Powiat tucholski

tucholski

Bory Tucholskie. Któż o nich nie słyszał? To drugi co do wielkości obszar leśny w Polsce – pełen grzybów, jagód i malin, słynący z kilkudziesięciu czystych jezior i spływów kajakowych. Miłośnikiem wiosłowania po tutejszych rzekach był m.in. ks. Karol Wojtyła (późniejszy Papież Jan Paweł II, patron naszego województwa), który kilkukrotnie w latach 1953–1972 płynął Brdą i Wdą.

Jednak to, co dziś okazuje się największym atutem ziem wchodzących w skład powiatu tucholskiego, przez setki lat stanowiło ich przekleństwo. Bory przetrwały, bo rosną na polodowcowych piaskach. To gleby czwartej, piątej i najsłabszej szóstej klasy, których po prostu nie opłacało się uprawiać. Toteż zamieszkujący te tereny Borowiacy nauczyli sią żyć w niełatwych warunkach. Dlatego to ludzie twardzi, mający własne zdanie i nie dający narzucić sobie przemocą idei, do której sami nie byliby przekonani.

Tak działo się przez wiele wieków. To właśnie spod Tucholi pochodził młynarz Michałko, jedyny chłopski dowódca oddziału partyzanckiego walczącego z wrogimi wojskami. Ze swoim niewielkim oddziałem tak nękał Szwedów, że w 1658 roku szlachta, na wniosek króla Jana Kazimierza, przyjęła tucholskiego młynarczyka do swego grona.

Odtąd nazywał się Michalski (według innej wersji „Michalewicz”) i pieczętował herbem Radwan. Żyjący przez dziesiątki lat pod zaborami mieszkańcy Borów nie dali się zgermanizować. Przyszło im za to zapłacić najwyższą cenę. Jesienią i wczesną zimą 1939 roku podczas serii masowych egzekucji w Rudzkim Moście, w ramach Zbrodni Pomorskiej, Niemcy rozstrzelali ponad 300 osób. Jeden ze skazanych na śmierć, młody duchowny ks. Franciszek Nogalski, aby uratować pozostałych mieszkańców, przyznał się do zarzucanego Polakom podpalenia niemieckiego gospodarstwa, choć tego nie uczynił. Jego ofiara okazała się daremna – Niemcy rozstrzelali wikarego i pozostałych Polaków.

To tylko dwa z długiej lisy przykładów obrony polskości przez mieszkańców Borów Tucholskich. Bo ludzie ci są jak sosny, te które porastają ich ziemię. Szlachetni, silni, związani ze swoim regionem, odporni na trudy życia.

Zapraszam więc na wspólną wyprawę po Borach Tucholskich – miejscu obfitującym w bogatą historię i malownicze krajobrazy.

Piotr Całbecki Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Powiat tucholski zajmuje powierzchnię 1075 km², składa się z 6 gmin: gminy miejsko-wiejskiej Tuchola oraz gmin wiejskich: Cekcyn, Gostycyn, Kęsowo, Lubiewo i Śliwice. Pod względem geograficznym tereny te głównie należą do kompleksu przyrodniczego Borów Tucholskich – drugiego co do wielkości w Polsce – o unikalnych walorach przyrodniczych z niepowtarzalnym pięknem krajobrazu i siedliskami rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Dla ochrony najcenniejszej części Borów utworzono parki krajobrazowe: Tucholski, Wdecki i Zaborski. Park Narodowy Bory Tucholskie to jeden z najmniejszych polskich Parków, a płynąca wśród lasów Brda z wytyczonym na niej szlakiem kajakowym – uważanym za najbardziej urozmaicony – stanowi wyjątkową atrakcję dla entuzjastów aktywnego wypoczynku.

Najwcześniejsze ślady osadnictwa neolitycznego na terenie powiatu odkryto w Raciążu, odnalezione tu ceramiki świadczą także o obecności łużyckiej warstwy kulturowej. Pierwszy zapis o grodzie w Raciążu pochodzi z 1178 roku, a odkryty w tym miejscu gród kasztelański istniał prawdopodobnie do końca XIII w. Przez Tucholę wiedzie turystyczny „Szlak Jagielloński – Dwa Miecze”. Przebieg trasy jest związany ze średniowieczną historią Tucholi. Jednym z punktów etapowych trasy jest skwer „Dwóch Mieczy” – w tym miejscu od XIV do XVIII wieku wznosił się warowny zamek krzyżacki. Tucholski komtur Henryk von Schwelborn na trwałe zapisał się w historii dzięki dwóm mieczom, które w 1410 roku zawiózł z Tucholi pod Grunwald – o czym pisał Jan Długosz.

Pod względem kulturowym znaczną część powiatu tucholskiego zamieszkują Borowiacy – rdzenna ludność Borów Tucholskich – którzy posiadają swoją mowę, obrzędy i zwyczaje. Działalność związaną z promocją regionu Borów Tucholskich i kultury borowiackiej prowadzi nieprzerwanie od 1963 roku Borowiackie Towarzystwo Kultury.

