszcz przetykany złotą nicią.

141

142

SKĘPE – W YMYŚLIN

Początek sanktuarium dała wspomniana drewniana kaplica w tak zwanym Borku. Następnie biskup Mikołaj sprowadzonym przez siebie zakonnikom ufundował klasztor i kościół. Późnogotycka

143

SKĘPE – W YMYŚLIN

Zanim wokół owej figury w ówczesnej wsi Wymyślin wyrosło sanktuarium, w 2. połowie XV w., nieopodal Skępego na rozdrożu leżał głaz. Według świadectw mieszkańców i przejezdnych widywano nad nim jasność i objawiała się Matka Boża. Nabożny kuśnierz Jan z Pobiedzisk, który miał widzenie podczas zarazy w 1495 r., przekonał właściciela Skępego, Mikołaja Kościeleckiego herbu Ogończyk, aby ufundował kaplicę. W następnym roku córka Mikołaja Zofia została cudownie uzdrowiona z choroby nóg. Jako wotum doznanej łaski przywiozła z Poznania figurę Madonny, wokół której rozwinął się żywy, do dnia dzisiejszego, kult maryjny. Dwa lata później za sprawą stryja Mikołaja, również Mikołaja, Kościeleckiego, biskupa chełmskiego i właściciela Skępego, przybyli z Koła pierwsi bernardyni, którzy objęli pieczę nad figurą i pątnikami pielgrzymującymi z Mazowsza, Kujaw i ziemi dobrzyńskiej.

W dziejach figury słynącej z cudownych uzdrowień i łask dla oczekujących potomstwa były też niespokojne zdarzenia. I tak, podczas wojny polsko-szwedzkiej o ujście Wisły z obawy przed Szwedami rzeźbę Madonny wywieziono w 1629 r. do Łowicza. Po jej powrocie podjęto starania o koronację. 18 maja 1755 r. ks. biskup Fabian Pląskowski, sufragan płocki, uroczyście koronował cudowną figurę koronami papieskimi. Oddaje to rangę kultu, który ówcześnie otaczał figurę ze Skępego. Niestety, w 1980 r. korony papieskie skradziono. Cztery lata później odbyła się rekoronacja Matki Bożej Skępskiej, a w 1996 r. dokonano drugiej rekoronacji figury, którą też obdarowano złotym różańcem.

W trakcie II wojny światowej rzeźba była ukryta na strychu kościoła, a hitlerowiec przeszukujący zakamarki świątyni nie odnalazł jej, bowiem spadł, łamiąc nogę i już nie wrócił na poddasze.

świątynia, konsekrowana w 1511 r., otrzymała jednonawowy korpus z prezbiterium, dwukrotnie przedłużanym w stylu barokowym. W 2. połowie XVIII w. przebudowano wieżę, a wnętrze otrzymało okazały barokowy wystrój. Ściany przed 1755 r. pokryły polichromie autorstwa Walentego Żebrowskiego ze zgromadzenia bernardynów.

Obecny ołtarz główny powstał w 1792 r., zaś dawny trafił do kościoła w Lipnie. Kompleks klasztorny w latach 1726–1732 wzbogacił się o krużganki ze stacjami Drogi Krzyżowej. Obecne obrazy anonimowego malarza pochodzą z końca XVIII w.

Po powstaniu krużganków wybudowano między nimi kaplicę pw. św. Barbary. Urokliwie położony zespół architektoniczny dedykowany Matce Bożej

Skępskiej kształtował się stopniowo od początku XVI aż do końca XVIII w. Współcześnie odrestaurowany, stanowi nie tylko miejsce modlitwy, ale cenny zabytek ziemi dobrzyńskiej.

 Odpusty: 2 lutego – Ofiarowania Pańskiego 25 marca – Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny 18 maja – Najświętszej Maryi Panny Skępskiej, Matki Bożej Brzemiennej, Królowej Mazowsza i Kujaw 13 czerwca – św. Antoniego z Padwy 2 sierpnia – Najświętszej Maryi Panny Anielskiej z Porcjunkuli 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 7 i 8 września – Narodzenia Najświętszej Maryi Panny 4 października – św. Franciszka z Asyżu 8 grudnia – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 7 tygodni po niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego – Zesłania Ducha Świętego  Kontakt: Klasztor oo. Bernardynów ul. Klasztorna 5 87-630 Skępe tel. (54) 287 70 35 e-mail: skepe@bernardyni.ofm.pl strona internetowa: www.bernardyniskepe.com  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze krajowej nr 10, posiada stację kolejową i komunikację autobusową PKS.

145

SKĘPE – W YMYŚLIN

Bogna Derkowska-Kostkowska

146

32. SŁAWSK WIELKI wieś w powiecie inowrocławskim, w gminie Kruszwica

Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Figura Madonny z Dzieciątkiem, w nawie kościoła, na podstawie zawieszonej na ścianie w pobliżu prezbiterium, po stronie Epistoły

Wyrzeźbiona w drewnie lipowym, polichromowana i złocona figura powstała około 1420 r. w warsztacie wielkopolskim, w stylu Pięknych Madonn. Esowato wygięta Maria stoi w zdecydowanym kontrapoście, trzymając wertykalnie siedzące na Jej lewym przedramieniu nagie Dzieciątko.

Prawą dłonią podtrzymuje stopy wyciągniętych nóżek Jezusa. Madonna z lekko pochyloną głową, o młodzieńczych, wyidealizowanych, łagodnych rysach patrzy w dal. Prezentowane przez Nią Dzieciątko Jezus w skupieniu wyciągając przed siebie ręce, nie nawiązuje kontaktu wzrokowego z Matką. Złoty ubiór Marii, złożony z sukni, spiętego pod szyją płaszcza oraz maforionu (welon/ chusta), okrywającego brunatne włosy, podkreśla tektonikę figury.

Sposób wyobrażenia Matki Bożej z Dzieciątkiem ze Sławska Wielkiego wykazuje daleko idące analogie z rzeźbą z Siedlimowa (poz. katalogowa 30), z tym że figura ze Sławska jest jednorodna stylowo, modelowana bardziej plastycznie, z wyraźnym odejściem od frontalizmu typowego dla poprzedniej fazy stylowej. Niegdyś rzeźba Madonny z Dzieciątkiem, otoczona silnym

147

SŁAWSK WIELKI

lokalnym kultem, stała na ołtarzu bocznym pw. św. Bartłomieja.

Parafia powołana w XIII stuleciu posiadała drewniany kościółek, wzmiankowany w 1315 r.

Dwa stulecia później istniał już nowy. Nie wiadomo jednak, jakimi drogami i kiedy trafiła tutaj prezentowana statua, którą można przypuszczalnie wiązać z jakimś dawnym retabulum ołtarzowym.

Obecna murowana, późnobarokowa świątynia została wystawiona w 1760 r. przez Antoniego z Głogowy Kossowskiego herbu Abdank. Niestety zniszczyły ją najpierw pioruny, a później pożar, z którego uratowano wnętrze. W 1819 r. odbudowano ją. Uroczysta konsekracja odbyła się 29 kwietnia 1824 r. Ćwierć wieku później właścicielka Kobylnik, Emma Schwanenfeld, sfinansowała budowę neobarokowej sygnaturki. Jednonawowy kościół z prezbiterium i dostawioną zakrystią posiada wyposażenie w zdecydowanej większości późnobarokowe, pochodzące z 2. połowy XVIII stulecia. Tutaj wyróżnia się wyobrażenie Komunii św. Hieronima, osadzone w ołtarzu bocznym. Obraz ten, otoczony niegdysiejszym kultem, przyozdobiły w XVIII i na początku XIX stulecia wotywne plakietki, zawieszane obok niego przez pątników w podziękowaniu za doznane łaski.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 24 sierpnia – św. Bartłomieja  Kontakt: Parafia pw. św. Bartłomieja Sławsk Wielki 55 88-150 Kruszwica tel. (52) 351 63 70  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 62, posiada komunikację autobusową PKS.

148

33. STRZELNO

miasto w powiecie mogileńskim

Kościół pomocniczy pw. św. Prokopa (obok świątyni ponorbertańskiej, obecnie parafialnej pw. Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny) Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem

Statua wyrzeźbiona w drewnie lipowym, pokryta polichromią i złocona, powstała w 4. ćwierci XV w. w warsztacie czynnym na Kujawach zachodnich.

Jest ona postrzegana jako rzeźba zapoczątkowująca w lokalnym środowisku rzeźbiarskim snycerkę o wytłumionych cechach późnogotyckich. Madonna, ukazana frontalnie, stoi i prezentuje siedzącego na Jej lewym przedramieniu małego Jezusa. Jej ciało wygina się nieznacznie w kontrapoście, a głowa przechyla w lewą stronę, ku Dzieciątku, z którym jednak nie nawiązuje kontaktu wzrokowego.

W schemacie kompozycyjnym pobrzmiewa echo stylu Pięknych Madonn, do którego powracano pod koniec XV i na początku XVI w. Na owalnej, konwencjonalnie potraktowanej młodzieńczej twarzy Maryi maluje się delikatny uśmiech i zamyślenie. Matka Boża odziana jest w czerwoną suknię, spod której wysuwa się spiczasty czubek trzewika. Na ramionach ma długi, złoty płaszcz na niebieskim podbiciu, spięty pod szyją klamrą.

Fałdy o płytkim, graficznym modelunku układają się schematycznie i zsuwają na owalną podstawę.

Spod złotego, niewidocznego diademu na plecy Madonny opadają długie, brunatne, lekko pofalowane

149

STRZELNO

włosy. Dzieciątko o filigranowej budowie, nagie, ze skrzyżowanymi nóżkami, trzyma przed sobą między dłońmi niebieską kulę. Na głowach Matki i Syna osadzone są kabłąkowe królewskie korony, nałożone zapewne w 2. połowie XVIII w.

Rzeźba, z głęboko wydrążoną częścią tylną, przeznaczona była do oglądania na wprost. Zatem bez wątpienia stanowiła część retabulum ołtarzowego. Nieustalone są jednak okoliczności, w jakich figura pojawiła się w świątyni. Można jedynie domniemywać, że kiedy strzeleński kościół zyskał kaplicę z ołtarzem św. Restytuta (z ustawioną na mensie trumną z relikwiami świętego), wówczas gotycka figura zajęła eksponowane miejsce w niszy ponad nią. W tym też czasie musiała być otoczona kultem, skoro wzbogacono ją koronami.

W 2011 r., po przeprowadzeniu konserwacji, figurę Madonny z Dzieciątkiem umieszczono w kaplicy św. Barbary, na stylizowanej konsoli. Jednak w połowie 2016 r. rzeźba ponownie zmieniła lokalizację. Nowym miejscem stało się wnętrze kameralnego kościółka pw. św. Prokopa.

