Dwory i Pałace

Szlakiem rezydencji wiejskich

Dwory i Pałace

Szlakiem rezydencji wiejskich

Dwory i Pałace

KIERUNEK KUJAWSKO-POMORSKIE EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA – 2017

Szlakiem rezydencji wiejskich

Dwory i Pałace

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2019

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa Redakcja: Agnieszka Wysocka, Lech Łbik Autorzy tekstów: Bogna Derkowska-Kostkowska – Wprowadzenie, 5, 6, 16, 28, 39, 41, 42 Agnieszka Wysocka – 4, 8, 17, 24, 29, 32, 33, 35, 38, 43 Krzysztof Bartowski – 9, 14, 15, 18, 30, 46, 47 Lech Łbik – 1, 10, 11, 12, 13, 19, 22, 27, 34, 37, 40, 44, 48 Krystian Strauss – 2, 26, 36 Piotr Winter – 3, 7, 20, 21, 23, 25, 31, 45 Autorzy fotografii: Bogna Derkowska-Kostkowska – str. 40 d., 41 d., 104, 105, 109 g., 115 g., 124 d., 130, 131 g., 133, 154-155, 166, 167 d., 182, 201, 202, 203 g., 206-207 Agnieszka Wysocka – str. 6, 42 g., 44-45, 58, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71 d., 72, 81, 82-83, 87, 88-89, 90, 96-97, 112, 118, 119, 120-121, 122, 124 g., 125, 129, 136, 137, 140, 145, 146-147, 148, 150, 151, 153, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162 d., 163, 164-165, 186, 187, 193 śr., 198-199, 204, 212 Alojzy Bukowski – str. 99 Krystian Strauss – str. 57 d., 69, 123, 131 d., 138-139, 155 g., 162 g., 167 g., 193 d.

Piotr Winter – str. 46 Wojciech Woźniak – okładka, str. 3, 8, 10, 35, 38, 40-41, 41, 49, 5, 51, 52, 53, 54, 55, 56-57, 60-61, 62, 70, 71, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 84-85, 86, 92, 93, 94, 95, 101, 102-103, 107, 108-109, 110-111, 113, 114, 115 d., 116, 117, 127, 128, 134-135, 141, 142, 169, 170-171, 172, 173, 174, 175, 176-177, 179, 180-181, 184-185, 188-189, 190-191, 193 g., 200-201, 203 d.

Zbiory prywatne właścicieli pałacu w Kołudzie Małej – str. 106-107 Zbiory prywatne właścicieli dworu w Zalesiu – str. 195, 196 Reprodukcje zdjęć za: Leonard Durczykiewicz, Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskim, Czempin 1912 – str. 12, 15, 16, 19, 20, 23, 24, 27, 28, 31 Opracowanie tras, prace koordynacyjne: Krystian Strauss Korekta: Hanna Borawska, Barbara Laskowska Projekt graficzny: Iwona Dombrowska

Województwo Kujawsko-Pomorskie

Sfinansowano z budżetu Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Koordynator Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim www.edd-kpck.pl www.kpck.pl Publikacja zrealizowana jako projekt Europejskich Dni Dziedzictwa 2017 Realizacja poligraficzna: Dom Wydawniczy Margrafsen www.margrafsen.pl Wydanie I – dodruk, nakład 1000 egz.

ISBN 978-83-65533-31-9

Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, nie powstałaby, gdyby nie pomoc i zaangażowanie wielu instytucji, firm oraz osób prywatnych, które udostępniły nam zabytki zaprezentowane w przewodniku.

Bardzo serdecznie dziękujemy.

Specjalne podziękowania składamy Panu Jerzemu Janczarskiemu Dyrektorowi Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Spis treści 

Słowo wstępne

Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 9 



Wprowadzenie 11

Szlakiem dworów i pałaców

województwa kujawsko-pomorskiego 32 Bajerze 39  Boguszewo 43  Brodnica 47  Brzezie 49  Cerekwica 52  Chodeczek 55  Chomiąża Szlachecka 59  Ciechocinek 63  Dębowa Łąka 66  Grocholin 70  Grochowiska Szlacheckie 73



Mała Komorza 123 Marcinkowo Górne 126  Mełno 129  Młodocin 132  Nawra 136  Nowe Jankowice 138  Orłowo 141  Ostromecko 144  Rulewo 149  Runowo Krajeńskie 154  Sielec 158  Skłudzewo 161  Sypniewo 164  Szafarnia 168  Trzebcz Szlachecki 172  Turzno 175  Ugoszcz 179  Wieniec (pow. mogileński) 183







Huta 77 Jabłonowo Pomorskie 80  Jastrzębie (pow. lipnowski) 84  



Jastrzębie (pow. świecki) 87

Kijewo Szlacheckie 92 Kłóbka 97  Kobylniki 99  Kołdrąb 101  Kołuda Mała 106  Kruszyn 110  Krzywosądz 113  Lubaszcz 116  Lubostroń 119

 

Wieniec (pow. włocławski) 186

Zaduszniki 190  Zalesie 194  Zamarte 197  Zbójno 200  Żalno 204  Bibliografia 208 

za pośrednictwem tego przewodnika zapraszam w podróż po wsiach i miasteczkach naszego regionu, które kryją w sobie, często pośród pól i łąk, niezwykłe skarby – pałace i dwory.

Pomimo przewrotnych kolei losu i historii, wojen i zmian ustrojowych, część z tych obiektów przetrwała i cieszy swoim pięknem. Wiele z nich skupiało dawniej elity intelektualne, zarówno w dziedzinie sztuki, literatury, jak i gospodarki – przemysłu i rolnictwa. Tam trwała polskość podczas zaborów. Często są wybitnymi dziełami architektury, a otaczające je wsie, gospodarstwa i parki stanowią przykład interesujących założeń ruralistycznych.

W okresie powojennym kujawsko-pomorskie pałace i dwory były zazwyczaj przebudowywane na mieszkania, instytucje i urzędy, na ogół bez poszanowania dla ich oryginalnego układu przestrzennego i dekoracji. Wiele zostało opuszczonych i przez to popadło w ruinę.

Zmiany ustrojowe po 1989 roku dały im szansę na nowe życie. Prywatni inwestorzy nie szczędzili środków finansowych, zaangażowania, sił i często serca, by przywrócić im dawną świetność. Także samorządy, dzięki remontom, odbudowom i restauracjom, na podstawie archiwalnych zdjęć czy sztychów, pomagają kujawsko-pomorskim pałacom i dworom znów o sobie przypomnieć.

9

WSTĘP

Szanowni Państwo,

Dzięki tym wszystkim działaniom dawne rezy-­ dencje mieszczą dziś samorządowe instytucje kultury, takie jak Pałac w Lubostroniu czy Ośrodek Chopinowski w Szafarni. W pałacach i dworach powstają lokalne muzea, hotele i restauracje, ośrodki lecznicze, prywatne fundacje artystyczne czy po prostu rezydencje mieszkalne.

WSTĘP

Jeszcze raz serdecznie zapraszam, by odkryć piękno kujawsko-pomorskich pałaców i dworów.

Ten przewodnik wskaże Państwu drogę do nowych, może jeszcze nieznanych pięknych miejsc naszego regionu.

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Wprowadzenie Dwory i pałace otoczone parkami zazwyczaj postrzegane są jako miejsca o długiej, owianej tajemnicą historii, uzupełnianej przekazami ustnymi i legendami. Dostrzegamy w nich fundament ciągłości historycznej, tożsamości kulturowej, a także ośrodki związane z dziejami rodzin szlacheckich, wybitnymi osobami czy istotnymi wydarzeniami.

Pragnąc ułatwić miłośnikom regionalnej turystyki poznawanie mało znanych zakątków województwa kujawsko-pomorskiego, stworzyliśmy przewodnik tyle reprezentatywny, co subiektywny w wyborze prezentowanych zabytków. Województwo kujawsko-pomorskie posiada wiele zabytkowych zespołów rezydencjonalnych. Jest ich około 400. Współcześnie mieszczą one szkoły, domy opieki, domy dziecka, biura gospodarstw rolnych, mieszkania, hotele i restauracje, służą ponadto celom kulturalnym. Niektóre w rękach nowych właścicieli na powrót stały się wiejskimi rezydencjami, jeszcze inne, opustoszałe, chylą się do upadku. Wśród nich są bardzo skromne dwory, niewyróżniające się niczym szczególnym poza intrygującą historią, i są wyjątkowo okazałe pałace, których sama forma architektoniczna zachęca do poznania ich dziejów. Dwory i pałace, otoczone kameralnymi lub rozległymi parkami, są najczęściej zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych folwarków, które niegdyś tworzyły z nimi różnej wielkości posiadłości.

Najzamożniejsi ziemianie dysponowali nawet kilkudziesięcioma wsiami, inni posiadali jedną wieś, a uboga szlachta niejednokrotnie gospodarzyła na jednym łanie (16 ha), samodzielnie utrzymując się z pracy na roli. Te dysproporcje związane z indywidualnymi losami poszczególnych rodzin w połączeniu z dziejami współczesnymi, w wyniku których warstwa ziemiańska po 1945 roku zanikła, znajdują odzwierciedlenie w dziedzictwie

11

WPROWADZENIE

Grochowiska Szlacheckie

Lubostroń

Samostrzel

12

Próbując stworzyć przewodnik po rezydencjach wiejskich, odwoływaliśmy się zwłaszcza do walorów krajobrazowo-architektonicznych. Jednocześnie – chcąc, aby przewodnik stał się pretekstem do podróży przez województwo kujawsko-pomorskie – prezentujemy zabytki ze wszystkich jego 19 powiatów. Na zaproponowanych przez nas trasach znalazło się 48 zabytkowych założeń. Można postawić pytanie, dlaczego ten, a nie inny obiekt uwzględniliśmy w przewodniku. Cóż, zamysłem nie było stworzenie katalogu, lecz zwrócenie uwagi na walory poznawcze związane z tą intrygującą grupą zabytków, a także zasygnalizowanie na wybranych przykładach złożoności problematyki związanej z siedzibami wiejskimi, przybliżenie różnorodności rozwiązań formalnych i stylistycznych, jak również przywołanie wyjątkowych postaci właścicieli i ich gości, którzy wpisali się w dzieje regionu kujawsko-pomorskiego.

Dworek, dwór, pałac niosą z sobą rozmaite konotacje i można te budowle rozpatrywać w wielu aspektach. Jednak zawsze pozostaną one domem mieszkalnym mniej lub bardziej zamożnego właściciela wiejskiej posiadłości. Dzieje ich architektury stanowią odzwierciedlenie przemian społecznych, wynikających z kształtowania się gospodarki folwarcznej. Architektura dworów i pałaców nie tworzy jednorodnej linii rozwojowej, była bowiem uwarunkowana wieloma czynnikami (społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi, a nawet terenowymi). Śledząc dzieje miejsc, w których ziemianie mieli swoje dobra, obserwujemy zjawisko długiego trwania.

13

WPROWADZENIE

kulturowym. Dawne siedziby rodowe, wokół których wykształciła się pewna mitologia postrzegania ich jako świadków minionych czasów, ostoi wartości narodowych i moralnych, są przede wszystkim zabytkami architektury powiązanej z krajobrazem.

W dziejach nielicznych można się doszukiwać tego, co przez dziesięciolecia pobudzało wyobraźnię malarzy i pisarzy, ukazujących obraz bajkowego życia w polskich dworach.

WPROWADZENIE

Początki miejscowości związanych z posiadłościami generalnie sięgają średniowiecza, młodszą metrykę mają tylko nieliczne spośród nich. Dobra niegdyś rycerskie przekształcały się w szlacheckie, inne należały do Kościoła. Zarządzane przez właścicieli, zarządców lub dzierżawców, były organizmami o określonej strukturze. Ich serce stanowił dom „pański”, ten – eksploatowany przez dziesięciolecia – zużywał się, ulegał kataklizmom, stawał się zbyt mały, niemodny, tracił na funkcjonalności i reprezentacyjności. Stare dwory przebudowywano, rozbudowywano lub na ich miejscu budowano nowe. Budynki drewniane ustępowały miejsca murowanym, a obronne dwory – pałacom. Dwór i pałac to nazwy stosowane niekiedy wymiennie, tymczasem według podstawowych definicji dwór to nieduża rezydencja ziemiańska, zazwyczaj w formie parterowego domu mieszkalnego dla szlachty (do XVII w. o cechach obronnych), natomiast pałac to budynek co najmniej jednopiętrowy, o charakterze reprezentacyjnym.

Dwór w rozumieniu średniowiecza był z jednej strony zespołem złożonym z domu mieszkalnego z podwórzem i zabudową gospodarczą, zapewniającym feudałowi dogodne warunki życia. Z drugiej zaś – mógł być wystawiony na wzniesieniu, otoczony fosą i posiadać formy architektoniczne, które czyniły z niego niewielką budowlę obronną. Istotnym elementem wyboru miejsca pod budowę dworu było sąsiedztwo cieku wodnego oraz wyniesienie terenu. Strefę „domu pańskiego” wyznaczało ogrodzenie z bramą, otaczające obszar przynależący do rycerza. Przypuszczalnie pod koniec średniowiecza zaczął uczytelniać się podział na część gospodarczą – folwark i część mieszkalną z domem, najpewniej otoczonym ogrodem. Dwory budowano przede wszystkim z drewna, zazwyczaj na kamiennym, ewentualnie ceglanym podmurowaniu. Były to budynki parterowe kryte dwuspadowymi dachami, z gankami poprzedzającymi wejście główne, co odróżniało je od wiejskich chałup. Zabytki o konstrukcji drewnianej należą do

14

Bożejewice

Popowo nad Gopłem

WPROWADZENIE

Samostrzel

Targownica

Czarnotul

Cieślin

Wznoszono też dwory murowane, jednak ich koszt w XVI wieku był dziesięciokrotnie wyższy niż stawianych z drewna. Było ich niewiele i żaden nie zachował się do współczesności. Ich relikty odnajdziemy w strukturze architektonicznej lamusa z przełomu XVI i XVII wieku w Szpetalu Górnym (pow. włocławski) czy w Nowej Wsi Szlacheckiej (pow. brodnicki), gdzie XVI-wieczny dwór w kolejnym stuleciu w wyniku rozbudowy otrzymał formę parterowego dworu alkierzowego. Najstarszym w regionie kujawsko-pomorskim, choć przez przebudowy pozbawionym cech stylowych, jest dwór w Żalnie (pow. tucholski) z lat 1570–1580, którego forma sięga tradycji budowania wież mieszkalnych. Szczególnym zabytkiem z kolejnego stulecia jest dwór obronno-mieszkalny w Grocholinie (pow. nakielski), odbudowany w latach 30. XIX wieku. Z okresu późniejszego również nie ma zbyt wielu zabytków.

Najcenniejszymi pozostają pałace z 4. ćwierci XVIII wieku w Grochowiskach Szlacheckich (pow. żniński) z nadbudowanymi partiami bocznymi oraz zaprojektowany przez Stanisława Zawadzkiego w Kikole (pow. lipnowski). Okazały klasycystyczny pałac w Kikole wyróżnia się zwartą bryłą i zrytmizowaną fasadą z portykiem kolumnowym w wielkim porządku, ujętym ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi naczółkami. Z tego okresu pochodzi też skromniejszy, acz interesujący późnobarokowo-klasycystyczny pałac w Kamienicy (pow. tucholski) oraz pałac w Sartowicach (pow. świecki) z kolumnowym gankiem, wzniesiony z wykorzystaniem starszych piwnic, co było częstą praktyką przy stawianiu nowej rezydencji na miejscu poprzedniej.

17

WPROWADZENIE

rzadkości. W województwie kujawsko-pomorskim najstarszą metrykę ma dwór w Gródku (pow. świecki), datowany na lata 1756–1765, o konstrukcji zrębowej ze szkieletową wystawką. O około 100 lat młodszy drewniany dwór o skromnych cechach neoklasycystycznych znajduje się w Nasiegniewie (pow. włocławski). Parterowy dwór, kryty dachem naczółkowym, wyróżnia się przeszklonym kolumnowym gankiem zwieńczonym naczółkiem.

WPROWADZENIE

W XIX stuleciu na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego powstało wiele interesujących kompleksów dworskich i pałacowych. Część z nich ukształtowana została w rezultacie prze- i rozbudów dotychczasowych siedzib. Wystawiono również wiele nowych rezydencji. Intensyfikacja budownictwa rezydencjonalnego wyraźnie rysuje się od połowy stulecia i z tego też czasu, a zwłaszcza z końca XIX wieku, zachowały się liczne siedziby ziemiańskie.

Wśród XIX-wiecznych rezydencji wiejskich spotykamy zabytki reprezentujące bardzo wysoki poziom architektoniczny, bowiem zamożni ziemianie, a po połowie stulecia także kupcy i przemysłowcy stawiający wiejskie siedziby, chętnie zatrudniali znanych architektów. Niestety projektodawcy wielu ciekawych budynków pozostają anonimowi.

U progu XIX wieku powstał pałac w Lubostroniu (pow. żniński) według koncepcji słynnego architekta doby klasycyzmu, Stanisława Zawadzkiego. Dzieło inspirowane twórczością Andrei Palladio przykuwa uwagę proporcjami, harmonijną i symetryczną bryłą. Natomiast w stylu późnego klasycyzmu, w 1. ćwierci XIX wieku, wybudowana została rezydencja w Lubrańcu, zaprojektowana przez innego warszawskiego architekta, Hilarego Szpilowskiego, który fasadę podkreślił okazałym czterokolumnowym portykiem. Klasycyzm niejednokrotnie stanowił punkt odniesienia dla twórców dworów i pałaców nie tylko w 1. połowie XIX wieku.

Stąd mamy wśród nich wiele ciekawych realizacji, także w jego neostylowej formie. Jednym z ciekawszych pod względem architektury pozostaje pałac w Samostrzelu (pow. nakielski), który ukształtowany został na murach wcześniejszej, barokowej rezydencji w wyniku dwóch klasycystycznych rozbudów.

Autorem pierwszej, około 1825 roku, mógł być przypuszczalnie berliński architekt Karl Friedrich Schinkel, zaś drugiej, dokonanej po około 60 latach, prawdopodobnie także architekt z Berlina, Franz Schwechten. Niestety ta wyjątkowa rezydencja popada w ruinę. Także projekt neoklasycystycznego pałacu w Zbójnie (pow. golubsko-dobrzyński),

18

Chraplewo

Słupy

Złotniki

Sierniki

Rzeszynek

Potulice

Oprócz zamiłowania do antyku, widocznego w realizacjach neoklasycystycznych oraz neorenesansowych, mamy również przykłady odniesień do sztuki gotyku, przede wszystkim w jej odmianie wzorowanej na angielskich rezydencjach. Szczególnie wiele pałaców w tej konwencji stylistycznej powstawało w 1. połowie XIX wieku i nieco później.

21

WPROWADZENIE

z partią centralną wyróżnioną niedużym ryzalitem, o dekoracji architektonicznej podkreślonej przez rytm spiętrzonych porządków, wyszedł z pracowni doskonałego architekta Henryka Marconiego.

W nurt architektury historyzmu z wykorzystaniem form neoklasycystycznych i neorenesansowych wpisywał się nieistniejący dwór z 2. połowy XIX wieku w Bożejewicach (pow. mogileński), a także pałac w Popowie (pow. inowrocławski) – z tego samego czasu, o zatartych cechach stylowych, a także parterowe dwory z wystawkami w Targownicy (pow. mogileński) z 1847 roku i Czarnotulu (pow. mogileński) z około 1880 roku. Skromną, parterową bryłę otrzymał dworek w Cieślinie (pow. inowrocławski) z 1864 roku, z ażurowym drewnianym gankiem, który po 1912 roku zastąpił ganek murowany. W tradycji neoklasycystycznej wzniesiony był również dwór w Chraplewie (pow. nakielski), z niewielkim parterowym korpusem ujętym zryzalitowanymi skrzydłami, z których jedno było piętrowe. Ten dwór z 1860 roku, jak wiele mu podobnych, został rozbudowany. W lokalnych środowiskach budowniczych utrwaliła się i była głęboko zakorzeniona stylistyka oparta na motywach zapożyczonych z klasycyzmu i renesansu. Stąd formy te pojawiały się nieprzerwanie w budownictwie dworskim, jak chociażby dwór z XVIII/XIX wieku w Słupach (pow. nakielski), przebudowany w 1880 roku; dwór w Złotnikach (pow. żniński) z około 1880 roku; okazały piętrowy dwór w Siernikach (pow. nakielski) z 1876 roku, według planów Wiktora Stabrowskiego, budowniczego z Kcyni; dwór w Rzeszynku (pow. mogileński) z XIX/XX wieku, zaprojektowany przez budowniczego Maksymiliana von Wilczewskiego z Wronek.

WPROWADZENIE

Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego realizacje neogotyckie, które w Wielkopolsce odznaczają się wielkim rozmachem, nie są tak okazałe. Mamy jednak interesujące przykłady dzieł inspirowanych formami neogotyku angielskiego, jak pałac w Kawęczynie (pow. inowrocławski) czy jeden z największych, usytuowany na pograniczu Wielkopolski, w Jankowie (pow. inowrocławski). Powstanie drugiego z wymienionych pałaców, mającego dominantę architektoniczną w postaci efektownej czterokondygnacyjnej wieży, zwieńczonej krenelażem na machikułach, wiązane jest z działalnością Friedricha Augusta Stülera. W analogicznym kostiumie „gotyckim” utrzymane są pałace w Kołdrąbiu (pow. żniński) i Jabłonowie Pomorskim (pow. brodnicki), oba z widokowymi wieżami i innymi elementami, nadającymi im charakter budowli „zamkowych”. Natomiast pałac w Potulicach (pow. nakielski) należał do największych wielkopolskich realizacji wystawionych w duchu neogotyku angielskiego w połączeniu z detalami neorenesansowymi.

Zbudowany został między 1854 a 1880 rokiem na podstawie planów Leandra i Henryka Marconich oraz Stanisława Hebanowskiego. W wyniku przebudowy nadającej mu funkcję domu wielorodzinnego bezpowrotnie zatracił cechy stylowe. Analogiczny los spotkał pałac wzniesiony przez Konstantego hrabiego Bnińskiego w Strzelewie (pow. bydgoski) w 1868 roku.

W opozycji do pałaców neogotyckich występują budynki stanowiące echa włoskich willi. Takim ciekawym przykładem jest pałac w Dębowej Łące (pow. wąbrzeski), odznaczający się asymetryczną bryłą z wieżą w narożu, którego plany powstały w Berlinie, być może w kręgu Friedricha Augusta Stülera. Do realizacji w tak zwanym guście włoskim należy również pałac w Kościelcu Kujawskim (pow. inowrocławski) z 1849 roku, później przebudowany, z okazałym tarasem w elewacji ogrodowej. W typie włoskiego renesansu z motywami neogotyckimi zrea­lizowano pałac w Obudnie (pow. żniński) z 1850 roku, charakteryzujący się urozmaiconą, zwartą

22

Potulice

Strzelewo

Kościelec Kujawski

Obudno

MĹ‚odocin

Cerekwica

Fascynacje architekturą różnych kręgów kulturowych zaowocowały wieloma interesującymi realizacjami i tak między innymi na obszarze Wielkopolski pod koniec 3. ćwierci XIX wieku architekci zainspirowali się renesansem francuskim. W regionie kujawsko-pomorskim jednym z nielicznych przykładów architektury rezydencjonalnej reprezentującym tak zwany kostium francuski pozostaje pałac w Cerekwicy (pow. żniński), wybudowany w 1876 roku w myśl projektu Wiktora Stabrowskiego. Jego bryła, nakryta charakterystycznymi mansardowymi dachami, ma wydatnie zaakcentowaną część centralną oraz narożną wieżę wysokością równą korpusowi. Trzy lata wcześniej architekt Artur Goebel zaprojektował jeszcze okazalszą rezydencję w Brzeziu (pow. włocławski).

W architekturze dworów z 2. połowy XIX wieku przeważają budynki o symetrycznej kompozycji, osadzone w nurcie historyzmu, których stylistyka bazuje na kompilacji form wzorowanych na klasycyzmie oraz renesansie. Przykładów budynków o takim układzie można przywołać wiele. Jednym z nich jest dwór w Świętosławiu (pow. golubsko-dobrzyński), z parterową częścią centralną, zaakcentowaną wgłębnym, kolumnowym gankiem i ujętą po bokach piętrowymi ryzalitami. Struktura architektoniczna budynku wpisuje się w układ tak zwanego dworu polskiego. W tym kontekście także wartościowym przykładem jest neoklasycystyczny dwór z połowy XIX wieku w Niedźwiedziu (pow. wąbrzeski).

Szereg przywołanych zabytków poprzez swoją formę architektoniczną wpisuje się w schemat kompozycyjny wykształcony w latach 70. XVIII stulecia i postrzegany jako wyznacznik polskiej

25

WPROWADZENIE

bryłą, zaakcentowaną ośmioboczną, narożną wieżą.

