Poddanie się oznaczało upokorzenie, kapitulacja zaś przyznanie się do winy, co dawało Mikołajowi swobodę w procesie „zwijania konstytucji”. Uległość lub wojna. W rozmowie z królem pruskim Wilhelmem IV, car rzekł: „Znam tylko dwa typy Polaków: tych, którzy się zbuntowali przeciwko mnie, i tych, którzy pozostali mi wierni – jednych nienawidzę, drugimi gardzę”6. Wielki Książę Konstanty usiłował wpłynąć na brata. Niestety, Cesarzewicz był jednym z powodów, dla których istniała „jakaś Polska”. W korespondencji z Mikołajem Cesarzewicz prosił brata by nie kierował się uczuciem zemsty. Wzywał także do wysłuchania w spokoju argumentów wysłanej do Petersburga polskiej delegacji. W swych listach chwalił powstańczego dyktatora, gen. Józefa Chłopickiego, który zdaniem Cesarzewicza ze wszystkich sił starał się zaprowadzić porządek, zachowując wierność Cesarstwu. Konstanty pisał: „Jeszcze raz poświęcam Waszym względom zbłąkany naród, który nie jest winien w całości (…). Litości dla nich drogi i niezrównany bracie i wyrozumiałości dla nich wszystkich – oto błagania brata, który miał nieszczęście poświęcić lepszą część swego życia na zorganizowanie armii, która zwraca oręż przeciwko swojej ojczyźnie”7. Mikołaj nie chciał jednak dłużej tolerować tego stanu rzeczy. Miał w końcu okazję, żeby zmienić porządek (jego zdaniem nieporządek) ustalony przez Aleksandra I. „Kto z dwojga powinien zginąć – bo zginąć prawdopodobnie trzeba – Rosja czy Polska? Decyduj sam”8 – tymi słowami car skończył dyskusję z bratem. Postulat detronizacji Mikołaja I jako króla polskiego pojawił się niedługo po wybuchu powstania. 25 stycznia 1831 r. sejm, drogą aklamacji, podjął uchwałę zrywającą unię personalną łączącą Królestwo Polskie z Rosją. Książę Adam Jerzy Czartoryski podpisując dokument miał wypowiedzieć słynne słowa: „Zgubiliście Polskę, Panowie”. Mikołaj miał wówczas najlepszą okazję, by forsować w Europie argument o głębokiej przepaści dzielącej Polskę i Rosję. Carski rząd mógł stworzyć z Królestwa to, za co je w istocie uważał – zachodnią prowincję
6 7 8
Sz. Askenazy, Bracia, Teki Historyczne, t. 11, Londyn 1960, s. 15. Wł. Bortnowski, Wielki Książę Konstanty podczas powstania listopadowego, Warszawa 1965, s. 220. Dynastia Romanowów…, s. 332. 35