Rotunda jest budowlą romańską, wzniesioną z ciosów granitowych i kilkakrotnie przebudowywaną. Powstała ona w XII stuleciu, a ostatecznie została ukończona w 2. dekadzie XIII w. Odwiedzając Madonnę, koniecznie trzeba wstąpić do wybudowanego w tym samym czasie romańskiego kościoła ponorbertańskiego, który w XVIII stuleciu uległ barokizacji. Posiada on formę trójnawowej bazyliki z transeptem, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym absydą i ujętym kaplicami. Okazałą zachodnią fasadę ujmują wieże nakryte barokowymi hełmami. We wnętrzu uwagę przykuwają romańskie kolumny wykute z piaskowca, odkryte podczas prac remontowych w 1946 r. Dwie z nich pokrywają figuralne reliefy z przedstawieniami cnót na jednej i przywar na drugiej. Na dalszy bogaty wystrój świątyni składają się barokowe ołtarze, wyjątkowej urody konfesjonały i chór muzyczny, zdobione obrazami oraz szereg innych

150

151 INOWROCŁAW

elementów, które warte są zobaczenia. Spośród ołtarzy jeden, pw. Świętego Krzyża, zasługuje na szczególną uwagę. Jest to unikatowy w skali nie tylko Polski ołtarz relikwiarzowy, w strukturze którego mieści się aż 658 relikwii. Natomiast w polu głównym umieszczona jest wyjątkowej urody cudowna, gotycka figura Chrystusa Ukrzyżowanego.

W kompleksie znajduje się ponadto muzeum parafialne, w którym eksponowane są między innymi elementy jego dawnego wyposażenia.

STRZELNO

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 1. niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego (w 56 dniu po Wielkanocy) – Trójcy Świętej 7 października – Matki Bożej Różańcowej  Kontakt: Parafia pw. Świętej Trójcy Plac św. Wojciecha 1 88-320 Strzelno tel. (52) 318 92 81 e-mail: parafia@parafiastrzelno.pl strona internetowa: www.parafiastrzelno.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drogach wojewódzkich nr 15, 25 i 62, posiada komunikację autobusową PKS.

152

34. ŚWIECIE miasto powiatowe

Kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, na konsoli zawieszonej na ścianie nawy, po stronie Epistoły Przedstawienie Madonny zostało wyrzeźbione zapewne w drewnie lipowym, polichromowane i złocone. Powstało w 1. połowie XV stulecia w warsztacie pomorskim. Figura w ujęciu frontalnym wyobraża Matkę Bożą jako Królową, prezentującą siedzące na Jej lewym przedramieniu nagie, pulchne Dzieciątko, którego skrzyżowane, nieproporcjonalnie małe nóżki spoczywają w matczynej dłoni. Mały Jezus dzierży w prawej, uniesionej dłoni srebrne berło, zaś lewą, dociśniętą do serca dłoń trzyma w geście błogosławieństwa. Smukła Maryja stoi swobodnie, wyprostowana.

Na głowę ma nałożoną wysoką, złotą koronę. Jej ciało okrywa złoty płaszcz, którego miękko modelowane fałdy spływają kaskadami na wysokość kolan, uwidaczniając srebrną, powłóczystą suknię, spod skraju której wyłania się czubek trzewika. Madonna z dumą, gestem prawej dłoni wskazuje na Syna Bożego.

Na Jej owalnej twarzy maluje się skupienie, wzniesiony w górę wzrok i brwi oddają wyraz zasmucenia, ale na ustach błąka się ledwie zauważalny uśmiech.

Losy gotyckiej rzeźby Królowej Matki skryły się w pomroce dziejów. Kiedy i w jaki sposób trafiła ona do ojców bernardynów, trudno ustalić. Obecnie statua, niegdyś usytuowana we wnęce wieży bramnej od strony dziedzińca, znalazła swoje eksponowane miejsce we wnętrzu nowożytnej świątyni. Forma

153

ŚWIECIE

rzeźby pozwala domniemywać, że pierwotnie stanowiła ona centralny element ołtarza szafiastego.

Ołtarz taki mógł należeć do wyposażenia tak zwanej Starej Fary, z której – w obliczu zniszczeń – maryjną figurę przetransportowano w bezpieczne miejsce.

Na przełomie XVII i XVIII stulecia bernardyni, sprowadzeni do Świecia z Bydgoszczy, wznieśli barokowy kościół poświęcony w 1721 r. Trzy lata wcześniej zamieszkali w wybudowanym dla nich klasztorze, a w 1741 r. kompleks zabudowy, założony na planie nieregularnego pięcioboku, dopełniły okalające dziedziniec krużganki z wieżą bramną. Wystroju wnętrza, niejednorodnego, z rokokowym ołtarzem głównym wypełniającym całą szerokość prezbiterium, dopełnia polichromia pokrywająca sklepienie i ściany kościoła. W ołtarzu głównym znajduje się namalowana w 1903 r. kopia cudownego obrazu Matki Bożej Świeckiej, obrazu, który w 1602 r. wieziony Wisłą do Gdańska pozostał w Świeciu.

Według legendy podczas postoju statku rozpętała się burza, co uznano za znak, iż wizerunek Madonny nie powinien płynąć dalej. Obraz umieszczono w Starej Farze, mieszkańcy Świecia zyskali Opiekunkę.

Niestety obraz spłonął, a jego kult przeniósł się na kopię, która podobnie jak gotycka figura należy do cennych wyobrażeń maryjnych w mieście nad Wisłą.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Odpusty: 8 grudnia – Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 2 sierpnia – Matki Bożej Anielskiej  Kontakt: Parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ul. Sądowa 21, 86-100 Świecie, tel. (52) 331 13 84 e-mail: pswiecienpnmp@diecezja-pelplin.pl strona internetowa: www.klasztorek-swiecie.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy zbiegu dróg krajowych nr 5 i 91 i drodze wojewódzkiej nr 55, posiada komunikację autobusową PKS.

154

ŚWIECIE NAD WISŁĄ

156

ŚWIECIE NAD WISŁĄ

ŚWIECIE NAD WISŁĄ

Dziedziniec w kompleksie oo. Bernardynów w Świeciu

157

158

INOWROCŁAW

35. ŚWIERCZYNKI

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Łysomice

Kościół parafialny pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty Pieta, w niszy ściennej, w prezbiterium obok ołtarza głównego Figura drewniana, wolno stojąca, z tyłu wydrążona, datowana w szerokich ramach czasowych od około 1350 r. po przełom XIV i XV w., przedstawia Matkę Bożą jako starszą kobietę, trzymającą na kolanach ciało martwego, zdjętego z krzyża Chrystusa. Maria ma na sobie długą, czerwoną suknię oraz błękitny, obrzeżony złotą lamówką płaszcz, który spowija także Jej głowę, a z kolan opada kaskadami fałd. Kolor czerwony symbolizuje tu mękę Jezusa, a kolor błękitny (niebieski) – rozpacz Jego Matki. Jej twarz ściągnięta jest grymasem bólu, uwidocznionym w zapuchniętych oczach, obrzmiałych, wykrzywionych wargach, jak również ostrych zmarszczkach w kształcie litery „V” na czole między brwiami.

Kolana znieruchomiałej w nieszczęściu Marii tworzą swoisty tron pod umęczone, wychudzone ciało Zbawiciela. Maria prawą ręką podtrzymuje nagi tors Syna, lewą zaś, ułożoną na Jego białej przepasce biodrowej (ze złotą lamówką), zdaje się zagarniać ciało ku sobie. Brodata twarz Chrystusa w cierniowej koronie ekspresyjnie wyraża przebyte cierpienie, które znalazło wyraz w zapadniętych, półprzymkniętych oczach i rozchylonych podczas agonii ustach. Zesztywniałe ręce układają się wzdłuż tułowia, a wymowę krwawych ran krzyżowej kaźni podkreślają pokrywające

159

ŚWIERCZYNKI

całe ciało krwiste wybroczyny. Anatomia wizerunku jest zasadniczo poprawna, silnie eksponująca układ żeber, zastygłe mięśnie i napięte żyły. Rażą tylko zbyt krótkie nogi Zbawiciela. Koloryt ciał obu postaci odpowiada naturalnej karnacji. Świerczyńska Pieta należy do najciekawszych dzieł tego typu, zachowanych w kościołach wiejskich dawnego państwa krzyżackiego. Dzieło mogło powstać w pracowni rzeźbiarskiej pobliskiego Torunia, skąd też do Świerczynek trafiło być może dopiero w epoce nowożytnej, po kasacji jednego z toruńskich klasztorów, do którego prawdopodobnie należało. Jakkolwiek było, obecne miejsce ekspozycji tej rzeźby jest wtórne, albowiem stoi ona w wyraźnym oddaleniu od wiernych, w płytkiej niszy podokiennej za ołtarzem głównym.

Parafię w Świerczynkach ufundowali Krzyżacy.

Zachowany do dziś kamienno-ceglany, jednonawowy kościół z wieżą i wydzielonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium zbudowano najpewniej w 1. połowie XIV stulecia. W 1345 r. z woli władz krzyżackich prawo patronatu nad nim przejęły toruńskie benedyktynki, które sprawowały je do kasacji swego klasztoru w 1833 r. Z czasem (w 1415 r.) rzeczone zakonnice przejęły na własność całą wioskę.

Były dobrymi gospodyniami, toteż dzięki ich staraniom świerczyńska świątynia odznacza się bardzo bogatym wyposażeniem, szczególnie z XVII i XVIII w., zaliczanym do najlepszych artystycznie zespołów nowożytnej sztuki sakralnej w ziemi chełmińskiej. Średniowiecze też jest mocno obecne. Poza omówioną Pietą, w świątyni przetrwały cztery inne rzeźby gotyckie z XV i początku XVI w., wszystkie umieszczone wtórnie w barokowym ołtarzu głównym z 1696 r. Chodzi o popiersia św. Jana Chrzciciela i nieokreślonego świętego biskupa, figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem, wreszcie grupę Pietas Domini („Pieta naszego Pana”), wyobrażającą Boga Ojca, trzymającego w ramionach bezwładne ciało umęczonego Chrystusa (brak gołębicy Ducha Świętego).

Lech Łbik

160

 Odpusty: 24 czerwca – św. Jana Chrzciciela 27 grudnia – św. Jana Apostoła i Ewangelisty

 Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 553. Przystanek PKS.

ŚWIERCZYNKI

 Kontakt: Parafia pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty Świerczynki 8 87-148 Łysomice tel. (56) 674 06 78

162

36. ŚWIERCZYNKI

wieś w powiecie toruńskim, w gminie Łysomice

Kościół parafialny pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w polu środkowym ołtarza głównego Drewniana rzeźba, datowana na 3. ćwierć XV w. lub przełom XV i XVI stulecia, przedstawia esowato przegiętą Matkę Bożą, stojącą na ciemnym półksiężycu i unoszącą przed sobą oburącz wpółleżące, nagie Dzieciątko. Madonna odziana jest w długą, czerwoną suknię z rękawami, okrytą niebieskim płaszczem, obrzeżonym złotą lamówką i ozdobionym złotymi gwiazdami. Płaszcz, którego połę Maria podtrzymuje prawą dłonią, opada do Jej stóp kaskadami fałd. Spoza zwojów szaty wdzięcznie wychylają się dwaj mali aniołowie o złotych włosach i skrzydłach, ubrani w zielone sukienki.