Niestety został on pozbawiony większości detalu.

Szczególnym przykładem realizacji w duchu włoskim jest pałac w Młodocinie (pow. żniński) z lat 70.

XIX wieku, którego nietypowo ukształtowana bryła sprawia, iż ma on charakter podmiejskiej willi.

WPROWADZENIE

architektury dworkowej. Dwory i pałace określane mianem polskich były najczęściej parterowe bądź piętrowe, z wejściem głównym wyróżnionym portykiem lub wystawą kolumnową, któremu w elewacji ogrodowej zazwyczaj odpowiadał ryzalit. Zjawisko dworu polskiego było wynikiem poszukiwania stylu narodowego, który identyfikowałby rezydencje szlacheckie.

Wiejskie rezydencje przebudowywane i budowane od podstaw na początku XX wieku wpisują się w dotychczasowy nurt architektury dworkowej, acz preferowany był, jak się zdaje, typ pałacu czy dworu o charakterze podmiejskiej willi, co owocowało takimi nietypowymi rozwiązaniami, jak w przypadku dworu w Kijewie Szlacheckim (pow. chełmiński). Natomiast dwory w Marcinkowie Dolnym (pow. żniński) z 1902 roku i w Gnojnie (pow. inowrocławski) z 1908 roku wyraźnie nawiązują do form znanych z dużo wcześniejszych realizacji. Tutaj wyróżnia się pałac w Węgiercach (pow. inowrocławski) z 1904 roku, którego projektant, Wojciech Dembiński, umiejętnie powiązał elementy historyzującej kompozycji z wczesnomodernistycznym detalem, przy czym wzorem „dworu polskiego” wprowadził kolumnowy ganek poprzedzający wejście do pałacu.

Zabytkiem stanowiącym ciekawy przykład przekształceń struktury architektonicznej jest pałac w Komierowie (pow. sępoleński), którego metryka sięga epoki baroku – 4. ćwierci XVII wieku. Pod koniec XIX wieku ten zrujnowany dwór poddany został kompleksowej prze- i rozbudowie w duchu neogotyckim według koncepcji Wiktora Stabrowskiego. Kolejna zmiana nastąpiła w latach 1924–1929. Wówczas Stefan Cybichowski nadał budowli okazałe, neoklasycystyczne formy. Podobnie dawny dwór w Leszczach (pow. radziejowski), parterowy z wystawką, z dobudowanym piętrowym skrzydłem i kolistą narożną wieżą, zmienił się po 1912 roku w wyniku kompleksowej prze- i nadbudowy, ukończonej najpewniej w latach 20. XX wieku.

26

Marcinkowo Dolne

Gnojno

Węgierce

27

Leszcze

Chwaliszewo

Witosław

28

29

WPROWADZENIE

Modę na siedzibę wiejską nawiązującą do architektury dworu polskiego, wykształconego pod koniec XVII wieku, z gankiem kolumnowym i z wysokim, łamanym dachem, ugruntowały w latach międzywojennych wcześniejsze konkursy: na dwór w Opinogórze (1907–1908), krakowski konkurs i wystawa architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowym z 1912 roku oraz bardzo sugestywne wizje Stanisława Noakowskiego. Na terenie zaboru pruskiego moda ta pojawiła się około 1896 roku w atmosferze walki o tożsamość narodową, a jej propagatorami byli na terenie Wielkopolski architekci wykształceni w Charlottenburgu, między innymi Stanisław Borecki, Roger Sławski, Kazimierz Ruciński. Proponowali oni powrót do form XVIII-wiecznego klasycyzmu, w programowym odróżnieniu dworu polskiego od dworu niemieckiego. Lokalną odmianą „stylu narodowego” był w Wielkopolsce „styl krajowy”, rozpropagowany przez Zygmunta Czartoryskiego w publikacji O stylu krajowym w budownictwie wiejskim (1896 r.). Komfort wnętrz zestawiony został przez autora z tradycyjną architekturą z charakterystycznym kolumnowym portykiem. Wzory były jak najbardziej pożądane, by kiedy da Bóg, że wody potopu opadną, ziomkowie mieli skąd brać wzory do odbudowywania kraju – w stylu słowiańskim. Bardzo długo, po lata 30.

XX wieku, rodzinne rezydencje przybierały kształt polskiego dworu otoczonego rozległym parkiem.

Jako przykłady możemy przywołać pałac należący do rodziny Twardowskich w Głębokiem (pow. inowrocławski), wzniesiony w 1913 roku, gdzie w tympanonie nad czterokolumnowym portykiem umieszczono sentencję: „W PRACY SZCZĘŚCIE, 1913 r.”. Na lata 30. XX wieku przypada przebudowa dworu rodziny Szulczewskich w Chwaliszewie (pow. nakielski), gdzie Stefan Cybichowski wprowadził w zastaną bryłę rezydencji z 1. połowy XIX wieku monumentalny portyk wsparty na jońskich kolumnach oraz półokrągłą w przekroju werandę wychodzącą na ogród. Bardzo ciekawym przykładem transpozycji siedziby rodowej był dworek należący do Leona Wyczółkowskiego

WPROWADZENIE

w Gościeradzu (pow. bydgoski). Od 1922 roku było to miejsce, gdzie artysta wraz z żoną spędzał letnie miesiące i przyjmował gości. Dom gruntownie wyremontowano na początku lat 30. XX wieku, według wskazówek malarza i inżyniera Kazimierza Szulisławskiego. Gościeradzka „przystań” Leona Wyczółkowskiego pokazuje, jak silny był „wzór” dworu dla budownictwa rezydencjonalnego – sam malarz nie miał najlepszych wspomnień z pobytu w takich miejscach, goszcząc w majątkach polskiej arystokracji na Ukrainie, a jednak dla siebie nie zaprojektował nic innego, jak tylko dwór. W uzdrowisku Ciechocinek również odnajdziemy przykład dworku. Znajduje się on u zbiegu ulic Wojska Polskiego i Leśnej. Inspiracją dla jego powstania była wizyta pod tężniami prezydenta Ignacego Mościckiego w 1932 roku. Prezydent uczestniczył w uroczystościach otwarcia nowoczesnego basenu solankowego i był pod wrażeniem urokliwego kurortu. Dworek wzniesiono w 1. połowie lat 30. XX wieku w sąsiedztwie sosnowego lasu.

Czas po 1945 roku, a zwłaszcza lata 60. i 70. XX wieku, nie był korzystny dla rezydencji wiejskich.

Wiele z nich zostało rozebranych, jak na przykład dwór w Witosławiu (pow. nakielski) z 1780 roku, ze skrzydłem z 1840 roku i łącznikiem z początku XX stulecia. Wówczas też w pałacach i dworach pozostających w gestii Państwowych Gospodarstw Rolnych, mieszczących biura i mieszkania, dokonywano daleko posuniętych adaptacji dla potrzeb ich użytkowników. Podobnie wyglądała sytuacja w obiektach przeznaczonych na szkoły czy domy pomocy społecznej oraz domy dziecka. Zdecydowana większość remontów prowadzona była bez poszanowania zabytkowych brył i wystroju. Stąd skuwano sztukaterie, zamalowywano polichromie, demontowano piece i kominki. Tak stało się na przykład z dworem z 1865 roku w Tarnówku (pow. inowrocławski), którego pierwotna bryła parterowa, kryta dachem naczółkowym z drewnianym gankiem, całkowicie zanikła w wyniku rozbudowy. „Remontowa pożoga”, mająca uczynić dwory i pa-

30

łace nowoczesnymi, ominęła część cennych rezydencji, jednak opustoszałe ulegają nieuchronnemu działaniu czasu, który przeistacza je w przygnębiające ruiny, niemych świadków ich dawnego splendoru, jak pałac w Samostrzelu. Teraz, na początku XXI stulecia, na turystycznych szlakach trafimy też do obiektów, które odremontowano w sposób nienaturalnie luksusowy poprzez zastosowanie najnowszych technologii, zmiany podziałów przestrzennych i wtórnie dodane zdobienia, zatracając przy tym pierwotny charakter architektury i wystroju, będących wyznacznikiem minionych epok.

Jednak nadal możemy podziwiać wiele wspaniałych dworów i pałaców otulonych parkami. Niektóre, jak dwór w Sielcu (pow. żniński), niepozorny architektonicznie, ale wielki historią, wyróżnione zostały medalami i nagrodami przyznawanymi za działania na rzecz ratowania dziedzictwa kulturowego.

Bogna Derkowska-Kostkowska

WPROWADZENIE

Tarnówko

Szlakiem dworów i pałaców województwa kujawsko-pomorskiego

Zapraszając do podróży po naszym regionie, prezentujemy Państwu siedem propozycji tras turystycznych obejmujących dwory i pałace opisane w przewodniku. Są to wycieczki rowerowe i samochodowe przewidziane na jeden lub dwa dni. Obejmują wszystkie powiaty naszego województwa. Podczas wycieczek poznacie Państwo obiekty o ciekawej historii, reprezentujące różne style architektoniczne. Przy wielu z nich będzie można podziwiać przepiękne parki z pomnikami przyrody.

W większości przypadków wycieczki rozpoczynają się i kończą w większych miejscowościach, gwarantujących łatwy dostęp do zaplecza turystycznego i noclegowego. Trasy są jedynie propozycją. Zachęcamy do ich twórczej modyfikacji.

Mamy nadzieję, że będą one stanowić inspirację do niezwykłych podróży po województwie kujawsko-pomorskim.

I trasa:

„Powiat żniński w jeden dzień” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa lub rowerowa Długość trasy: 95–110 km  Program: Żnin – Cerekwica – Sielec – Kołdrąb – Grochowiska Szlacheckie – Marcinkowo Górne – Chomiąża Szlachecka – Młodocin – Lubostroń – Żnin

32

II trasa:

„Wycieczka za Wisłę”

Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa lub rowerowa Długość trasy: 100 km  Program: Bydgoszcz – Ostromecko – Kijewo Szlacheckie – Bajerze – Trzebcz Szlachecki – Nawra – Skłudzewo – Bydgoszcz

III trasa:

Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa lub rowerowa Długość trasy: 100–110 km  Program: Inowrocław – Orłowo – Kołuda Mała – Wieniec (pow. mogileński) – Kobylniki – Inowrocław

IV trasa:

„Z Chopinem po dworach i pałacach” Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 125 km

 Program: Toruń – Turzno – Szafarnia – Ugoszcz – Zbójno – Toruń

V trasa:

„Trzy w jednym – Kujawy – Krajna – Pałuki”

Wariant wycieczki: jednodniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 255 km

33

TR ASY

„Wokół Inowrocławia i Mogilna”

 Program: Bydgoszcz – Kruszyn – Huta – Zamarte – Sypniewo – Runowo Krajeńskie – Lubaszcz – Grocholin – Zalesie – Bydgoszcz

VI trasa:

„Na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej”

TR ASY

Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 170 km + 90 km  Program: Dzień 1 – Włocławek – Kłóbka – Chodeczek – Wieniec (pow. włocławski) – Brzezie – Krzywosądz – Ciechocinek – Włocławek Dzień 2 – Włocławek – Zaduszniki – Jastrzębie (pow. lipnowski) – Zbójno – Ugoszcz – Szafarnia – Golub-Dobrzyń

VII trasa:

„Z ziemi chełmińskiej w Bory Tucholskie” Wariant wycieczki: dwudniowa Rodzaj trasy: samochodowa Długość trasy: 170 km + 115 km  Program Dzień 1 – Toruń – Turzno – Dębowa Łąka – Brodnica – Jabłonowo Pomorskie – Nowe Jankowice – Boguszewo – Mełno – Grudziądz Dzień 2 – Grudziądz – Rulewo – Jastrzębie (pow. świecki) – Mała Komorza – Żalno – Tuchola Krystian Strauss

35 TR ASY

25 46

48 TUCHOLA 15

SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE

ŚWIECIE

37

CHEŁMNO

12 34

16 1

Mrocza

39 21

32

23 NAKŁO N. NOTECIĄ

10

36

BYDGOSZCZ

45

24 35

28

ŻNIN

31

5

19

11

26

INOWROCŁAW

7 20 42 MOGILNO

18

R

WOJEWÓDZTWO KUJAWSKO-POMORSKIE legen d a m apy 1. Bajerze 2. Boguszewo 3. Brodnica 4. Brzezie 5. Cerekwica 6. Chodeczek 7. Chomiąża Szlachecka 8. Ciechocinek 9. Dębowa Łąka 10. Grocholin 11. Grochowiska Szlacheckie 12. Huta 13. Jabłonowo Pomorskie 14. Jastrzębie (pow. lipnowski)

15. Jastrzębie (pow. świecki) 16. Kijewo Szlacheckie 17. Kłóbka 18. Kobylniki 19. Kołdrąb 20. Kołuda Mała 21. Kruszyn 22. Krzywosądz 23. Lubaszcz 24. Lubostroń 25. Mała Komorza 26. Marcinkowo Górne 27. Mełno 28. Młodocin

29. Nawra 30. Nowe Jankowice 31. Orłowo 32. Ostromecko 33. Rulewo 34. Runowo Krajeńskie 35. Sielec 36. Skłudzewo 37. Sypniewo 38. Szafarnia 39. Trzebcz Szlachecki 40. Turzno 41. Ugoszcz 42. Wieniec (pow. mogileński)

33

30

GRUDZIĄDZ

27 2 13

WĄBRZEŹNO

BRODNICA

9

3

29

38

40

GOLUB-DOBRZYŃ

TORUŃ

RYPIN

41 47

ALEKSANDRÓW KUJAWSKI

14

8

LIPNO

44

22

WŁOCŁAWEK

4

RADZIEJÓW

43 BRZEŚĆ KUJAWSKI

17 6

43. Wieniec (pow. włocławski) 44. Zaduszniki 45. Zalesie 46. Zamarte 47. Zbójno 48. Żalno

38

1. Bajerze

powiat chełmiński, gmina Kijewo Królewskie

Wieś istniejąca w XV wieku jako własność rycerska, od następnego stulecia w posiadaniu szlacheckiej rodziny Bajerskich. W 1789 roku wzmiankowano w niej dwór, folwark i karczmę. Obecny pałac zbudował w latach 70. XIX wieku ówczesny właściciel Bajerza, Ernst Antal (projektant pałacu nie jest znany). W latach 1921–1939 posiadaczem tego obiektu był mason Henryk Hoffman. W 1945 roku pałac upaństwowiono, po czym umieszczono w nim kolejno szkołę dla dziewcząt, szkołę rolniczą i Spółdzielnię Kółek Rolniczych. W 1992 roku władze gminy Kijewo Królewskie podarowały rezydencję religijnemu Towarzystwu Apostolskich Pomocnic. Pięć lat później, po beatyfikacji cygańskiego męczennika Zefiryna Gimenéza Malla (1861–1936), nazwę tej organizacji zmieniono na Towarzystwo Błogosławionego Zefiryna. Z czasem pieczę nad pałacem i rzeczonym Towarzystwem przejęli księża zrzeszeni w Bractwie Kapłańskim Świętego Piusa X, założonym przez tak zwanych lefebrystów, czyli duchownych kontestujących postanowienia Soboru Watykańskiego II (1962–1965).

Wzniesiona na nieregularnym rzucie rezydencja reprezentuje pod względem stylowym połączenie neobaroku z neorenesansem w wydaniu francuskim. Ma parterowy korpus główny, ujęty dwoma ryzalitami: północnym i południowym.

Drugi z nich, piętrowy, styka się z parterowym skrzydłem bocznym, na dachu którego urządzono obszerny taras. Do północnej elewacji pałacu przylega kwadratowa, trójkondygnacyjna wieża z mansardowym hełmem. Obok wieży przed lico budowli wysuwa się dawna oranżeria, służąca dziś za kaplicę pod wezwaniem Chrystusa Króla. Ściany obiektu ożywione są pilastrami i boniowaniem.

39

BAJERZE

W pałacu, w którym zachowała się oryginalna stolarka, funkcjonuje Dom Rekolekcyjny Błogosławionego Zefiryna, a prowadzi do niego okazała brama neobarokowa.

Przypałacowy park krajobrazowy o powierzchni 3,4 hektara pochodzi z 1. połowy XIX wieku.

Stary drzewostan reprezentują popularne gatunki parkowe: dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, buki, lipy i wiązy. Wiele okazów ma rozmiary zbliżone do pomnikowych. W parku znajduje się także niewielki staw, otoczony roślinnością charakterystyczną dla terenów podmokłych.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym

40

BAJERZE

z Bractwem Kapłańskim Świętego Piusa X. W kaplicy pałacowej odbywają się msze święte.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1627C (Unisław – Żygląd), na zachód od drogi krajowej nr 91.

Przystanek PKS.  GPS: 53.247155, 18.458674

41

42

2. Boguszewo

powiat grudziądzki, gmina Gruta

Pozostałości dworu w Boguszewie znajdują się w południowej części wsi, nieopodal jeziora.

Jest to teren, istniejącej do 1921 roku, Dąbrówki Szlacheckiej. Wieś ma XIII-wieczną metrykę. Od 1. połowy XVI wieku jej właścicielami byli przedstawiciele rodu Dąbrowskich. Przed 1570 rokiem miejscowość została przejęta przez Sokołowskich.

Pozostawała w ich rękach przez ponad 100 lat.

W 1700 roku Dąbrówka oraz sąsiednie Boguszewo stały się własnością przyszłego kasztelana chełmińskiego i wojewody pomorskiego Piotra Aleksandra Czapskiego. Na przełomie XVIII i XIX wieku wieś należała do matki Zygmunta Krasińskiego, Marii Urszuli Radziwiłł. Oprócz Dąbrówki posiadała ona również szereg okolicznych dóbr. W 1801 roku odstąpiła je Tobiaszowi von Blumberg w zamian za coroczną opłatę.

Do obiektu w Boguszewie dotrzemy polną drogą biegnącą nieopodal jeziora Gołębiewko. Patrząc na ruiny po raz pierwszy, można odnieść wrażenie, że spoglądamy na ceglane pozostałości po kolejnej krzyżackiej warowni. Nic bardziej błędnego. Rui­ ny te są jednym z najstarszych przykładów dworu w województwie kujawsko-pomorskim. Obiekt powstawał w kilku fazach na przełomie XVI i XVII wieku. Przyjmuje się, że końcową datą jego budowy był 1602 rok. Dwór posiadał charakter obronny.

Początkowo składał się jedynie z jednoprzestrzennego pomieszczenia położonego od południowego zachodu oraz przybudówki (najprawdopodobniej wieży). W kolejnej fazie budowy pierwotne założenie zostało podwyższone o drugą kondygnację, a do dworu dobudowano północno-wschodnie skrzydło.

Rozbudowę obiektu zakończono dostawieniem, od południowego wschodu, dodatkowego pomieszczenia. Dwór był nakryty stropem belkowym, a także

43

dachem dwuspadowym. Obiekt ten posiadał dysharmonijną formę. Pierwotnie jego elewację wieńczyły dwa, dziś już nieistniejące, ozdobne szczyty. Były to najbardziej dekoracyjne elementy dworu.

W zasadniczy sposób kontrastowały one ze ścianami pozbawionymi znaczących zdobień. Dwór w Boguszewie nawiązywał w swojej formie do niderlandzkiego manieryzmu. W XIX wieku był użytkowany jako spichlerz. W tym czasie w obiekcie dotychczasowe dwie kondygnacje zamieniono na trzy. W późniejszym czasie opuszczony dwór popadł w ruinę.

BOGUSZEWO

Krystian Strauss

44

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1402C (Mełno – Linowo), na wschód od drogi wojewódzkiej nr 538. Posiada stację kolejową i komunikację autobusową.

BOGUSZEWO

 GPS: 53.413522, 19.005511

46

3. Brodnica

powiat brodnicki, gmina miejska

Pałac, zwany od imienia siostry króla polskiego Zygmunta III Wazy, starościny brodnickiej, pałacem Anny Wazówny (1568–1625), stoi na terenie dawnego przedzamcza krzyżackiej warowni, której wyniosła wieża góruje nad miastem. Budynek jest powojenną rekonstrukcją pałacu zniszczonego w latach II wojny światowej. Pierwsza rezydencja w tym miejscu, przy wykorzystaniu części gotyckich zabudowań i muru obronnego, wzniesiona została przed 1564 rokiem z inicjatywy Rafała Działyńskiego, ówczesnego starosty brodnickiego. Powstał wtedy, znany tylko z opisu, budynek zwieńczony „włoską” w typie attyką. Po przejęciu przez Annę Wazównę w 1605 roku starostwa brodnickiego budynek przebudowano na wzór pałaców skandynawskich, co miało jej zapewne przypominać budowle zapamiętane w rodzinnej Szwecji. Wokół pałacu urządzono ogród. Po śmierci Anny Wazówny dobra brodnickie przechodziły w ręce kolejnych kobiet związanych z linią dynastyczną Wazów.

Znacznej rozbudowie poddano pałac w czasach, gdy urząd starościny sprawowała Maria Kazimiera d’Arquien, „Marysieńka” (1641–1716), żona króla Jana III Sobieskiego. W okresie zaborów budynek stanowił siedzibę pruskiej domeny państwowej, zaś w dwudziestoleciu międzywojennym mieściły się tu liczne szkoły. Podpalony przez żołnierzy radzieckich w 1945 roku, przetrwał w formie ruiny do lat 60. XX wieku, gdy przystąpiono do jego odbudowy i wówczas uzyskał ostatecznie swą obecną formę.

Pałac w swej spokojnej i harmonijnej bryle odtwarza po części późnorenesansową stylistykę pierwotnej budowli. Jego piętrowa, zwarta bryła nakryta jest niezwykle wysokim czterospadowym dachem z pięcioma drewnianymi lukarnami.

47

BRODNICA

Na elewacji można zobaczyć odkrywki reliktów gotyckich budowli. Wnętrza pałacu zostały mocno przekształcone w czasie powojennej odbudowy.

W jednym z pomieszczeń, pełniącym obecnie funkcję kuchni, zachowane są do dzisiaj sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Wewnątrz warto obejrzeć dwa zabytkowe kominki z 2. połowy XVIII wieku oraz kopię portretu Anny Wazówny (oryginał znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie).

Dawny ogród pałacowy przekształcony został w 1927 roku w park Miejski. Rozciąga się on obecnie między ulicą Zamkową, pozostałościami murów obronnych, Drwęcą i fosą. Jako „park Anny Wazówny” funkcjonuje od 2002 roku. Tu w 2004 roku zainstalowano kamienną fontannę z postacią dziewczyny z dzbankiem.

Od listopada 2005 roku przed pałacem stoi 4-metrowy pomnik Anny Wazówny autorstwa artysty rzeźbiarza Ryszarda Kaczora z Grudziądza.

Ciekawostka Annę Wazównę pochowano pierwotnie w piwnicach zamku krzyżackiego w Brodnicy. Później dokonano ekshumacji i spoczęła w kościele pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Toruniu.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny, stanowi siedzibę Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej im. Ignacego Łyskowskiego oraz Informacji Turystycznej.  Dojazd: przez miejscowość przebiega droga krajowa nr 15. Znajduje się tu stacja kolejowa oraz dworzec PKS.  Adres: ul. Zamkowa 1, 87-300 Brodnica  GPS: 53.258202, 19.400278

48

4. Brzezie

powiat włocławski, gmina Brześć Kujawski

Rezydencja rodzinna Kronenbergów to przykład wpływów neorenesansu francuskiego w XIX-wiecznej architekturze na ziemiach polskich.

Wielomilionowa fortuna pozwoliła Leopoldowi Kronenbergowi (1812–1878) na wznoszenie okazałych budowli, czy to w rodzinnej Warszawie, czy na prowincji – w Brzeziu, Wieńcu, Strugach, z dala od stołecznego zgiełku. Leopold wzbogacił się na dzierżawie monopolu tytoniowego w Królestwie Polskim. Był założycielem Banku Handlowego i Szkoły Handlowej w Warszawie. Inwestował w kolej, spółki górnicze i hutnicze, z jego inicjatywy powstało Warszawskie Towarzystwo Fabryk Cukru.

Słynął z działalności charytatywnej w ramach Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynnego. Następcy Leona – jego synowie Leopold Julian oraz Stanisław Leopold, poza przemysłem i bankowością lokowali kapitał w rolnictwie i hodowli koni (w tym w majątku w Brzeziu).

49

Być może na to, że pałac w Brzeziu otrzymał elegancki „francuski kostium”, wpływ miały liczne podróże Leopolda, w tym do Paryża. To on wprowadził na ziemie polskie przedstawicielstwo największego ówczesnego francuskiego banku Crédit Lyonnais.

