Studenckie Zeszyty Rosjoznawstwa 1[25] 2016

STUDENCKIE ZESZYTY ROSJOZNAWSTWA NR 1 [25] 2016

Redaktor naukowy serii i tomu dr hab. Jerzy Gordziejew Redaktor naczelny Agata Majewska Korekta dział tekstów naukowych Sekcja Redakcyjna Koła Naukowego Edytorów UJ Paulina Sochacka, Urszula Żupnik, Alicja Pietrzyk, Paulina Trofimiec przewodniczący zespołu: Magdalena Merchut i Wojciech Zielonka dział tekstów dowolnych Tomasz Seweryn Skład, druk, oprawa Agencja Reklamy Wizualnej „TRYBUN”: Dominik Mrózek Projekt graficzny okładki Magdalena Warzecha Adres redakcji Koło Naukowe Studentów Rosjoznawstwa UJ Instytut Rosji i Europy Wschodniej Al. Adama Mickiewicza 3, pok. 118 31-120 Kraków http://www.knsr.rosjoznawstwo.uj.edu.pl/ Nakład 170 egzemplarzy Redakcja zastrzega sobie prawo do poprawiania i skracania otrzymanych tekstów.

Przedruk całości lub poszczególnych tekstów jedynie za zgodą redakcji.

Spis treści Dział tekstów naukowych: Станислав Гродель, Русский лжемессия. Образ Антихриста в русской культуре и литературе __________________________________________

5

Joanna Łaszcz, „Martwe dusze” Swietłany Aleksijewicz __________________ 15 Agata Majewska, Dymitr Szostakowicz i dychotomia jego twórczości na przykładzie dzieł propagandowych ________________________________ 27 Dawid Mrowiec, Narodziny terroryzmu islamskiego w Rosji ______________ 38 Karolina Olejniczak, Świadomość ekologiczna współczesnych Rosjan ______ 53 Marcin Więckowski, Zaangażowanie Związku Sowieckiego w wojnę wietnamską ______________________________________________ 65 Dział tekstów dowolnych: Magdalena Karlikowska, Jurodiwy ___________________________________ 74 Daria Mazurak, Karolina Zub, Podsumowanie drugiego etapu projektu #Polska #Rosja 2.0 _______________________________________________ 87 Marcin Więckowski, Ostatni dzwonek _________________________________ 95

Słowo wstępne Z przyjemnością oddaję w Państwa ręce 25 numer „Studenckich Zeszytów Rosjoznawstwa”, który prezentuje artykuły naukowe obejmujące szeroki zakres tematyczny. Napisanane przez studentów polskich uczelni, pozwolą poznać świadomość ekologiczną współczesnych Rosjan, jak również przybliżą twórczość ubiegłorocznej noblistki Swietłany Aleksijewicz.

Na szczególną uwagę zasługuje nowo powstały dział tekstów dowolnych, który uwzględnia studencką twórczość pozanaukową. Znajdziecie w nim Państwo reportaż z rozmów przeprowadzonych ze świadkami historii, sztukę teatralną opartą na postaci „jurodiwego” oraz relację z projektu naukowego rosjoznawców, który odbył się ubiegłej jesieni w Woroneżu.

Wszystkich zainteresowanych serdecznie zapraszam do lektury!

Agata Majewska

Станислав Гродель (Stanislau Hrodzel) Русский лжемессия. Образ Антихриста в русской культуре и литературе По причине сложных, неоднозначных в своей интерпретации и оценке, в большей мере трагических общих страниц польской и русской истории, в коллективном сознании многих людей как в польском, так и в западном обществе в целом, сложился миф восприятия России как некоего воплощения зла. Однако немного исследователей русской истории и литературы смотрит на противоположную сторону проблемы, а именно: какие явления и в какой мере являются воплощением зла для русского менталитета, а также, как русские видят способы борьбы с теми аспектами, которые они сами считают вражеским. Одним из таких «нехороших» собирательных образов в русской истории и литературе являются разноплановые концепции и мифы об антихристе 1. Спецификой менталитета праславян объясняет важность этого мотива на русском культурном пространстве исследователь Вардан Багдасарян: «русская историософия конспирологична: если есть служители Господа (добра) и истинная церковь, следовательно, существует воинство дьявола (зла) и «синагога2

Сатаны».

Мифологическое

мышление3

обусловило

олицетворение мирового добра, воплощенного в образе Иисуса и персонификацию зла в образе антихриста, антитезе первому, «обезьяне Христа»4.