Znaczną powierzchnię powiatu zajmują nawarstwienia pochodzenia organicznego, głównie torfy, z których to przez miliony lat kształtował się węgiel brunatny. W sercu Borów Tucholskich w XIX wieku działało 5 kopalń węgla brunatnego – wydobywanego systemem podziemnym – które eksploatowały pokłady węgla do głębokości 50 metrów!

W rezerwacie przyrody Cisy Staropolskie w Wierzchlesie, gdzie wiek najstarszych cisów szacuje się na ponad 500 lat, tworzył malarz, rysownik i grafik zaliczany do artystów okresu Młodej Polski – Leon Wyczółkowski (1852–1936).

Rezerwat Cisów został nazwany jego imieniem. Powiat tucholski to ������������������������������������������������������ ��������������������������������������������������� miejsca atrakcyjne turystycznie – to świat roślin, zwierząt i pozostałości pierwotnej puszczy. Zapraszamy na Borowiackie Szlaki!

tucholski Śliwice Tuchola

Cekcyn

TUCHOLA Kęsowo

Gostycyn Lubiewo

tucholski Borowiackie Szlaki Bory Tucholskie zajmują teren ponad 300 tysięcy hektarów.

Wydzielono tu Park Narodowy Bory Tucholskie, który wchodzi w skład Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie. Rezerwatów na terenie Borów jest aż 25! Działalność edukacyjną o rezerwacie prowadzą pracownie dydaktyczne parku narodowego, parków krajobrazowych, nadleśnictw oraz pracownie w szkołach regionu. Szlaki turystyczne wiodą także do edukacyjnych wiosek tematycznych: Wioski Grzybowej, Górniczej, Kwiatowej, Miodowej czy Ptasiej w Adamkowie. W Górniczej Wiosce w Pile wydobywano węgiel brunatny, Wioska Miodowa w Wielkim Mędromierzu oferuje liczne warsztaty rękodzielnicze, a „Osadę Cisową” znajdziemy we wsi Wysoka. Do najciekawszych zakątków regionu poprowadzą nas odnowione i oznakowane szlaki turystyczne i trasy. „Mówiące kamienie” na Borowiackich Szlakach – to oznakowane kamienie polne z opisami i kodami QR, prowadzącymi do informacji o odwiedzanym miejscu. W punkcie Informacji Turystycznej w Tucholi oraz w Informacji Turystycznej w Cekcynie otrzymamy przewodniki turystyczne i rowerowe po powiecie tucholskim. Ruszajmy zatem w drogę!

Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie Rezerwat biosfery to obszar utworzony w ramach programu UNESCO Człowiek i Biosfera (ang. Man and the Biosphere – MAB). Rezerwaty biosfery – to miejsca, w których monitoruje się wpływy zmian klimatycznych i przeciwdziała skutkom zmian ekologicznych w obszarze całej planety.

Funkcjonowanie rezerwatu Bory Tucholskie opiera się na relacjach i harmonijnym współistnieniu człowieka z naturą. W obrębie rezerwatu występuje szereg cennych siedlisk przyrodniczych, m.in.: kwaśne buczyny, brzeziny bagienne, dąbrowy acidofilne, bory chrobotkowe, torfowiska przejściowe i wysokie, jeziora lobeliowe, dystroficzne czy suche wrzosowiska. Są to układy ekologiczne, w których występuje wiele rzadkich, reliktowych i chronionych gatunków roślin i zwierząt.

Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie jest największym rezerwatem biosfery w Polsce. Powołanie rezerwatu jest owocem prawie 20-letniej współpracy środowisk naukowych, władz samorządowych i organizacji pozarządowych w celu ochrony tego cennego pod względem przyrodniczym i kulturowym obszaru.

10

11

Człowiek i Biosfera Rezerwat podzielono na trzy strefy: rdzenną, buforową i tranzytową, ponad 60% jego powierzchni zajmują lasy.

Strefa rdzenna obejmuje Park Narodowy Bory Tucholskie i 25 rezerwatów przyrody: Dolina Rzeki Brdy, Bagna nad Stążką, Źródła Stążki, Jezioro Piaseczno, Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego, Miedzno, Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, Jezioro Laska, Mętne, Bór Chrobotkowy, Bagno Stawek, Jezioro Ciche, Jezioro Małe Łowne, Piecki, Cisy nad Czerską Strugą, Kręgi Kamienne, Jezioro Zdręczno, Krwawe Doły, Dury, Jeziorka Kozie, Nawionek, Ustronie, Bagno Grzybna, Jelenia Góra i Martwe – które chronią cenne obiekty przyrodnicze całego regionu Borów Tucholskich.