Początki budowy otoczonej parkiem rezydencji to 3. ćwierć XIX wieku. Pałac wzniesiono w 1873 roku według projektu Artura Goebla (1835–1913), architekta związanego z Warszawą. Urodę pałacu z wieżą, wysokimi dachami, ze ścianami z cegły i tynkowanym detalem podkreśla zieleń parku. Nie

50

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt opuszczony, pozostaje w gestii Starostwa Powiatowego we Włocławku.  Dojazd: miejscowość położona nieopodal zjazdu z autostrady A1, u zbiegu dróg wojewódzkich nr 252 i 268.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.687469, 18.890569

51

BRZEZIE

dziwi, że Leopold Julian bardzo chętnie tu przebywał, a od 1880 roku w Wieńcu i w Brzeziu prowadził stadninę, przygotowując konie do wyścigów. W latach międzywojennych zamieszkał w Brzeziu na stałe, znajdując czas na pisanie Wspomnień i rozprawy O muzyce i muzykach. Tutaj zmarł w 1937 roku.

Park z 1899 roku to dzieło ogrodnika i planisty Waleriana Kronenberga (1858–1934), mającego w swoim dorobku ponad 300 projektów terenów zielonych. Bystre oko wypatrzy w Brzeziu aleję lipową i aleję kasztanowo-lipową.

5. Cerekwica

powiat żniński, gmina Żnin

Cerekwica wymieniona jest w 1265 roku jako własność rycerza Marcina, później, w 2. połowie XIV wieku, należała między innymi do Franciszka z rodu Opalów. Od końca XV wieku przez dwa stulecia była własnością rodziny Cerekwickich.

W XVIII wieku majątek często przechodził z rąk do rąk. W 1725 roku, kiedy dobra cerekwickie podzielono między Zbijewskich i spadkobierców Michała Kwileckiego, wznosił się tu zniszczony drewniany dwór kryty strzechą. Na jego miejscu w nieokreślonym czasie powstała nowa siedziba rodowa. W 2. połowie XVIII wieku włości należały do Nieżychowskich; ostatnią z rodziny była wdowa po Marcelim, Magdalena z Wilkońskich. Wraz z jej śmiercią, około 1801 roku, majątek na drodze sukcesji stał się własnością Walentego Rogalińskiego herbu Łodzia, żonatego z Ludwiką z Nieżychowskich. Kolejnymi dziedzicami byli syn Walentego – Kazimierz, a następnie jego wnuk Mieczysław, który wybudował istniejący pałac. Na początku XX wieku Cerekwica drogą mariażu ponownie zmieniła właściciela, bowiem owdowiała Lucyna z Moszczeńskich Rogalińska poślubiła Karola Konstantego

52

Unruga, wywodzącego się z polskiej linii Unrugów, wyodrębnionej w XVII wieku, herbu Lew. Ich syn Antoni Wiktor (1907–1977) był ostatnim posiadaczem kompleksu pałacowo-parkowego z folwarkiem w Cerekwicy, który po 1945 roku przekształcony został w Państwowe Gospodarstwo Rolne.

W 1876 roku pałac dla Mieczysława Rogalińskiego zaprojektował architekt Wiktor Stabrowski (1822–1899), nadając mu formę jednopiętrowej willi inspirowanej podparyskimi realizacjami Fran­ çois’a Mansarta. Budynek nakryty wielospadowymi dachami stanowi interesujący przykład pałacu o stylistycznie złożonych neorenesansowych formach czerpiących z kostiumu francuskiego. Bryła została zaakcentowana niewielkim ryzalitem środkowym, mieszczącym wejście główne i narożną, oktogonalną, przysadzistą wieżą. Obecnie pozbawiona części detalu, przyciąga uwagę zewnętrzną formą architektoniczną. Jej wnętrza w wyniku gruntownej przebudowy w 1973 roku niestety zatraciły pierwotny charakter.

Tak jak niegdyś, przed pałac od bramy prowadzi droga dojazdowa, na końcu której znajduje się dawny folwark, jednak owalny podjazd przed rezydencją Rogalińskiego i Unrugów ustąpił miejsca wydłużonemu trawnikowi, od północy i zachodu sąsiadującemu z pozostałościami parku.

Bogna Derkowska-Kostkowska

53

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z przedsiębiorstwem Cerplon.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2314C (Żnin – Janowiec Wielkopolski), na zachód od drogi krajowej nr 5. Przystanek autobusowy PKS.

CEREKWICA

 GPS: 52.831174, 17.633035

54

6. Chodeczek

powiat włocławski, gmina Chodecz

Wieś wchodziła w skład dóbr obejmujących Chodecz i Zameczek oraz bardziej oddalone miejscowości, których wspólne dzieje wyznaczały losy rodziny Kretkowskich, niosące z sobą okresy rozbicia i scalania majątku. Sam Chodeczek funkcje rezydencjonalne zaczął pełnić po wojnach ze Szwecją, pod koniec 3. ćwierci XVII wieku. W 1887 roku dobra chodeckie kupił na licytacji Karol Werner, pochodzący z rodziny o tradycjach ziemiańsko-przemysłowych, który sprawnie oddłużył je, rozwijając hodowlę i przetwórstwo (między innymi uruchomił serowarnię). Ostatnim właścicielem majątku był jego syn Karol Lucjan. Po 1945 roku folwark w Chodeczku przekształcony został w Państwowe Gospodarstwo Rolne.

Dwór powstał na początku XX wieku na miejscu zapewne wolnym od wcześniejszej zabudowy. Ma on bryłę zwartą, prawie symetryczną. Wzniesiony jest na planie prostokąta, ze zryzalitowaną, trójkondygnacyjną partią centralną i jednopiętrowymi częściami bocznymi. Korpus dworu przedłużono,

55

sytuując po prawej stronie od wejścia głównego parterowe skrzydło gospodarcze. Fasada została zaakcentowana w dolnej kondygnacji portykiem wspartym na czterech filarach dźwigających taras, poprzedzającym ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem ujętym w arkadkowe fryzy. Elewacja ogrodowa, zakomponowana podobnie do frontowej, otrzymała okazały taras poprzedzający ją na całej długości korpusu. Dwór o skromnie zarysowanych cechach stylistycznych, czerpiących ze sztuki klasycznej, w swej formie nawiązuje do willi „w guście

56

włoskim”, a zarazem do tradycji polskiego dworu.

O czasie budowy przypomina chorągiewka wiatro­ wskazu ozdobiona datą „1904”.

Dwa lata po wybudowaniu dworu Stefan Celichowski zaprojektował krajobrazowy park z drogą dojazdową do założenia dworsko-parkowego, obsadzoną lipami oraz świerkami i przechodzącą w aleję modrzewiową, dochodzącą do fasady dworu. Oś parku wyznaczyła alejka pokrywająca się z osią dworu. W parku, poza szpalerami drzew,

57

na przykład z grabów, i ich grupami, nie zabrakło owalnego stawu usytuowanego w obniżeniu terenu.

Bogna Derkowska-Kostkowska

CHODECZEK

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Ośrodkiem Hodowli Zwierząt Zarodowych w Chodeczku.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2928C (Modlibórz – Chodecz), na wschód od drogi wojewódzkiej nr 269.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.406355, 19.044783

58

7. Chomiąża Szlachecka powiat żniński, gmina Gąsawa

Leżąca w sercu Pałuk wieś w dawnych wiekach była w posiadaniu znakomitego rodu Nałęczów.

W XIV wieku urodził się tutaj słynny Mikołaj Nałęcz, pan na zamku w Wenecji pod Żninem, z racji swego okrucieństwa i bezwzględności zwany Diabłem z Wenecji. Od XV wieku należała już do równie znamienitego rodu Pomianów, a w następnym do Chomiąskich, później Jarmułt-Mlickich i wielu innych. Kiedy w połowie XIX wieku majątkiem zarządzała, znana ze swojego patriotyzmu i przywiązania do polskości, rodzina Sulerzyskich, wzniesiono obecny dwór. Dobra w Chomiąży nie miały jednak szczęścia do gospodarzy. W 1886 roku zadłużoną posiadłość wystawiono na pierwszą subhastę (przymusową licytację), a w 1931 roku na drugą. Nabyta przez pewien bank szczeciński, sprzedana została rodzinie Mirowskich. Kolejny właściciel, Jan Brzykcy, oddał włości w dzierżawę, lecz jak donoszą źródła, majątek na krótko przejęła Helena Mirowska z rodu Sulerzyskich. Po 1945 roku dworem zarządzało PGR w Obudnie i przez długie lata funkcjonował jako ośrodek kolonijny, stopniowo popadając w ruinę. Obecnie, wyremontowany, mieści hotel.

Harmonijny, klasyczny w bryle i dekoracji dwór, przywołujący ducha polskich siedzib rodowych, wzniesiono na planie regularnego prostokąta. Jest budowlą piętrową z poddaszem i niewielkim ryzalitem od frontu. Ryzalit akcentują w przyziemiu reprezentacyjne wachlarzowe schody oraz wgłębny portyk z tarasem wspartym na czterech kolumnach. Frontową i parkową elewację, którą zdobi murowany ganek, wieńczy zamknięta trójkątnym przyczółkiem masywna wystawka. Boniowane

59

CHOMIĄŻA SZLACHECK A

przyziemie, zróżnicowany detal i wydatne lizeny w narożach elewacji oraz lukarny w dachu wzbogacają piękno architektury dworu. Radykalnie odnowione wnętrza zmieniły swój pierwotny, mieszkalny charakter. Ich dawną świetność przywołują jedynie żaglaste sklepienia suteren. W trakcie współczesnej rozbudowy do dworu dostawiono z obu stron oszklone pawilony i nieopodal wzniesiono utrzymany w podobnym klasycznym stylu nowy budynek hotelowy, połączony dodatkowo z dworem podziemnym łącznikiem.

Wkomponowany w istniejący krajobraz park krajobrazowy o powierzchni 4,6 hektara, opadający lekko w stronę jeziora, pochodzi z czasów

60

Ciekawostka Na miejscowym cmentarzu zachowały się grobowce właścicieli majątku: Józefa i Rozalii Sulerzyskich i rodziny Jarmułt-Mlickich.

Piotr Winter

61

CHOMIĄŻA SZLACHECK A

budowy dworu. Wśród starodrzewu zachowały się wyjątkowe okazy dębów, lip oraz klonów. Czytelny jest też dawny układ przestrzenny z parkowymi alejami, polanami oraz położonymi na różnych poziomach trzema stawami, na których wzniesiono kaskady wodne.

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2347C (Gąsawa – Pakość).

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.751074, 17.841647

62

8. Ciechocinek

powiat aleksandrowski, gmina Ciechocinek

Polscy prezydenci w latach międzywojennych mogli spędzać wakacje w rezydencjach, które usytuowane były w przepięknych miejscach – w Juracie nad Bałtykiem, w Wiśle w górach Beskidu Śląskiego i w uzdrowisku Ciechocinek. Założenie ciechocińskie związane jest z prezydentem Ignacym Mościckim (1867–1946) i stanowi przykład bardzo długiego trwania w polskiej architekturze wzoru tak zwanego „polskiego dworu”. Położone stosunkowo niedaleko od stolicy, uzdrowisko przyciągało w okresie międzywojennym wielu kuracjuszy. Z myślą o nich Ciechocinek rozbudowywano i unowocześniano, zabudowując teren między tężniami na cele leczniczo-rehabilitacyjne, sportowe i rekreacyjne. Stowarzyszenie Lekarzy Zdrojowych zatrudniło architekta Romualda Gutta, hydrologa Aleksandra Szniolisa i planistę zieleni Zygmunta Hellwiga, a oni stworzyli w latach 1931–1932 zharmonizowany z krajobrazem kompleks basenów solankowych. Uroczyste otwarcie uświetnił swoją obecnością prezydent II RP Ignacy Mościcki.

W czerwcu 1932 roku nie tylko przeciął wstęgę, ale też spędził w Ciechocinku wakacje.

63

CIECHOCINEK

Jego pobyt zainspirował ówczesne władze miasta do wzniesienia dla głowy państwa odpowiedniej siedziby. W sąsiedztwie sosnowego lasu wyrósł w połowie lat 30. XX wieku parterowy dwór z mieszkalnym poddaszem, poprzedzony portykiem wspartym na kolumnach. Prezydent Mościcki nigdy nie był gościem dworku, jednakże jego wcześniejszy pobyt wpłynął na to, że nazwa „dworek Mościckiego” funkcjonuje do dziś. W 1952 roku, po zniesieniu w Polsce urzędu prezydenta, dworek stał się Ośrodkiem Badawczo-Naukowym Akademii Medycznej w Warszawie, później przedszkolem. O pierwotnej funkcji obiektu zapomniano, budynek wymagał remontu. Jego dzisiejszy wygląd to zasługa kolejnego prezydenta RP – Aleksandra Kwaśniewskiego.

W 2001 roku Rada Miasta Ciechocinka przekazała budynek wraz z parkiem Kancelarii Prezydenta RP. Remont konserwatorski trwał dwa lata. Dworek jest niewielki. Na parterze urządzono ekspozycję poświęconą historii tego miejsca i Ignacemu Moś­ cickiemu. Wokół obiektu rosną sosny, a ogrodowe alejki prowadzą do amfiteatru. Do odpoczynku zachęcają kamienne ławki.

Agnieszka Wysocka

64

 Zwiedzanie: dworek dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym (54/283 31 30).  Dojazd: miejscowość położona nieopodal zjazdu z autostrady A1 oraz drogi krajowej nr 91. Znajduje się tu stacja kolejowa oraz dworzec PKS.  Adres: ul. Leśna 7, 87-720 Ciechocinek

CIECHOCINEK

 GPS: 52.878035, 18.801863

65

9. Dębowa Łąka

powiat wąbrzeski, gmina Dębowa Łąka

Pierwsza wzmianka o Dębowej Łące jako wsi rycerskiej pochodzi z 1319 roku. Przez kolejne stulecia należała ona do kilku polskich rodów.

Od 1776 roku posiadłość pozostawała w rękach niemieckich. W 1812 roku wdowa Johanna von Friese poślubiła Carla Henniga i od tegoż roku aż do początku lat 90. XIX wieku wieś stała się rodową siedzibą Hennigów. W latach 40. XIX wieku Friedrich Hennig wzniósł okazałą, późnoklasycystyczną siedzibę. W 1892 roku spadkobierczyni Mathilda Hennig sprzedała swoje dobra Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Po 1895 roku pałac był siedzibą Zakonu Ojców Ewangelistów. W latach 1920–1924 Siostry Służebniczki Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny prowadziły w pałacu zakład wychowawczy dla panien, w 1924 roku działała przy nim również szkoła dla chłopców. Potem, do 1930

66

67

DĘBOWA ŁĄK A

roku, obiekt był siedzibą Średniej Szkoły Rolniczej, a od 1932 do początku września 1939 roku został przejęty przez siostry Zgromadzenia Pasterek od Opatrzności Bożej. W czasie okupacji niemieckiej pałac przeznaczono na więzienie dla polskich księży. W 1945 roku swoją działalność ponownie podjęły w nim siostry pasterki. Niestety, w 1954 roku w zaledwie trzy dni musiały opuścić kompleks pałacowy, który na dwa lata stał się obozem pracy przymusowej dla sióstr zakonnych.

W 1965 roku, po wcześniejszych pracach remontowych, w pałacu umieszczono Państwowy Dom Dziecka, działający do 1984 roku, kiedy pałac stał się siedzibą Ośrodka Szkolno-Wychowawczego.

Pałac, położony na skraju wzniesienia, charakteryzuje się okazałą czteroskrzydłową bryłą i górującą nad okolicą wysoką wieżą. Obiekt z wewnętrznym dziedzińcem wyróżnia się zróżnicowaną wysokością skrzydeł i wiele wskazuje, iż był budowany w kilku etapach. Jego dwukondygnacyjna elewacja frontowa z wejściem głównym jest nieznacznie zryzalitowana i zwieńczona trójkątnym szczytem. Bardziej rozbudowana jest elewacja parkowa, posiadająca części

68

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Ośrodkiem Szkolno-Wychowawczym w Dębowej Łące.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 548. Posiada komunikację autobusową.  Adres: Dębowa Łąka 40, 87-207 Dębowa Łąka  GPS: 53.256650, 19.092218

69

DĘBOWA ŁĄK A

dwu- i trzykondygnacyjne, pomiędzy którymi dominuje wieża z tarasem widokowym. Charakterystycznym elementem jest częściowo przeszklona weranda, zamknięta z trzech stron doryckimi kolumnami, na których spoczywa prostokątny taras. We wnętrzu pałacu zachowała się reprezentacyjna klatka schodowa z ozdobnymi żeliwnymi balustradami oraz oryginalna stolarka okienna i drzwiowa.

Park krajobrazowy z 1. połowy XIX wieku o bogatym drzewostanie, ze stawami i polanami.

Najliczniejszą grupę wśród drzew stanowią buki, dęby szypułkowe, kasztanowce, klony pospolite, lipy drobnolistne oraz modrzewie. Ponadto w parku rośnie platan klonolistny, będący pomnikiem przyrody. Usytuowany jest tam także dom ogrodnika z przełomu XIX i XX wieku.

10. Grocholin

powiat nakielski, gmina Kcynia

Na początku XVII wieku Grocholin należał do dwóch rodzin szlacheckich: Grocholskich (posiadali tam dwór i folwark) i Baranowskich (właścicieli chłopskiej wsi). W 1623 roku cały Grocholin trafił do rąk Baranowskich. Oni to zapewne jeszcze w 1. połowie XVII wieku wznieśli w Grocholinie zachowany do dziś dwór obronny. W 1818 roku grocholińskie dobra przejął Fryderyk hrabia Skórzewski. W posiadaniu Skórzewskich pozostały one do 1836 roku, kiedy to nabył je zamożny szlachcic pruski Carl Julius von Treskow. Być może już Skórzewscy (albo dopiero von Treskow) postawili obok starego nowy dwór.

Potomkowie Carla Juliusa, później zaś dziedziczący po nich krewniak Hans von Rosen, dzierżyli Grocholin do 1945 roku.

XVII-wieczny dwór został wzniesiony w stylu północnego renesansu, lecz swój obecny wygląd zawdzięcza w dużej mierze renowacji z lat 1836–1837, przeprowadzonej w stylu neogotyckim. Jest piętrowy, ma wysoki dach dwuspadowy, ograniczony schodkowymi szczytami, pochodzącymi z czasów wspomnianej renowacji. Do południowo-zachod-

70

niego naroża przylega smukła pięcioboczna wieża, zwieńczona blankami. Ozdobę frontowej elewacji wschodniej stanowi manierystyczny, ceglano-stiukowy portal wejściowy. Pomieszczenia parteru są sklepione (na piętrze stropy belkowe).

Okazały, sąsiedni, późnoklasycystyczny dwór z XIX wieku (nieznanego projektanta), o zatartych remontami cechach stylowych, jest podpiwniczony, piętrowy i kryty obszernym dachem czterospadowym. We frontowej elewacji północnej wyróżnia się piętrowy ryzalit środkowy, nakryty dwuspadowym dachem. Na parterze ryzalitu występuje wgłębny ganek wejściowy, zamknięty na wysokości piętra półkolistą arkadą. Wejście w ryzalicie elewacji tylnej poprzedzone zostało tarasem ze schodami.

Obszerny park krajobrazowy o powierzchni 12 hektarów oraz usytuowany za nim sad założył po 1840 roku Julius von Treskow, syn Carla Juliusa.

Całość ogrodził murem. Głównym akcentem parku stał się zespół trzech stawów, które pierwotnie tworzyły jeden ciąg fosy starego, obronnego dworu.

Najbardziej wiekowe drzewa parkowe liczą około 170 lat. Dominują klony zwyczajne. Obok nich rosną jesiony, lipy, kasztanowce, robinie białe, dęby, buki, topole, jawory, platany, brzozy, jodły, sosny,

71

daglezje, żywotniki, cisy, świerki. Zestaw ze wszech miar imponujący, a całe założenie dworsko-parkowe – efektowne.

Lech Łbik

GROCHOLIN

 Zwiedzanie: obiekty dostępne z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Gospodarstwem Rolnym Grocholin.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1930C (Dobieszewko – Kcynia), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 41.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.988130, 17.424402

72

11. Grochowiska Szlacheckie powiat żniński, gmina Rogowo

Wieś o metryce średniowiecznej, należąca w XV stuleciu do rycerskich Porajów. Być może już w XVII wieku przeszła na własność szlacheckiej rodziny Korytowskich herbu Mora (z głową Murzyna w godle). Korytowscy dzierżyli Grochowiska do wybuchu II wojny światowej. Rezydowali zrazu w parterowym dworze drewnianym, opisanym w 1750 roku i mieszczącym wtedy prywatną kaplicę. W końcu XVIII wieku ówczesny właściciel wsi, Józef Korytowski, postawił na miejscu tamtego dworu dwór nowy, murowany, też parterowy, niemniej z użytkowym poddaszem i okazałym portykiem (uznawana zazwyczaj za inicjatorkę budowy tego obiektu Teofila Korytowska była rezydentką dworu w pobliskim Rogowie). W 1912 roku dwór z XVIII wieku nadbudowano o piętro, wskutek czego przybrał formę pałacu. Podczas okupacji hitlerowskiej rezydował w nim Niemiec nazwiskiem Rave. W latach

73

74

75

GROCHOWISK A SZLACHECKIE

1945–1995 pałac stanowił własność polskiego Skarbu Państwa, po czym trafił w ręce prywatne. Ze środków nowego właściciela został wyremontowany i przeznaczony na hotel.

Neoklasycystyczny obiekt ma elewację frontową zwróconą na południe. Środkową jej część, nieznacznie zryzalitowaną, poprzedza XVIII-wieczny portyk w wielkim porządku z czterema kolumnami toskańskimi. Kolumny podtrzymują trójkątny naczółek z tympanonem, w którym widnieje herb Korytowskich. W tylnej elewacji dominuje współczesna, obszerna weranda. Pałac jest częściowo podpiwniczony, przy czym jego piwnice pochodzić mogą jeszcze z XVII lub XVIII wieku. Pomieszczenia wnętrza zachowują miejscami układ, jaki nadano im w 1912 roku. Z dawnego wystroju przetrwał jedynie piękny piec kaflowy.

Dwuhektarowy park przypałacowy, ze stawem, założono w XIX wieku. Na bogaty drzewostan składają się jesiony wyniosłe, lipy drobnolistne, wiązy szypułkowe, robinie akacjowe, brzozy brodawkowate, kasztanowce białe, daglezje zielone, modrzewie europejskie oraz wiąz górski.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2345C (Gąsawa – Rogowo), nieopodal drogi krajowej nr 5.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.737019, 17.692945

76

12. Huta

powiat bydgoski, gmina Koronowo

Na początku XIX stulecia grunty na północ od wsi Wąwelno wykupiła rodzina Hutten-Czapskich.

Nowi właściciele założyli tam majątek nazwany od ich nazwiska Hutta. W 1853 roku majątek ów przejął Reinhold Rasmus. Sądzić wolno, że to właśnie on wystawił w Hucie dwór i założył park. W 1880 roku posiadłość nabył Gustaw Baetge, a na początku XX wieku – Heinrich Bothe. W latach międzywojennych majątek został najpierw rozparcelowany, a następnie (w 1933 r.) upaństwowiony. W 1938 roku właścicielem dworu i folwarku był Konstanty Bartz, rolnik z Huty. W 1978 roku schedę po nim przejął jego syn, Henryk, który w 1984 roku sprzedał dwór Stanisławowi i Urszuli Koźmicom.

Rezydencja reprezentuje styl angielskiego neogotyku. Składa się obecnie z piętrowej bryły z ryzalitem od północnego zachodu i przyległego do

77

HUTA

niej od południowego wschodu parterowego korpusu z poddaszem. Do elewacji wschodniej dostawiono kwadratową, trójkondygnacyjną wieżę, zwieńczoną krenelażową attyką. Ryzalit we frontowej elewacji północnej zamknięto taką samą attyką i ujęto w narożach przyściennymi, ośmiobocznymi filarami, zakończonymi ponad dachem krenelażem. Okna wieży i ryzalitu zamknięto półkoliście. Ogrodową elewację tylną poprzedzono zaś wspartym na dwuarkadowym cokole tarasem. Dwór nie jest kompletny, albowiem północno-zachodnia część korpusu została onegdaj rozebrana, wskutek czego obiekt zatracił symetrię kompozycji, a środkowy ryzalit frontowy został skrajnym. Po północno-wschodniej stronie dworu usytuowane są zabudowania folwarczne z gorzelnią, pochodzące z końca XIX wieku.

Trzyhektarowy park krajobrazowy z trzema stawami rozciąga się po południowo-zachodniej stronie rezydencji. Wśród typowo parkowych drzew o zadziwiających rozmiarach wyróżniają się dorodne kasztanowce, klony, lipy, buki, świerki i sosny. Po zachodniej stronie parku, na pagórku, znajduje się zdewastowany grób Otilii i Reinholda Rasmusów.