1

Антихрист – эсхатологический персонаж в христианстве, впервые упомянутый в библейских, затем в церковных пророчествах, а также и в других недогматических видениях про последние дни мира. Произошедшее из греческого выражение «антихрист» в русском, польском языках и латыни (antkhristus) обозначает объект, который противопоставлен либо осознанно противопоставляющий себя Христу как Мессии или христианину.

2 Здесь: как идиоматический оборот, обозначающий «лжецерковь».

3 Подробнее о формировании дуалистического мифологического мышления у праславянских народов: В. Багдасарян, Образ антихриста в русской историософской мысли,19 января 2004 г., http://pravaya.ru/faith/11/74, 10 I 2016.

4 Там же.

5

Данные образы были современной данностью для каждого периода развития русской мысли5. Причиной так утверждать служит появление в России немалого количества нерелигиозных текстов, описывающих как собирательные

видения,

так

и

персонификации6

антихриста.

Соответственно, будет велико и разнообразие способов классификации таких концепций7. На русской почве слово «антихрист» нашло широкое применение не только в трудах церковных деятелей, данное понятие укрепилось и в художественных произведениях, и в философских трактатах. В некоторых текстах под образом антихриста понимался не всегда олицетворенный противник Церкви и христианского вероучения, то есть антихристианин (в русском

языке

именуемый

как

еретик,

раскольник,

отступник

христианства), в более широком понимании – как любой некрещеный и человек неправославного вероисповедания. Появляются такие понятия, как нехристь, иностранец, чужак, понимаемые, прежде всего,

как

представители другой веры или религиозной конфессии, а также атеист, безбожник8. Часто именем антихриста нарекался жестокий правитель с тиранскими наклонностями, супостат, пусть даже внешне правоверный христианин9. Мотив антихриста функционирует на Руси уже в Повести временных 5

A. Гришин, Миф об Антихристе в русской истории и литературе конца XIX-XX вв., [в:] „Антихрист. Антология”, сост. К. Исупов, Москва 1995, с. 400.

6 К. Исупов, Русский Антихрист: сбывающаяся антиутопия, там же, с. 23.

7 Как образцовой в данной работе пользуемся систематизацией текстов на антихристианскую тематику классификацией: A. Zwoliński, Antychryst, Kraków 2012.

8 Подробнее: К. Исупов, Антихрист. Антология, Москва 1995.

9 Данное понятие имеет два значения. Первое – это антихрист как личность – бывший Архангел Люцифер, стоящий слева от Господа , падший ангел, порой смешиваемый или отождествляемый с образами Сатаны или дьявола, который по библейским мотивам должен прийти перед концом света перед Вторым пришествием Иисуса Христа. Второе значение – это антихрист как образ – такой человек, который находится, употребляя мистические категории, в духовной связи с дьяволом (как реально существующей личностью) и имеет характеризующие его существенные (универсальные) признаки. Подробнее: А. Zwoliński, Podstawy biblijne, Antychryst, Kraków 2012.

6

лет. В одной из ее глав присутствует краткое упоминание о двух волхвах, верующих в антихриста10. Волхвы представляют свое божество, которое «сидит в бездне» земли. Особенность древнерусского антихриста состоит в том, что он не вел теологических дискуссий. Он только рассказывал о своей потенциальной силе (нередко в распространенной в те времена литературной форме - поучении). К сожалению, для расширения данного аспекта нам не хватает систематических трактатов той поры на эту тему, а подобные короткие упоминания являются библейским описанием только его возможных поступков. В тоже время, Антихрист в народном понимании православия не описывался как нейтральный или безопасный образ: когда молитвы к Богу не помогали, то создавались условия для того, чтобы призвать на помощь дьявольские силы 11. Дьявол, в свою очередь, требовал от людей отречения от Христа и Церкви, ставя зачастую гораздо меньше требований к их поведению 12. Вторая тенденция, присутствующая уже в старорусских видениях лжемессии ̶ создание образа антихриста-правителя. Многие атрибуты антихриста, как инкарнации Каина, были перенесены на фигуру Святополка Окаянного 13. На данный момент у основ построения таких аналогий являются фрагментарные сходства биографии правителей с библейскими персонажами (происхождение, обстоятельства убийств и т.д.). В свою очередь, первое общественное оживление образа антихристаправителя наступило во время раскола в русской православной церкви в XVII–XVIII вв. Данная концепция из христианско-богословской сферы была перенесена на современных духовных деятелей и правителей, то есть в целом на людей, отождествляемых с земной властью. При помощи образа Антихриста раскольники осуждали нововведения в церковных обрядах и государство, которое поддерживало Церковь во введении новых порядков. Правительство представлялось им «царством антихриста», во главе которого был царь Алексей Михайлович 14.