12

13

Rezerwat Dolina Rzeki Brdy położony jest na terenie gminy Tuchola, w leśnictwach: Zielonka, Woziwoda i Komorza. Jest to rezerwat o charakterze krajobrazowym, niezwykle urozmaicony pod względem rzeźby terenu oraz zróżnicowany pod względem siedliskowym. Najważniejszą, obok Wdy, arterią wodną Borów Tucholskich jest także rzeka Brda. Źródła Brdy biją na Pojezierzu Bytowskim – 238 km od ujścia do Wisły. Charakterystyczną cechą rzeki jest jej niezwykle urozmaicony bieg – przecinający kilka krain geograficznych – niezliczone meandry, malowniczo usytuowane jeziora oraz dzika przyroda.

14

15

Urokliwa rzeka Brda, zwana Królową Borowiackich Rzek, słynie z niespotykanej urody, ale też z temperamentu i werwy. Potrafi być trudna, kapryśna i uciążliwa.

W swym górnym biegu rzeka płynie przez lasy, poniżej Mylofu pokonuje XIX-wieczną zaporę spiętrzającą i rozdzielającą jej wody na Wielki Kanał Brdy i rzekę, po czym dalej rusza bystro przez najpiękniejsze knieje Borów Tucholskich. W uroczysku Piekiełko rzeka rozcina głęboką dolinę wąwozu i pośród leżących w nurcie powalonych drzew i olbrzymich głazów nabiera pędu, bulgocze, kipi i kręci nurtem. Łączna długość jej wstęgi wody wynosi 238 km, w tym aż 233 km szlaku wodnego dostępnego dla kajakarzy. Pierwsze 5 km płynie niewielką strugą, która nie nadaje się do kajakowania.

Brda posiada 43 bezpośrednie dopływy i mija 19 jezior.

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

Tucholski Park Krajobrazowy Od 2010 roku Park znajduje się w strefie buforowej Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie. W skład kompleksu Borów Tucholskich wchodzą Lasy Nadleśnictwa Woziwoda. Jedną z propozycji spaceru po Tucholskim Parku Krajobrazowym jest Ścieżka Przyrodnicza Nadleśnictwa Woziwoda – jej wartość turystyczną i krajobrazową podnosi przepływająca rzeka Brda z licznymi przełomami i meandrami, otoczona borem sosnowym. Wody rzek i jezior na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego są siedliskiem dla bogato ubarwionego, niewielkiego zimorodka – gniazdujacego w piaszczystych skarpach i brzegach. Warunkiem siedliskowym, w obrębie którego żeruje – to płytkie wody o koniecznie wysokim wskaźniku czystości.

Obecność zimorodka na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego jest swoistym potwierdzeniem najlepszej jakości zbiorników wodnych w Borach Tucholskich.

38

39

40

41

Rezerwat Bagna nad Stążką W dolinach wolno płynących cieków wodnych, w zarastających starorzeczach, na obrzeżach jezior, tam gdzie woda ma utrudniony odpływ i odcina dostęp tlenu roślinności – powstają torfowiska. Z biegiem lat, nawarstwiające się szczątki obumarłych roślin podlegają rozkładowi i tworzą pokłady torfu. Rezerwat torfowisk przyrody o powierzchni 478,45 ha pod nazwą „Bagna nad Stążką” utworzono w celu ochrony zbiorowiska rozwijających się tu charakterystycznych typów roślinności niskotorfowiskowej z gatunkami reliktowymi i chronionymi. Rozległe bagna stanowią również doskonałe warunki siedliskowe dla wielu gatunków ptaków. Rezerwat leży w granicach Tucholskiego Parku Krajobrazowego wchodzącego w skład rezerwatu przyrody w Nadleśnictwie Tuchola – niedaleko miejscowości Kowalskie Błota w gminie Cekcyn.

42

43

44

45

46

47

Jelenia Wyspa Na terenie rezerwatu przyrody Bagna nad Stążką wyznaczona została ścieżka przyrodnicza „Jelenia Wyspa”, której atrakcją są torfowiska, a także zbiorowiska wodne i bagienne rzeki Stążki.

Odwiedzający mogą podziwiać je korzystając z wytyczonych ścieżek i licznych drewnianych mostków.

Tu można wejść na drewnianą wieżę widokową, z której rozpościera się wspaniały widok na największe w Borach Tucholskich torfowisko. Długość ścieżki wynosi około 3,5 km, na jej trasie – w miejscach najciekawszych pod względem przyrodniczym – zlokalizowano 10 miejsc przystankowych z tablicami edukacyjnymi.

Występują tu charakterystyczne rośliny bagienne: bagno zwyczajne, rosiczka okrągłolistna, turzyca nitkowata, żurawina błotna czy wełnianka pochwowata.

48

49

50

51

Bagno zwyczajne… to gatunek chroniony, nazywany również bagnem pospolitym, dzikim rozmarynem, rozmarynem leśnym czy bagniakiem. W Polsce można go znaleźć na torfowiskach i w lasach sosnowych.