Dwór częściowo odrestaurował były właściciel, Stanisław Koźmic (zm. w 2010 r.), fachowiec z dzie-

78

HUTA

dziny renowacji starych aut, twórca Ret-Clubu, zrzeszającego miłośników dawnych pojazdów. Za jego życia Huta była miejscem zlotów takich pojazdów, co przydawało jej blasku i sławy.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt prywatny.

Zespół dworsko-parkowy widoczny z drogi.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1147C (Sitowiec – Wąwelno), około 10–15 km od drogi krajowej nr 25.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.342805, 17.701772

79

13. Jabłonowo Pomorskie

powiat brodnicki, gmina Jabłonowo Pomorskie

Na wyniosłym wzniesieniu, położonym na zachodnim skraju Jabłonowa, piętrzyły się od średniowiecza kolejne dwory właścicieli tej miejscowości. W 1845 roku tutejszy majątek przeszedł w ręce Stefana Narzymskiego herbu Dołęga (1807–1868) i jego żony Otolii z Karwatów herbu Murdelio (1815–1867). Z ich to inicjatywy w latach 1854–1859 powstał obecny pałac w stylu angielskim. Obiekt ów zaprojektował berliński architekt Friedrich August Stüler, uczeń Karla Friedricha Schinkla. Nadzór nad pracami budowlanymi sprawował architekt Karl Lorenz. W 1931 roku ówczesna właścicielka, Helena Narzymska, sprzedała jabłonowski majątek z rezydencją Państwowemu Bankowi Rolnemu w Warszawie. Bank dwa lata później przekazał pałac Zgromadzeniu Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, które ustanowiło w nim swój dom generalny. Obiekt zaadaptowano na klasztor.

Neogotycki pałac, wzbogacony elementami neoromańskimi i neorenesansowymi, jest piętrowy, na wysokich suterenach. Powstał na rzucie nieregularnym, z elewacją frontową od strony zachodniej, wieloboczną częścią centralną, z czterema wielokondygnacyjnymi wieżami oraz trzema pawilonami, połączonymi półkolistym murem kurtynowym. Po bokach prostokątnego korpusu głównego wznoszą się skrzydła boczne: krótsze od północy, dłuższe od południa, to ostatnie z wydłużoną, parterową przybudówką, zakończoną niską wieżą sześcioboczną.

Duch średniowiecza przywołują wyniosłe wieże: cylindryczna, ośmioboczna i dwie prostokątne.

Korpus i wieże wieńczą krenelaże, osłaniające płaskie dachy czterospadowe. Mimo adaptacji wnętrza na klasztor, reprezentacyjne pomieszczenia pałacowe zachowały się niemal w pierwotnym

80

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz.

W pałacu, po wcześniejszym kontakcie telefonicznym, można zwiedzić kaplicę Błogosławionej Marii Karłowskiej.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 543. Posiada dworzec kolejowy i komunikację autobusową.  Adres: Jabłonowo-Zamek 19, 87-330 Jabłonowo Pomorskie  GPS: 53.386886, 19.135394

81

JABŁONOWO POMORSKIE

stanie. Obejmują owalną salę balową, salę jadalną, antykamerę z piecem kaflowym, główną klatkę schodową, wreszcie dawny ogród zimowy (obecnie kaplicę). W pałacu znajduje się sanktuarium założycielki Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, błogosławionej Marii Karłowskiej (1865–1935).

Po północnej stronie pałacu przetrwały dawne zabudowania folwarczne, pochodzące głównie z 3. ćwierci XIX wieku, w tym budynek administracyjny, ośmiorak, okazały spichlerz i stajnia.

Całe założenie otacza rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim z licznymi okazami starodrzewu. Na jego zachodnim skraju, nad stawem, znajduje się neobarokowy pawilon o charakterze letniej rezydencji, zbudowany w 2. połowie XIX wieku.

82

83

14. Jastrzębie

powiat lipnowski, gmina Lipno

Wieś najpewniej od XV do końca XVI wieku była siedzibą rodową Jastrzębskich herbu Dołęga.

Z XVII wieku brak informacji o wsi, natomiast w końcu lat 80. XVIII wieku była własnością rodziny Rokickich herbu Rogala. Zapewne już w XVIII wieku w Jastrzębiu istniał dwór z zabudową folwarczną. W końcu 2. dekady XIX wieku majątek Jastrzębie nabył Mateusz Wilczyński, który wybudował parterowy dwór. W 1833 roku uczestniczył w działaniach powstańczych, co doprowadziło do konfiskaty majątku. O zwrot Jastrzębia wystąpił brat jego żony, Stanisław Romocki. Ostatecznie,

84

85

JASTRZĘBIE

w 1843 roku, majątek został przyznany synom Mateusza, Ignacemu i Franciszkowi, a przejął go ten ostatni. W rękach rodziny Wilczyńskich Jastrzębie pozostało do początku XX wieku. Prawdopodobnie część reprezentacyjną dworu wybudował nowy właściciel – Kazimierz Różycki, który po 1903 roku przystąpił do założenia sadu, wprowadził nowe nasadzenia i utworzył aleję grabową. W 1920 roku, podczas wojny z bolszewikami, siedziba Różyckich została ograbiona. W ich rękach pozostała do wybuchu II wojny światowej, a w trakcie jej trwania przejęły ją niemieckie władze okupacyjne. Po wojnie, w 1945 roku, dobra w Jastrzębiu przejął Skarb Państwa. Początkowo we dworze mieścił się Ośrodek Szkolny Oświaty Rolniczej, a od 1970 roku funkcjonuje w nim biblioteka. W latach 2014–2015 obiekt został wyremontowany.

Dwór o złożonej bryle reprezentuje dwie fazy budowy. Jego główna, parterowa część powstała około połowy XIX wieku, z gankiem od frontu i mniejszym w elewacji bocznej. Obiekt z wysokim, trójspadowym dachem, miał typowy układ wnętrz z sienią od frontu, salonikiem od parku i pomieszczeniami mieszkalnymi po bokach.

Skromny dwór rozbudowany został o okazałe, zryzalitowane skrzydło jednopiętrowe. Elewacje reprezentacyjnego skrzydła mają na parterze podział ramowy, a na piętrze dzielone są pilastrami.

Od południa i północy całość wieńczą trójkątne szczyty z okulusami. Wszystkie okna posiadają dekoracyjną oprawę.

Nad całością położony został niski dach dwuspadowy. Z pierwotnego wyposażenia zachował się jedynie ozdobny piec kaflowy, zegar ścienny i częściowo stolarka drzwiowa dawnej sali balowej.

Park krajobrazowy z początku i z połowy XIX wieku, z centralnym stawem o wydłużonym, owalnym kształcie, na którym jest mała wysepka. Drzewostan tworzą rodzime gatunki drzew, których

JASTRZĘBIE

wiek określony jest na 150–200 lat, w tym buki, dęby, klony i kasztanowce, będące pozostałością alei. Pierwotnie park miał aleje dębową, grabową, lipową i klonową.

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny, mieści filię Biblioteki Publicznej w Lipnie.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2137C (Obory – Lipno), nieopodal drogi krajowej nr 10 i drogi wojewódzkiej nr 557. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.874984, 19.181037

86

15. Jastrzębie

powiat świecki, gmina Drzycim

Pierwsze informacje o Jastrzębiu pochodzą z 1360 roku. Od początku lat 80. XV do końca XVIII wieku wieś należała do polskich rodów, w tym m.in.

Konarskich, Czapskich i Tuchołków. Od 1829 roku do początku lat 70. XIX wieku właścicielem majątku była rodzina Hermannów. W 1874 roku Jastrzębie nabył Albert Heinrich. W latach 80. XIX wieku wprowadzono nową nazwę majątku, zmieniając ją na „Sokole Gniazdo” (niem. Falkenhorst). W 1900 roku jedyna córka Heinricha, Hildegarda, poślubiła Victora von Detmeringa, który w 1907 roku został właścicielem Jastrzębia. W latach 1910–1912 wybudował on obecny pałac. Przy jego wznoszeniu zastosowano konstrukcję żelbetową i wprowadzono centralne ogrzewanie. Od 1923 roku do końca II wojny światowej dobra jastrzębskie były w posiadaniu rodziny Modrowów. Ich ostatni właściciel, Joachim, podczas okupacji niemieckiej kierował działaniami Selbstschutzu (paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej). W 1945 roku majątek został przejęty przez polski Skarb Państwa z utworzonym na jego terenie Państwowym Gospodarstwem Rolnym. Od 1991 roku obiekt był własnością Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a od 2003 roku Agencji Nieruchomości Rolnych. W 2007 roku pałac został sprzedany osobom prywatnym, które

87

88

89

90

JASTRZĘBIE

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 239. Stacja kolejowa i przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.522426, 18.265779

91

JASTRZĘBIE

w latach 2008–2010 przeprowadziły w nim generalny remont, przywracając go do dawnej świetności.

Malownicza sylwetka pałacu położona jest na nieznacznym wzniesieniu i nawiązuje do romantycznej siedziby rycerskiej. Piętrowa rezydencja zaliczana jest do nurtu modernistycznego w architekturze rezydencjonalnej. Mocno wyróżnia się elewacja frontowa, która od strony północno-wschodniej zaakcentowana została wysoką, ośmioboczną wieżą z narożnymi sterczynami i tarasem widokowym. Oprócz niej, przeciwległą stronę głównego korpusu pałacu zamyka mniejsza, okrągła, trójkondygnacyjna wieżyczka z cebulastym hełmem. Fronton poprzedzony jest reprezentacyjnym gankiem, którego dach spoczywa na sześciu zdwojonych kolumnach. Powyżej mały wykusz, a nad całością duży półokrągły szczyt z herbem dawnych właścicieli. Elewacja parkowa jest zryzalitowana i posiada analogiczne zwieńczenie co fronton oraz półokrągły parterowy wykusz z tarasem. Po stronie północnej znajdują się dodatkowo dwa tarasy, w tym jeden z nich umieszczony jest na kolumnach ganku. Całość pałacu została nakryta wysokimi dachami wielopołaciowymi.

Park krajobrazowy z połowy XIX wieku, rozciągający się w stronę północno-zachodnią, został umiejętnie wkomponowany w skarpę i parowy.

Wśród rosnących drzew najliczniejszą grupę stanowią lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, kasztanowce białe i wiązy pospolite. Trzynaście z nich, w tym cisy, dęby i jodły, kwalifikuje się do pomników przyrody. Elementem charakterystycznym parku jest aleja kasztanowców. W jego obniżeniu pierwotnie znajdował się staw zasilany wodami przepływającego tam strumyka.

16. Kijewo Szlacheckie

powiat chełmiński, gmina Kijewo Królewskie

W średniowieczu Kijewo zostało podzielone na dwie niezależne wsie: Kijewo Szlacheckie oraz Kijewo Królewskie. Dzieje pierwszej zazębiały się bez wątpienia z sąsiadującymi z nią Płutowem i Dor­ poszem. Dobra w Kijewie Szlacheckim, obejmujące między innymi założenie pałacowo-parkowe wraz z przynależącym do niego młynem (z 1910 r.), w XX stuleciu zakupione zostały przez Leopolda Rychtera, który miał młyn parowy w Toruniu. Ten odsprzedał majątek Ponieckim – dzierżawcom młyna i spichrzy w Bydgoszczy (Stanisławowi, kierownikowi młynów w Bydgoszczy i dr. Bolesławowi, dyrektorowi dóbr w Szczodrowie). Barbara Poniecka, córka Józefa, wniosła posiadłość w Kijewie Szlacheckim w wianie do rodziny Wojnowskich. Wojnowscy gospodarzyli w Kijewie do wybuchu II wojny światowej. Podczas okupacji kijewska posiadłość została zajęta przez Niemców, a piwnice pałacu stały się więzieniem dla jeńców radzieckich. Po 1945 roku rodzina Wojnowskich pozbawiona została młyna, ale zachowała pałac z niedużym parkiem.

92

93

KIJEWO SZLACHECKIE

Budowa pałacu z 1908 roku, według lakonicznej informacji, przypisywana jest nieznanemu z nazwiska Niemcowi. Kameralny pałac ma nietypową formę kojarzącą się z willą. Został on wybudowany na nieregularnym planie i otrzymał parterową bryłę posadowioną na wysokich piwnicach, z fasadą zaakcentowaną okazałą, narożną, trójkondygnacyjną wieżą na rzucie ośmioboku. Szczególnie efektownie prezentuje się jej ostatnia kondygnacja z czterema cylindrycznymi wykuszami i tyloma balkonikami na kroksztynowych wspornikach. Wieżę nakrywa dach namiotowy o układzie dwukondygnacyjnym z powiekami w partii dolnej. Elewacje, zdobione delikatnym pasowym boniowaniem, zostały rytmicznie rozczłonkowane lizenami i przeprute otworami ograniczonymi łukiem pełnym. W elewacji frontowej z wieżą sąsiaduje ganek poprzedzający wejście główne, zaś w bocznej nieduży taras z przeszklonym zadaszeniem. Intrygująca architektura pałacu zdaje się łączyć w sobie inspirację włoskim renesansem z elementami wczesnego modernizmu, jak i secesyjną ornamentyką w dekoracji drzwi wejściowych czy sztukaterii we wnętrzach.

94

Powstanie parku, datowanego na przełom XIX i XX wieku, w swym ostatecznym kształcie wiązać należy, jak się wydaje, z budową pałacu.

Urokliwy budynek jest otoczony zróżnicowanym starodrzewem, wśród którego odnajdziemy okazałe buki i kasztanowce. W północno-zachodniej części założenia nie zabrakło stawu, tak typowego dla parków krajobrazowych.

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z właścicielem.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1607C (Dorposz Szlachecki – Unisław), na zachód od drogi krajowej nr 91.

Brak przystanku autobusowego PKS.  GPS: 53.278019, 18.411348

95

KIJEWO SZLACHECKIE

Bogna Derkowska-Kostkowska

96

GR ABKOWO

17. Kłóbka

powiat włocławski, gmina Lubień Kujawski

W kujawskiej Kłóbce przechowywana jest pamięć o rodzinie Orpiszewskich, do których wieś należała od 1822 roku. Pierwszy właściciel – Józef Orpiszewski (1778–1833), był uczestnikiem powstania kościuszkowskiego. Jego syn Ludwik (1810–1875) brał udział w nocy listopadowej, rozpoczynającej powstanie 1830 roku.

Około 1850 roku Lucjan Orpiszewski wzniósł nową siedzibę rodową. W latach 1882–1884 dwór rozbudowano o skrzydło o cechach pałacowych, z inicjatywy Marii z Wodzińskich Orpiszewskiej (1819–1896). W 2. połowie XX wieku obiekt stopniowo zamieniał się w ruinę, na szczęście w latach

97

KŁÓBK A

2012–2015 dwór odbudowano. Prace konserwatorskie przywróciły popularną do początku XX wieku formę murowano-drewnianego założenia, obecnego w XIX wieku na Kujawach. Wnętrza podzielono na dwie części – na parterze odtworzono klimat siedziby ziemiańskiej, na piętrze przywołano atmosferę rezydencji arystokratycznej połączonej z wystawą prac malarskich Marii z Wodzińskich Orpiszewskiej.

Park, malowniczo położony na zboczu doliny rzeki Lubieńki, w ostatnich latach pieczołowicie zrewaloryzowano, dzieląc go na część reprezentacyjną (w bezpośrednim sąsiedztwie dworu) i na część krajobrazu kształtowanego, łagodnie przechodzącą w las. W odtwarzaniu układu dawnego założenia zielonego pomagają zdjęcia lotnicze z 1941 roku.

Ciekawostka Maria z Wodzińskich Orpiszewska spędziła w Kłóbce 15 lat. Pod koniec życia zwierzyła się bratankowi Antoniemu: Wszyscy mniemają, żem powinna być dumna, że Słowacki i Chopin we mnie się kochali, a ja zawsze powtarzam, że z tego tylko dumna jestem, że taki człowiek jak mój mąż [Władysław Orpiszewski] tak stale mnie kochał.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.

Na terenie zespołu dworsko-parkowego funkcjonuje Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny w Kłóbce, który jest oddziałem Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2928C (Modlibórz – Chodecz), na zachód od drogi krajowej nr 91. Nie posiada komunikacji autobusowej.  GPS: 52.449523, 19.127669

98

18. Kobylniki

powiat inowrocławski, gmina Kruszwica

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1218 roku, kiedy wchodziła ona w skład dóbr klasztoru Cystersów w Łeknie. Później była w posiadaniu rycerskiego rodu Przosnów. W latach 1389–1398 należała do Andrzeja Kobylnickiego. W XVI wieku dziedzicem wsi był Jan Tupolski, a na przełomie XVI i XVII wieku stanowiła własność rodu Kąsinowskich herbu Nałęcz. Od XVII do połowy XVIII wieku Kobylniki były w posiadaniu rodziny Rolów Kobylnickich.

W 1760 roku przeszła w ręce rodziny Kortowskich. W drugiej połowie XVIII wieku Kobylniki należały do Rostkowskich i Paruszewskich herbu Rogala. Na początku XIX wieku wieś stanowiła własność Dobrogarta Twardowskiego herbu Ogończyk. W 1840 roku rodzina WilamowitzówMoellendorff­ów zamieszkała w Kobylnikach, gdzie tegoż roku urodził się Hugon Fryderyk von Wilamowitz-Moellendorff, który w 1875 roku odziedziczył majątek od swojej ciotki Emmy von Schwanenfeld.

To on pełniąc funkcję starosty inowrocławskiego, w 1900 roku rozpoczął prace budowlane przy wznoszeniu nowej okazałej siedziby. Projekt sporządził

99

KOBYLNIKI

prawdopodobnie wybitny architekt berliński Hans Grisebach (1848–1904), przedstawiciel historyzmu.

Na początku XX wieku pałac stał się siedzibą loży masońskiej Freimaurerloge zum Licht im Osten, zrzeszającej najbogatszych ziemian pruskich z okolic Inowrocławia. W 1905 roku główną siedzibą Wilamowitzów-Moellendorffów były Kobylniki, należące do tej rodziny do 1945 roku. W 1946 roku majątek został przejęty przez polski Skarb Państwa.

Pałac jest przykładem stylu malowniczego w odmianie castellated, łączącego elementy neogotyku i francuskiego neorenesansu. Tego typu obiekty modne były na przełomie XIX i XX wieku w całej Europie. Jego reprezentacyjną elewację frontową akcentuje wysoka wieża, podobna do bramy, z tarczą zegarową i herbami dawnych właścicieli oraz z dwiema niższymi wieżyczkami. Schody wejścia głównego ujęte są dwoma kamiennymi lwami, które strzegą pałacu.

Rozległy park krajobrazowy, dochodzący od wschodu do jeziora Gopło, posiada zachowany dawny, czytelny układ dróg i alei, ze zróżnicowanym starodrzewem wzbogaconym gatunkami egzotycznymi z Ameryki Północnej i z Azji, wśród których wypatrzymy pięć cypryśników uznanych za pomniki przyrody, daglezje, długowieczne choiny kanadyjskie, iglicznie trójcierniowe czy jodły kalifornijskie.

Pochodzenia azjatyckiego jest klon tatarski czy miododajny perełkowiec japoński. Najliczniejsze grupy drzew stanowią lipy drobnolistne, klony pospolite, wiązy polne i świerki pospolite. W północnej części parku znajduje się dawna oficyna z przełomu XVIII i XIX wieku, określana jako „stary pałac”.

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona nieopodal zbiegu drogi krajowej nr 62 i drogi wojewódzkiej nr 412. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.687114, 18.311398

100

19. Kołdrąb

powiat żniński, gmina Janowiec Wielkopolski

Wieś istnieje od średniowiecza. W XIX i XX stuleciu nader często zmieniali się jej właściciele, przy czym w latach 1810–1874 należała do rodziny Büthner-Zawadzkich herbu Ostoja. W tym czasie majątek Kołdrąb, liczący około 500 hektarów, uzyskał wysoki status dóbr rycerskich. W 1874 roku dobra te Antoni Büthner-Zawadzki sprzedał Józefowi Broniszowi. Pałac powstał tam nieco wcześniej, najprawdopodobniej około 1870 roku, według projektu nieznanego architekta. W 1922 roku przejął go z miejscowym majątkiem Kazimierz Haber z Poznania, powstaniec wielkopolski i śląski (1872–1933). Od roku 1992 obiekt jest własnością Kurii Metropolitalnej w Gnieźnie, która za pośrednictwem Caritas Archidiecezji Gnieźnieńskiej prowadzi w nim Dom Dziecka „Słoneczna Przystań”.

101

102

103

KOŁDR ĄB

Okazały pałac piętrzy się na wysokiej skarpie nad Jeziorem Kołdrąbskim. Reprezentuje styl neogotyku angielskiego. Jest piętrowy, ma wyniosłą ośmioboczną wieżę w narożu południowo-zachodnim oraz dwupiętrową przybudówkę od północy, przypominającą masywną wieżę. Na środkowej osi frontowej elewacji zachodniej znajduje się płytki ryzalit, poprzedzony arkadowym portykiem, niosącym taras piętra. Główny korpus, wieżową przybudówkę i wieżę wieńczą malownicze machikuły i blanki.

Uzupełniają je sterczyny, obecne na narożach przybudówki, ponad ryzalitem i na wieży.

Niewielki park krajobrazowy o powierzchni 2,7 hektara powstał razem z pałacem. Wiedzie do niego aleja lipowa, kończąca się obszernym trawnikiem z krzewami ozdobnymi. W samym parku występują kasztanowce białe, klony zwyczajne, lipy drobnolistne, robinie akacjowe oraz świerki.

Spore skupisko drzew porasta również stok skarpy nadjeziornej, gdzie dominuje wiąz polny, jesion wyniosły i olcha szara.

Neogotyk kołdrąbski nie ogranicza się do pałacu. W stylu tym, ale w jego północnoniemieckiej odmianie, zbudowano w latach 1898–1901 kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, usytuowany w centrum wsi, a zaprojektowany przez wrocławskiego architekta Alexisa Langera.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Domem Dziecka „Słoneczna Przystań” w Kołdrąbiu.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2326C (Janowiec Wielkopolski – Rogowo), na zachód od drogi krajowej nr 5. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.737671, 17.570923

104

105

20. Kołuda Mała

powiat inowrocławski, gmina Janikowo

Wieś już od XIII wieku należała do rodziny Kołudzkich herbu Pomian, ale dopiero w XVI wieku nastąpiło wydzielenie Kołudy Wielkiej oraz Kołudy Małej. Wiemy też, że na początku XIX wieku istniał tutaj reprezentacyjny dwór wzniesiony przez Marcina Kołudzkiego, otoczony ogrodem w stylu włoskim. Od 1820 roku jako właściciel wymieniany jest Jan Mittelstaedt (1777–1831). Obecny pałac, nawiązujący architekturą bezpośrednio do wersalskiego Petit Trianon, powstał w połowie XIX wieku na fundamentach starszego budynku, z inicjatywy spadkobierców Mittelstaedta. Do poważnej rozbudowy, dokonanej pod kierunkiem architekta Stanisława Mieczkowskiego, burzącej nieco pierwotną harmonię bryły, doszło na początku XX wieku. Dziedziczka majątku, Maria, została żoną Eustachego Działowskiego i do 1939 roku majątek

106

pozostawał już w rękach rodziny Działowskich.

W czasie okupacji pałac pełnił funkcję szpitala, po zakończeniu wojny – szkoły, a do niedawna domu pomocy społecznej. Dzisiaj jest własnością prywatną, poddany rewitalizacji, zachwyca ponownie swoją nietuzinkową architekturą.

Pałac jest późnoklasycystyczną, okazałą, piętrową budowlą z poddaszem w formie mezzanina, ćwierćkolistymi aneksami i parterowymi przybudówkami po bokach. Jego rozbudowana bryła wzbogacona jest łagodnie opadającym czterospadowym dachem, przesłoniętym przepiękną balaskową attyką. Niezwykle reprezentacyjną fasadę podkreśla okazały czterokolumnowy portyk w tzw. wielkim porządku. Do korpusu przylegają parterowe skrzydła, z których zachodnie łączy się przeszkloną galerią z obszernym parterowym pawilonem. W elewację ogrodową wpięty jest taras z efektownymi schodami, z którego można podziwiać nieodległe Jezioro Pakoskie. We wnętrzach, z pomieszczeniami w układzie amfiladowym, największe wrażenie robią trójbiegowe marmurowe schody z tralkową balustradą, otwarte trzema arkadami na hall parteru.

W otoczeniu pałacu zachowało się XIX-wieczne, obecnie zrekonstruowane, ogrodzenie z bramą,

107

KOŁUDA MAŁA

na której stoją dekoracyjne wazony i figury lwów, a zabudowania gospodarcze ustąpiły miejsca współczesnemu obiektowi nawiązującemu do ich pierwotnego charakteru.