Uroda Madonny raczej pospolita, choć Jej atutem jest młodość. Głowa przekrzywiona w lewo, szyja długa, twarz pełna, zaróżowiona, z kształtnymi ustami, szerokim nosem i wysokim czołem. Złote, sfalowane włosy sięgają do ramion. Pucołowate Dzieciątko Jezus ma też złote, kręcone, ale krótkie włosy. Skrzyżowawszy nóżki i rozłożywszy ręce, uśmiecha się. Koloryt ciał obu postaci utrzymany w naturalnej karnacji.

Wizerunek ukazuje Madonnę jako Królową Nieba w luźnym nawiązaniu do opisu Niewiasty Apokaliptycznej z Objawienia św. Jana Ewangelisty. On to bowiem ujrzał w widzeniu niewiastę obleczoną w słońce, z księżycem pod stopami,

163

ŚWIERCZYNKI

która porodziła syna, porwanego następnie do Boga. Madonna świerczyńska ma pod stopami sierp księżyca, natomiast gwiaździstą koronę zastępują gwiazdy płaszcza.

Anonimowy twórca figur y wywodził się zapewne ze środowiska artystycznego późnośredniowiecznego Torunia. Dzieło, jak się zdaje, od początku związane było z miejscowym kościołem parafialnym i najpewniej od początku zdobiło jego ołtarz główny: najpierw gotycki, później manierystyczny, w końcu – od 1696 r.

– barokowy. Zapewne przy okazji przenosin do ostatniego, barokowego ołtarza postaci Madonny i Dzieciątka zostały ukoronowane i przybrane srebrną sukienką, którą wraz z koronami zdjęto przed kilkoma laty. Oprócz koron i sukienki lokalny kult opisanej figury poświadczają wota przybite wokół niej do drewnianej tablicy ołtarza, z których najstarsze złożono w darze ofiarnym w XVII i XVIII stuleciu.

Lech Łbik

Dane o kościele, odpustach, kontakcie i dojeździe – pozycja katalogowa nr 35.

164

37. TORUŃ

Bazylika katedralna śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, Piękna Madonna (kopia), na ścianie wschodniej nawy północnej Oryginalna, zaginiona obecnie, gotycka rzeźba przedstawiająca Marię i Dzieciątko Jezus jest jednym z najcenniejszych pod względem artystycznym pełnoplastycznych wizerunków Madonny z Dzieciątkiem, wykonanych na przełomie XIV i XV w. w średniowiecznej Europie, stanowiąc najdoskonalszy przykład rzeźby w typie Pięknych Madonn. To mistrzowskie dzieło nowej odsłony w sztuce gotyku, zwanej stylem pięknym, gotykiem dworskim albo międzynarodowym.

Rzeźba Maryi wykonana została z wapienia, a na powierzchni znajdowały się śladowe ilości polichromii. Powstała około 1390 r. dla franciszkańskiego kościoła Mariackiego na toruńskim Starym Mieście z ręki nieznanego artysty, określanego mianem Mistrza Pięknych Madonn lub obecnie Mistrza Pięknej Madonny Toruńskiej. Dramatyzm scen wcześniejszych przedstawień maryjnych został zastąpiony kontemplacją, pięknem cielesnym postaci, lirycznym nastrojem, elegancją czy wytwornością gestów i póz. Dziewczęca, uderzająco piękna Maria ukazana jest w pozie zgodnej ze schematem kontrapostu, a Jej smukłe ciało jest esowato wygięte. Twarz jest wyidealizowana, pełna urody, ma delikatne rysy i lekko przysłonięte powiekami oczy. Głowę ma nakrytą welonem, na nim zaś spoczywa korona. Sylwetka uplastyczniona głównie za pomocą obfitych draperii szat, które przybierają formy

165

166

TORUŃ

W 1557 r. kościół Franciszkanów przejęli protestanci, którzy usunęli figurę ze świątyni. Prawdopodobnie na początku XVIII w. jezuici weszli w posiadanie Pięknej Madonny i przenieśli ją do „swojego” kościoła śś. Janów. Tam ozdobiła część retabulum ołtarzowego dawnego ołtarza św. Stanisława, umieszczonego w nawie północnej, gdzie obecnie usytuowana jest kopia Madonny. Na początku XIX w. rzeźbę umieszczono w ołtarzu św. Franciszka Ksawerego (dziś św. Franciszka z Asyżu). W 1921 r.

Jan Rutkowski poddał rzeźbę zabiegom konserwatorskim, usuwając kolejne przemalowania, pozostawiając jednak ślady średniowiecznej polichromii.

Wówczas też przeniesiono ją do prezbiterium i stanęła na konsoli z Mojżeszem. W 1942 r. niemieccy konserwatorzy ponownie odnowili rzeźbę, uzupełniając liczne ubytki. Dwa lata później zdjęto posąg z konsoli i zdeponowano w składnicy konserwatorskiej w Grębocinie. W obawie przed zbliżającą się Armią Czerwoną figura została stamtąd wywieziona w nieznane miejsce, najprawdopodobniej w głąb Niemiec. W 1956 r. toruński rzeźbiarz Witold Marciniak wykonał wierną rekonstrukcję zaginionego dzieła, umieszczoną następnie in situ na oryginalnej konsoli z Mojżeszem. Kult Pięknej Madonny Toruńskiej nie ustał jednak po utracie oryginalnej figury.

Stała się ona wręcz znakiem ikonicznym w kulturze Torunia i społecznej świadomości.

Ceglany kościół śś. Janów, dawna fara toruńskiego Starego Miasta, jest jednym z najwspanialszych

167

TORUŃ

ozdobnych festonów o kaskadowych fałdach. Dzieciątko jest nagie, siedzi na prawym ramieniu Matki, swój wzrok kieruje w stronę jabłka, którego nieśmiało dotyka lewą ręką. Między Marią i małym Jezusem zachodzi silna więź, podkreślona czułym, delikatnym gestem Marii, która podaje Dzieciątku owoc jabłoni.

Ta relacja gestów, pozy i draperii w sposób harmonijny podkreśla dynamikę kompozycji rzeźby. Rzeźba Marii z Dzieciątkiem stała na oryginalnej ozdobnej konsoli, którą tworzy niemal pełnoplastycznie figura Mojżesza wyłaniającego się z płomieni krzewu gorejącego.

TORUŃ

przykładów architektury gotyckiej na ziemi chełmińskiej. Jego wznoszenie rozpoczęto w pierwszych dziesięcioleciach XIV w. W XV w. nadano kościołowi zachowany do dzisiaj kształt w formie trójnawowej hali. W latach 1530–1583 świętojańska fara służyła protestantom; w tym okresie wnętrze kościoła otynkowano i pobielono. W kościele zachowało się wiele znakomitych gotyckich polichromii, które odkrywano stopniowo spod pobiały; najcenniejsze znajdują się w prezbiterium z przedstawieniami św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z około 1360 r.

Ołtarz główny z rzeźbami świętych: Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba pochodzi z lat 1502–1506.

Wśród zachowanych rzeźb wyróżniają się: płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny z początku XV w. i rzeźba Chrystusa Bolesnego z około 1420–1430 r. Rzeźbę późnogotycką reprezentują ponadto: Chrystus Zmartwychwstały i św.

Jan Ewangelista, obie z 1497 r., będące dziełem warsztatu Mistrza Ołtarza św. Wolfganga. Liczne barokowe i rokokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII–XVIII w. W 1500 r. powstał największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei. W czasie II wojny światowej, oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny, zaginęły: epitafium Jana Kota (po 1454 r.) i Koronowanie cierniem z XV w.

Piotr Winter

 Odpusty: 24 czerwca – Narodzenia św. Jana Chrzciciela  Kontakt: Parafia pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu ul. Żeglarska 16, 87-100 Toruń tel. (56) 657 14 80 strona internetowa: www.katedratorun.pl  Dojazd: Miejscowość przy autostradzie A1 i drogach wojewódzkich, posiada komunikację miejską, autobusową PKS i kolejową z dworcami.

168

38. TORUŃ

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła Figura Marii z Dzieciątkiem, w nawie głównej, na pierwszym filarze od południa Rzeźba Marii z Dzieciątkiem, z drewna lipowego, polichromowana, złocona i srebrzona, powstała w 2. połowie XV w. w warsztacie toruńskim, nawiązującym do popularnego wówczas typu Madonn na lwie.

Przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus na ręku, dzierżącą w drugiej ręce berło królewskie, stojącą na półksiężycu z maską lunarną. Madonna ukazana została w ujęciu frontalnym, w pozycji stojącej, podkreślającej Jej smukłą, esowato wygiętą sylwetkę.

Rysy obu postaci wyraziste, o ciemniejszej karnacji, ze spojrzeniem skierowanym na wprost. Prosta spodnia sukienka w odcieniu ciemnoniebieskim, na nią narzucony złoty płaszcz o białym podbiciu, oplatający biodra i przerzucony przez rękę, zaznaczony szerokimi, graficznymi fałdami opadającymi kaskadą ku dołowi. W dłoniach małego Chrystusa znajduje się niewielki ptak o rozpostartych skrzydłach. Na nogach Dzieciątka długa, powłóczysta i opadająca płynnymi fałdami w dół jasnoniebieska tkanina z motywami roślinnymi. Madonnę w 1770 r. ustawiono pod dekoracyjnym, złotym, rokokowym baldachimem z postaciami aniołków, pod którym znajduje się do dziś. W tym czasie zarówno Matce Bożej, jak i Dzieciątku dodano korony, a dodatkowo w rękę Maryi włożono złote berło.

Kamień węgielny pod budowę kościoła św.

Jakuba w Toruniu, „perły gotyckiej architektury”,

169

TORUŃ

położył biskup chełmiński Herman w 1309 r. Świątynia zachowała się w niemal niezmienionej formie od czasów średniowiecza, a różni się od reszty gotyckich świątyń Torunia zastosowaniem układu bazylikowego. W początkach XIV w. powstało smukłe prezbiterium wraz z zakrystią.