Roślina jest wykorzystywana w medycynie ludowej, stosowana zewnętrznie – posiada właściwości antyseptyczne. Bagno zwyczajne wydziela charakterystyczny, odurzający zapach i z tego powodu używany bywa jako środek przeciwko molom.

52

53

Rosiczka okrągłolistna Należy do osobliwości przyrodniczych – to szczególna roślina, łącząca w sobie cechy mięsożernego drapieżnika, jak i typowej rośliny zielnej. Rosnąc na ubogiej w składniki pokarmowe glebie – głównie torfowiskach – uzupełnia cenne składniki pokarmowe poprzez wabienie owadów. Liście rosiczek pokryte są licznymi włoskami gruczołowymi, które wydzielają słodko pachnącą, lepką imitację rosy zawierającą cukry i... kwas mrówkowy.

Dla zdecydowanej większości owadów zetknięcie z rosiczką jest śmiertelne.

54

55

Wełnianka pochwowata Wełnianka pochwowata pełni ważną funkcję w procesie przywracania stanu naturalnego środowiska torfowisk – tworząc odpowiednie warunki i mikroklimat – umożliwia rozwój innym ważnym roślinom. Puchu z wełnianek używano dawniej do wypełniania poduszek, wykonywano z niego knoty do lamp czy nici. Ze względu na wczesne wypuszczanie pędów, należy do roślin, którymi pożywiają się owce i bydło na wiosennych pastwiskach.

56

57

Żurawina bagienna Rośnie w borach bagiennych, na torfowiskach wysokich i przejściowych. Preferuje stanowiska wilgotne i kwaśne. Żurawina ma właściwości lecznicze, często jest stosowana w przebiegu zakażeń układu moczowego, a także pozytywnie wpływa na układ krążenia.

Ze względu na dużą ilość witaminy C i obecność kwasu cytrynowego, zwana była niegdyś „cytryną dla ubogich”.

Kwaśne panaceum rodem z bagien stosowane jest przy przeziębieniach, nieżytach jamy ustnej i gardła, zapaleniach oskrzeli, to także idealny dodatek do dań mięsnych i deserów.

58

59

Wielki Kanał Brdy Fojutowo – kolonia borowiacka w gminie Tuchola, na południowym skraju Borów Tucholskich w obrębie Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Niedaleko osady znajduje się Wiôldżi Kanôl Brdë (kaszub.) – obiekt hydrotechniczny zbudowany przez Prusaków w I połowie XIX wieku, w celu nawodnienia łąk czerskich leżących w Borach Tucholskich. Pruscy inżynierowie wykorzystali sprawdzoną już w starożytności technikę akweduktów rzymskich. Kanał biegnie od zapory Mylof spiętrzającej wody Brdy, do basenu w Barłogach. W okolicy Fojutowa kanał biegnie akweduktem nad Czerską Strugą.

Całość stanowi atrakcyjny punkt na trasie szlaku kajakowego – można płynąć dalej kanałem lub przenieść kajak na płynącą 9 metrów niżej Czerską Strugę, by dopłynąć nią do Brdy. Długość kanału wynosi 21 km, a głębokość około 1 metra.

60

61

Akwedukt w Fojutowie Unikatowy zabytek architektury hydrotechnicznej, wzorowany na antycznych rzymskich budowlach jest skrzyżowaniem dwóch cieków: Czerskiej Strugi (płynącej dołem) i Wielkiego Kanału Brdy (płynącego górą). Masywną konstrukcję o szerokości 75 metrów zbudowano z kamienia i cegły, które spojono wapienną zaprawą. Pod sklepieniem tunelu biegnie kładka, którą można przejść wzdłuż Czerskiej Strugi. Różnica poziomów dna obydwu cieków wynosi 11 metrów.

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

Pływające wyspy Rezerwat Jeziorka Kozie Bory Tucholskie słynie z dziwnych, pływających wysp. Te pływające kępy są dywanem roślinności bagiennej i bryłami torfu oderwanymi od brzegu. Mszary kępowo-dolinowe – to obszary porośnięte mchem, niewielkimi krzewami i karłowatymi drzewami. Tego typu zbiorowiska roślin występują wyłącznie na terenach mokrych. Podczas silniejszych wiatrów luźniejsze części brzegu jeziora oddzielają się i wypływają majestatycznie na jezioro, tworząc niespotykany widok. W skład rezerwatu Jeziorka Kozie wchodzą cztery zbiorniki wodne. Trzy z nich to nieduże jeziora leśne, natomiast czwarty zbiornik jest w całości zarośnięty i pozbawiony lustra wody.

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

Gostycyński węgiel brunatny Eksploatacja węgla odbywała się tradycyjnymi metodami górniczymi. W latach 1900–1910 z kopalni wydobywano średnio 10 tysięcy ton węgla rocznie, które trafiały głównie na rynek niemiecki do Berlina pod nazwą „Gostycyński Węgiel Brunatny”.