Otaczający pałac park krajobrazowy o powierzchni 4,7 hektara, dziś udanie zrewitalizowany, pochodzi także z połowy XIX wieku. Zachowało się w nim 17 odmian drzew ozdobnych: topole białe, jesiony wyniosłe, wiązy polne, lipy drobnolistne oraz modrzewie europejskie. Przez park przepływa niewielki strumyk, odnoga Noteci.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt prywatny, widoczny z drogi oraz z Jeziora Pakoskiego.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej 2559C (Janikowo – Kołuda Mała), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 255. Brak przystanku autobusowego PKS.  GPS: 52.717829, 18.124767

108

109 KOŁUDA MAŁA

21. Kruszyn

powiat bydgoski, gmina Sicienko

Wyjątkowa jest historia pałacu w Kruszynie, który niemal od początku pełnił funkcję szkoły.

Wieś od 1720 roku związana ze znaną, możną rodziną Bnińskich, właścicieli Samostrzela, potem Grabowskich, w 2. połowie XIX wieku przejęta została przez niemiecką rodzinę Weckwarthów. To właśnie oni byli inicjatorami powstania obecnego budynku w 1882 roku, w miejscu dawnego dworu rycerskiego, pamiętającego czasy domeny Bnińskich. Ostatnia z rodu właścicielka majątku, wdowa Böltz, w 1905 roku sprzedała go Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej, która osiedliła tutaj 26 niemieckich rodzin. Pałac został przystosowany do celów oświatowych z przeznaczeniem na niemiecką szkołę ewangelicką. W części pomieszczeń urządzono

110

KRUSZYN

mieszkania dla nauczycieli i pastora. Od 1924 roku, mocą rozporządzenia Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego, w jej miejsce powołana została polska szkoła parytetyczna (podstawowa) i do 1939 roku uczniowie kształcili się w systemie czteroklasowym. Podczas II wojny światowej w budynku mieściły się koszary żeńskiego obozu pracy (Reichsarbeitsdienst) i mimo poważnych wojennych zniszczeń, już w kwietniu 1945 roku wznowiono w niej naukę. Budynek szkolny w kolejnych latach sukcesywnie remontowano i rozbudowywano, a w roku szkolnym 2005/2006 urządzono szkołę dla dzieci żołnierzy i personelu cywilnego NATO z Bydgoszczy. Do dziś pozostaje szkołą, zachowując ponad 100-letnią tradycję tego miejsca.

Historyzujący w formie pałac, nawiązujący w detalu do architektury francuskiej XVIII wieku, autorstwa nieznanego projektanta, składa się z usytuowanych prostopadle względem siebie korpusu głównego i skrzydła bocznego. Jego piętrową bryłę, nakrytą dachami mansardowymi, wieńczą z każdej strony architektonicznie rozbudowane, dekoracyjne wystawki. Elewacje wzbogacone są efektownym detalem architektonicznym, nadającym budynkowi, mimo przysadzistości bryły, lekkość i dekoracyjny wymiar. W elewacji zachodniej znajduje się główne wejście o kamiennych schodach z murowaną balustradą, we wschodniej – wystawka zdobiona secesyjnym frontonem oraz trójboczny ryzalit z tarasem, natomiast drugie wejście poprzedza skromny dwukolumnowy portyk.

Park pochodzi z 2. połowy XIX wieku i ma powierzchnię około 1 hektara. Rośnie tu cenny

starodrzew, a wnętrze parku zdobi staw. Niestety, w związku z funkcją pałacu, park w dużej mierze został zastąpiony boiskiem i placem zabaw.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze krajowej nr 10. Przystanek autobusowy PKS.

KRUSZYN

 Adres: ul. Szkolna 6, 86-014 Sicienko  GPS: 53.156640, 17.840723

112

22. Krzywosądz

powiat radziejowski, gmina Dobre

Wieś o metryce średniowiecznej należała do XVI stulecia do rycerskiej rodziny Krzywosądów, później zaś do Zakrzewskich i Niemojewskich. Od 1720 do 1894 roku posiadali ją Modlińscy herbu Tępa Podkowa. Obecny dwór postawił w 1853 roku ówczesny dziedzic Krzywosądza, Józef Modliński (projektant tego obiektu nie jest znany). Po Modlińskich wieś dzierżyli trzej kolejni właściciele: Aron Kosman, Helena Kobylańska i Helena Dzierżykraj-Morawska. Ta ostatnia niebawem po zakupie tutejszego majątku podjęła decyzję o jego rozparcelowaniu i sprzedaży. Dzięki temu w 1908 roku dwór nabyła krzywosądzka parafia rzymskokatolicka, która urządziła w nim plebanię, z czym wiązała się podjęta 10 lat później przebudowa wnętrz owej rezydencji. Plebania mieści się tam do dziś.

Parterowy późnoklasycystyczny dwór, kryty czterospadowym dachem, zbudowany został na planie wydłużonego prostokąta. Pośrodku frontowej elewacji południowej występuje trójosiowy ryzalit, ujęty pilastrami i zwieńczony trójkątnym naczółkiem ze stiukową dekoracją, przedstawiającą narzędzia rolnicze. Po obu bokach naczółka

113

ustawiono postumenty z wazonami. Wschodnia przybudówka łączy korpus główny budowli z czworoboczną, piętrową wieżą, zwieńczoną balustradą. Ściany dworu zdobi biegnący górą fryz z dekoracją stiukową. Ponad fryzem wznosi się niska attyka, rozczłonkowana półkoliście zamkniętymi wnękami.

Parku nie ma i najpewniej nigdy nie było.

Przed plebanią rozpościera się za to zadbany ogród z nasadzonymi iglakami.

Z dworem sąsiaduje dębowy kościół parafialny, wystawiony w latach 1861–1863 przez budowniczego dworu Józefa Modlińskiego. Na przykościelnym cmentarzu uwagę przykuwa pomnik nagrobny pochowanej w 1884 roku 23-letniej, zmarłej na suchoty Heleny z Góreckich Modlińskiej. Była ona wnuczką Adama Mickiewicza i żoną młodszego Józefa Modlińskiego, syna wsławionego opisanymi inwestycjami dziedzica. Wcześniej, kiedy wybuchło powstanie styczniowe, we dworze kwaterował powstańczy dyktator, generał Ludwik Mierosławski. Rezydencja Modlińskich stanowiła wtedy także jeden z punktów oporu podczas przegranej bitwy z Rosjanami, stoczonej pod Krzywosądzem 19 lutego 1863 roku. W bitwie poległ Jan Wasiłowski, brat znanej pisarki Marii Konopnickiej, która później odwiedziła Krzywosądz w poszukiwaniu jego mogiły.

Lech Łbik

114

 Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 266. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.705575, 18.590112

115

KRZYWOSĄDZ

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Parafią Wniebowzięcia NMP w Krzywosądzy.

23. Lubaszcz

powiat nakielski, gmina Nakło nad Notecią.

Wieś znana od końca XV wieku, należała do dóbr królewskich i podlegała starostwu nakielskiemu. Od XVI wieku znalazła się w rękach znamienitej rodziny Kościeleckich, w następnych wiekach włości przechodziły w posiadanie kolejnych polskich rodów. W 1780 roku, po likwidacji polskiego urzędu starościńskiego, zarządcą majątku, a potem jego właścicielem został Niemiec Johann Myschke.

W 1821 roku wydał on swoją jedyną córkę Fryderykę Wilhelminę za pochodzącego z Holandii Henryka Augusta Rittera i od tej pory przez ponad 100 lat dobra pozostawały w rodzinie Ritterów. Majątek po nich przejął syn Ernest, który okazał się dobrym, sprawnie zarządzającym gospodarzem. Duże dochody pozwoliły właścicielom wybudować około 1870 roku okazały dwór oraz postawić kolejne budynki folwarczne w swoich dobrach. Ostatni z Ritterów, także Ernest, zmarł w 1932 roku, nie pozostawiając po sobie następcy, a mocno zadłużony majątek rok później nabyła Władysława Kowalska, przeno-

116

sząc się tu wraz z siedmiorgiem (!) swoich dzieci.

W 1946 roku umieszczono we dworze Uniwersytet Ludowy, a od 1950 roku mieściły się w nim biura ośrodka maszynowego. Dwór w zasadzie nigdy nie doczekał się remontu i stopniowo niszczał. Ducha świetności dawnych czasów przywołują jedynie główna i boczna klatka schodowa z ażurowymi, kręconymi, kutymi schodami. Od 1995 roku dwór znajduje się w rękach prywatnych. Nowi właściciele zainicjowali pierwsze prace konserwatorskie.

Zrównoważona i harmonijna bryła późnoklasycystycznego piętrowego dworu, założonego na planie prostokąta, nakryta została dwuspadowym dachem. Po bokach szerszego korpusu wyższe, lekko wyłamane ryzality zwieńczono dekoracyjnymi trójkątnymi naczółkami. Efektowne elewacje, pocięte zróżnicowanym delikatnym boniowaniem, posadowione na kamiennym cokole, dzielone są profilowanymi, a wieńczone kostkowymi gzymsami, okna zaś ujęte architektoniczną oprawą z pilastrami, belkowaniem i trójkątnymi naczółkami. Od zachodu okna parteru flankują dekoracyjną aediculę (niszę). Główne wejście

117

LUBASZCZ

umieszczono w parterowej przybudówce od północy, drugie w elewacji zachodniej.

Park pochodzi z połowy XIX wieku i zajmuje powierzchnię prawie 1 hektara. Obecnie zanie-

dbany, o nieczytelnym układzie przestrzennym.

Z trzech stawów parkowych do dzisiaj przetrwał tylko jeden. Wśród starodrzewu zachowane są lipy drobnolistne, dęby szypułkowe, klony pospolite, kasztanowce białe oraz okazy pomnikowe: jesion wyniosły i sześć dębów szypułkowych.

Ciekawostka W latach 40. XX wieku do Lubaszcza wróciła 80-letnia Elizabeth Ritter, siostra Ernesta, wyjątkowo, mimo wydarzeń wojennych, sprzyjająca Polakom, energiczna i gospodarna. Została zamordowana przez żołnierzy radzieckich w 1945 roku.

Rosjanie zabronili jej pochówku, mimo to jeden z mieszkańców wsi pochował ją. Nieopodal dworu zachowały się relikty cmentarza ewangelickiego z nagrobkami Ritterów.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z właścicielem.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze krajowej nr 10. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.144119, 17.528064

118

24. Lubostroń

powiat żniński, gmina Łabiszyn

Znany warszawski architekt Stanisław Zawadzki (1743–1805) projektował dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i dla Hugona Kołłątaja, a przede wszystkim wznosił pałace na ówczesnej prowincji – dla Gorzeńskich zbudował Śmiełów (1797) i Dobrzycę (1795–1799), ale najsłynniejszą realizacją Zawadzkiego jest rezydencja dla Fryderyka Skórzewskiego, z lat 1795–1800.

Pałac w Lubostroniu jest naśladownictwem, bardzo modnej w architekturze klasycystycznej, palladiańskiej Villa Rotonda (z końca XVI w.). Udało się stworzyć w sercu lubym ustroniu kwadratowe założenie z rotundą nakrytą kopułą. Surową symetrię i monumentalizm łagodzą oprawa sztukatorska i malarska. Pierwszą wykonał najprawdopodobniej Michał Ceptowicz (1765–1834), który działał w Wielkopolsce. W sali rotundowej ukazano trzy sceny historyczne: Bitwę pod Płowcami, Przyjęcie Konrada von Jungingena przez królową Jadwigę, Bitwę pod Koronowem i jedną „współczesną” dla czasów powstania pałacu, ukazującą Mariannę Skórzewską przedstawiającą królowi Prus Fryderykowi II Wielkiemu plany budowy Kanału Bydgoskiego.

119

GRUTA

121

LUBOSTROŃ

Polichromie są dziełem wykształconego w Rzymie Franciszka Smuglewicza (1745–1807), malarza zakochanego w starożytności. Park krajobrazowy, przechodzący w łąki nadnoteckie, uzupełniano o kolejne nasadzenia od przełomu XVIII i XIX wieku. Na polecenie Fryderyka Skórzewskiego aleję prowadzącą do pałacu obsadzono lipami oraz wytyczono ścieżkę w kierunku wzniesienia, skąd rozciągał się piękny widok na dolinę rzeki i Wzgórza Jabłonowskie.

Ciekawostka W ogrodowej oranżerii z polecenia hrabiny Marii z Radziwiłłów Skórzewskiej (1872–1944) hodowano ananasy, pomarańcze i winogrona. Przyjęcia urozmaicano, ku zadowoleniu gości, egzotycznymi owocami. Być może podano je również w 1927 roku podczas pobytu w Lubostroniu prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny, stanowi siedzibę samorządowej instytucji kultury Pałac Lubostroń.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2358C (Łabiszyn – Pturek), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 253. Posiada komunikację autobusową.  GPS: 52.906935, 17.881408

122

25 Mała Komorza

powiat tucholski, gmina Tuchola

Historia Małej Komorzy i pałacu nierozerwalnie związana jest z niezwykle zasłużoną dla utrzymania polskości w czasach zaborów rodziną Janta-Połczyńskich, rodem, który żył tutaj od przełomu XVII i XVIII wieku. Pochodzi z niej wielu wybitnych działaczy niepodległościowych czy postaci życia politycznego międzywojennej Polski. Pałac o prostej i harmonijnej bryle został zbudowany w połowie XIX wieku przez Nepomucena Janta-Połczyńskiego.

W okresie międzywojennym przeprowadzono dość radykalną przebudowę budynku, w tym elewacji frontowej, gdzie skromny portyk zastąpiono rozbudowanym z murowanymi kolumnami. W czasie II wojny światowej pałac spłonął, a po 1945 roku majątek upaństwowiono. W 1972 roku został przejęty przez PGR Tuchola i wówczas rozpoczęto prace przy jego odbudowie. Po 1993 roku nieużytkowany, ulegał stopniowej destrukcji. W 1998 roku pałac wrócił w ręce spadkobierców rodziny Janta-Połczyńskich i w następnym roku rozpoczęto kompleksowy remont budynku, przywracając jego pierwotną formę i dekoracyjną oprawę.

MAŁA KOMORZA

Niezwykły w swej klasycznej architekturze pałac, zbudowany w stylu późnego klasycyzmu, położony jest pośrodku parkowego założenia. Budynek jest masywny, ale harmonijny w swojej klasycznej bryle, piętrowy, z dwuspadowym dachem.

Efektowną elewację frontową podkreśla środkowy ryzalit z portykiem wspartym czterema kolumnami, dźwigającym balkon z metalową balustradą. Portyk poprzedzają szerokie schody ujęte ażurową balustradą. Całość zamyka belkowanie, ponad którym, w trójkątnym przyczółku, umieszczono herb Janta-Połczyńskich. Przy elewacji południowej znajduje się zadaszona weranda. Obecnie układ wnętrza jest częściowo zatarty wcześniejszymi przebudowami, ale zachował swój układ traktowy z dawną sienią i salonem na osi oraz klatką schodową.

Rozległy park krajobrazowy o powierzchni ponad 3,5 hektara założono w 2. połowie XIX wieku, opierając się na naturalnym ukształtowaniu terenu, rozciągającym się głównie po wschodniej stronie pałacu. Tutaj teren obniża się i ujawnia trzy niewielkie stawy. Główną oś kompozycyjną stanowi aleja

124

Ciekawostki W Małej Komorzy znajduje się słynne arboretum Janta-Połczyńskich.

W rodzinie Janta-Połczyńskich wychowali się: Leon (1867–1961), minister rolnictwa w II Rzeczypospolitej; Aleksander (1908–1974), poeta, pisarz; prof. historii Bronisław Dembiński (1858–1939), rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie oraz poseł do Sejmu Ustawodawczego.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z obecnym dzierżawcą pałacu lub przedstawicielem spadkobierców.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 1010C (Wielka Komorza – Drożdzienica), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 237.  GPS: 53.64535, 17.861373

125

MAŁA KOMORZA

przechodząca przez całe założenie od wschodu do zachodu, z rozmieszczonymi swobodnie po bokach alejkami spacerowymi. Do pałacu prowadzi aleja z kolistym podjazdem otaczającym duży gazon.

Park wypełnia zróżnicowany drzewostan: wierzby białe, świerki pospolie, klony, jawory, karagany syberyjskie.

26. Marcinkowo Górne powiat żniński, gmina Gąsawa

Pierwsze informacje o miejscowości pochodzą z XIII wieku. Jest ona znana przede wszystkim jako miejsce śmierci Leszka Białego. Książę został zabity w okolicach wsi 24 listopada 1227 roku, uciekając ze zjazdu w Gąsawie przed oddziałem Świętopełka II pomorskiego. W 1783 roku Marcinkowo Górne należało do Ignacego Zdębińskiego.

W późniejszym czasie właścicielem dóbr został jego zięć, Hieronim Karski. Posiadał on również majątek Arkuszewo (obecnie w granicach Gniezna).

Zmarł w 1885 roku. Miał wówczas 95 lat. Marcinkowo odziedziczył po nim jego wnuk Maksymilian Gozimirski. Majątek pozostawał w rękach jego rodziny przez kolejne kilkadziesiąt lat. Ostatnim przedwojennym właścicielem był syn Maksymiliana, Konstanty Gozimirski. W 1945 roku majątek został upaństwowiony.

Barokowy dwór w Marcinkowie Górnym został wybudowany w 1. połowie XVIII wieku. Pierwotnie miał plan prostokąta. Na parterze znajdowało się wówczas pięć pomieszczeń. Najbardziej reprezentacyjnym spośród nich była duża sień. Najistotniejszym elementem elewacji frontowej pierwotnego dworu jest ryzalit z niewielkim tarasem. Ponad nim widoczna jest wysoka wystawka z wieńczącym ją trójkątnym przyczółkiem. Boczne elewacje budynku zwieńczone zostały szczytami o ozdobnym wykroju.

Do tylnej elewacji dostawiona została parterowa dobudówka. Dwór jest przykryty dwuspadowym dachem. Wewnątrz można zobaczyć barokowe schody oraz kominek z dwiema płaskorzeźbami, prawdopodobnie z przełomu 3. i 4. ćwierci XIX wieku.

Interesującym elementem jest również zabytkowa stolarka drzwiowa. W 1. połowie XIX wieku zespół dworski został znacząco przekształcony. Dobudo-

126

wano wówczas klasycystyczne parterowe oficyny, a nieopodal wystawiono także stajnię. Pierwsza z oficyn powstała na planie odwróconej litery L. Przylega do pierwotnego dworu krótszym bokiem.

Jej dłuższe ramię otrzymało czterokolumnowy portyk w porządku toskańskim. Budynek posiada attykę w formie ślepej balustrady. Element ten pojawia się także przy drugiej oficynie, tak zwanym

127

MARCINKOWO GÓRNE

domku. Całości kompleksu dopełnia dawna stajnia.

Oprócz attyk występuje tam również kolumnada utrzymana w porządku toskańskim.

Dwór jest otoczony XIX-wiecznym parkiem o powierzchni 2,5 hektara. Do zespołu dworskiego prowadzi brama z rzeźbami wojów trzymających tarcze herbowe. Przed wjazdem widoczny jest pomnik Leszka Białego, upamiętniający jego tragiczną śmierć. Rzeźba ta jest rekonstrukcją z lat 70. XX wieku. Pierwotny pomnik księcia, zniszczony w czasie II wojny światowej, został wykonany w 1927 roku. Jego autorem był rzeźbiarz Jakub Juszczyk.

W 2009 roku zabudowania zespołu dworskiego przeszły gruntowny remont. Obecnie mieszczą hotel i restaurację.

Krystian Strauss

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2345C (Gąsawa – Rogowo), na wschód od drogi krajowej nr 5.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.761821, 17.729139

128

27. Mełno

powiat grudziądzki, gmina Gruta

W 1830 roku średniowieczny w swych początkach majątek Mełno nabył na własność wysoki urzędnik pruski Gottlieb Ludwig Bieler. 25 lat później jego bratanek i zarazem zięć, Emil, na niewielkim wzniesieniu rozpoczął budowę nowej rezydencji (projektu nieznanego, lecz wybitnego architekta).

Pałac, który wzniósł, stanowi przykład architektury neorenesansowej w niemieckim wydaniu, zwanym Rundbogenstil. Rodzina Bielerów dzierżyła pałac do 1945 roku, a w roku 1950 jego właścicielem został Zootechniczny Zakład Doświadczalny w Krakowie.

Obiekt jest piętrowy, zwrócony frontem ku północy, na nieregularnym rzucie i z kwadratową wieżą od południa. W górnych partiach wieży występują podwójne okna, wzorowane na romańskich. W narożniku północno-wschodnim wznosi się ośmioboczna wieżyczka z neogotyckim sklepieniem wewnętrznego alkierza. W 1901 roku dobudowano skrzydło północno-zachodnie. Szczyty pałacu oraz jego ryzality

129

MEŁNO

mają zwieńczenia schodkowe. Dachy dwuspadowe, niegdyś zapewne ceramiczne lub blaszane, pokryte są dziś płytkami azbestowo-cementowymi. Układ wnętrza z niewielkimi zmianami przetrwał do dziś.

Od frontu znajduje się dwukondygnacyjny hall, a pokoje umieszczone są w amfiladzie. Zachowała się oryginalna stolarka oraz żyrandole w sali balowej.

Pomieszczenia pałacowe ozdobione są malowidłami ściennymi. Uwagę przykuwa pięć obrazów ukazujących okoliczne zamki krzyżackie (w Grudziądzu, Radzyniu Chełmińskim, Rogóźnie, Brodnicy i Golubiu), które w 1890 roku wykonał grudziądzki malarz Gustaw Breuning. Z 2. połowy XIX wieku pochodzą przypałacowe zabudowania folwarczne, nawiązujące stylem do lokalnej architektury gotyckiej, w tym gorzelnia, browar, chlewnie, obory, stajnie oraz bażanciarnia. Każdy budynek ozdobiony był płaskorzeźbą, określającą jego przeznaczenie. Brama na podwórze folwarku odwzorowuje bramę zamku krzyżackiego w niedalekim Pokrzywnie.

Wokół pałacu rozciąga się urokliwy park w stylu angielskim o powierzchni 16 hektarów. Porasta go około 50 gatunków drzew, w tej liczbie unikalne cypryśniki błotne oraz robinia akacjowa. W parku przetrwał cmentarz rodziny Bielerów. Co niezwykłe, ostatni właściciel miejscowego majątku, zmarły w 1954 roku Egbert, został tam pochowany 40 lat później.

Lech Łbik

130

INOWROCŁAW

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Zakładem Doświadczalnym Instytutu Zootechniki Mełno.  Dojazd: miejscowość położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 533 i 538.

Posiada stację kolejową oraz komunikację autobusową.  GPS: 53.429276, 18.964119

131

28. Młodocin

powiat żniński, gmina Barcin

Wieś Młodocin, położona na lewej krawędzi doliny Noteci, już w 1386 roku była wzmiankowana wśród włości klasztoru w Trzemesznie. Wszelako najistotniejszy dla jej istnienia okres zaczyna się w 1871 roku. Wówczas przedstawiciel rodziny wywodzącej się ze średniowiecznego rodu Awdańców, Tytus Skarbek Malczewski (1843–1928), nabył majątek w Młodocinie i osiadł w nim z żoną Wandą Czarnicką. Nowy dziedzic, powstaniec styczniowy, był postacią nietuzinkową i zasłużył się dla Pałuk. W 1893 roku zainicjował powstanie cukrowni w Żninie, której był głównym udziałowcem. Przyczynił się też do utworzenia w 1896 roku Banku Spółdzielczego w Barcinie. Po jego śmierci w majątku pozostała wdowa, niezamężne córki i syn Edward, który zajął się prowadzeniem gospodarstwa. Nie miał do tego zdolności i aby dobra nie popadły w ruinę, zarząd nad nimi przejął jego brat Józef. Co ciekawe, wybranką serca Józefa była panna z Poznania, której nie zaakceptowały ani matka, ani siostry, dlatego gdy przyjeżdżał z żoną do Młodocina, panie Malczewskie opuszczały dom na czas ich wizyty. W 1939 roku Malczewscy musieli porzucić majątek, który zajęli Niemcy. Od 1945 roku rezydencja była siedzibą szkoły, później opustoszała, aby ożyć w 2. dekadzie XXI wieku.

Dokładna data budowy siedziby rodzinnej przez Tytusa Malczewskiego, według jego oryginalnej koncepcji, nie jest znana. Najpewniej powstała ona w latach 70. XIX wieku. Pałacyk, a raczej budynek w charakterze podmiejskiej willi, otrzymał nietypowo ukształtowaną bryłę, założoną na planie prostokąta ze ściętym narożem. To sprawiło, że sień ma kształt trójkąta. Jednopiętrowa willa poprzedzona gankiem, z pseudotoskańskimi ko-

132

Bogna Derkowska- Kostkowska

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 251.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.869881, 17.853513

133

MŁODOCIN

lumnami wspierającymi taras, utrzymana została w stylistyce historyzmu, inspirowanej formami włoskiego renesansu i klasycyzmu. Współcześnie willa-pałac zachowuje pierwotną bryłę z detalami przekształconymi w czasie remontu, dostosowującego ją do potrzeb nowego właściciela.