Pożary z 1391 i 1455 r. poważnie uszkodziły kościół; w trakcie sukcesywnej odbudowy dodatkowo wzniesiono też czterokondygnacyjną wieżę zdobioną ostrołukowymi blendami. Unikalny klimat wnętrza tworzą gotyckie sklepienia i liczne polichromie. W latach 1375–1390 wykonano w prezbiterium malowidła przedstawiające świętych – Jakuba Starszego i Filipa. Pozostałe – w nawach – pochodzą z dwóch okresów: starsze z lat 1350–1360 i młodsze z lat 1380–1390 (sceny chrystologiczne i maryjne oraz przedstawienia świętych). Z tego samego okresu zachowały się sceny z legendy o św. Marii Magdalenie oraz malowidło przedstawiające aniołów adorujących Veraicon (Oblicze Chrystusa odbite na chuście św.

Weroniki). W nawie południowej w stylu wczesnorenesansowym namalowana została w 1. ćwierci XVI w. Madonna Apokaliptyczna w towarzystwie świętych – Doroty i Sebastiana. Nad wejściem do prezbiterium rozpięty jest bogato rzeźbiony łuk tęczowy z 1733 r. z dwustronnym krucyfiksem – gotyckim i barokowym – od strony nawy. W latach 1732–1733 wybudowano ołtarz główny św.

Jakuba, pochodzący z warsztatu chełmińskiego.

Po obydwu stronach prezbiterium ustawione są późnorenesansowe stalle z początku XVII w.

Na ścianie prezbiterium znajduje się też obraz pasyjny, ilustrujący mękę Chrystusa w 22 scenach.

Na tak zwanym Drzewie Życia zawisł Krucyfiks Mistyczny z figurami 12 proroków z końca XIV w.

W nawie południowej znajduje się Czarny Krucyfiks, słynąca łaskami figura Ukrzyżowanego z 1. połowy XV w. We wszystkich kaplicach bocznych występują drewniane boazerie z 1. połowy XVIII w., łączące się z konfesjonałami i ławami. Wysokiej klasy artystycznej jest prospekt organowy z 1611 r., zawieszony nad wejściem do nawy głównej. Świątynia

170

171 TORUŃ

w latach 1557–1667 należała do protestantów, którzy usunęli z kościoła średniowieczne ołtarze boczne, a wspaniałe malowidła ścienne pokryli warstwą pobiały i tynku. Po usunięciu protestantów do kościoła powróciły benedyktynki, które władały nim do kasaty klasztoru.

Przełomowe znaczenie w przywróceniu malarstwa gotyckiego w świątyni miały odkrywcze prace konserwatorskie na sklepieniu i ścianach prezbiterium, prowadzone w latach 1933–1936 i w latach 50. XX w. w zachodniej części kościoła.

TORUŃ

Piotr Winter

 Odpusty: ostatnia niedziela lipca – św. Jakuba Apostoła 16 lipca – Matki Bożej Szkaplerznej  Kontakt: Parafia pw. św. Jakuba Apostoła Rynek Nowomiejski 6 87-100 Toruń tel. (56) 622 29 24 strona internetowa: parafiaswietegojakuba-torun.pl  Dojazd: Miasto przy autostradzie A1 i drogach wojewódzkich, posiada komunikację miejską, autobusową PKS i kolejową z dworcami.

39. TORUŃ

Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła Figura Matki Bożej Różańcowej, w retabulum Ołtarza Bractwa Różańcowego, nawa południowa Rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, wykonana z drewna lipowego, polichromowana i pozłocona, powstała około 1500 r. Dziewczęca i pełna uroku Matka Boża przedstawiona została w ujęciu frontalnym, w pozycji stojącej, na lewym przedramieniu niosąca Dzieciątko Jezus i stojąca na półksiężycu z maską lunarną. W prawej ręce trzyma długie berło, typowy atrybut Matki Bożej Różańcowej. Ubrana w złotą suknię przepasaną paskiem, który zbiera pęk pionowych fałd, oraz złoty płaszcz o bordowym podbiciu, opadający przez rękę plastycznymi fałdami. U dołu szata miękko rozkłada się u stóp Marii, które depczą maskę lunarną, a leżący poniżej półksiężyc podtrzymywany jest przez dwa niewielkie aniołki.

Rzeźba wyróżnia się elegancją, subtelnymi rysami i smukłymi proporcjami Madonny. Reprezentuje tak zwany styl łamany i należy do późnogotyckiego typu Regina Coeli, łączącego motywy Madonny Apokaliptycznej i Assunty (Wniebowzięcie Marii).

Jej powstanie związane jest z toruńskim warsztatem Mistrza Ołtarza św. Wolfganga. Pierwotnie umieszczona była w kościele dominikańskim św. Mikołaja, stanowiąc tam element centralny nastawy ołtarzowej. Jej kult potwierdzają liczne wota i dary z XVII w., związane z zaangażowaniem dominikanów w działalność duszpasterską w Toruniu i wspieranie Bractwa Różańcowego. Niestety

173

TORUŃ

opisy łask, które zawdzięczamy kultowi Madonny, nie dotrwały do naszych czasów.

W 1750 r. rzeźba trafiła na architektonicznie rozbudowaną rokokową nastawę ołtarzową z rzeźbami św. Dominika i św. Katarzyny ze Sieny po bokach, w tym czasie uzyskała też rokokową sukienkę, wyzłacane maforium i okrywę na półksiężycu oraz atrybuty. Z czasem uzupełniano ją o srebrne łańcuszki i korony nad głowami obu postaci. Do czasu kasaty konwentu ołtarzem i rzeźbą opiekowało się Bractwo Różańcowe, potem Solidacja Dziewic pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Różańcowej. Figurę Madonny relokowano, czyli przeniesiono do kościoła św. Jakuba z całym ołtarzem, przy nieznacznych tylko modyfikacjach.

W 1785 r. odnotowano wokół rzeźby 13 srebrnych plakietek wotywnych, serduszek i łańcuszków. Wisiały też liczne różańce, szkaplerze, relikwiarzyki i obrazki Matki Bożej, niestety większość z nich zaginęła. Te, które pozostały, pochodzą między innymi z cudownego Czarnego Krucyfiksu, przeniesionego wraz z rzeźbą Matki Bożej z kościoła dominikańskiego. Na jednym z dziękczynnych ryngrafów przy rzeźbie jest napis: „W podzięce za zdany egzamin W.K. 1929”.

W XVIII w. rzeźba została mocno uszkodzona, dopiero w 1961 r. poddana została kompleksowej konserwacji, zrekonstruowano jej brakujące części, polichromowano ponownie i wyzłocono.

Piotr Winter

Dane o kościele, odpustach, kontakcie i dojeździe – pozycja katalogowa 38.

174

TORUŃ

176

40. WABCZ

wieś w powiecie chełmińskim, w gminie Stolno

Kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w nastawie ołtarza głównego Pełnoplastyczna rzeźba z drewna, polichromowana, powstała około 1500 r. Postać Madonny stoi na zwróconej ku dołowi półkuli księżyca z dodanym później (w XVIII w.) sierpem księżyca i kulą ziemską oplecioną przez węża. Madonna ujęta jest frontalnie, w lekkim esowatym wygięciu ciała na tle XVIII-wiecznej glorii. Na prawej ręce trzyma siedzącego Jezusa, dłonią przytrzymując Jego biodro, w lewej ręce dzierży berło. Talię Maryi podkreśla srebrny, drapowany płaszcz zarzucony na ramiona, z prawą połową przełożoną ukośnie na biodrach, oraz złocona suknia. Twarz pełna, uśmiechnięta, z lekkim spojrzeniem skierowanym w dół. Na głowie Maryi duża, srebrna korona królewska, spod której opadają starannie utrefione, długie włosy, zaczesane do tyłu. Dzieciątko w prawym półprofilu, z lokowanymi włosami, w długiej złoconej sukience, przewiązanej w pasie. Prawą rączkę podnosi w geście błogosławieństwa. Na główce ma srebrną koronę królewską.

Po raz pierwszy Wabcz pojawia się w nadaniu księcia Konrada Mazowieckiego dla misyjnego biskupa pruskiego Chrystiana z 1222 r. W średniowieczu miejscowość była krzyżacką wsią czynszową należącą do komturii starogrodzkiej.

Kolejny dokument wymieniający wieś z murowa-

177

WABCZ

nym kościołem pochodzi z 1288 r., kiedy krzyżacki mistrz krajowy pruski Meinhard z Kwerfurtu ponawia lokację Wabcza. Po pokoju toruńskim w 1466 r. wieś była królewszczyzną, a w 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk przekazał ją biskupom chełmińskim.

Kościół jest obiektem orientowanym, wzniesionym w XIII w. z kamieni polnych i łamanego granitu, a w górnych partiach z cegły. Świątynia posiada wyodrębnione prezbiterium i masywną, czterokondygnacyjną, przylegającą od południa do korpusu nawowego wieżę. Zarówno prezbiterium, jak i wieża dobudowane zostały w połowie XIV w.

W 1706 r. do świątyni dobudowano kaplicę św.

Anny. Z końca XIX w. pochodzą sklepienia wewnątrz świątyni, a wyposażenie jest w większości barokowe i rokokowe. Kościół w Wabczu był wielokrotnie przebudowywany – w XIV, XVIII, XIX i XX w.

Krzysztof Bartowski

 Odpusty: 24 sierpnia – św. Bartłomieja niedziela po 26 lipca – św. Anny  Kontakt: Parafia pw. św. Bartłomieja Apostoła Wabcz 86-212 Stolno tel. (56) 686 51 04  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 55, posiada komunikację autobusową PKS.

41. WĄBRZEŹNO miasto powiatowe

Kościół parafialny pw. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w lewym ołtarzu bocznym Drewniana rzeźba, datowana na lata około 1500 r., przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem na lewej ręce i srebrnym berłem królewskim w dłoni prawej.

Madonna nosi miano zamkowej, a to dlatego że do wąbrzeskiej fary pozyskano ją najpóźniej w XVIII w. z kaplicy tutejszego, gotyckiego zamku biskupiego, spalonego w 1655 r. przez wojska szwedzkie i leżącego odtąd w ruinie.

Uderza ekspresyjna, barokowa wręcz poza zamkowej Madonny, ukazanej w nienaturalnie mocnym, esowatym przegięciu. Jej złote, sięgające do ziemi szaty są iście królewskim przyodziewkiem, złożonym z przepasanej w talii, marszczonej dołem sukni z rękawami oraz luźno narzuconego na ramiona lekkiego płaszcza o niebieskim podbiciu. Nieznany twórca dzieła (może z Torunia?) wymodelował młodą i zarazem poważną Marię na późnośredniowieczną piękność, jednak ze zbyt dużą, dumnie uniesioną głową. Twarz zatem pełna i rumiana, czoło wysokie, włosy złote i kręcone, opadające na plecy, biust drobny, szczupłe talia i sylwetka. Nagie, rumiane Dzieciątko Jezus jest nieco za małe w proporcji do swej Matki. Ma ładną buzię, żywe oczy oraz krótkie, złote i kręcone włosy. Prawą rączkę unosi w geście błogosławieństwa, w lewej zaś, wyciągniętej przed siebie, trzyma

179

WĄBRZEŹNO

złote jabłko królewskie. Koloryt ciał obu postaci utrzymany w naturalnej karnacji.