Kopalnia węgla brunatnego „Montania” – to dziś wioska tematyczna z udostępnioną do zwiedzania sztolnią upadową – wyrobiskiem korytarzowym usytuowanym w złożu, pochylony pod kątem 35 stopni.

Znajdziemy tu pozostałości po maszynowni, postument, na którym stał kocioł parowy i wózki górnicze, spotkamy tajemniczego ducha kopalni, poszukamy skarbu górnika Wilhelma Krügera czy poznamy techniki warsztatów starych zawodów: kowala czy garncarza.

96

97

98

99

100

101

Grodzisko Raciąż to historyczna atrakcja turystyczna, znajdująca się na półwyspie jeziora Śpierewnik. Najstarsze ślady osadnictwa w tym miejscu pochodzą z okresu neolitu (ok. 3500–3000 p.n.e.). Druga faza zasiedlania związana jest z ludnością kultury łużyckiej z okresu epoki brązu (800–650 p.n.e.).

Odkryto tu fragmenty wczesnośredniowiecznego, drewniano-ziemnego grodu obronnego z połowy XIII wieku, będącego dawniej siedzibą kasztelanii.

Grodzisko jest obiektem zabytkowym i dzięki inicjatywie lokalnych samorządów zostało zrekonstruowane – odtworzono zabudowania grodowe: mostek nad fosą, bramę wjazdową z częścią ogrodzenia, wizualizację usytuowania domów oraz obwarowań.

Obszar grodziska otaczają ścieżki spacerowe oraz miejsca do odpoczynku dla turystów.

Na wystawie archeologicznej w Wiejskim Domu Kultury w Raciążu można obejrzeć makietę przedstawiającą raciąski gród, imitację średniowiecznej chaty oraz rekonstrukcję odkrytego grobu szkieletowego.

102

103

104

105

Via Magna Na słabo zaludnionym obszarze Borów Tucholskich kasztelania raciąska była jednym z niewielu ośrodków osadniczych. Leżała na szlaku „via magna” – średniowiecznym trakcie komunikacyjnym łączącym południe z północą – wiodącym z Wielkopolski do Gdańska. Raciąż był miejscem postoju i ośrodkiem wymiany handlowej. W roku 1256 został zniszczony i spalony – po zdobyciu go przez Przemysła I w walkach ze Świętopełkiem. W późniejszych latach został odbudowany i jako ośrodek administracji funkcjonował tu do początku XIV wieku, kiedy to ponownie spłonął i został porzucony.

106

107

Jednorożec w Raciążu Linia Kręckich z Raciąża koło Tucholi – za udział w wyprawie wiedeńskiej – otrzymała od króla Jana III Sobieskiego herb, który przedstawia jednorożca przeskakującego mur, księżyc i trzy gwiazdy.

Z Raciążem związani byli: Kazimierz Kręcki (ur. 1817 r. w Raciążu) – polski ksiądz rzymskokatolicki, działacz społeczny, jeden z założycieli Ligi Polskiej; Jan Walenty Kręcki (ur. 1823 r. w Raciążu) – ksiądz, powstaniec wielkopolski 1848 roku; Edmund Kręcki (zm. w 1958 r. w Raciążu) – polski działacz niepodległościowy, działacz społeczny, wójt i samorządowiec.

108

109

Tuchola dawniej…

Tuchola – prastare pomorskie miasto i stolica Borów Tucholskich. Około XIII wieku Tuchola – będąca osadą handlową – przejęła strategiczną rolę grodu kasztelańskiego w Raciążu. Ówczesna Tuchola składała się z części miejskiej – głównie drewnianej – z pierwotnie owalnym rynkiem oraz z części zamkowej.

Zabudowa miejska i zamek otaczały mury obronne i system fos. Do zamku składającego się z trzech części: zamku niskiego, średniego i zamku wysokiego – prowadziła brama i furta zamkowa. Kamienno-ceglany mur z 15 basztami posiadał bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. W roku 1346 prawa miejskie dla Tucholi wydał na zamku malborskim wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg. Do dziś w Tucholi zachował się średniowieczny układ urbanistyczny z dużym placem centralnym i odchodzącymi od niego ulicami.

110

111

Tuchola dziś…

W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 roku, średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki, a materiał rozbiórkowy posłużył im do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się fragmenty murów miejskich i zamkowych oraz nieliczne piwnice gotyckie. W znajdującym się tu Muzeum Borów Tucholskich można obejrzeć makietę średniowiecznej Tucholi czy makietę Rynku Tucholskiego z lat 20.

XX wieku. Wystawy stałe poświęcone są etnografii – odtworzone dwie izby borowiackiej chaty – a także florze i faunie Borów Tucholskich.

Patronką Tucholi jest św. Małgorzata widniejąca w herbie, a podrywające się do lotu łabędzie z fontanny na Placu Wolności są współczesnym symbolem miasta.