10

Повесть временных лет. Изборник, Москва 1969, с.79–82. К. Исупов, Русский Антихрист: сбывающаяся антиутопия, там же, с. 400.

12 M. Maizuls, Staroruski diabeł: strach i śmiech 2010, № 666, с. 51–57.

13 И. Данилевский, Святополк Окаянный, Знание – Сила, Москва 1992 № 8, с.73.

14 A. Гришин, Миф об антихристе в русской истории и литературе конца XIX–XX 11

7

Лжеправитель как сильный противник Бога появлялся также во время эпохи самозванства в мифах о «подмененном царе». Черты антихриста обнаруживали в фигуре Лжедмитрия I: поскольку антихрист является лжемессией, так и Гришка Отрепьев – лжецарь. Оба они самозванцы, демагоги, подменявшие православие латинством 15. В подобном духе реформы Петра I воспринимались как дело рук антихриста. Раскольник Кузьма Андреев писал о противопоставлении его Богу путем стрижки волос и сбривания бород16. Впервые на Руси именно у раскольников сформировалось восприятия мира как места, уже подчиненного антихристу17. Они заявляли, что «духовный» или «мысленный» антихрист уже пришел и царит в мире 18. Раскольническое видение в дальнейшем будет опорой для концепций Федора Достоевского, Владимира Соловьева, Дмитрия Мережковского и других писателей и философов XIX–XX вв. Актуализация идеи антихриста на этом временном отрезке происходила в русле не церковной, а светской литературы. Дмитрий Мережковский и Зинаида Гиппиус приходят в 1900-е годы к выводу, что «самодержавие – от антихриста». Частично они пересказали раскольническую идею о том, что церковным собором 1666-1667 гг. в России положено начало царства антихриста, что царизм и русское государство как таковое происходит от антихриста19. Владимир Соловьев, а за ним Дмитрий Мережковский стали вв., [в:] „Антихрист. Антология”, сост. К. Исупов, Москва 1995, с. 401.

15 Подробнее: В. Багдасарян, Образ антихриста в русской историософской мысли,19 января 2004 г., http://pravaya.ru/faith/11/74, 10 I 2016.

16 K. Isupow, Antychryst, Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, под. ред. A. de Lazari, Warszawa 1999, с. 58–64.

17 О раскольническом эсхатологическом мировосприятии: Н. Гурьянова, Крестьянский антимонархический протест в старообрядческой эсхатологической литературе периода позднего феодализма, Новосибирск 1988, с. 17–99.

18 Они разработали свое учение о «чувственном» и «духовном» антихристе. Первый – историческая персонификация, второй – его духовное обличие и проявления в мире. Подробнее: там же.

19 А. Гришин, ссылается в этом вопросе на: Н. Бердяев, SUB SPECIE AETERNITATIS. Опыты философские, социальные и литературные (1900-1906), СанктПетербург (Петроград) 1907, с. 305.

8

разрабатывать концепцию русской и мировой истории как антагонизм двух мировых стихий и световых начал - Христа и антихриста, христианского и антихристианского. Их идеи также перекликаются с раскольническим представлением о ходе истории. Однако на содержание соловьевского видения антихриста сильно повлияли такие события, как начавшиеся крупные войны и революции, всеобщая хаотизация и ускорение жизни, понимаемые как настроения «конца века». Таким образом, очередное новое содержание и современная апокалиптическая и протестная проблематика оказались связаны с именами четырех непохожих в своих концепциях мыслителей – Федором Достоевским, Константином Леонтьевым, Василием Розановым20, Владимиром Соловьевым и, в частности, с их произведениями «Великий Инквизитор», «Восток, Россия и славянство», «Над могилой Пазухина, Легенда о Великим Инквизиторе Достоевского», «Краткая повесть об Антихристе». «Поэма» или «легенда» Великий Инквизитор Федора Достоевского представлена как сочиненный роман Ивана Карамазова. Она привлекает внимание многих философов, критиков, писателей, поскольку ее проблематика