Pod nogami Madonny ledwie widoczny jest srebrny sierp półksiężyca z twarzą starszego mężczyzny.

Jego obecność pozwala dostrzec w niej Niewiastę Apokaliptyczną z XII rozdziału Objawienia św. Jana Ewangelisty. Wedle wizji Janowej była ona bowiem obleczona w słońce, miała koronę z dwunastu gwiazd, księżyc pod stopami i porodziła syna, porwanego następnie do tronu Boga. Z przywołanej wizji pozostał w wąbrzeskiej figurze osobliwy, uosobiony księżyc, aczkolwiek słońce i gwiezdną koronę zastępuje w jakiejś mierze dominujące w kolorystyce rzeźby złoto, symbolizujące boskość i niebiańską doskonałość.

Z kolei insygnia królewskie wynoszą Marię i małego Jezusa do godności Władców Ziemi i Nieba.

W XVIII w. na obie postacie nałożono metalowe ozdoby w postaci sukienek (obecnie zdjętych) oraz koron, zachowanych na ich głowach do dziś. Ozdoby te razem z licznymi wotami, z których najstarsze przywieszono obok figury właśnie w XVIII stuleciu, dokumentują nowożytny kult tego wizerunku.

Od 1246 do 1773 r. Wąbrzeźno należało do biskupów chełmińskich, którym zawdzięczało swoje prawa miejskie, nadane zapewne w 1. połowie XIV w.

Miejscową parafię ufundował jeden z tychże biskupów przed 1334 r. Budowę ceglanego gotyckiego kościoła parafialnego odnosi się najczęściej do pontyfikatu biskupa Ottona (1323–1349). W 1779 r. do kościoła dobudowano wieżę, podwyższoną w 1902 r. podczas rozbudowy świątyni o nawy boczne.

Wystrój kościelnego wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w. Dwa barokowe ołtarze boczne sięgają metryką 1. połowy XVIII stulecia. Współczesny obu tym ołtarzom barokowy ołtarz główny zawiera XVII-wieczny obraz Matki Bożej Brzemiennej, przeniesiony do Wąbrzeźna w 1685 r. z pobliskiego Kowalewa i uznawany odtąd za cudowny. Obraz ów czyni z wąbrzeskiej fary regionalne sanktuarium maryjne, obejmujące swym kultowym oddziaływaniem także opisaną figurę.

Lech Łbik

180

181 WĄBRZEŹNO

WĄBRZEŹNO

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 28 października – śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza  Kontakt: Parafia pw. śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza ul. Górna 13 87-200 Wąbrzeźno tel. (56) 687 12 62 strona internetowa: www.sanktuarium-wabrzezno.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drogach wojewódzkich nr 534, 548, 551. Stacja kolejowa i dworzec autobusowy PKS.

182

42. WĄWELNO

wieś w powiecie sępoleńskim

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny oraz śś. Apostołów Jakuba i Filipa Figura Madonny z Dzieciątkiem – nazywana pokrzyżacką, na podstawie zamocowanej przy łuku tęczowym, po stronie południowej Późnogotycka rzeźba Matki Bożej z małym Jezusem wykonana została zapewne z drewna lipowego, polichromowanego, złoconego i srebrzonego. Powstała pod koniec XIV w. lub około 1500 r. w warsztacie pomorskim i wpisuje się w nurt tak zwanego stylu łamanego. Postać Marii ukazana została frontalnie, w pozie stojącej, z sierpem księżyca u podstawy. Splecionymi rękoma przytula do siebie, siedzące na Jej prawym ramieniu, nieproporcjonalnie małe Dzieciątko. Posągową sylwetkę Madonny spowija obszerny złoty płaszcz na srebrnym podbiciu, z wyrazistymi zagięciami i charakterystyczną łamaną, spiralnie skręconą fałdą nad prawym kolanem. Maria o owalnej twarzy i umownie potraktowanych rysach oraz skupionym, zasmuconym wyrazie twarzy, na głowie ma wąską przepaskę, spod której opadają sięgające do pasa brunatne pasma kręconych włosów. Jezus ma drobną budowę ciała, zaokrągloną buzię,

183

184

WÄ„WELNO

Kościół późnobarokowy, murowany, wybudowany został w latach 1758–1767 z fundacji ówczesnego dziedzica Wąwelna Stanisława Wałdowskiego. Otrzymał on orientowaną, jednonawową bryłę bez wyodrębnionego prezbiterium, z wieżą, która jednak z czasem popadła w ruinę i została rozebrana. Świątynia została poświęcona w 1767 r., jednak jej uroczysta konsekracja odbyła się dopiero po remoncie, 10 września 1963 r.

Wiejski kościół w Wąwelnie jest nieco większy od podobnego do niego kościoła w Więcborku.

Miejscowa legenda fakt ten objaśnia pomyłką projektanta, którym miał być budowniczy z Chojnic Dawid Fecel. On to omyłkowo zamienił plany i koncepcję mniejszej budowli zrealizowano w mieście, a nieduże Wąwelno zyskało okazalszy obiekt.

Wąwelno na mapie sanktuariów polskich znalazło się za sprawą umieszczonego w rokokowym ołtarzu głównym obrazu Matki Bożej z XVII w.

Jego przystrojenie srebrną sukienką i liczne wota są wyrazem dawnego kultu wizerunku, odnotowywanego w XIX w. jako cudowny.

Bogna Derkowska-Kostkowska

185

WĄWELNO

okoloną krótkimi, lokowanymi włoskami. Między dłońmi trzyma przed sobą złotą kulę, której barwa jest znakiem Boskiego królowania, zaś poprzez idealny kształt, nieznający początku ani końca, stanowi symbol absolutnej wszechobecności i wszechsprawczości Boga. Kompozycja rzeźby odnosi przedstawienie Madonny do zredukowanego, ze względu na ograniczenia wynikające z kształtowania bryły rzeźbiarskiej, wyobrażenia Madonny jako Niewiasty Apokaliptycznej.

Pier wotnie figura stanowiła najpewniej element gotyckiej nastawy ołtarzowej. Później umieszczono ją w stworzonym bez wątpienia dla niej rokokowym ołtarzu, ustawionym w kaplicy po północnej stronie prezbiterium. Ołtarz poświęcił w 1767 r. opat z klasztoru Cystersów w Koronowie, Antoni Jan Chrząstowski.

 Odpusty: 22 lipca – św. Marii Magdaleny

WĄWELNO

 Kontakt: Parafia pw. św. Marii Magdaleny ul. Wąska 6 89-413 Wąwelno tel. (52) 389 30 02 e-mail: wawelno.mm@wp.pl  Dojazd: Miejscowość położona około 6 km na północny zachód od drogi wojewódzkiej nr 243. Posiada komunikację autobusową PKS.

186

43. WIELKA ŁĄKA

wieś w powiecie golubsko-dobrzyńskim, w gminie Kowalewo Pomorskie

Kościół parafialny pw. śś. Katarzyny i Małgorzaty Figura Madonny z Dzieciątkiem, po lewej stronie na ścianie przed łukiem tęczowym Rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z końca XIV w., polichromowana, przedstawiona jest z sylwetką ujętą frontalnie, lekko wygiętą w kształt litery „S”.

W lewej ręce, zgiętej w łokciu, trzyma Dzieciątko, dłonią przytrzymując biodro Jezusa. Z załamania płaszcza na wysokości talii wysunięta jest ku przodowi prawa ręka. Madonna ubrana jest w obcisłą suknię spodnią i płaszcz z fałdami. Majestat i dostojeństwo zawarte zostało w spokojnym wyrazie twarzy i spojrzeniu skierowanym na wprost. Głowę Maryi zdobi wysoka korona szlachecka, o pałkach w formie stylizowanych liści, spod której na plecy spływają długie, rozpuszczone włosy. Postać Madonny okrywa drapowany płaszcz, układający się w miękkie fałdy, którego jedna połowa podtrzymywana jest ręką, na której siedzi Dzieciątko. Postać siedzącego Jezusa ubrana jest w długą sukienkę, która podobnie jak płaszcz Maryi wykończona została lamowaniem. Twarz Dzieciątka o pełnym licu, ze spojrzeniem na wprost, głowę otaczają utrefione włosy. Prawą rękę Jezus podnosi w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma jabłko.

Pierwsze tradycyjne przekazy podają datę budowy kościoła w Wielkiej Łące w 1442 r., a kon-

187

188

WIELK A ŁĄK A

Krzysztof Bartowski

 Odpusty: niedziela przed lub po 25 listopada – św. Katarzyny niedziela przed lub po 20 lipca – św. Małgorzaty  Kontakt: Parafia pw. śś. Katarzyny i Małgorzaty Wielka Łąka 3 87-410 Kowalewo Pomorskie tel. (56) 684 38 01  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 15, posiada komunikację autobusową PKS.

189

WIELK A ŁĄK A

sekrację w 1494 r. Zapewne daty te są związane ze zniszczeniami podczas wojen z Krzyżakami i najpewniej odnoszą się do jego odbudowy. Pierwotnie był to kościół gotycki, murowany z głazów narzutowych oraz z cegły.

W latach 1861–1863 kościół został rozbudowany poprzez wzniesienie prezbiterium, kaplicy bocznej od strony południowej i zakrystii od strony północnej. Od strony zachodniej dobudowano wysoką, kwadratową wieżę z ośmioboczną iglicą. Po rozbudowie kościół otrzymał stylistykę neogotycką.

190

44. WIELKI MĘDROMIERZ wieś w powiecie tucholskim, w gminie Gostycyn

Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, na konsoli wysoko zawieszonej w nawie kościelnej

Drewniana rzeźba, datowana na 3. ćwierć XIV w., przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus na lewej ręce i krótkim berłem w dłoni prawej.

Uwieńczona królewską koroną Madonna stoi na półkuli symbolizującej kulę ziemską. Mocny kontrapost powoduje, że Jej ciało wygina się w kształt litery „S”. Głowa Marii lekko pochylona w lewą stronę, wzrok skierowany w dół. Twarz pociągła, z wysokim czołem, kształtnymi ustami i wytwornymi brwiami. Włosy długie, gładko zaczesane, sięgające do ramion. Szaty bogate, złożone są ze spodniej sukni oraz obszernego płaszcza, opadającego gęstymi fałdami do ziemi. Prawie wszystko jest złocone, z wyjątkiem czerwonych ust, ciemnych włosów oraz ciemnego, ale też ze złoceniami, berła. Ciała Matki i Syna o jasnej karnacji.