112

113

114

115

116

117

Borowiacka wieś Borowiacy tucholscy zasiedlali okolice Czarnej Wody, Osiecznej, Osówka, Szlachty czy Śliwic, gdzie znajduje się wieś Krąg – wyróżniająca się dobrze zachowaną, oryginalną zabudową drewnianych domostw z przełomu XIX i XX wieku. Borowiacy zachowali swoją odrębną kulturę w architekturze, ubiorze i zwyczajach – tańcu i pieśniach – posługując się swoimi dialektami i regionalizmami. Do tradycyjnych potraw borowiackiej kuchni należą: babka ziemniaczana, dukacze, zupa marchwianka, rosół z węgorza czy polewka grzybowa.

W Borach Tucholskich, podobnie jak na całych Kujawach i Pomorzu, jada się również zupę czerninę – z krwi i kaczych podrobów.

118

119

Borowackie zagrody Charakterystyczną cechą architektury borowiackiej są drewniane domy z dużym, spadzistym dachem pokrytym słomą lub dranicą – ręcznie łupaną deską z drewna iglastego. Kultura Borowiaków jest przedmiotem ekspozycji Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi, gdzie znajduje się wystawa poświęcona tej grupie etnograficznej. Ekspozycja obejmuje m.in.: odtworzone wnętrze borowiackiej chaty, przedmioty codziennego użytku – magiel, kołowrotek, kierzynka (przyrząd do wyrabiania masła), meble (łóżka, skrzynia posagowa, maszyna do szycia) oraz stroje codzienne i odświętne.

120

121

Śliwice Obok głównego wejścia do parafialnego kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, znajduje się unikatowa grota ku czci Matki Bożej, którą wykonano na wzór Groty Massabielle (stara skała) w Lourdes, gdzie pasterka Bernadetta Soubirous doznawała objawień. Głównym inspiratorem budowy groty w Śliwicach był ksiądz Stanisław Sychowski, administrator miejscowej parafii w latach 1896–1916.

Grota została w całości wykonana z materiału budowlanego – techniką spiekanego żużla zmieszanego z cementem – wylanego na konstrukcję szkieletową z drucianej siatki. Jej strukturę stanowią stalaktyty i stalagmity, wyglądające jak naturalne.

Wewnątrz groty umieszczono figury Matki Bożej i św. Bernadetty.

122

123

Bysławek Wieś znana była już w XIV wieku. W 1604 roku powstał tu kościół pw. św. Wawrzyńca z zachowanym do dziś barokowo-klasycystycznym wnętrzem.

We wsi znajduje się stary, zabytkowy klasztor – dawniej Benedyktynek – obecnie Sióstr Miłosierdzia.

Co roku w obrębie jego murów organizowane są festiwale orkiestr dętych, a na dziedzińcu swoje warsztaty prezentują twórcy ludowi, specjalizujący się w malarstwie czy hafcie borowiackim.

W Bysławku znajduje się słynna Polna Droga Krzyżowa, jedna z najdłuższych w Polsce, licząca 6 km.

124

125

126

127

128

129

Bysław Na wschodnim obrzeżu Borów Tucholskich w gminie Lubiewo leży wieś Bysław nad Jeziorem Bysławskim.

Nad jeziorem znajduje się plaża ze strzeżonym kąpieliskiem, pomostem i wypożyczalnią rowerów wodnych i kajaków.

Nazwa wsi pochodzi od imienia męskiego Zbysław.

W latach 1326–1327 notowano łacińską nazwę Sbislavia, a około roku 1400 – niemiecką nazwę Grosse Bysslaw.

We wsi znajduje się parafialny kościół rzymskokatolicki wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1886–1888, w miejscu wcześniejszego drewnianego.

130

131

132

133

134

135

Dąbrówka We wsi znajduje się kościół pw. Przemienienia Pańskiego (wcześniej pw. św. Jana Nepomucena).

Wzniesiony w roku 1768 z funduszy Macieja Janty-Połczyńskiego – dziedzica Wielkiej Komorzy i cześnika inflanckiego – jako wotum wdzięczności za cudowne ocalanie. Na pozór murowany, w rzeczywistości oparty na szkieletowej konstrukcji drewnianej wypełnionej cegłami. Jednolity wystrój rokokowy z czasów budowy kościoła stanowi ołtarz główny, trzy ołtarze boczne oraz chrzcielnica i ambona. W ołtarzu głównym znajduje się obraz „Przemienienie Pańskie” z 1884 roku.

Przy kościele znajduje się klasycystyczny, murowany, kryty kopułą grobowiec rodziny Janta-Połczyńskich.