одновременно

осовременивается

и

приобретает

универсальный характер. Эту историю начинают воспринимать не только как художественное произведение, но и произведение пророческого характера. Начало такой оценке положил Василий Розанов в книге Легенда о Великом Инквизиторе Федора Достоевского. По его следам как философ пойдет Владимир Соловьев в своей Краткой повести об Антихристе. Но как замечает А. Гришин, «в отличие от Достоевского, перенесшего действие легенды в средневековую Испанию XVI в., Соловьев перенесет действие своей повести в будущее и гениально смоделирует антихриста будущего, не разрушая при этом библейский образ антихриста, а лишь дополняя и модернизируя его. Поэтому повесть Соловьева заняла в истории русской литературы уникальное место – на нее стали ссылаться многие богословы»21.

20

Подробнее: S. Ewertowski, Idea Antychrysta we współczesnej kulturze i literaturze, Olsztyn 2010.

21 A. Гришин, Миф об антихристе в русской истории и литературе конца XIX–XX 9

В

легенде

Достоевского

Великий

Инквизитор - это

человек,

отрекшийся от Христа и христианства, точнее, подменивший последнее якобы во имя блага страдающих и слабосильных людей. В ночном монологе, обращенном к Христу (Христос здесь молчит!), он пытается убедить его в своей правде: заповеди Христа слишком трудны для слабых людей и он, Инквизитор, дал этим людям счастье взамен свободы. Для него счастье и свобода людей несовместимы22. Владимир Соловьев (1853–1900), чье творчество было важным источником

русского

символизма,

написал

Краткую

повесть

о

Антихристе, основанную на Священном Писании и притчах Отцов Церкви.

Это

повесть

«сверхчеловека»

о

конце

захватывает

света,

власть

над

где

антихрист

обществом,

в

образе

прибегая

к

23

манипуляции и обману . В соответствии с ними, антихрист будет человеком

со

сверхъестественными

магическими

способностями,

знаниями и навыками, который придет к власти после тяжелых времен господства панмонголизма. Также, не будучи одержимым, он будет обладать дьявольской силой, харизмой, ораторскими и лидерскими способностями. Антихрист после постепенного прихода к политической власти будет свободно и без страха за свержение действовать против мировых церквей, христиан и всего человечества. «Сверхчеловек» будет принят большинством за мессию и станет всемирным государственным и религиозным правителем. В целом повесть построена как пророческое предостережение, касающееся проблематики современных воплощений антихриста. Идея Владимира Соловьева – это образ привлекающей к себе искушающей двухсторонней картины. С одной стороны, антихрист представлен как аскетический персонаж, верующий в добро, и даже в Бога, однако он поставил себя выше Господа. В Советской России образ антихриста в истории, литературе и философии дополняется новым актуальным содержанием и новыми вв., [в:] „Антихрист. Антология”, сост. К. Исупов, Москва 1995, с. 406.

22 Подробнее: S. Ewertowski, op. cit.

23 Повесть является частью трилогии Три разговора 1899–1900 о войне, прогрессе и конце всемирной истории.

10

героями. Октябрьскую революцию многие воспринимают как на собственных

глазах

совершающийся

апокалипсис.

Большевиков-

коммунистов здесь можем интерпретировать как антихристические образы собирательного зла, в свою очередь, социализм как антихристов прельщающий дух24 со своей разрушительной силой. Такие мысли были собраны в публикации Из глубины. Сборник статей о русской революции (1918 г.). В этой книге в своей статье Сергей Аскольдов в ряд персонифицированных видений антихриста добавил Григория Распутина, Алексея Керенского и Владимира Ленина 25. Продолжая подобные настроения, Николай Бердяев в статье Духи русской революции заявил, что Федор Достоевский «один из первых почувствовал в социализме дух антихриста. Он понял, что в социализме антихристов дух прельщает человека обличьем добра и человеколюбия»26. Из художественной литературы 20–30-х годов XX века укажем на три текста, хотя и в меньшей степени связанных с мифом об антихристе. Марина Цветаева в своем дневнике (1919 г.) описывала присутствие ее и сестры Али в храме Христа Спасителя: «Мы только что от храма Спасителя, где слушали контрреволюционный шепот странников и – в маленьких шапочках – в шубах с «буфами» ̶ худых и добрых – женщин – не женщин – дам – не дам, с которыми так хорошо на кладбище». « ̶ Погубили Россию…» «В писании все сказано…» «Антихрист…»27 Исаак Бабель в миниатюре Мозаика дополняет атмосферу шокирующего переворота. Там рассказывается, как в Зимнем дворце товарищ Шмицберг произносил речь, которая носила антирелигиозный характер. В тоже время в самом углу сидел престарелый священник, который рассказывал о прошлом. Его перебивает старушка: « ̶ Где, батюшка, здесь речь говорят? ̶ Антихрист в Николаевском зале, ̶ равнодушно ответил служитель. Солдат, стоявший неподалеку, рассмеялся.