Mały Jezus, odziany w srebrno-złotą sukienkę, trzyma przed sobą oburącz złote jabłko, będące na równi z berłem i koroną oznaką monarszego panowania. Twarz ma okrągłą, szeroką, z wysokim czołem, półprzymkniętymi oczami, wąskimi ustami i delikatnie zaznaczonymi brwiami. Włosy

191

WIELKI MĘDROMIERZ

Jezusa krótkie, ciemne. Od obu postaci emanuje elegancja, majestat i powaga. Co więcej, złoto (symbol boskości), kula ziemska, insygnia władzy królewskiej unaoczniają dobitnie, że w przypadku tej pięknej pary mamy do czynienia nie tylko z władcami świata, lecz przede wszystkim nieba.

Figura zdradza rękę dobrego, choć anonimowego artysty, działającego zapewne w jednym z większych ośrodków rzeźbiarskich dawnego państwa krzyżackiego. Dzieło przynależy do kręgu przedstawieniowego tak zwanych Madonn na lwie, choć wbrew nazwie nie wszystkie Madonny tego kręgu (w tym mędromierska) miały pod stopami lwa. Figurę przez bardzo wiele lat przechowywano na plebanii, skąd w 2016 r., po ostatniej konserwacji (poprzednia w 1992 r.), trafiła do kościelnego wnętrza.

Parafię w Wielkim Mędromierzu ufundował w 1356 r. wielki mistrz krzyżacki Winrych von Kniprode. Miejscowy kościół był przez długie stulecia drewniany. W średniowieczu ozdobiono go rzeźbami gotyckimi, z których kilka przetrwało do naszych czasów (wyeksponowano je w większości w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie).

Obecną świątynię parafialną wzniesiono z głazów granitowych w 1839 r. jako jednonawową budowlę neoromańską. W 1981 r. dostawiono do niej wyniosłą wieżę, którą w następstwie obmurowania kamieniami granitowymi doskonale zharmonizowano ze starszą częścią kościoła.

Na wyposażenie świątyni składają się głównie zabytki sztuki sakralnej z XVII–XIX stulecia, aczkolwiek zobaczyć w niej można również gotycki krucyfiks z przełomu XV i XVI w. oraz renesansowy lichtarz z XVI w. Zabytki te pochodzą z wcześniejszych, drewnianych budynków kościelnych w Wielkim Mędromierzu. Całkiem niedawno dołączono do nich opisaną figurę maryjną, stanowiącą bez wątpienia najcenniejszą pamiątkę po pierwotnym kościele w podtucholskiej wiosce.

Lech Łbik

192

 Kontakt: Parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika Wielki Mędromierz 15 89-520 Gostycyn tel. (52) 336 11 24 e-mail: pwielkimedromierz@diecezja-pelplin.pl  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze lokalnej łączącej drogi wojewódzkie nr 237 i 241. Dojazd od strony Brzuchowa, Łyskowa lub Gostycyna.

Przystanek PKS.

193

WIELKI MĘDROMIERZ

 Odpusty: 8 maja – św. Stanisława niedziela po oktawie Bożego Ciała – Najświętszego Serca Pana Jezusa 26 sierpnia – Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej

194

45. WIELKIE RADOWISKA wieś w powiecie wąbrzeskim, w gminie Dębowa Łąka

Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, w polu środkowym ołtarza głównego Okazała rzeźba drewniana, datowana na czas od końca XIV po początek XV w., przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem na lewej ręce i berłem królewskim w prawej dłoni. Berło długie, złote, zdobne motywem kielichowego kwiatu. Na złote, sięgające do ziemi i pofałdowane szaty przegiętej esowato Madonny składa się spodnia suknia z bardzo szerokimi rękawami, nakryta lekkim płaszczem, którego połę podtrzymuje Ona lewą ręką. Głowa Marii jest lekko przekrzywiona w lewo. Twarz poważnej, a przy tym młodej jeszcze matrony, z prostym, wąskim nosem, kształtnie wykrojonymi ustami, grubymi brwiami, tudzież zapatrzonymi w dal i nieobecnymi oczami.

Włosy ciemne, lekko sfalowane, sięgają do ramion.

Na głowy Matki i Syna nałożono dwie nowożytne korony metalowe, zamknięte krzyżującymi się kabłąkami z wieńczącymi je krzyżykami, które poświadczają lokalny kult rzeczonej figury.

Pogodne Dzieciątko Jezus ma ładną buzię oraz krótkie, ciemne włosy. Prawą rączkę unosi w geście błogosławieństwa, w lewej dzierży złote królewskie jabłko zakończone krzyżykiem. Wespół z Matką tworzy parę Władców Ziemi i Nieba, na co wskazują insygnia królewskie oraz dominujące w kolorystyce rzeźby złoto (symbol niebiańskiej boskości i doskonałości). Koloryt ciał obu postaci

195

WIELKIE R ADOWISK A

utrzymany w naturalnej karnacji. Dzieło przynależy do kręgu przedstawieniowego tak zwanych Pięknych Madonn, stanowiących religijne odbicie dworsko-rycerskiego kultu kobiety w dobie panowania gotyku. Anonimowy twórca figury działał być może w jednej z toruńskich pracowni rzeźbiarskich.

Parafię w Wielkich Radowiskach ufundował w 1340 r. krzyżacki komtur kowalewski Betko von Bonstedt. Zachowany do dziś ceglany, salowy kościół parafialny powstał po 1340 r., najprawdopodobniej w ciągu 2. połowy XIV stulecia. Wieżę kościelną, dołem murowaną, górą drewnianą, wzniesiono w dwóch etapach, w 1580 oraz 1805 r., a stosunkowo niewielką przestrzeń nawy powiększono w XVIII w. o kwadratową kaplicę. Wystrój świątyni, w większości barokowy i rokokowy, jest XVIII- i XIX-wieczny. Późnobarokowy ołtarz główny, ozdobiony opisaną figurą, pochodzi z 1. połowy XVIII w. Co więcej, figura ta nie była jedynym zabytkiem rzeźby średniowiecznej w radowiskim kościele. Jego wnętrze skrywało do niedawna drugą, późnogotycką tym razem, figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem, słabszą artystycznie od opisanej, a wyrzeźbioną w końcu XV stulecia (dzieło uchodzi za zaginione co najmniej od 2006 r.).

Lech Łbik

 Odpusty: niedziela po 25 lipca – św. Jakuba Apostoła (Starszego) 4 grudnia – św. Barbary Męczenniczki  Kontakt: Parafia pw. św. Jakuba Apostoła Wielkie Radowiska 60 87-207 Dębowa Łąka tel. 791 051 242  Kontakt: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 534. Przystanek autobusowy PKS.

196

46. WIĘCBORK

miasto w powiecie sępoleńskim

Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza Figura Matki Bożej, w ołtarzu głównym Rzeźba Madonny z drewna lipowego, polichromowana, powstała na początku XIV w. w nieokreślonym warsztacie, prawdopodobnie z ziemi chełmińskiej. Przedstawia wysmukłą postać Matki Bożej o delikatnych dłoniach złożonych w geście modlitwy. Ukazana została w pozycji stojącej, w tak zwanym kontrapoście, z jedną nogą ugiętą w kolanie, w ujęciu frontalnym i głową lekko pochyloną w lewo. Podłużny owal twarzy Maryi, charakteryzujący się zaskakująco schematycznymi, nieregularnymi rysami, z opuszczonymi powiekami, wiele mówi o umiejętnościach warsztatowych twórcy. Imponujący efekt estetyczny tworzą przede wszystkim złocenia pokrywające wszystkie szaty Madonny, zarówno bogato drapowane maforium na głowie, jak i zarzucony na ramiona płaszcz oraz spodnią suknię, spływające obfitymi kaskadami fałd ku dołowi.

Rzeźba pochodzi prawdopodobnie z łuku tęczowego dawnego kościoła. Obecnie stanowi integralną część ołtarza głównego z 1779 r. i umieszczona jest pod arkadą po lewej stronie ołtarza. Figura stoi na graniastym, dekoracyjnym, złotym cokole

197

198

WIĘCBORK

Pierwsza parafia i kościół w Więcborku wzmiankowane zostały już w 1405 r. Obecny, o skromnych cechach barokowych, kościół w Więcborku został wzniesiony w latach 1772–1778 z fundacji ówczesnych właścicieli miasta Aleksandra Hilarego i Michała Bonawentury Potulickich, według projektu Dawida Fecela z Chojnic. W ramach prac wykorzystano część murów poprzedniej świątyni, budowanej od 1694 r. Kościół był wielokrotnie remontowany i rozbudowywany w latach: 1895, 1908, 1911 i 1925. W 1937 r. świątynia otrzymała nowe prezbiterium, kruchtę i zakrystię od strony zachodniej i wschodniej. Architektem przebudowy był Zygmunt Knothe z Torunia. Większość wyposażenia i wystroju wnętrza powstała krótko po wzniesieniu kościoła w 1779 r. Jest ono jednolite stylistycznie, o charakterze rokokowo-klasycystycznym, a uzupełnione zostało dopiero na początku XX stulecia. Do wyposażenia należą między innymi ołtarz główny, w którym znajduje się prezentowana późnogotycka rzeźba Matki Bożej, dwa ołtarze boczne i późnobarokowa chrzcielnica, wszystko z około 1779 r. Wystrój wnętrza uzupełnia ambona z lat 70. XVIII w., dwa konfesjonały z końca XVIII w. oraz ławy kolatorskie, klęczniki, fotele, dwa taborety i stolik z lat międzywojennych XX w., mieszczące się w prezbiterium.

Piotr Winter

199

WIĘCBORK

pokrytym złoconymi liśćmi akantu. Rzeźba była poddawana pracom konserwatorskim w latach 1908 i 1970, które w rażący sposób zmieniły jej charakter, dopiero ostatnia konserwacja z lat 2012–2014 przywróciła jej późnogotycką, pierwotną stylistykę.

WIĘCBORK

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny 28 października – śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza  Kontakt: Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i śś. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza ul. Jana Pawła II 14 89-410 Więcbork tel. (52) 389 70 21 strona internetowa: www.parafiawiecbork.pl  Dojazd: Miejscowość położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 241 i 189, posiada komunikację autobusową.

200

47. WŁOCŁAWEK miasto na prawach powiatu

Bazylika katedralna pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, zawieszona wysoko na prawym filarze wspierającym łuk tęczowy Okazała rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem, wykonana z lipowego drewna i datowana na początek XV w. lub lata około 1420–1430 r., jest poważnie uszkodzona, gdyż wskutek zniszczeń straciła podstawę i dolną partię nóg Madonny, a także obie stopy i dłonie Dzieciątka. Na całej powierzchni wydrążonej z tyłu figury, pozbawionej większości dawnej polichromii, widoczna jest silna destrukcja ze śladami zaklejenia płótnem powstałych ubytków. Mimo to kalekie obecnie dzieło zniewala urodą, przynależy bowiem do kręgu przedstawieniowego tak zwanych Pięknych Madonn, stanowiących religijną odpowiedź na dworsko-rycerski kult kobiety w czasach panowania gotyku.