Równolegle z willą powstał okalający ją park krajobrazowy. Jego kompozycja nieco zagubiła się w gęstwinie samosiejek i szybko rosnących krzewów. Jednak park, z ciekawym zgrupowaniem drzewostanu złożonego z wiązów szypułkowych, klonów pospolitych, jesionów wyniosłych, lip drobnolistnych i robinii akacjowych, posiada niepowtarzalny urok, zwłaszcza że odnajdziemy tu również pomnikowe dwie lipy oraz dąb. Tajemnicą, o której szumią liście, jest umiejscowienie drzew upamiętniających narodziny dzieci Tytusa, który sadził dla córek (4) lipy, a dla synów (2) dęby.

W pobliżu zespołu dworskiego znajduje się figura Matki Bożej, którą ustawiła jako dar panny młodej żona Józefa Malczewskiego.

134

135

29. Nawra

powiat toruński, gmina Chełmża

Właściciele Nawry – Kruszyńscy i następnie spokrewnieni z nimi Sczanieccy od początku XVIII wieku uczynili wiele, aby to miejsce stało się ważnym ośrodkiem kultury, czym Nawra zasłużyła sobie na miano pomorskich Puław. Po 1746 roku Antoni Kruszyński rozpoczął odbudowę dworu, ale też wsi i zabudowań folwarcznych, a dzięki dobrej koniunkturze gospodarczej w latach 50. i 60. XVIII wieku Nawra stała się jedną z głównych rezydencji szlacheckich w województwie chełmińskim.

Obecny wygląd Nawra zawdzięcza Konstantemu Kruszyńskiemu, który w 1798 roku przystąpił do budowy nowej siedziby. XVII-wieczny dwór, wielokrotnie przebudowywany, nie spełniał już swojej roli. Ze starego budynku wykorzystano piwnice.

Projekt zamówiono prawdopodobnie u warszawskiego architekta Hilarego Szpilowskiego (1753–1827).

Na potrzeby budowy uruchomiono na miejscu cegielnię. Do 1803 roku w kompleksie pałacowym znalazł się obszerny piętrowy obiekt z dwiema

136

Ciekawostka Nawrę wyróżniała systematycznie uzupełniana biblioteka, w której zgromadzono w przededniu wybuchu II wojny światowej około 8 tysięcy tytułów.

W 1947 roku ocalała część księgozbioru trafiła do Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt opuszczony, pozostaje w gestii spadkobierców przedwojennych właścicieli.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 551. Posiada stację kolejową oraz komunikację autobusową.  GPS: 53.193500, 18.502758

137

NAWR A

bocznymi, wolno stojącymi oficynami. Wnętrza zdobiły malowidła, ogrzewały piece i kominki, dopełniały meble i rodzinne pamiątki. To, co wyróżnia klasycystyczny pałac, to monumentalny, wgłębiony portyk z parą pilastrów i kolumn jońskich w wielkim porządku, dźwigających uproszczone belkowanie i trójkątny naczółek.

Park założony na początku XIX wieku, powiększony został 100 lat później na polecenie Bogusławy i Michała Sczanieckich. Wśród starodrzewu wyróżnia się czerwony dąb, posadzony w 1936 roku przez Jana i Irenę Sczanieckich na pamiątkę 25. rocznicy ich ślubu.

30. Nowe Jankowice powiat grudziądzki, gmina Łasin

Wieś wzmiankowana w 1366 roku w przywileju wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode.

W XVI wieku należała do rodu Kostków herbu Dąbrowa, a około 1589 roku do Samuela Łaskiego herbu Korab. W 1774 roku dzierżawcą Nowych Jankowic był Franciszek von Rosenberg Gruszczyński, który otrzymał majątek od króla Prus Fryderyka II Wielkiego. Nowe Jankowice w 1828 roku zostały wyodrębnione z majątku Szynwałd.

W 1839 roku posiadłość nabył Franciszek Koerber, który w latach 1848–1850 przystąpił do budowy pałacu. Wieś w rękach tej rodziny pozostała do 1945 roku. Jesienią 1939 roku w pałacu urządzono siedzibę Selbstschutzu (paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej). Po II wojnie światowej Nowe Jankowice zostały przejęte przez polski Skarb

139

NOWE JANKOWICE

Państwa, a pałac stał się siedzibą Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W 1952 roku na terenie majątku założono przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą „Stadnina Koni Nowe Jankowice”, które od 1994 roku działa jako Stadnina Koni Skarbu Państwa Nowe Jankowice.

Na teren zespołu pałacowo-parkowego prowadzi brama z furtą, ozdobiona krenelażem. Pałac jest piętrowy. Ma reprezentacyjną elewację frontową, zaakcentowaną wysoką wieżą od strony północno-wschodniej. Nieznacznie zryzalitowany fronton ma ganek z kolumnami, na którym umieszczono przeszkloną werandę. Elewacja parkowa jest zryzalitowana, z niższą częścią przy bramie oraz z piętrowym gankiem przy budynku głównym.

Od strony północno-zachodniej znajduje się piętrowe skrzydło, ujęte w narożach ośmiobocznymi wieżyczkami. Pałac został nakryty dachami dwui jednospadowymi. Nieznany architekt pałacu połączył różne style – neogotyk, neorenesans i neoklasycyzm.

We wnętrzu zachował się pierwotny układ pomieszczeń, klatka schodowa i częściowo stolarka drzwiowa oraz dekoracja sztukatorska.

NOWE JANKOWICE

Park krajobrazowy pochodzi z połowy XIX wieku. Obejmuje większy obszar od zachodu, a od południa wyróżnia go duży staw. Na terenie parku zachował się starodrzew, w większości liściasty.

Liczniejszą grupę stanowią wiekowe dęby, które

w liczbie ponad 70 wytyczają część alei uznanej za pomnik przyrody i prowadzą na rodowy cmentarz.

Wśród pozostałych drzew występują m.in. buki, klony, lipy i wiązy oraz mniejsza ilość drzew iglastych.

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym ze Stadniną Koni Nowe Jankowice.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze krajowej nr 16.  GPS: 53.548359, 19.145688

140

31. Orłowo

powiat inowrocławski, gmina Inowrocław

Wieś o bogatej historii, niegdyś krzyżacka, od XV stulecia królewska, w późniejszych wiekach przechodziła wielokrotnie z rąk do rąk. W 1862 roku za 200 tys. marek majątek zakupił gospodarz-rolnik Carl Ludwig Gottschling. Jego spadkobierca, Carl Arthur Bruno, wkrótce popadł w długi (i podobno popełnił samobójstwo), a Orłowo w 1890 roku przejęła Cukrownia „Kujawy” w Janikowie.

W końcu XIX wieku było tu dominium, obejmujące również folwark Kłopot, cegielnię i mleczarnię. Już w 1903 roku majątek w Orłowie zakupił Friedrich von Beyme, który wbrew nazwisku wręcz kultywował polskość. W 1941 roku majątek odziedziczył jego syn Fritz Jürgen, który gospodarował w nim do końca wojny. Po wojnie dobra stały się własnością polskiego Skarbu Państwa, mieścił się tu między innymi dom dziecka. Pod koniec XX wieku całe założenie stało się własnością prywatną, a dwór w latach 2012–2014 przeszedł gruntowny remont.

Charakterystyczny, bo wymurowany z żółtej cegły licówki pochodzącej z miejscowej cegielni, dwór, przypominający bardziej podmiejską willę, wykorzystujący detale neorenesansowe i neogotyckie,

141

KIJEWO KRÓLEWSKIE

Ciekawostka Przed głównym wejściem pozostawiono fragment dawnej ceglanej posadzki z wgłębieniami powstałymi od kół wjeżdżających tu powozów.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2033 (Cierpice – Inowrocław), na wschód od drogi krajowej nr 15 i na zachód od drogi krajowej nr 25. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.837566, 18.273911

143

ORŁOWO

wybudowany został w 1886 roku z inicjatywy Gott­ schlingów. Budynek jest w zasadzie parterowy, o bryle nakrytej czterospadowym dachem z piętrową facjatką, ma liczne wykusze i ryzality we wszystkich elewacjach. W naroża wpięte są, nadające jej ów gotycyzujący charakter, niskie wieżyczki.

Od zachodu znajduje się główne wejście w formie ryzalitu mieszczącego, renesansowy w duchu, portyk dźwigający taras i mieszkalne poddasze.

Pomieszczenia rozlokowane są wokół centralnej sali o wysokości dwóch kondygnacji, z balkonami ponad salą i witrażowym świetlikiem w dachu. W stylowo urządzonych piwnicach występują oryginalne, kolebkowe stropy. W skład zespołu dworskiego wchodzi także dom administratora, laboratorium i sześciorak.

Na południe od dworu znajduje się rozległy park krajobrazowy o powierzchni 2,66 hektara, z początku XX wieku, z zachowanym częściowo dawnym ogrodzeniem. Od bramy do dworu prowadzi droga wjazdowa, zakończona podjazdem. Zwracają uwagę dęby szypułkowe, wiązy szypułkowe, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe. Wyjątkowy nastrój parku tworzą galeria spacerowa i neoklasycystyczna, otwarta glorieta kolumnowa, pełniąca rolę „świą­tyni dumania”.

32. Ostromecko

powiat bydgoski, gmina Dąbrowa Chełmińska

Dzieje rodów związanych z Ostromeckiem to gotowy scenariusz na film, w którym nie zabrakłoby wątków sensacyjnych, przygodowych i romansowych.

W otoczonym zielenią założeniu znalazło się miejsce dla dwóch pałaców. Tak zwany Stary Pałac, usytuowany na skarpie z widokiem na Wisłę, należał w połowie XVIII wieku do rodziny Mostowskich. Jego „lekkość” i niewielki rozmiar upodabniają go do wytwornych francuskich rezydencji z okresu baroku i rokoka. Ostatni przed rozbiorami właściciel dóbr, Paweł Mostowski (1721–1781), starosta bydgoski i konfederat barski, na wieść o rozbiorze Polski pozostał w Paryżu, a jego dobra, w tym ostromeckie, skonfiskowały władze pruskie.

W 1804 roku majątek nabył kupiec aspirujący do klasy ziemiańskiej, Jakob Martin Schoenborn.

Pomnażał dobra, rozpoczął budowę klasycystycznego Nowego Pałacu, którą kontynuował jego syn Gottlieb. Jedyna córka Gottlieba, Marta, dziedziczka rodowej fortuny, w skład której wchodziły dwie cegielnie, tartak, gorzelnia i wytwórnia wody mineralnej „Źródło Marii” (nazwane tak na cześć jej matki), była świetną partią, co w połączeniu z ambicjami rodziny zaowocowało w 1873 roku oddaniem jej ręki hrabiemu Albrechtowi von Alvensleben (1840–1928). W dzieje kolejnych pokoleń rodu wpisały się wyjazdy do Argentyny i hodowla koni (Joachima Alvenslebena i Katarzyny z Bnińskich), organizowane w okresie II Rzeczypospolitej polowania i rauty, na które zjeżdżała polska elita, wojenne epizody synów Joachima i Katarzyny – Albrechta i Ludolfa, z których pierwszy był nazistą, niewahającym się wysłać własnego ojca w 1939

144

145

OSTROMECKO

roku do obozu koncentracyjnego w Dachau, a drugi walczył w armii generała Władysława Andersa.

Okazały Nowy Pałac powstawał etapami od 1832 roku. Być może pierwsze projekty przygotował Karl Friedrich Schinkel (1781–1841), wybitny berliński architekt, kolejne, pod koniec lat 40. XIX wieku, jego uczeń – Eduard Titz (1819–1890). Pruscy architekci zaproponowali elegancką, rezydencjonalną odmianę bardzo modnego wówczas klasycyzmu. Zamiłowanie do starożytności widoczne jest w malowidłach, w detalu, w ogrodowych rzeźbach alegorycznych. Przebudowa pałacu na początku XX wieku wzbogaciła jego bryłę o efektowny taras od strony ogrodu, skąd można do dziś podziwiać urodę tego miejsca.

Park to też dwa kompleksy: w typie włoskim, który w latach świetności słynął z rosarium, i w typie

angielskim, wzorowany na projektach ogrodnika Petera Lenné, związanego z pruskim dworem.

Trawniki, kępy drzew, stawy i kręte alejki, wytyczane od lat 40. XIX wieku, przechodzą płynnie w leśny krajobraz.

OSTROMECKO

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekty ogólnodostępne.

Zespół Pałacowo-Parkowy w Ostromecku jest placówką Miejskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 561, nieopodal drogi krajowej nr 80. Przystanek autobusowy PKS.  Adres: ul. Bydgoska 9, 86-070 Ostromecko  GPS: 53.145664, 18.208272

148

33. Rulewo

powiat świecki, gmina Warlubie

Wielkopańską rezydencję, wpisaną w łagodnie pofalowany kociewski pejzaż, kazał wznieść Gustaw Theodor Maercker na miejscu spalonego dworu rodziny Pawłowskich, która gospodarowała na tych terenach od XVIII wieku. Nowy właściciel kupił Rulewo w 1829 roku i z zapałem zabrał się do pracy, a swoim entuzjazmem zaraził syna Hansa (wybornego historyka) i tak w nowych rodzinnych dobrach kolejno wznoszono od lat 60. XIX wieku pałac, tartak, kuźnię, gorzelnię i elektrownię, gdyż Maerckerowie nie bali się nowinek, które niosła ze sobą rewolucja przemysłowa. Ich zasługi na polu rozwoju gospodarczego Prus docenił cesarz Wilhelm II, nadając w 1902 roku Maerckerom tytuł szlachecki. Herb zdobi do dziś fronton pałacu.

Emil Juliusz von Maercker, dyplomowany leśnik, w okresie międzywojennym nie tylko dbał o park, ale też unowocześnił wnętrza pałacowe. W 1945 roku ostatni z rodu, Rudolf Juliusz, opuścił majątek na zawsze. Zakończył się w Rulewie czas dobrych gospodarzy. Na szczęście los uśmiechnął się do rulewskiego pałacu. Dziś znów możemy to miejsce podziwiać. Po latach zaniedbania pałac zamienił się w hotel, park zachęca do spacerów i odpoczynku.

Jasna, neoklasycystyczna, piętrowa bryła wy­ gląda niezwykle urokliwie na tle otaczającej ją zieleni. Symetrię i harmonię głównego korpusu podkreślają kolumny, taras, z którego można podziwiać urodę okolicy, i tympanon z kartuszem herbowym. Łącznik w formie lekkiego pawilonu łączy pałac ze skrajnym skrzydłem w formie przysadzistej wieży. Od strony elewacji ogrodowej, przez ogród zimowy i taras, można schodami zejść do parku. Jego początki prawdopodobnie sięgają jeszcze romantycznego założenia otaczającego dwór

149

LEMBARG

RULEWO

rodziny Pawłowskich. Nowi właściciele uzupełniali nasadzenia, kazali wykopać trzy stawy połączone kanałami, nad którymi przerzucono lekkie drewniane mostki. Park szczyci się takimi drzewami, jak platan argentyński, buk czerwony czy choina kanadyjska. Tam, gdzie park przechodzi w las, można dostrzec pozostałości cmentarza, na którym pochowano członków rodziny von Maerckerów.

Ciekawostka To po rulewskich parkowych alejkach biegał w latach 60. XX wieku mały chłopiec, mieszkający w Rulewie przyszły mistrz i duma całej Polski – Bronisław Malinowski (1951–1981), który w 1976 roku na igrzyskach olimpijskich w Montrealu zdobył srebrny medal, a w 1980 roku w Moskwie złoty medal olimpijski w biegach na 3000 m z przeszkodami.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 391, nieopodal autostrady A1. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.551731, 18.602085

152

153 LUBR ANIEC

34. Runowo Krajeńskie powiat sępoleński, gmina Więcbork

Wieś stanowiła od XIV stulecia własność rycerską (szlachecką). Od końca XV wieku do roku 1617 pozostawała w rękach Orzelskich herbu Dryja. Jeden z nich, imieniem Jan (1551–1617), starosta kościański i kasztelan rogoziński, pan rozległych dóbr na Krajnie i w Wielkopolsce, rezydował zrazu w drewnianym dworze w Runowie.

Kiedy ten spłonął w 1589 roku, Jan Orzelski wystawił w jego miejscu dwór murowany, ukończony w 1595 roku. Dwór ów, niewątpliwie renesansowy, był budowlą piętrową, ze skrzydłem bocznym i niewysoką wieżą. Bez większych zmian przetrwał do 1852 roku, gdy razem z runowskimi dobrami ziemskimi nabył go pruski arystokrata Theodor von Bethmann-Hollweg (1821–1886). Nowy właściciel podjął dzieło rozbudowy starego dworu, które ukończył w roku 1860. Według projektu znanego architekta berlińskiego Martina Gropiusa (1824–1880) powstała wtedy efektowna pałacowa rezydencja, która służyła rodzinie von Bethmannów-Hollwegów do 1928 roku.

Podczas II wojny światowej w pałacu znajdował się magazyn mundurowy Luftwaffe, podpalony w 1945 roku przez uciekających w panice Niemców, toteż do naszych czasów obiekt ten dotrwał w formie monumentalnej ruiny. Od 1998 roku pałac z przyległym parkiem i dawnymi obiektami gospodarczymi (stajnią, domem ogrodnika w stylu tyrolskim, neogotyckim budynkiem administracyjnym) stanowi własność prywatną.

154

RUNOWO KR AJEŃSKIE

Dwupiętrową rezydencję wzniesiono w stylu neorenesansowym z elementami angielskiego neogotyku. Wykorzystano częściowo fragmenty poprzedniej budowli, w tym sklepione kolebkowo piwnice. Pałacowe mury obwodowe zachowały się miejscami do wysokości poddasza. Wnętrze zieje pustką. Frontową elewację południową ożywia płytki ryzalit, poprzedzony arkadowym portykiem, dźwigającym taras piętra. W narożu północno-wschodnim piętrzy się cylindryczna wieża zegarowa, zwieńczona czterema podwieszonymi wieżyczkami. Nie zachował się wydłużony dach stożkowy wieży, przepadły też wyniosłe dachy dwuspadowe oraz związane z nimi szczyty schodkowe. Na ścianie

RUNOWO KR AJEŃSKIE

północnej uwagę przykuwa kamienna tablica erekcyjna dworu z 1595 roku. Tablica erekcyjna pałacu z roku 1860 znajduje się obecnie w Urzędzie Miejskim w Więcborku.

Około 1860 roku wokół pałacu założono rozległy park krajobrazowy w stylu angielskim. Tworzy go bogaty drzewostan z pomnikowym bukiem strzępolistnym, dorodnymi dębami szypułkowymi, jesionem wyniosłym. Wschodnia część parku łączy się z lasem otaczającym Jezioro Runowskie.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz, pozostaje w ruinie.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 242. Brak przystanku autobusowego PKS.  GPS: 53.325689, 17.453316

156

157 MARKOWICE

35. Sielec

powiat żniński, gmina Żnin

Na malowniczych Pałukach położony jest dawny majątek należący pierwotnie do rodu Piotrowskich.

To oni na przełomie XVIII i XIX wieku wznieśli dwór o skromnych cechach klasycystycznych i otoczyli go rozległym parkiem. Z kolejnymi właścicielami miejsce kojarzy się najbardziej. Od pierwszych lat 20. XX wieku do 1939 roku gospodarzami dworu byli Zofia i Józef Unrugowie. Wiceadmirał Józef Unrug (1884–1973) to twórca Marynarki Wojennej II Rzeczypospolitej i obrońca Helu podczas kampanii wrześniowej 1939 roku. Majątek, dzięki sprowadzanym traktorom i maszynom rolniczym, świetnie się rozwijał, a dziedzic, jeśli tylko obowiązki nie wzywały go do Warszawy lub Gdyni, osobiście doglądał prac na sieleckich polach. Zofia Unrug, zaangażowana w pracę społeczną Kółka Włościanek w pobliskim Juncewie, dbała między innymi o miejscową ochronkę i szkołę dla dzieci pracowników folwarku. Podczas organizowanych we dworze przyjęć nie mogło wśród potraw zabraknąć ulubionej przez Józefa Unruga babki chlebowej. „Drugie życie” dworu w Sielcu rozpoczęło się na początku XXI wieku, kiedy przeszedł w prywatne

158

ręce. Obecni właściciele przywracają dworowi pierwotny stan, nie zapominając o historii tego miejsca. Prostą bryłę dworu nakrywa wysoki, kryty dachówką dach i urozmaica wsparty na kolumnach

159

SIELEC

ganek, w latach międzywojennych opleciony gęsto dzikim winem.

Park otaczający dwór, z wydzielonym miejscem na rodową nekropolię, z uwagi na unikalne walory przyrodnicze (20 pomników przyrody), jest najbardziej wartościowym założeniem sztuki ogrodowej na Pałukach.

Ciekawostka Pamięć o Józefie Unrugu i dziejach majątku jest w Sielcu pielęgnowana przez Katarzynę Rodziewicz, kustosza Dworu Marzeń. Stworzyła ona Izbę Admiralską, w której gromadzone są pamiątki po Józefie Unrugu. Co roku organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Pamięci Admirała Józefa Unruga.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona u zbiegu dróg powiatowych nr 2306C (Piotrkowice – Słębowo) i 2303C (Sielec – Juncewo), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 251.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.858889, 17.557174

160

36. Skłudzewo

powiat toruński, gmina Zławieś Wielka

Pierwsze informacje o Skłudzewie pochodzą z początku XV wieku. W latach 1423–1424 wieś stanowiła dobra rycerskie. W 1594 roku została sprzedana Toruniowi. Pozostawała własnością miasta do 1620 roku. Siedem lat później kupił ją Michał Dorpowski. Dobra te stanowiły własność jego potomków jeszcze w XVIII wieku. W późniejszym czasie wieś należała do Browińskich, Chrząstowskich oraz Kalksteinów. W 1792 roku właścicielem Skłudzewa został Heinrich von Kleist. Na początku XIX wieku sprzedał te dobra Augustowi Wolffowi. Skłudzewo pozostało w rękach jego rodziny do 1855 roku.

W ciągu kolejnych ośmiu lat majątek czterokrotnie zmieniał swoich właścicieli. Ostatecznie w 1863 roku Skłudzewo stało się własnością bremeńczyka, Augusta Brauera. W tym czasie istniał tam jeszcze dwór, wybudowany przypuszczalnie przez rodzinę Dorpowskich. Został on najprawdopodobniej rozebrany wkrótce po przejęciu majątku przez nowego właściciela. Brauer osiedlił się w Skłudzewie i zajął się prowadzeniem folwarku, w którym hodował między innymi owce sprowadzone z Wielkiej Brytanii.

161

SKŁUDZEWO

Obecny dwór powstał zapewne niedługo po 1863 roku. Znajduje się na niewielkim wzniesieniu.

Jest to obiekt murowano-szkieletowy o ceglanych elewacjach. Został wybudowany na planie prostokąta. Część frontowa dworu znajduje się po stronie północnej. Przed budynkiem skonstruowano rodzaj suchej fosy z pomostami. Dominującym elementem fasady jest zdwojony, prostokątny ryzalit. W górnej części ryzalitu, mieszczącego wejście, występuje taras z balustradą ozdobioną elementami ceramicznymi. Tworzą one fryz, w którym pojawiają się motywy czterolistnej koniczyny oraz rybiego pęcherza. Ażurowe cegły kształtki o wykroju czworoliścia obecne są również w płycinie ponad oknami balkonowymi. Ryzalit został przykryty stromym dwuspadowym dachem. Po jego obu stronach znajdują się niewielkie wieżyczki. Południowa elewacja dworu posiada zbliżoną formę. Zasadniczą różnicę stanowi

162

Krystian Strauss

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona u zbiegu dróg powiatowych nr 1544C (Dąbrowa Chełmińska – Skłudzewo) i 2002C (Gierkowo – Rzęczkowo), na zachód od drogi wojewódzkiej nr 546 oraz na północ od drogi krajowej nr 80. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.127603, 18.333907

163

SKŁUDZEWO

odmienny, pięcioboczny kształt ryzalitu oraz brak suchej fosy poprzedzającej elewację. Wewnątrz dworu warto zwiedzić kaplicę, a także południowo-zachodni salon, w którym znajdziemy plafon z interesującą sztukaterią o formach roślinnych.

Obiekt posiada charakter podmiejskiej rezydencji.

Wpisuje się w nurt historyzmu. W jego dekoracji użyto elementów inspirowanych neogotykiem.

Dwór jest otoczony rozległym parkiem. Założył go najprawdopodobniej August Brauer. Wśród występujących tu drzew najczęściej można spotkać graby, klony i dęby. Gatunki iglaste występują w zdecydowanej mniejszości. Najstarszym drzewem jest Dąb Hrabiny. Ma już przeszło 400 lat. We wschodniej części parku znajduje się dawny cmentarz ewangelicki oraz średniowieczne grodzisko.