24

К. Исупов, Антихрист. Антология, Москва 1995, с. 409. Из глубины. Сборник статей о русской революции, Москва 1990, с. 50.

26 Н. Бердяев, Духи русской революции, Из глубины…, с. 70.

27 М. Цветаева, Сочинения, т. 2, Москва 1988, с. 288.

25

11

̶ В зале антихрист, а ты здесь растабарываешь… ̶ Я не боюсь, ̶ так же равнодушно, как и в первый раз, ответил служитель, я с ним день и ночь живу. ̶ Весело, живешь, значит… ̶ Нет, ̶ сказал служитель… невесело живу. Скучно с ним»28. «Цифровая» тема антихриста29 затронута в произведении П. Романова Бессознательное стадо (1920 г.) В нем запечатлено одно из колоритных явлений советской повседневности – очередь. В рассказе описано, как у кассы железнодорожного вокзала люди собрались в толпу, и после многочисленных

попыток упорядочить очередь работники станции

решают написать номер очереди каждого пассажира химическим карандашом на руке. Большая часть очереди согласились, но только «какой-то высокий старик с длинной седой бородой со староверским видом возмутился: «Не хочу антихристову печать ставить!»30 В Поднятой целине Михаила Шолохова тоже присутствует миф антихриста в современной версии. Там изображена сцена «бабьего бунта» и последующее за ним собрание . На собрании Давыдов рассказывал , как во время бунта мать Михаила Игнатенка кричала , когда ввели Разметнова: «Анчихриста ведут ! Сатану преисподнюю !...» ̶

и хотела при помощи

женщин надеть на его шею нательный крест на шнурке…»31, и как от этого отбивался Разметов, а потом перекусил зубами шнурок. Мать Мишки Игнатенка за это арестовали, и мы можем только догадываться, что с ней произошло. Как можем заметить, образ антихриста не исчез из советской литературы 20–30-х годов, он разделился из одной идеи на отдельные мотивы, детали, опустился до категории бытового сравнения.

28

И. Бабель, Избранное, Фрунзе 1990, с. 345. О символике цифр в мифе об антихристе: A. Zwoliński, Odłączeni i sekty o Antychryście, [в:] “Antychryst”, Kraków 2012, с. 52, 58; С. Яворский, Знамения пришествия антихристова и кончины мира, [в:] „Антихрист. Антология”, сост. К. Исупов, Москва 1995, с. 54–59.

30 П. Романов, Светлые сны, Москва 1990, с. 110.

31 М. Шолохов, Собрание сочинений, т. 9, Москва 1966, с. 301.

29

12

Выводы Подводя итог, можно сказать, что рассмотренные нами разнородные тексты дают основания заявить: на протяжении столетий образ антихриста в русском культурном сознании приобрел не только свой специфический оттенок, но и свой культурно-исторический ритм. В спокойные на религиозные потрясения эпохи мотивы антихриста уходят на периферию творчества, употребляются только ее отдельные детали или мотивы. В эпохи «смутные», нестабильные или во время общественных потрясений данный

мотив

возрождается

как

одна

из

центральных

тем

в

апокалиптическом жанре литературы, а у наиболее прогрессивных мыслителей начинает превращаться в философский взгляд о последних мгновениях человечества. И чем больше увеличивается апокалиптический аспект эсхатологических настроении, тем больше в русское ментальное пространство входит идея антихриста. Кроме того, эта данное видение оказывается открытым и незавершенным, тем самым предоставляя поле для переосмысления, дополнения и модернизации образа антихриста в наше время. Идея антихриста будет постоянно наполняться новым содержанием, сближаться с реальными историческими личностями и событиями, становиться более светской и социализироваться. Этот миф обладает универсальным потенциалом, он и сегодня предстает как вечно творящийся образ врага для русского человека.