Sięgające do ziemi pofałdowane szaty Madonny składają się ze spodniej sukni oraz obszernego płaszcza, którego lewa poła przerzucona została przez Jej prawe przedramię. Głowa Marii lekko przechylona w prawo i spowita welonem, spod którego wysuwają się rozdzielone przedziałkiem sploty włosów. Młoda, pełna twarz Madonny, rozpromieniona delikatnym uśmiechem, wyraża wewnętrzny spokój. Jej półprzymknięte oczy kierują się na nagie Dzieciątko Jezus, ukazane w pozycji

201

WŁOCŁAWEK

półleżącej, zwróconej w stronę widza. Ciężar Dzieciątka spoczywa na lewej ręce Matki, która prawą dłonią podtrzymuje Jego uda i nogi. Mały Jezus ma krótkie, kręcone włosy, twarz kształtną i pogodną, o dziecięcej urodzie odpowiadającej pięknu Madonny.

Mistrzowski sposób wykonania anonimowego dzieła wskazuje na dobrą pracownię rzeźbiarską, w jakiej musiało powstać, być może toruńską.

Wysunięto hipotezę, że opisana rzeźba stanowić mogła element katedralnego ołtarza głównego, konsekrowanego w 1411 r., o którym wiadomo, że zawierał figurę Najświętszej Marii Panny. Ołtarz ów przetrwał do 1587 r., kiedy to zastąpił go nowy ołtarz, ufundowany przez biskupa włocławskiego Hieronima Rozdrażewskiego.

Jakkolwiek było, katedra włocławska należy do najstarszych świątyń na Kujawach. Pojawiła się już w XII stuleciu razem z miejscową diecezją, zrazu jako obiekt drewniany, a następnie murowany w stylu romańskim. Trzecią, gotycką, zachowaną do dziś budowlę katedralną wzniesiono w zasadniczym zrębie w latach 1340–1411.

Otrzymała wtedy postać trójnawowej bazyliki, z wydłużonym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Dalsze prace budowlane, związane z powiększeniem katedry o wieże, wieniec kaplic, kapitularz, zakrystię północną, trwały od 2. połowy XV do 1. połowy XVII w. Kolejna rozbudowa świątyni, połączona z jej regotycyzacją (między innymi nadbudowa obu niskich dotąd wież), prowadzona była etapami od 1875 po 1978 r.

Wystrój wnętrza jest głównie neogotycki – z XIX i XX stulecia, albowiem podczas regotycyzacji kościoła usunięto z niego renesansowe i barokowe wyposażenie, czyniąc wyjątek dla nagrobków, epitafiów i stall. Oprócz opisanej figury, znajdują się w nim pojedyncze zabytki gotyckie. Mowa o tryptyku ołtarzowym z końca XV w., wiązanym z nieznanym Mistrzem Poliptyku z Szadka, starszym o ćwierćwiecze obrazie Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, pochodzącym z Warty, a przypisywanym

202

203 WŁOCŁAWEK

Franciszkowi z Sieradza, wreszcie o marmurowym nagrobku biskupa włocławskiego Piotra z Bnina, wyrzeźbionym przed 1496 r. przez Wita Stosza.

Na specjalną uwagę zasługuje ponadto tak zwany Krzyż Tumski, ogromny krucyfiks usytuowany w symbolicznym środku świątyni, na styku nawy głównej z prezbiterium – jedyny taki w Polsce, ufundowany w latach 1609–1615 przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego.

WŁOCŁAWEK

Lech Łbik

 Odpusty: 15 sierpnia – Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny  Kontakt: Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny – katedralna Plac Kopernika 7 87-800 Włocławek tel. (54) 231 22 32 e-mail: katedra.wloclawek@op.pl strona internetowa: www.katedrawloclawek.pl  Dojazd: Miasto położone przy drogach krajowych nr 62, 67, 91. Stacja kolejowa i dworzec autobusowy PKS.

204

48. ŻNIN

miasto powiatowe

Kościół parafialny pw. św. Floriana Pieta, w ołtarzu bocznym północnym pw. Serca Pana Jezusa (nisza z rzeźbą w predelli) Malowana, złocona, drewniana rzeźba przedstawia Marię opłakującą zdjętego z krzyża Chrystusa. Grupa, datowana na początek XVI w., opracowana została starannie ze wszystkich stron i ustawiona na niskim cokole. Maria siedzi na niskiej ławie. Zbolałą twarz kieruje w stronę Syna, a lewą dłonią podtrzymuje za nadgarstek bezwładne ciało ułożone na Jej kolanach. Plecy ma zgarbione, tak jakby przygniatał Ją ból i niewypowiedziana rozpacz. Tym samym wpisuje się ona w nurt mistycyzmu w rzeźbie o tematyce pasyjnej. Anonimowy rzeźbiarz skupił się na starannym oddaniu szat Maryi. Ubrana jest w strój, jaki nosiły pod koniec średniowiecza zamężne kobiety i wdowy. Biała chusta zakrywająca szyję i ujmująca twarz, ledwo widoczna spod chusty, która przybiera kształt zbliżony do czepca. Złocone nakrycie głowy spływa na ramiona i łączy się ze złoconym płaszczem. Jego mięsiste fałdy układają się na kolanach i opadają na podstawę.

Maria podnosząc korpus Syna, „prezentuje” Jego Ofiarę wiernym. Na umęczonym ciele delikatnie zaznaczono muskulaturę, na powiększonych przez twórcę dłoniach zaznaczono ślady po gwoździach.

Rzeźbę w 2016 r. poddano konserwacji.

205

Gotycki kościół farny w Żninie datowany jest na początek XV w. Powstał na miejscu romańskiego. Przy jego budowie wykorzystano kamienne ciosy z wcześniejszej świątyni. Jeden z nich, wbudowany w północną stronę fary, ozdobiony jest wizerunkiem jeźdźca. Wnętrze kościoła jest barokowo-późnoklasycystyczne, ale zachowały się też elementy wcześniejszego wyposażenia – między innymi na tęczowej belce znajduje się późnogotycka Grupa Ukrzyżowania.

ŻNIN

Agnieszka Wysocka

 Odpusty: 4 maja – św. Floriana 7 października – Najświętszej Marii Panny Różańcowej – Pani Żnina  Kontakt: Parafia pw. św. Floriana – fara ul. św. Floriana 4 88-400 Żnin tel. (52) 302 04 03  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 251 (dojazd od strony Bydgoszczy i Poznania).

Komunikacja PKP i PKS.

206

ŻNIN

208

INOWROCŁAW

49. ŻNIN

miasto powiatowe

Muzeum Sztuki Sakralnej – sufragania (przy parafii pw. św. Floriana) Madonna z Dzieciątkiem, eksponowana na stałej wystawie w muzeum Wyjątkowej urody Madonna z Dzieciątkiem, ozdoba Muzeum Sztuki Sakralnej, jest bardzo tajemnicza. Nie wiemy, skąd pochodzi. Do zbiorów muzealnych została przekazana jako dar przez ks.

Edmunda Rutę (1922–2013), od 1982 r. proboszcza kościoła pw. św. Floriana w Żninie. Według zebranych informacji rzeźbę podarował księdzu jeden z parafian, ale czy przywędrowała do Żnina z Inowrocławia, Wylatowa czy z Ostrowa nad Gopłem, gdzie wcześniej ks. Edmund Ruta pełnił posługę w tamtejszych kościołach, nie wiadomo. Rzeźba stylistycznie osadzona w nurcie Pięknych Madonn, wykazuje cechy dobrego warsztatu snycerskiego.

Można domniemywać, że powstała w 2. połowie XV stulecia.

Anonimowy twórca wyrzeźbił w drewnie figury, pokrył je polichromią i wyzłocił. Smukła, ustawiona w kontrapoście młodzieńcza Madonna ma zgodnie ze średniowieczną modą wysokie czoło, wąskie, łukowato wyprofilowane brwi i migdałowo wykrojone oczy. Delikatnie się uśmiecha. Na głowie nosi koronę szlachecką, spod której po bokach głowy pasmami spływają na ramiona złote włosy. Ubrana jest w ciemnoczerwoną suknię, a z wąskich ramion aż do wielobocznej podstawy spływa złocony płaszcz o ciemnoniebieskim podbiciu. Maria z dumą

209

ŻNIN

prezentuje małego, nagiego Jezusa, siedzącego na Jej lewym przedramieniu. Malec przedstawiony jest z dużą swobodą. Lewą stopę wsunął w dłoń Matki Bożej, a w obu rękach przytrzymuje szczygła. Kolorowy ptak nie znalazł się tu przypadkowo. Według św. Izydora z Sewilli symbolizuje on mękę, śmierć i Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Według średniowiecznej legendy szczygieł wyjmował ciernie z korony wbite w głowę Ukrzyżowanego. Wówczas krew tryskająca z ran Zbawiciela zabarwiła na czerwono upierzenie wokół dziobu ptaka. Jeszcze jedna opowieść apokryficzna przywołuje ptaki. Według niej mały Jezus lepił z gliny ptaszki, a pouczony przez pobożnego Żyda, że nie godzi się pracować w szabat, ożywił je i odfrunęły. Można tę historię odczytać symbolicznie. Gliniane ptaszki to zwykli ludzie, żywe – wierni napełnieni Duchem Świętym.

Muzeum Sztuki Sakralnej w Żninie, działające od marca 1999 r., mieści się naprzeciwko kościoła parafialnego pw. św. Floriana, w budynku dawnej sufraganii. Dwór dla biskupa Stefana Łubieńskiego powstał w końcu XVIII w. Do wnętrza zaprasza wsparty na kolumnach okazały portyk. W zbiorach muzeum znajdują się rzeźby, obrazy, numizmaty, szaty i paramenty liturgiczne oraz zabytkowe meble.

Agnieszka Wysocka

 Kontakt: Sufragania – Muzeum Sztuki Sakralnej ul. 700-lecia 24 88-400 Żnin tel. (52) 302 83 44 Muzeum czynne od wtorku do piątku, w godzinach 9.00–17.00, w sobotę i niedzielę po wcześniejszym umówieniu.  Dojazd: Miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 251 (dojazd od strony Bydgoszczy i Poznania).

Komunikacja PKP i PKS.