Na początku XX wieku dwór w Skłudzewie został zamieniony w szkołę. Obecnie stanowi siedzibę Fundacji Piękniejszego Świata.

37. Sypniewo

powiat sępoleński, gmina Więcbork Sypniewo jako wieś rycerska (szlachecka) pojawiło się w średniowieczu. Przez wieki należało do wielu właścicieli, w tym w latach 1711–1824 do Götzendorf-Grabowskich. Na początku XIX wieku Grabowscy wybudowali tam dwór murowany, który stanął na miejscu wcześniejszego dworu drewnianego. W 1824 roku majątek sypniewski nabył Główny Bank Królewski w Berlinie, który sześć

164

165

SYPNIEWO

lat później sprzedał go Heinrichowi Albertowi Wilckensowi i Franzowi Naglowi. W 1835 roku w Sypniewie został sam Nagel, ale w 1849 roku tutejsze dobra odkupiła od niego wdowa po jego dawnym wspólniku, Sophia Dorothea Wilckens.

Ta pięć lat później odsprzedała Sypniewo swemu synowi Leberechtowi. Sądzić wolno, że to właśnie on zastąpił zastany dwór obecnym pałacem, zaprojektowanym już w 1835 roku przez wybitnego architekta berlińskiego Karla Friedricha Schinkla (1781–1841). Pałac stał, gdy w 1863 roku Wilckens wyzbył się wsi na rzecz Hermanna Edwina Nehringa z pobliskiego Suchorączka. Mimo to, zrządzeniem miłości, kilkanaście lat później syn

SYPNIEWO

Leberechta, Fritz (1861–1913), pozyskał Sypniewo wraz z ręką córki Nehringa. Wilckensowie pozostali w pałacu do 1945 roku, a od roku 2002 obiekt znów jest w rękach prywatnych i służy za hotel.

Późnoklasycystyczny, wysmakowany estetycznie pałac jest piętrowy z użytkowym poddaszem.

Na północnej i południowej elewacji ożywiają go ryzality zwieńczone trójkątnymi naczółkami, a poprzedzone parterowymi portykami, niosącymi tarasy piętra. Do wschodniej elewacji przylega budynek dawnej palmiarni, obok zaś, przy narożniku południowo-wschodnim, wznosi się ośmioboczna, wyniosła wieża widokowa. Wnętrza otrzymały wystrój neobarokowy (uwagę przykuwają bogato zdobiony piec i misterna snycerka schodów).

Wokół pałacu rozciąga się 9-hektarowy park krajobrazowy w stylu angielskim, ze stawem, wyspą, kanałami, grobowcem rodziny Wilckensów, kamiennym zegarem słonecznym z 1820 roku oraz piwnicą lodową w kształcie kurhanu. Drzewostan parku tworzą lipy, klony, kasztanowce, dęby szypułkowe, świerki, cisy, jodły i modrzewie.

166

Co ciekawe, Fritz Wilckens był zdolnym archeologiem-amatorem oraz masonem, o czym świadczą masońskie symbole na wieży. Miał też czarną komnatę w pałacu, a jego rzekoma wszechwiedza i moc obrosły w legendę. Klatkę schodową zdobi wielki obraz Fritza Wihngrafa, przedstawiający XVII-wiecznego właściciela Sypniewa, Andrzeja Witosławskiego z siostrą Zofią, przeoryszą klasztoru Benedyktynek w pomorskim Bysławku.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 189. Przystanek PKS.  Adres: ul. 29 Stycznia 45, 89-422 Sypniewo  GPS: 53.367199, 17.328379

167

38. Szafarnia

powiat golubsko-dobrzyński, gmina Radomin Obiekt, który możemy dziś oglądać w Szafarni, pochodzi z początku XX wieku, ale historia tego miejsca sięga głęboko w przeszłość, przechowując pamięć o Dziewanowskich – bohaterach spod Somosierry, z powstania listopadowego, ale przede wszystkim przywołuje wspomnienia o beztroskich wakacjach, które w tym miejscu spędzał młodziutki Fryderyk Chopin.

Pod koniec XVIII wieku z majątku Płonne wydzielono folwark Szafarnia. W wyniku testamentowych podziałów przypadł on w 1792 roku Janowi Dziewanowskiemu, a kilkanaście lat później, w 1815 roku, gospodarzem tego miejsca został jego syn Juliusz. Ówczesny dwór był najprawdopodobniej drewniany, posadowiony na kamiennej podmurówce. Syn Juliusza, Dominik Dziewanowski, kształcił się w Liceum Warszawskim, gdzie zaprzyjaźnił się z przyszłym geniuszem fortepianu. W lipcu 1824 roku zaprosił Fryderyka na wakacje do rodzinnej posiadłości – do Szafarni. Rodzice Chopina byli państwu Dziewanowskim bardzo wdzięczni za zaproszenie, ponieważ wierzyli, że wątłe zdrowie syna podreperowane zostanie świeżym powietrzem i zdrowym jedzeniem. Przykazali mu trzymać dietę zapisaną przez warszawskich lekarzy. Fryderyk będąc w Szafarni, musiał wypijać codziennie sześć lub siedem filiżanek kawy z żołędzi, łykać zalecane pigułki i jeść kleiki. Z Szafarni wybierano się na krótkie wycieczki krajoznawcze. Zwiedzono między innymi Dobrzyń. Bardzo cenną lekcją była również styczność z muzyką ludową, którą Fryderyk Chopin wykorzystywał w swojej twórczości kompozytorskiej.

Lato 1825 roku również spędził Chopin w gościnnym dworze w Szafarni. W czasie tych wakacji zwiedził Toruń, gdzie podziwiał urodę gotyckich kościołów i podobno skosztował toruńskich pierników.

168

NOWE

Około 1867 roku Szafarnia przeszła w ręce rodu Karwatów. Wówczas, wykorzystując fundamenty dawnego dworu, postawiono nowy. Kolejny raz przebudowała dwór na neoklasycystyczny pałac około 1909 roku rodzina Feige. Otacza go park krajobrazowy z 1. połowy XIX wieku, z urokliwym stawem, w którym przeglądają się graby i klony.

25 września 1949 roku, w 100. rocznicę śmierci Fryderyka Chopina, otwarto w pałacu izbę jego pamięci.

SZAFARNIA

Agnieszka Wysocka

170

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2118C (Szafarnia – Rypin), nieopodal drogi wojewódzkiej nr 534.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.111943, 19.146294

171

39. Trzebcz Szlachecki

powiat chełmiński, gmina Kijewo Królewskie

Dzieje wsi sięgają 1. ćwierci XIII wieku. Trzebcz był wśród dóbr nadanych biskupowi Chrystianowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. Pod koniec stulecia, jako dziedziczne dobra rycerskie, stanowił gniazdo rodu Trzebskich. W 1570 roku nadal był własnością szlachecką i zapewne do 2. ćwierci XVIII wieku należał do Trzebskich. Potem posiadacze majątku zmieniają się kilkakrotnie. W 1739 roku jego właścicielem był Stanisław Sampławski, który przypuszczalnie wystawił nowy dwór. Pod koniec XVIII wieku popadające w ruinę dobra znajdowały się w rękach Ferdynanda Płacheckiego.

Sytuacja zmienia się na 134 lata, gdy w majątku zaczyna gospodarzyć rodzina Slaskich. Z Wołynia na ziemię chełmińską przyjeżdża Mateusz Slaski i w 1805 roku kupuje posiadłość, a w następnym roku wprowadza się do Trzebcza z poślubioną córką dziedzica Nawry, Heleną. Rodzina Slaskich nie

tylko podźwignęła majątek, ale jej cztery pokolenia wydały ludzi aktywnych na niwie życia społecznego, gospodarczego i politycznego (czterech posłów). Z własnej woli stali się kolatorami miejscowej parafii, by ochronić ją przed planami władz zaborczych. Dwór Slaskich w 1947 roku stał się siedzibą szkoły, która kultywuje pamięć o tej rodzinie zasłużonej dla ziemi chełmińskiej.

Dworskie tradycje Trzebcza sięgają średniowiecza. Założenie dworsko-parkowo-folwarczne zaczęło formować się w 1. połowie XVIII wieku, a kształtu nabrało na początku następnego stulecia. Istniejący dwór Slaskich wybudowany został na zrębie wcześniejszego budynku z XVIII wieku, którego świadkiem są kolebkowo przesklepione piwnice.

Wystawił go najpewniej w połowie XIX wieku Mateusz, a przebudował jego syn Ludwik. Zapewne pod koniec XIX wieku został powiększony o oficynę południową. Wiele lat później, w 1971 roku, dwór uległ nieznacznemu przekształceniu, w wyniku którego podwyższony został strych i zmieniony szczyt.

Pierwotny, późnoklasycystyczny dwór był parterowy z facjatką ponad wejściem głównym. Współcześnie nakryty dachem naczółkowym, ma drugą kondygnację w formie półpiętra.

W sieni wejściowej znajdują się schody powstałe z inicjatywy Marii, żony Ludwika, która przywiozła z Włoch dokumentację mahoniowych schodów zakończonych lwią łapą.

Ich wykonawcą był stolarz Górecki z Chełmży.

Początki założenia parkowego przypadają na 1. połowę XIX wieku. W okazałym krajobrazowym parku, bogatym w starodrzew

TRZEBCZ SZLACHECKI

(w tym 38 pomników przyrody), występują rodzime gatunki drzew z dominującymi dębami szypułkowymi oraz gatunki aklimatyzowane, a wśród nich okazy modrzewia japońskiego, sosny czarnej, morwy białej czy platana klonolistnego.

Dwór Slaskich gościł wiele znaczących postaci, między innymi w 1899 roku bawił w nim Henryk Sienkiewicz.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze lokalnej, na zachód od drogi krajowej nr 91.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.222605, 18.471751

174

40. Turzno

powiat toruński, gmina Łysomice Wieś o metryce średniowiecznej, w XVIII stuleciu należąca do Zboińskich. W 1789 roku drogą ożenków przeszła w ręce Jeżewskich, a dwa lata później w posiadanie Działowskich herbu Prawdzic.

Oni to po 1838 roku zbudowali obecny pałac według datowanego na ów rok projektu warszawskiego architekta Henryka Marconiego (1792–1863). W 1861 roku ówczesna właścicielka, Łucja Działowska, poślubiła Józefa Gajewskiego herbu Ostoja, wskutek czego do II wojny światowej rezydowali w Turznie Gajewscy. Ci w 2. połowie XIX wieku przebudowali pałac, być może według projektu poznańskiego architekta Stanisława Hebanowskiego (1820–1898), a w 1913 roku postawili skrzydło boczne, łącząc je z pałacem krytą galerią. Po wojnie rezydencję upaństwowiono, po czym umieszczono w niej szkołę.

Od 2006 roku właścicielem pałacu jest prywatny inwestor, który przeprowadził kapitalny remont obiektu, adaptując go na luksusowy hotel.

175

176

OBORY

177 OBORY

TURZNO

Do pałacu, utrzymanego w nurcie romantycznym, wiedzie brama z rzeźbami turów, od których wywiedziono nazwę Turzna. Parterowy obiekt ma cztery ryzality: dwa środkowe od północnego frontu i ogrodu oraz dwa skrajne, od wschodu i zachodu.

Do ryzalitów bocznych przylegają parterowe pawilony, przy czym zachodni kończy się wgłębioną kolumnadą. Frontowy ryzalit środkowy ma półkoliście zamknięty szczyt z attyką. Poprzedza go wsparty na filarach taras, stanowiący zarazem zadaszony podjazd. Wystrój architektoniczny pałacu tworzą pilastry, boniowania, trójkątne szczyty ze spływami wolutowymi i sterczynami. Późniejsze skrzydło boczne, połączone z pałacem ćwierćkolistą galerią, jest piętrową, okazałą budowlą neoklasycystyczną z portykiem w wielkim porządku.

Pałac otacza założony wespół z nim przeszło 18-hektarowy park w stylu angielskim (jeden z największych w województwie kujawsko-pomorskim).

Jego bogaty drzewostan współtworzą platany, lipy, klony, jesiony, dęby z pomnikowym Dębem Działowskiego na czele. Występuje tam również wiele egzotycznych drzew i krzewów. Park upiększają dwa stawy, a także neogotycka altana oraz tak zwana romantyczna ruina, wzniesiona razem z pałacem w typie gotyckiego zameczku z cylindryczną wieżą.

W sierpniu 1825 i ponownie w lipcu 1827 roku przez szereg dni bawił w dawnym dworze w Turznie młodociany Fryderyk Chopin.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 646. Stacja kolejowa i przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.107390, 18.726142

178

41. Ugoszcz

powiat rypiński, gmina Brzuze

Ugoszcz, wzmiankowany już w XV wieku, związany był z Ugoskimi, od XVII wieku z Zielińskimi, a w 1796 roku został kupiony przez Ludwika Borzewskiego i pozostał w rękach jego sukcesorów do 1939 roku. Dobra w Ugoszczu, malowniczo położone na wysokim, północnym brzegu jeziora o tej samej nazwie, należały do zamożnych siedzib ziemiańskich.

Centrum życia stanowił dwór. W dawnym ukrywał się arcybiskup Konstanty Zieliński, ścigany przez wojska rosyjskie za to, że w 1705 roku koronował w Warszawie Stanisława Leszczyńskiego. Okazała rokokowa brama z połowy XVIII wieku pamięta dwór Ludwika Borzewskiego, w którym koncertował Fryderyk Chopin. Był on przynajmniej częściowo murowany i mieścił salon, siedem pokoi i trzy garderoby. W 1857 roku Ugoszcz przejął Zdzisław (1833–1884), wnuk Ludwika, który na zrębie starej zabudowy wystawił godny rodu, okazały pałac.

Jego syn Antoni, urodzony w 1868 roku w majątku, wykształcony na politechnice w Rydze, słynął z najlepiej zorganizowanego gospodarstwa rolnego w powiecie rypińskim. Poległ 16 sierpnia 1920 roku w pałacowej wieży, broniąc podczas wojny polsko-bolszewickiej ugoskiej posiadłości przed czerwonoarmistami, których wsparli chłopi z Ugoszcza.

180

INOWROCŁAW

181

UGOSZCZ

Rezydencja, datowana na lata 1865–1871, łącząca w sobie kilka etapów budowy, posiada złożoną bryłę z pięcioboczną oranżerią od wschodu i zryzalitowaną dobudówką z ośmioboczną wieżą od zachodu. W fasadzie uwagę przykuwa okazały portyk z kompozytowymi kolumnami i filarami wspierający taras na piętrze z wyjściem ujętym kolumnami dźwigającymi belkowanie i wydatną archiwoltą z kasetonowym podniebieniem, której arkada wpina się w trójkątny naczółek. Całość została utrzymana w stylistyce neoklasycyzmu z detalami inspirowanymi renesansem, jak reliefowe tonda z alegorycznymi motywami odnoszącymi się do rozwijającego się w Ugoszczu rolnictwa, hodowli i handlu czy motyw gryfów w kilku podokiennych płycinach.

Pałac otacza rozległy park krajobrazowy utworzony w połowie XIX wieku, przekomponowany w 1904 roku przez Stefana Celichowskiego, znanego warszawskiego projektanta ogrodów, który wprowadził kolisty podjazd, zamykający aleję prowadzącą do rezydencji.

Ciekawostka Folwarczne drogi w Ugoszczu od przełomu lat 70. i 80. XIX wieku obsadzone były szpalerami drzew owocowych.

Bogna Derkowska-Kostkowska

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Domem Pomocy Społecznej „Kombatant”.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 656. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.039871, 19.228026

42. Wieniec

powiat mogileński, gmina Mogilno

Dawne dobra szlacheckie w Wieńcu od końca XVI wieku do 1772 roku należały do rodziny Wienieckich. Następnie kolejno zarządzali nimi Jan Korytowski i Karol Dziembowski, a w 1827 roku majątek kupił baron Konstanty von Seydlitz-Kurzbach z linii osiadłej w prowincji poznańskiej.

Jego syn, Konstanty Teodor (ur. w 1832 r.), poznał w Berlinie bydgoszczankę Marię (Mariannę) Joannę Święcicką (ur. w 1853 r.), którą poślubił w 1878 roku. Dobra dworskie Teodora obejmowały Chwałowo, Padniewko oraz Wieniec, stanowiący ich główną siedzibę. W rękach rodziny von Seydlitz-Kurzbach pozostały one do 1926 roku. Kiedy Maria owdowiała i pozostała w Wieńcu sama z córkami Elżbietą i Melanią, nieudolnie przez nią zarządzana posiadłość mocno podupadła.

Dwór w Wieńcu powstał w latach 90. XIX wieku na niewielkim wzniesieniu, zapewne na miejscu poprzedniego budynku. Swój nietypowy dla architektury rezydencjonalnej kształt, odzwierciedlający formy inspirowane miejską architekturą willową, zawdzięcza projektantowi, którym był najpewniej brat baronowej Marii, Józef Święcicki (1859–1913), budowniczy z Bydgoszczy. Parterowy dwór z mieszkalnym poddaszem, wzniesiony na nieregularnym planie, otrzymał bryłę posadowioną na wysokim cokole, rozczłonkowaną ryzalitami i wnękami.

Jego symetryczna fasada zaakcentowana została półkolistym kolumnowym gankiem ujętym lustrzanymi schodami, ponad którym znajduje się taras poprzedzający wystawkę. Styl dworu utrzymany został w nurcie historyzmu z wykorzystaniem form nawiązujących do neorenesansu. Jego bryła zrywa z tradycją wiejskich siedzib i przyjmuje kształt miejskiej willi. Elewacja frontowa dworu została

183

efektownie wyróżniona, podobnie boczne (zwłaszcza południowa), natomiast elewacja ogrodowa, w siedzibach wiejskich kształtowana z podobną starannością, tutaj jest prosta, tylko z trzema oknami.

Na wschód od dworu rozpościera się park kraj­ obrazowy, prawdopodobnie powstały równolegle z budową siedziby. Został on pomniejszony, ale nadal stanowi wartościowe skupisko wysokiej zieleni pośród tamtejszych pól. Wnętrze parku tworzą liczne starodrzewy, wśród których dominują klony pospolite, jesiony wyniosłe i lipy drobnolistne.

Bogna Derkowska-Kostkowska

184

 Zwiedzanie: obiekt dostępny po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z właścicielem.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2408C (Niestronno – Mogilno), na północ od drogi krajowej nr 15 i na zachód od drogi wojewódzkiej nr 254. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.686742, 17.868480

185

43. Wieniec

powiat włocławski, gmina Brześć Kujawski

W Wieńcu, otulone zielenią parku, wznoszą się dwa pałace. Starszy powstał na początku XIX wieku i był siedzibą rodu Miączyńskich. Stanisław Miączyński, adiutant księcia Józefa Poniatowskiego, i jego syn Mieczysław walczyli w powstaniach, za co zostali przez władze carskie ukarani konfiskatą majątku. W 1869 roku dobra nabył Leopold Kronenberg (1812–1878), właściciel położonego niedaleko Brzezia (zob. nr 4). Nowy właściciel wzniósł obok pałacu Miączyńskich swoją rezydencję. Gospodarzył na tych terenach bardzo dobrze. W latach 70. XIX wieku połączył szosą Wieniec z Brzeziem, wybudował most na Zgłowiączce, podarował grunt pod miejscową szkołę. Jego synowie, Stanisław i Leopold Julian, darowizną wsparli budowę kościoła w Wieńcu, dla którego projekt przygotował Artur Goebel.

W 1909 roku, poszukując soli i węgla brunatnego, Kronenbergowie odkryli źródło wody siarczanej, dając tym samym początek uzdrowisku Wieniec-Zdrój.

Neogotycka siedziba Miączyńskich przypomina niewielki średniowieczny zamek, urozmaicony rytmem ostrych łuków akcentujących otwory okienne i drzwiowe. Na jego wieży umieszczony został płaskorzeźbiony medalion, upamiętniający króla Władysława I Łokietka, pochodzącego z tych ziem.

Nowy pałac mógłby stanąć w XIX wieku przy reprezentacyjnej ulicy w Warszawie.

Przypomina bardziej miejską rezydencję niż podmiejski pałac. O ile Brzezie jest echem zamków nad Loarą, to powstały w tym samym czasie Wieniec, zaprojektowany w 1873 roku, tak jak pałac w Brzeziu, przez warszawskiego architekta Artura Goebla, aspiruje do włoskiego palazzo.

Ciekawostka Po odkryciu uzdrawiających właściwości wody w Wieńcu-Zdroju Kronenbergowie zainstalowali dwie wanny – jedną w pałacu dla gości, drugą na podwórzu folwarcznym dla miejscowych. Dowożoną beczkowozami z uzdrowiska wodę podgrzewano, wlewano do wanien i w ten sposób korzystano na miejscu z dobroczynnych kąpieli zdrowotnych.

Agnieszka Wysocka

 Zwiedzanie: obiekty opuszczone, dostępne po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z Kujawsko-Pomorskim Teatrem Impresaryjnym w Toruniu.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 268 i autostradzie A1.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.649649, 18.924449

187

WIENIEC

Elegancką bryłę zdobi nad wejściem fragmentarycznie zachowana rzeźba przedstawiająca młode dziewczęta, trzymające dziś tylko resztki plecionego wieńca i kartusza herbowego. Od strony parku w elewacji wyróżnia się miękko zaokrąglona bryła ogrodu zimowego i taras z szerokim schodami, zapraszającymi do parku. Stylistycznie obcym akcentem pozostaje wieża dostawiona do bocznej elewacji. Wygląda tak, jakby miłość do francuskiego neorenesansu musiała pojawić się i w Wieńcu.

Oba pałace w Wieńcu otacza park z 1904 roku.

To dzieło ogrodnika i planisty Waleriana Kronenberga (1858–1934), tego samego, któremu swoją urodę zawdzięcza park w Brzeziu.

188

ORZECHOWO

189 ORZECHOWO

44. Zaduszniki

powiat lipnowski, gmina Wielgie Zaduszniki były od XIII do XX stulecia wsią szlachecką (przejściowo w latach 1262–1358 należały kolejno do cystersów szpetalskich i byszewskich). Już w średniowieczu musiała pojawić się tam pierwsza rezydencja pańska, a po niej kolejne, bo przez wieś przewinęło się kilka rodzin rycerskich i szlacheckich. W latach 1827–1858 stanowiła ona własność Franciszka Zdrojewskiego, a w latach

190

1858–1876 – Hipolita Dunina-Wąsowicza herbu Łabędź. Przyjmuje się na ogół, że to właśnie Dunin-Wąsowicz postawił obecny dwór, przy czym projektant owego obiektu i dokładne lata jego budowy nie zostały ustalone. Kto wie, czy architektem tym nie był Henryk Marconi (1792–1863), autor planów neoklasycystycznego kościoła parafialnego w Zadusznikach, zbudowanego w latach 1873–1875 niewątpliwie z finansowym udziałem właściciela wsi. On to mógł zamówić u wybitnego warszawskiego projektanta nie tylko rysunki kościoła, ale i dworu. Jakkolwiek było, po śmierci Hipolita wieś odziedziczył jego syn, Tomasz Dunin-Wąsowicz (zm. w 1919 r.). Po nim Zaduszniki przejęły jego

191

ZADUSZNIKI

córki, od nich zaś w 1921 roku nabył je Gustaw Woyniłłowicz, który dzierżył wieś do wybuchu II wojny światowej. Po roku 1945 zagarnęło ją państwo, które we dworze urządziło szkołę podstawową, funkcjonującą tam do dziś.

Neoklasycystyczny dwór z neobarokowymi facjatkami jest budowlą rzadkiej urody. Wzniesiono ją na rzucie prostokąta, z wysuniętymi we frontowej elewacji południowej ryzalitami skrajnymi oraz ryzalitem środkowym w elewacji tylnej. Ryzality skrajne są piętrowe, część środkowa – parterowa.

Lekko wysuniętą oś centralną środkowej części zajmuje wgłębny portyk z dwoma toskańskimi kolumnami i toskańskimi pilastrami w narożnikach. Kolumny i pilastry podtrzymują uproszczone belkowanie, które znajduje swe przedłużenie na wszystkich elewacjach obiektu. Na poziom portyku prowadzą schody. Nad nim góruje facjatka w typie schodkowym, zwieńczona kwiatonem i wazonami (analogiczna w elewacji tylnej).

Park krajobrazowy powstał najpewniej wespół z dworem Hipolita Dunina-Wąsowicza. Dominują w nim drzewa liściaste z przewagą grabu pospolitego, jesionu wyniosłego i kasztanowca białego. Przez park przepływa ciek wodny o osobliwej nazwie Święty Strumień.