136

137

Patriotyczna inskrypcja Potomkowie Macieja Janty-Połczyńskiego odnowili kościół w 1881 roku, wieżę dobudował w roku 1928 dr Leon Janta-Połczyński – senator w latach 20. i 30. XX w., minister rolnictwa II RP oraz prezes pomorskich kółek rolniczych. W kościelnej kruchcie znajduje się inskrypcja upamiętniająca odzyskanie przez Polskę niepodległości – Za ojców wzorem. Ta, co nie zginęła, powstała z Waszej krwi.

138

139

Cekcyn leży nad brzegiem Jeziora Wielkiego Cekcyńskiego. Średnia głębokość jeziora wynosi około 10 metrów, a w najgłębszych miejscach dochodzi do 28 metrów. Tu znajduje się gminna plaża z kąpieliskiem i drewnianym pomostem.

Na terenie gminy Cekcyn znajduje się 21 jezior, z których chętnie korzystają wędkarze.

W krajobrazie wsi dominuje smukła wieża neogotyckiego kościoła parafii Podwyższenia Krzyża Świętego.

140

141

Św. Roch Obok kościoła w Cekcynie stoi drewniana figura przedstawiająca mężczyznę w pielgrzymim stroju, który odsłania nogę z otwartą raną. Zawsze towarzyszy mu pies. To właśnie św. Roch – patron od epidemii i chorób zaraźliwych – obdarzony łaską uzdrawiania, bez reszty poświęcał się służbie bliźnim, jego wizerunek pojawiał się we wszystkich szpitalach.

Troskliwy pielgrzym szedł zawsze ze swoim najwierniejszym przyjacielem – psem Roszkiem – który uratował mu życie. Nawet bramy niebios przekroczył ze swoim psem u boku.

Podobno od tego czasu, wszystkie dobre zwierzęta mają na stałe swoje miejsce w niebie…

142

143

144

145

Las Was powita, a ludzie ugoszczą!

Atrakcyjne dla uprawiania turystyki aktywnej są tereny rezerwatów i parków krajobrazowych, na których obszarze wyznaczone zostały ścieżki dydaktyczne, gdzie aktywność poznawcza łączy się z rekreacją.

Dla amatorów dwóch kółek na terenie gminy Cekcyn zostały oznaczone trzy leśne szlaki rowerowe: szlak „Gołąbkowy”, szlak „Do Piekiełka nad Brdą” oraz szlak „Borowej Ciotki” – czarny i najdłuższy.

Na szlakach znajdują się tablice informacyjne oraz miejsca postojowe.

146

147

148

149

Borem, lasem…

Las to naturalny antydepresant. Wydzielane przez drzewa fitoncydy powodują, że w leśnym powietrzu jest mniej bakterii niż w mieście. To leśne, lotne antybiotyki wytwarzane przez bakterie, grzyby i porosty.

Spacer wśród drzew, zanurzenie się w leśną atmosferę i wdychanie ożywczego zapachu obniża poziom stresu, wzmaga produkcję serotoniny, a także mobilizuje nasz układ odpornościowy.

150

151

152

153

154

155

Rezerwat Cisy Staropolskie Cis jest gatunkiem drzewa, które najwcześniej zostało w Polsce objęte ochroną. Z terenów Borów Tucholskich eksportowano cisowe drewno do Niderlandów i Anglii, a prywatni handlarze sprzedawali je Krzyżakom.

Drewno cisowe było wykorzystywane jako materiał do budowy domów, wyrabiano z niego łuki, kusze i włócznie, meble oraz galanterię drewnianą czyli akcesoria, takie jak: łyżki, fajki czy grzebienie.

Cis jest drewnem niezwykle cenionym z uwagi na jego właściwości łączące w sobie wytrzymałość, twardość, jak i plastyczną giętkość. Bardzo wolno rośnie, grubość pnia zaczyna przyrastać dopiero po upływie około 50–60 lat. Rezerwat przyrody Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie to najstarszy rezerwat przyrody w Polsce i jeden z najstarszych w Europie.

156

157

Cis długowieczny Rezerwat powstał w celu zachowania naturalnego i najliczniejszego na niżu polskim stanowiska cisa (Taxus baccata).

Położony jest w południowo-wschodnim krańcu Borów Tucholskich, w gminie Lniano i Cekcyn. Rezerwat nazwany został imieniem Leona Wyczółkowskiego – na pamiątkę artysty, który tu mieszkał i tworzył.

158

159

Święty gaj Leon Wyczółkowski (1852–1936) był malarzem, grafikiem i rysownikiem. Zamieszkał w dworku w Gościeradzu, a „Święty gaj” – jak nazywał rezerwat Wyczółkowski – stał się jego ulubionym miejscem pracy.

W rezerwacie inspirowała go tajemniczość i prastarość lasu w różnych porach dnia i roku, zachwycał się malowniczym, rozedrganym natężeniem światła i kontrastem półmroku leśnego cienia.