210

BIBLIOGRAFIA Opracowania niepublikowane – maszynopisy: Zbiory Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu Delegatura w Toruniu, ul. Łazienna 8,

87-100 Toruń – [DT] Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2,

85-102 Bydgoszcz – [DB] Delegatura we Włocławku, ul. Łęgska 42,

87-800 Włocławek – [DW]

I. Karty Ewidencyjne Zabytków Ruchomych: • Boluminek, oprac. Barbara Chojnacka, 1988. [DB] • Brzyskorzystew, oprac. B. Kaczyńska, 1972 (karta adresowa). [DB] • Chełmża, oprac. Marian Dorawa, 1992. [DT] • Czarże, oprac. Barbara Chojnacka, 1989. [DB] • Dźwierzno, oprac. Piotr Birecki, 2001. [DT] • Golub, oprac. Jacek Kriegseisen, 2004. [DT] • Gostkowo, oprac. Maria Żurowska-Gangi, 1982. [DT] • Grabkowo, oprac. ks. Dariusz Lewandowski, 2015. [DW] • Gruta, oprac. Katarzyna Kałamajska-Liszcz, 1987. [DT] • Grzywna, oprac. Jan Dettlaff, 1984. [DT] • Inowrocław, oprac. Lucyna Lipkowska, 2005. [DB] • Jastrzębie, oprac. Juliusz Raczkowski, 2006. [DT] • Kijewo Królewskie (1), oprac. Ewa Rygielska, 1983. [DT] • Kijewo Królewskie (2), oprac. Ewa Rygielska, 1983. [DT] • Kowalewo Pomorskie, oprac. Ewa Rygielska, 1981. [DT] • Lubraniec, oprac. Wanda Puget, 1977. [DW] • Markowice, oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, 2001. [DB] • Nieżywięć, oprac. Bolesław Sądowski, 1986. [DT] • Nowe n. Wisłą (1), oprac. Bolesław Sądowski, 1991. [DB] • Nowe n. Wisłą (2), oprac. Bolesław Sądowski, 1991. [DB] • Nowe n. Wisłą (3), oprac. Bolesław Sądowski, 1991. [DB] • Obory, oprac. Danuta Wiśniewska, 1981. [DT] • Orle, oprac. Izabela Mastalerz, 1983. [DW] • Orzechowo, oprac. Maciej Ambrosiewicz, Emanuel Okoń, 1985. [DT] • Ostromecko (1), oprac. Barbara Chojnacka, 1987. [DB] • Ostromecko (2), oprac. Barbara Chojnacka, 1987. [DB] • Papowo Biskupie, oprac. Maria Żurowska-Gangi, 1982. [DT] • Piotrków Kujawski, oprac. Izabela Mastalerz, 1983. [DW] • Ryszewko, oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, 1998. [DB] • Rywałd, oprac. Ewa Gryczyk, 1987. [DT] • Samoklęski Duże, oprac. Maria Grzybowska, 1998. [DB]

211

BIBLIOGR AFIA

• Siedlimowo, oprac. Barbara Chojnacka, 2007. [DB] • Skępe, oprac. H. Sygietyńska, 1962. [DW] • Sławsk Wielki, oprac. Adrian Kozak, Katarzyna Milczarek, 2013. [DB] • Świecie n. Wisłą, oprac. Małgorzata Winter, 2012. [DB] • Świerczynki (1), oprac. Jan Dettlaff, 1984. [DT] • Świerczynki (2), oprac. Danuta Dettlaff, 1984. [DT] • Toruń (1), oprac. Katarzyna Kluczwajd, 1989. [DT] • Toruń (2), oprac. Katarzyna Kluczwajd, 1990. [DT] • Wabcz, oprac. Danuta Dettlaff, 1985. [DT] • Wąbrzeźno, oprac. Bolesław Sądowski, 1985. [DT] • Wąwelno, oprac. Zofia Wernerowska, Maria Grzybowska, 1994. [DB] • Wielka Łąka, oprac. E. Kolasińska, 1980. [DT] • Wielki Mędromierz, oprac. Piotr Winter, 1992. [DB] • Wielkie Radowiska, oprac. Jan Dettlaff, 1984. [DT] • Więcbork, oprac. Danuta Pałys, 1994. [DB] • Włocławek, oprac. Danuta Wiśniewska, 1988. [DW] • Żnin, oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, 2002. [DB] II. Dokumentacje konserwatorskie: • Inowrocław, oprac. Maria Kiepuszewska, Piotr Kiepuszewski, 2000. [DB] • Ostromecko, oprac. Mirosław Wachowiak, Bartosz Sobolewski, Ilona Głuchowska, 2014. [DB] • Strzelno, oprac. Joanna Siemińska, 2011. [DB] III. Archiwum Uniwersytetu Gdańskiego w Gdańsku: • Rogowski Grzegorz, Dzieje parafii św. Mateusza w Nowem nad Wisłą w XVI–XVIII wieku, praca magisterska UG, Gdańsk 1993.

Literatura:

Ars Sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy 5 XI–31 XII 1993 r., red. Michał Woźniak, Toruń 1993.

Białłowicz-Krygierowa Zofia, Zabytki Mogilna, Trzemeszna, Strzelna i okolic od gotyku po barok, [w:] Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, praca zbiorowa pod red. Czesława Łuczaka, Poznań 1978, s. 317–431.

Białostocki Jan, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 2004.

Birecki Piotr, Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża 2001.

Błażejewska Anna, Kluczwajd Katarzyna, Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2008.

Budnik Grzegorz J., Rzeźba gotycka na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej, Katalog wystawy, Włocławek 1998.

212

213

BIBLIOGR AFIA

Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Nieznane rzeźby gotyckie kręgu pomorskiego, „Rocznik Historii Sztuki”, t. VIII, Wrocław 1970, s. 303–326.

Chrzanowski Tadeusz, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1993.

Clasen Karl Heinz, Der Meister der Schönen Madonnen. Herkunft, Entfaltung und Umkreis, Berlin – New York 1974.

Czaplewski Paweł, Rewindykacja fary i klasztoru w Nowem w 1581 roku, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. X, z. 7, 1935.

Diecezja Chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928.

Dobrowolski Tadeusz, Sztuka polska, Kraków 1974.

Dorawa Marian, Katedra św. Trójcy w Chełmży, Warszawa – Poznań – Toruń 1975.

Fankidejski Jakub, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyji chełmińskiej, Pelplin 1880.

Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, przekład Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Warszawa 1990.

Jakubek-Raczkowska Monika, Rzeźba gdańska przełomu XIV i XV wieku, Warszawa 2006.

Jakubek-Raczkowska Monika, Plastyka średniowieczna od XIII do XVI wieku. Katalog wystawy stałej, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2007.

Jakubek-Raczkowska Monika, Uwagi o znaczeniu tzw.

Pięknych Madonn w sztuce i religijności państwa zakonnego w Prusach, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XL, Toruń 2011, s. 39–94 (też wersja online).

Jakubek-Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, Dwie podominikańskiej figury gotyckie w kościele pw. Św.

Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych, [w:] Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej(XIX i XX w.), Wrocław 2015, s. 167–194.

Kalicki Włodzimierz, Kuhnke Monika, Sztuka zagrabiona.

Uprowadzenie Madonny, Warszawa 2014.

Kalinowski Lech, Sztuka około 1400, [w:] Sztuka około 1400. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, listopad 1995, Warszawa 1996.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, red. Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki, z. 1–21, Warszawa 1967–1988.

Kębłowski Janusz, Polska sztuka gotycka, Warszawa 1983.

Kębłowski Janusz, Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1987.

Kirchenerweiterungen, „Zentralblatt der Bauverwaltung”, nr 100, 1915.

Kopaliński Władysław, Słownik symboli, wyd. II, Warszawa 1991.

BIBLIOGR AFIA

Kościński Konstanty, Kościoły i kaplice w Nowem, powiecie świeckim, Prusach Zachodnich, Gdańsk 1896.

Kościński Konstanty, Franciszkanie i bernardyni w Nowem, Poznań 1906.

Kruszelnicka Janina, Dawny ołtarz Pięknej Madonny Toruńskiej, „Teka Komisji Historii Sztuki”, t. IV, Toruń 1968, s. 5–85.

Kruszelnicka Janina, Ze studiów nad rzeźbą czasów Kopernika na Ziemi Chełmińskiej, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, t. V, 1973, s. 43–82.

Kruszelnicki Zygmunt, „Piękne Madonny” – problem otwarty, „Teka Komisji Historii Sztuki”, t. VIII, Toruń 1992, s. 31–105.

Kujot Stanisław, Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. IX–XII, Toruń 1902–1905.

Kwiatkowski Michał, Pawłowska Krystyna, U Maryi stóp.

Sanktuaria Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 2011.

Kwiatkowski Michał, Przed łaskawym obliczem Matki Bożej Królowej Miłości i Pokoju, Pani Kujaw w Markowicach, Włocławek 2013.

Legner Anton (red.), Die Parler und der Schöne Stil 1350–1400. Europäische Kunst unter den Luxemburgern, Köln 1978.

Liedtke Antoni, Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994.

Lulker Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989.

Marcinkowski Wojciech, Co to jest Piękna Madonna?, [w:] Prawda i twórczość, red. Piotr Kapustka, Wrocław 1998, s. 39–53.

Marcinkowski Wojciech, Sztuka około roku 1400 – spór o pojęcia, [w:] Magistro et amico amici discipulique.

Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, red. Jerzy Gadomski, Kraków 2002, s. 51–62.

Olszewski Andrzej M., Niektóre zagadnienia stylu międzynarodowego w Polsce, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku.

Materiały Sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Warszawa, 1–4 grudnia 1976, red. Piotr Skubiszewski, Warszawa 1976.

Pastuszewski Stefan, Pieta bydgosko-oborska, „Kalendarz Bydgoski”, R. XXX, 1997, s. 176–179.

Przybylski Marian, Markowice. Z dziejów sanktuarium i wsi, Markowice 2008.

Raczkowski Juliusz, Jakubek-Raczkowska Monika, Gotyckie rzeźby z kościoła w Świerczynkach. Przyczynek do badań nad średniowiecznym dziedzictwem Torunia, [w:] Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Toruń 2013, s. 108–125.

214

215

BIBLIOGR AFIA

Sanktuaria Maryjne diecezji toruńskiej, praca zbiorowa pod red. ks. Mirosława Mroza i Waldemara Rozynkowskiego, Toruń 2003.

Sanktuaria okolic Grudziądza – przewodnik, Grudziądz 2012.

Spacerkiem po Jabłonowie i okolicy, red. Ewa Rzepka, Brodnica 2012.

Szulist Władysław, Przeszłość obecnych obszarów Diecezji Pelplińskiej do 1772 roku, t. I, Pelplin 2000.

Umiński Janusz, Powiat brodnicki i okolice. Przewodnik, Toruń 2006.

Z dawna Polski Tyś królową. Koronowane wizerunki Matki Bożej 1717–1990, wyd. 3, Szymanów 1990.

Zabytki architektury województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1974.

Zalewski Wincenty, Sanktuaria polskie. Katalog encyklopedyczny miejsc szczególnej czci Osób Trójcy Przenajświętszej, Matki Bożej i Świętych Pańskich, Warszawa 1988.

216

Katedra we Włocławku

Kierunek Kujawsko-Pomorskie