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym ze Szkołą Podstawową im. Mikołaja Kopernika w Zadusznikach.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze powiatowej nr 2737C (Cyprianka – Wielgie), na wschód od drogi krajowej nr 67.

Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 52.717335, 19.195224

192

45. Zalesie

powiat nakielski, gmina Szubin

Posiadłość w 3. ćwierci XIX wieku przeszła z rąk polskich właścicieli drogą przymusowej licytacji w ręce Niemców. Niezwykle efektowny pałac w Zalesiu wzniesiono w 1875 roku z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku Carla Kiehna juniora. Dobra te w 1837 roku nabył jego ojciec, także Carl, ale to za czasów jego spadkobiercy przeżyły okres swojej świetności. Majątek liczył wówczas już ponad 1067 hektarów, a o gospodarczej zaradności właściciela świadczyło nie tylko efektowne założenie pałacowo-parkowe, ale też bardzo liczna zabudowa gospodarcza. Ostatnią właścicielką posiadłości była córka Carla juniora, Friede von Rost, która opuściła Zalesie wraz z mężem w 1945 roku. Niebawem dobra zaleskie zostały upaństwowione, użytkowane początkowo przez szkołę, potem przejęte przez PGR. W pałacu, oprócz biur, znajdowały się także mieszkania pracowników. Obecnie pałac jest w rękach prywatnych właścicieli, którzy podjęli się trudu jego remontu, dzięki czemu odzyskał on dawny blask.

Pałac wzniesiono w tak charakterystycznej dla ostatnich dekad XIX wieku stylistyce historyzującej o reminiscencjach klasycystycznych. Jest rozbudowaną, dwukondygnacyjną budowlą nakrytą dachem dwuspadowym, składającą się z korpusu głównego i dobudowanego doń skrzydła. Jego architektoniczną urodę akcentuje od frontu, odsunięty od osi budynku, efektowny portyk wsparty na dwóch jońskich kolumnach i dwóch podporach dźwigających konsolkowy gzyms. Nad nim znajduje się taras widokowy zamknięty ażurową, tralkową balustradą z wazonami z piaskowca. Piękno elewacji wzbogacają liczne podziały architektoniczne czy efektowny detal, jak doryckie i korynckie kapitele pilastrów. Elewacja ogrodowa ujawnia trójboczny aneks z przeszkloną

194

195 OSTROMECKO

ZALESIE

werandą, otwartą trzema ażurowymi łukami z motywami wici roślinnej. Wnętrze zachowało w dużej mierze swój charakter z reprezentacyjną salą balową na parterze, szerokimi sieniami i korytarzami. Wyjątkowe są kamienne kręcone schody głównej klatki schodowej z kutą ażurową balustradą z motywami roślinnymi. W części pomieszczeń zachowały się także drewniane stropy i sztukaterie, a z pierwotnego wystroju pałacu ostał się neoklasycystyczny piec kaflowy z obeliskową nastawą.

Otoczony murem park o powierzchni prawie 9 hektarów powstawał równolegle z budową pałacu, w miejscu wcześniejszego XVIII-wiecznego, utrzymanego w stylu włoskim. Zachował się dawny układ kompozycyjny z kolistym klombem od frontu, kamienną fontanną oraz pomnikowymi drzewami (dąb burgundzki, modrzewie kanadyjskie, daglezje, choina kanadyjska, klon worley, lipy, cis). Drzewostan parkowy liczy około 600 starych drzew, z czego 28 okazów to drzewa pomnikowe.

Piotr Winter

 Zwiedzanie: obiekt prywatny.

Dostępny jedynie dla grup zorganizowanych po wcześniejszej rezerwacji.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 247.

Przystanek autobusowy PKS.  Adres: Zalesie, ul. Szubińska 1, 89-200 Szubin  GPS: 52.991101, 17.597383

196

46. Zamarte

powiat sępoleński, gmina Kamień Krajeński

Zamarte od 1354 roku stanowiło własność rycerską (szlachecką). W XVI wieku właścicielem wsi był Adam Trebnic herbu Poraj, który pod koniec tegoż wieku sprzedał ją Bartłomiejowi Radzickiemu.

Od 1616 roku wieś należała do rodziny Żalińskich, następnie Garczyńskich i Wierzbowskich. Od końca XVII wieku do 1720 roku była w posiadaniu Potulickich, a następnie Michała Grabowskiego herbu Zbiświcz. Od końca XVIII wieku do 1817 roku Zamarte należało do rodu Osten-Sacken, a od 1836 do rodziny Lewald-Jezierskich. W 1883 roku majątek został sprzedany Franzowi Louisowi Parpartowi.

Jego syn, Herbert von Parpart, w 1890 roku, w miejscu poprzedniej siedziby, wzniósł obecny pałac. Po pożarze na początku XX wieku siedziba Parpartów została odbudowana w obecnej formie. Po II wojnie światowej zespół pałacowo-parkowy przeszedł na własność polskiego Skarbu Państwa. W 1954 roku w pałacu umieszczono biura Państwowego Gospodarstwa Rolnego Zamarte, a w 1968 roku Ośrodek Szkoleniowy Uprawy Ziemniaka-Sadzeniaka.

Pałac, neobarokowy z elementami klasycystycznymi, usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu.

Budynek na rzucie prostokąta, piętrowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje frontowa zachodnia i ogrodowa wschodnia są zryzalitowane i zwieńczone półokrągłymi szczytami.

Wejście główne w elewacji frontowej z tarasem i kamiennymi schodami, a przed całością kolisty podjazd z klombem drzew. Elewacja wschodnia skierowana jest w obniżoną część parku z małym stawem i kanałem tworzącym oś widokową. Elewacja ta poprzedzona jest kamiennymi schodami, z parterową murowaną werandą, na której obszerny taras, a powyżej, w części mansardowej, balkon.

197

ZAMARTE

Do elewacji północnej przylega parterowa dobudówka, a do południowej piętrowe skrzydło. Elewacje zostały rytmicznie podzielone boniowanymi lizenami. We wnętrzu pałacu, z przestronną, otwartą klatką schodową, zachował się czytelny pierwotny układ przestrzenny i oryginalna stolarka drzwiowa.

Rozległy park krajobrazowy z 2. połowy XIX wieku od północy dochodzi do jeziora Zamarte.

W parku bogaty drzewostan z dwoma lipami drobnolistnymi, będącymi pomnikami przyrody, oraz z licznymi brzozami brodawkowatymi, klonami pospolitymi i dębami szypułkowymi.

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz po wcześniejszym kontakcie telefonicznym z przedsiębiorstwem Hodowla Ziemniaka Zamarte.

198

ZAMARTE

 Dojazd: miejscowość położona przy drodze krajowej nr 25. Przystanek autobusowy PKS.  Adres: ul. Parkowa 1, 89-430 Kamień Krajeński  GPS: 53.602765, 17.487846

47. Zbójno

powiat golubsko-dobrzyński, gmina Zbójno

Pierwsza informacja o Zbójnie pochodzi z 1363 roku, a w 1434 roku wieś należała do Jokusza herbu Jelita. W XVI wieku była własnością spokrewnionych ze sobą rodzin Ossowskich i Zboińskich, po czym w XVII wieku wieś przejęli Zboińscy herbu Ogończyk. Na początku lat 80. XVIII wieku Zbójno pozyskał Piotr Sumiński herbu Leszczyc, który wybrał to miejsce zapewne ze względu na jego atrakcyjne położenie. W 1826 roku w Zbójnie istniał drewniany dwór pokryty dachówką, a majątek był największą posiadłością ziemską w ziemi dobrzyńskiej. Syn Piotra, Antoni Sumiński, który w 1816 roku pełnił funkcję dyrektora Generalnego Policji i Poczty Królestwa Polskiego w Warszawie, w 1850 roku rozpoczął budowę nowej rezydencji.

Rodzinę Sumińskich cecho­ wała mocna postawa patriotyczna. Z chwilą wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku Artur Sumiński sformował w Zbójnie oddział powstańczy, który pod jego dowództwem stoczył kilka potyczek z wojskami rosyjskimi. Ranny 3 lipca 1863 roku w bitwie pod Rozwozinem nad Drwęcą, w obawie przed aresztowaniem zbiegł do Prus, a jego majątek skonfiskowano i zlicytowano. W 1867 roku właścicielem posiadłości został Ludwik Jackowski. Później, przez rok, majątek należał do Stanisława Grabińskiego. W latach 1874–1939 właścicielem Zbójna była rodzina Dzierżanowskich herbu Grzymała. We wrześniu 1939 roku pałac przejęli Niemcy i zorganizowali w nim internat dla młodzieży junkierskiej, a pod koniec II wojny światowej szpital polowy. W trakcie okupacji zlikwidowano taras ogrodowy. Po wojnie, w 1945 roku w pałacu umieszczono szkołę podstawową.

Dominujące nad okolicą wzniesienie, położone między dwoma jeziorami, idealnie nadawało się na budowę rodzinnej siedziby. Projekt pałacu już w 1833 roku sporządził warszawski architekt Henryk Marconi (1792– 1863). Jednak do jego realizacji Antoni Sumiński przystąpił dopiero kilkanaście lat później, po nim w latach 1854–1857 prace przy budowie rodowej siedziby kontynuował jego syn Artur, który założył

ZBÓJNO

również park krajobrazowy.

Z okien okazałego neoklasycystycznego, piętrowego pałacu roztacza się rozległa panorama.

Jego elewacje są mocno zróżnicowane. Fronton od południa poprzedzony jest okrągłym klombem, a elewację akcentuje pełna attyka oraz niższe skrzydła boczne o trójkątnych szczytach. Od północy bardziej reprezentacyjna jest elewacja parkowa, z dużym trójkątnym szczytem, pierwotnie także z balkonem i tarasem ze schodami. Całość ujęto po bokach niższymi, półokrągłymi ryzalitami.

Od północy u podnóża pałacu rozciąga się pozostałość XIX-wiecznego parku krajobrazowego ze zróżnicowanym drzewostanem,

202

Krzysztof Bartowski

 Zwiedzanie: obiekt dostępny z zewnątrz.  Dojazd: miejscowość położona u zbiegu dróg wojewódzkich nr 554 i 556. Przystanek autobusowy PKS.  GPS: 53.005024, 19.150633

ZBÓJNO

wśród którego występują między innymi sosny czarne, dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe i liczne kasztanowce, w tym pięć pomników przyrody.

48. Żalno

powiat tucholski, gmina Kęsowo

Wieś od 1341 roku stanowiła własność rycerską (później szlachecką). Około roku 1466 przejął ją rycerz Mikołaj z wielkopolskiej Dębnicy, który dał początek rodzinie Żalińskich herbu Poraj. Zapewne w latach 1570–1580 nad brzegiem jeziora Żalno powstał dwór murowany, wzniesiony przez Macieja Żalińskiego, kasztelana gdańskiego i posiadacza trzech starostw (zm. w 1602 r.). Być może jakieś prace przy dworze, związane choćby z jego obwarowaniem, poczynił zamożny i wpływowy syn Macieja, Samuel, kolejno kasztelan elbląski, wojewoda pomorski, malborski, podskarbi pruski i poczwórny starosta (zm. w 1629 r.). Około 1744 roku Józef Pruszak, kasztelan gdański, ufundował we dworze kaplicę, konsekrowaną w 1765 roku. Po śmierci Samuela Żalińscy podupadli, ale swą wieś dzierżyli do 1863 roku. Żalno przejęli po nich wtedy dwaj Niemcy: Willich, a następnie Köningsmark, z których jeden powiększył dwór o niższą przybudówkę północną. W 1920 roku, po zniesieniu zaboru pruskiego, Żalińscy odzyskali „resztówkę” swego majątku łącznie z dworem. Na początku okupacji Niemcy zmusili Janinę Żalińską do opuszczenia

204

Lech Łbik

 Zwiedzanie: obiekt ogólnodostępny.  Dojazd: miejscowość położona przy drodze wojewódzkiej nr 240. Stacja kolejowa i przystanek PKS.  Adres: ul. Szkolna 3, 89-506 Żalno  GPS: 53.614328, 17.762661

205

ŻALNO

posiadłości, a gdy po wojnie wróciła do Żalna, została fałszywie oskarżona i uwięziona. Dopiero w 1956 roku zwrócono jej wolność i własność.

Zmarła w roku następnym. Odtąd dwór pozostaje w rękach rodziny Chrustowskich i funkcjonuje w nim gospodarstwo agroturystyczne.

Typ dworu sięga początkami średniowiecznych gotyckich wież mieszkalnych i stanowi ich renesansową kontynuację, aczkolwiek obiekt w Żalnie w wyniku licznych przebudów i remontów zatracił pierwotne cechy stylowe. Wymurowano go z cegły z użyciem kamienia i otynkowano. Mierzy około 12 × 8 m, jest piętrowy, częściowo podpiwniczony, dach ma czterospadowy z nowszymi lukarnami.

Piwnicę oraz dwa pomieszczenia parteru sklepiono kolebkowo, a dwie izby na piętrze nakryto drewnianymi stropami. W latach 1967–1970 dziewiętnastowieczną przybudówkę północną zastąpiono nowym, również parterowym budynkiem.

Na południe od dworu, nad brzegiem jeziora, znajdują się pozostałości parku, założonego najpewniej na początku XVII wieku przez Samuela Żalińskiego. Do dziś widoczne są ślady podziałów geometrycznych, z dawnym kopcem widokowym, altanami drzewnymi oraz okazami pomnikowymi.

Zaliczają się do nich dwa dęby szypułkowe, cztery wiązy szypułkowe, jesion wyniosły, kasztanowiec biały oraz lipa drobnolistna. Urokliwy klimat roz­ taczają trzy aleje: lipowa, grabowa i młodsza od nich bukowa.

RYSZEWKO

RYSZEWKO

Bibliografia Opracowania niepublikowane – maszynopisy: Zbiory Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu, Delegatura w Bydgoszczy, ul. Jezuicka 2, 85-102 Bydgoszcz I. Karty Ewidencyjne Zabytków Architektury i Budownictwa: • Dwór [Chomiąża Szlachecka], oprac. Aleksander Jankowski, 1991.

• Dwór [Huta], oprac. Maria Grzybowska, 1997.

• Dwór [Lubaszcz], oprac. Agnieszka Wysocka, 1997.

• Dwór [Mała Komorza], oprac. Barbara Chojnacka, 1999.

• Dwór [Orłowo], oprac. Daria Bręczewska-Kulesza, 2004.

• Pałac [Kołuda Mała], oprac. Iwona Jastrzębska-Puzowska, Bogna Derkowska-Kostkowska, Piotr Winter, 1994.

• Pałac [Kruszyn], oprac. Zofia Wernerowska, 1991.

• Pałac [Zalesie], oprac. Agnieszka Majchrzak, Piotr Winter, 1995.

• Pałac ob. budynek biurowo-mieszkalny [Cerekwica], oprac. Bogna Derkowska-Kostkowska, 1996.

• Pałac ob. budynek mieszkalny (1) w zespole folwarcznym [Młodocin], oprac. Maria Grzybowska 2001.

II. Dokumentacje konserwatorskie: Wieniec, woj. bydgoskie, gm. Mogilno. Dokumentacja historyczno-konserwatorska dworu, oprac. Maciej Obremski, Toruń 1986.

Literatura: Arszyński Marian, Tak zwany „Pałac Anny Wazówny” w Brodnicy, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1959, nr 2, s. 157–160.

Bokota Piotr, Budnik Grzegorz J., Zaduszniki. Zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce.

208

209

BIBLIOGR AFIA

Ziemia dobrzyńska, red. Stanisław Kunikowski, t. II, cz. 1, Włocławek 2002, s. 235–248.

Bokota Piotr, Nowakowski Piotr, Chodeczek, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Kujawy wschodnie, red. Stanisław Kunikowski, t. I, cz. 2, Włocławek 2001, s. 47–66.

Callier Edmund, Kronika żałobna utraconej w granicach W.X. Poznańskiego ziemi polskiej. Powiat żniński, Poznań 1893.

Celińska Elżbieta, Gruszczyńska Marianna, Jastrzębie – zespół dworski, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Ziemia dobrzyńska, red. Stanisław Kunikowski, t. II, cz. 1, Włocławek 2002, s. 33–48.

Celińska Elżbieta, Gruszczyńska Marianna, Brzezie – zespół pałacowy, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Kujawy wschodnie, red. Stanisław Kunikowski, t. I, cz. 1, Włocławek 2009, s. 48–71.

Celińska Elżbieta, Gruszczyńska Marianna, Zbójno – zespół pałacowy, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Ziemia dobrzyńska, red. Stanisław Kunikowski, t. II, cz. 2, Włocławek 2003, s. 249–270.

Chmielnik Hanna, Katalog parków województwa bydgoskiego. Zalesie, gm. Kcynia, Bydgoszcz 1990.

Chmielnik Hanna, Park zabytkowy w Zalesiu, Grocholinie i Pińsku, Bydgoszcz 1987.

Chmielnik Hanna, Zabytkowy zespół pałacowo-parkowy w Lubostroniu, Żnin 1992.

Chodyński Antoni Romuald, Rezydencja Narzymskich i Ogińskich w Jabłonowie Pomorskim w 2. połowie XIX i na początku XX wieku, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 16, Bydgoszcz 2011, s. 84–104.

Chrapkowski Bogdan, Rejmanowski Maciej, Trzebcz Szlachecki, gmina Kijewo Królewskie. Zespół dworsko-parkowy, Toruń 1997.

Chrostowska Jolanta, Kalinowska Krystyna, Skłudzewo, gmina Zławieś Wielka. Zespół dworsko-parkowy, Toruń 1996.

Chrzanowski Tadeusz, Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej, Warszawa 2008.

Ciechocinek i okolice, red. Stanisław Kunikowski, Włocławek 2002.

Durczykiewicz Leonard, Dwory polskie w Wielkim Księstwie Poznańskim, Czempiń 1912.

Frycz Jerzy, Zabytki powiatu tucholskiego, [w:] Tuchola. Zarys monograficzny, red. Jerzy Wojtowicz, Toruń 1962, s. 161–180.

Gapiński Karol, Dziedzice na Młodocinie, „Pałuki”, Wkładka Magazynowa, nr 286 (12/2008).

Gapiński Karol, Jego pałac lśni, on leży w mchu, „Pałuki”, nr 1208 (14/2015).

BIBLIOGR AFIA

Gorzycka Patrycja, Historia i zabytki Krzywosądzy, „Kujawy i Pomorze”, 2007, nr 2, s. 13–16.

Hankowska Romualda, Kłóbka – dwór, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Kujawy wschodnie, red. Stanisław Kunikowski, t. I, cz. 1, Włocławek 2009, s. 156–171.

Hankowska Romualda, Ugoszcz, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce. Ziemia dobrzyńska, red. Stanisław Kunikowski, t. II, cz. 1, Włocławek 2002, s. 161–185.

Jankowski Aleksander, Pałac w Lubostroniu. Fryderyka Skórzewskiego pomnik rodowej dumy i zamiłowania sztuk plastycznych, Bydgoszcz 2014.

Jastrzębski Władysław, Podbydgoskie pałace i ich mieszkańcy, Bydgoszcz 1998.

Jastrzębski Włodzimierz, Leon Janta Połczyński (1867– 1961) – minister i senator z Borów Tucholskich, Toruń 2001.

Jastrzębski Włodzimierz, Szwankowski Jerzy, Maria z Komierowskich i Leon Janta Połczyńscy. Pamiętniki, Bydgoszcz 2013.

Kaja Renata, Przewodnik po zespołach pałacowych i dworskich. Walory przyrodniczo-architektoniczne, Bydgoszcz 2002.

Kajzer Leszek, Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.

Karczewski Stefan, Drzewa owocowe przy drogach, „Ogrodnik Polski”, 1901, nr 3, s. 65–68.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, red. Tadeusz Chrzanowski i Marian Kornecki, z. 4–6, 8, 13, 14, 17, 21, Warszawa 1970–1979.

Krajewski Mirosław, Stulecie cukrowni Ostrowite 1900– 2000, Rypin 2000.

Krajewski Mirosław, Mietz Andrzej, Zabytki Ziemi Dobrzyńskiej. Przewodnik bibliograficzny, Włocławek 1996.

Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Zespół pałacowo-parkowy w Turznie, [online], [dostępny: www.torun.wkz.gov.pl/index. php?dzial=1,62,101], [dostęp: 28 VII 2017].

Libicki Marcin, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce.

Przewodnik, Poznań 1996.

Libicki Marcin, Libicki Piotr, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, wyd. 5, Poznań 2013. Łaniecki Sławomir, Nadnoteckie pałace, dwory, folwarki Krajny i Pałuk, Sępólno Krajeńskie – Nakło nad Notecią 2010.

Mełnicki Jan, Znaniecki Alfons, Obchody 650-lecia Brodnicy, Brodnica 1948.

Nad rzeką Noteć. O przyrodzie i kulturze okolic Barcina, Łabiszyna, Pakości, red. Janina Drążek, Julian Chmiel, Michał Kupczyk, Barcin 2008.

210

211

BIBLIOGR AFIA

Nowakowski Piotr, Dwór w Kłóbce uratowany, „Spotkania z Zabytkami”, 2015, nr 5/6, s. 40–44.

Omilanowska Małgorzata, Polska. Pałace i dwory, Warszawa 2005.

Ostromecko – cztery pory roku, Bydgoszcz 2011.

Ostrowski Adam, Księga adresowa gospodarstw rolnych województwa poznańskiego, Poznań 1926.

Parucka Krystyna, Raczyńska-Mąkowska Ewa, Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997.

Podczaska Katarzyna, Dworki i pałace gminy Inowrocław, Inowrocław 2014.

Polkowski Franciszek, Pałac Anny Wazówny w Brodnicy.

Inwentaryzacja odkrywek elewacji i rozwarstwienie, Toruń 1969 – maszynopis w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu.

Przybylski Ryszard, Anna Wazówna królewna z białą chryzantemą, Brodnica 2005.

Raszeja Zdzisław, Ostromecko i okolice, Bydgoszcz 2002.

Rodziewicz Katarzyna Barbara, Ich mościowie dziedzice na Sielcu – czyli spojrzenie na Unrugów, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 10, Bydgoszcz 2005, s. 128–132.

Rozynkowski Waldemar, Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1953–1956) – przyczynek źródłowy, „Rocznik Grudziądzki”, t. XIX, 2011, s. 329–336.

Saar-Kozłowska Alicja, Infantka Szwecji i Polski Anna Wazówna 1568–1625. Legenda i rzeczywistość, Toruń 1995.

Sadowski Łukasz Mikołaj, „Kostium francuski” a architektura rezydencjonalna polskiej arystokracji i ziemiaństwa w latach 1864–1914, Warszawa 2006.

Skaza Leszek, Nadzieja dla Komierowa?, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 16, Bydgoszcz 2011, s. 105–108.

Skaza Leszek, Pałace i dwory gminy Więcbork. Historia.

Właściciele. Wspomnienia. Legendy, Sępólno Krajeńskie 2008.

Skuratowicz Jan, Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Międzychód 1992.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I–IV, Warszawa 1880–1883.

Sobczak Jerzy, Pałuki, Poznań 1987.

Stenzel Adam, Pałace i dwory okolic Grudziądza, Grudziądz 2008.

Stenzel Adam, Pałace i dwory ziemi wąbrzeskiej, Wąbrzeźno 2011.

Stolkowski Feliks, Nawra z tamtych lat, Toruń 2014.

Szpejenkowski Dariusz, Złote lata w historii Zbójna, czyli cudze chwalicie, swego nie znacie, [online], [dostępny: http://www.szpejankowski.eu/index.php/ miejscowoci/214.html], [dostęp: 22 VII 2017].

BIBLIOGR AFIA

Szybowicz Anna, Grocholin – pałucka siedziba niemieckiej rodziny von Treskow-Rosen, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 12, Bydgoszcz 2007, s. 97–108.

Szybowicz Anna, Pałac w Zalesiu – siedziba niemieckiej rodziny von Rost na Pałukach, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 14, Bydgoszcz 2009, s. 91–98.

Szyszko Anna, Dwór w Boguszewie, „Rocznik Grudziądzki”, t. IV, 1965, s. 73–94.

Wernerowska Zofia, Zachowane zabytki kultury sarmackiej na terenie Borów Tucholskich, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 15, 2010, s. 113–118.

Wojtowicz Jerzy, Krótki zarys dziejów Ostromecka. Gospodarka, właściciele, życie codzienne, Bydgoszcz 1990.

Wultański Jerzy, Brodnickie ulice, Brodnica 2002.

Zajączkowski Wiesław, Biskupin. Przewodnik, Żnin 1992 .

portale internetowe: • http://www.nasze.kujawsko-pomorskie.pl • http://www.nid.pl (Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – województwo kujawsko-pomorskie).

• http://www.polskiezabytki.pl (Katalog polskich zamków, pałaców i dworów) • https://zabytek.pl • www.odznaka.kuj-pom.bydgoszcz.pttk.pl

Kierunek Kujawsko-Pomorskie