Wyczółkowski mówił: Dla mnie las, drzewo samo jest treścią. Spędzając całe dnie na terenie rezerwatu tworzył, z mistrzostwem uwieczniając uroki starodrzewia wierzchlaskiego. Pod koniec życia, w latach 1934–1936 prowadził katedrę grafiki w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Zmarł 27 grudnia 1936 roku na zapalenie płuc. Zgodnie z jego ostatnią wolą, został pochowany w pobliżu ukochanego Gościeradza – na cmentarzu parafialnym we Wtelnie. Wdowa po artyście przekazała miastu Bydgoszcz kilkaset jego prac. W efekcie bydgoskie muzeum posiada największy w Polsce zbiór obrazów i grafik Leona Wyczółkowskiego.

160

161

162

163

Opowieści z lasu…

Borowiacy wierzyli w istnienie różnych duchów i demonów zamieszkujących las…

Borowiackie krasnoludki (w gwarze zwane kraśniakami, albo lelkami) skrywające się w dziuplach czy pod liśćmi – z lasu przenosiły się do domów – gdzie zamieszkiwały w stajniach lub mysich norach. Nie wolno ich było wypędzać, bo miały moc sprowadzania na gospodarstwo biedy. W głębokim borze można było spotkać piękną pannę – Leśną Królową. Ale ten, kto ją zobaczył, już nie nie odnalazł drogi powrotnej do domu.

Dobrym duchem borów, opiekującym się zbłąkanymi w lesie dziećmi, zbierającymi grzyby czy jagody była Borowa Ciotka – staruszka w czerwonej szacie, opleciona pasem z igliwia i diademem z szyszek na głowie. Była postrachem dla ludzi niszczących las – nasyłała na nich komary, osy i żmije, a tych, którzy robili krzywdę zwierzętom zamieniała w jałowce. W lesie żył też Borowiec – według niektórych zły duch, według innych, duch opiekuńczy i pomocnik Borowej Ciotki.

164

165

166

167

Tu był las...

W roku 2012 i 2017 przez Bory Tucholskie przeszły największe w Polsce trąby powietrzne, które powaliły setki hektarów lasu.

Chociaż po latach las zaczyna się odradzać, to jednak ścieżka przejścia tornada nadal jest widoczna z ziemi i z lotu ptaka.

Akcja zalesiania zniszczonych terenów wciąż trwa…

168

169

170

171

172

173

174

175

Lilium martagon Lilia złotogłów – posiada niezwykle urodziwe, różowe, nakrapiane kwiaty.

Spotkać ją można głównie na grądach, w miejscach nasłonecznionych, często wzdłuż leśnych dróg. Zapylana przez motyle – zarówno dzienne, jak i nocne – zwabione przyjemnym, słodkawym zapachem. Już przez starożytnych Greków uważana była za symbol piękna i królewskiej chwały. Wierzono, iż kwiaty lilii mają magiczną moc.

176

177

Widłaki

Pojawiły się na ziemi wcześniej niż dinozaury. Potężne rośliny osiągały niekiedy 40 metrów wysokości z obwodem pnia dochodzącym do dwóch metrów. To właśnie z ich szczątków powstały złoża węgla kamiennego. Proszek z widłaka używany był w medycynie ludowej.

Indianie używali owocujących zarodników widłaka jako leku tamującego krew i środka leczniczego do trudno gojących się ran – działającego przeciwzapalnie, ściągająco i osuszająco.

178

179

Indianie w Borach Istniejący w Polsce od połowy lat 70. XX w. ogólnokrajowy ruch społeczny hobbystów i grup zainteresowanych rdzennymi mieszkańcami obu Ameryk – Polski Ruch Przyjaciół Indian – skupiał indianistów fascynujących się historią, kulturą, rzemiosłem oraz życiem codziennym Indian.

Wigwam, barwne pióropusze, totemy, stroje, oryginalne eksponaty indiańskie znajdziemy… w Borach Tucholskich!

Muzeum Indian Ameryki Północnej w Wymysłowie prezentuje eksponaty pochodzące z prywatnych zbiorów Stanisława Supłatowicza – Sat Okh’a (w języku shawnee oznacza Długie Pióro) – stanowiące barwne tło dla ciekawych opowieści o kulturze Indian i życiu Sat Okh’a, który wielokrotnie gościł w Wymysłowie.

180

181

Biały Mustang Sat-Okh był bez wątpienia jedną z ważniejszych postaci Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian. Był pisarzem, artystą oraz gawędziarzem skupiającym entuzjastów i sympatyków kultury Indian. Muzeum Kultury Indian Ameryki Północnej im. Sat-Okh’a w Wymysłowie znajduje się na terenie gospodarstwa agroturystycznego.

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

Publikacja powstała w serii wydawniczej

na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego

FOTOGRAFIE: Pachphoto www.pachphoto.pl TEKST: ArtStudio

WYDAWCA: ArtStudio www.klonowski.eu Wszelkie prawa zastrzeżone

ISBN 978-83-958465-7-1

196

ISBN 978-83-958465-7-1