13

Список использованной литературы 1.

Бабель И., Избранное, Фрунзе 1990.

2.

Багдасарян В., Образ антихриста в русской историософской мысли,19 января 2004 г., http://pravaya.ru/faith/11/74, 10 I 2016.

3.

Бердяев Н., SUB SPECIE AETERNITATIS. Опыты философские, социальные и литературные (1900-1906), Санкт-Петербург (Петроград) 1907.

4.

Гурьянова Н., Крестьянский антимонархический протест в старообрядческой эсхатологической литературе периода позднего феодализма, Новосибирск 1988.

5.

Данилевский И., Святополк Окаянный, Знание – Сила, Москва 1992 № 8.

6.

Ewertowski S., Idea Antychrysta we współczesnej kulturze i literaturze, Olsztyn 2010.

7.

Исупов К., Антихрист. Антология, Москва 1995.

8.

Isupow K., Antychryst, Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polskoangielski, под. ред. A. de Lazari, Warszawa 1999.

9.

Из глубины. Сборник статей о русской революции, Москва 1990.

10. Maizuls M., Staroruski diabeł: strach i śmiech 2010, № 666.

11. Романов П., Светлые сны, Москва 1990.

12. Повесть временных лет. Изборник, Москва 1969.

13. Цветаева M., Сочинения, т. 2, Москва 1988.

14. Шолохов M., Собрание сочинений, т. 9, Москва 1966.

15. Zwoliński A., Antychryst, Kraków 2012.

Joanna Łaszcz „Martwe dusze” Swietłany Aleksijewicz 10 grudnia 2015 roku Swietłana Aleksandrowna Aleksijewicz odbiera Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury, wręczaną przez króla Szwecji Karola XVI, za „polifoniczne pisarstwo, pomnik cierpienia i odwagi w naszych czasach” 1.

Staje się pierwszą białoruską laureatką tego prestiżowego wyróżnienia. Aleksijewicz jest reportażystką piszącą po rosyjsku o zwykłych ludziach czasu przełomu związanego z upadkiem ZSRR. W swoim dorobku ma sześć książek, a jednej z nich poświęcony jest niniejszy artykuł. Цинковые мальчики – tak zatytułowany jest reportaż z 1991 roku. Warto nadmienić, że polski przekład ukazał się pod dwoma tytułami: Ołowiane żołnierzyki (wydanie z 2007 roku, tłumaczone przez Leszka Wołosiuka) oraz Cynkowi chłopcy (wydanie z 2015 roku, tłumaczone przez Jerzego Czecha) 2.

Jak zauważa Stefan Bratkowski we wstępie do Ołowianych żołnierzyków, tytuł ten jest dość niefortunny i mylący dla polskiego czytelnika. Po rosyjsku zwrot цинковые мальчики odnosi się bezpośrednio do bohaterów reportażu – młodych żołnierzy, którzy zginęli na wojnie w Afganistanie w latach osiemdziesiątych zeszłego wieku i których zwłoki przewieziono na miejsce pochówku w trumnach z ocynkowanej blachy. Natomiast ołowiany żołnierzyk to zabawka dla dzieci, która nie jest symbolem tragicznych losów radzieckich wojaków walczących w Afganistanie. Figurka nie może być nim nawet wtedy, gdy odwołamy się do klasyki literatury i dostrzeżemy powiązania między walczącymi a głównym bohaterem baśni Hansa Christiana Andersena – dzielnym i na wskroś walecznym ołowianym żołnierzykiem pozbawionym jednej nogi. Baśnie te bowiem wciąż są traktowane jako utwory dla dzieci.

1

V. Nobel dla Białorusinki. Media Łukaszenki udają, że są ważniejsze sprawy, [internet:] http://www.polskieradio.pl/13/921/Artykul/1555818,Nobel-dla-BialorusinkiMedia-Lukaszenki-udaja-ze-sa-wazniejsze-sprawy, 22 XII 2015.

2 V. „Cynkowi chłopcy”. Rozrywkowo nie będzie…, [internet:] http://www.polskieradio.pl/9/399/Artykul/1488999, Cynkowi-chlopcy-Rozrywkowonie-bedzie…, 22 XII 2015.

15

Nie dostrzega się ani aluzji do dorosłego życia, ani wielopłaszczyznowości zawierającej ukryte znaczenia. Tym samym osłabia się wymowę dzieł i trywializuje zawarte w nich problemy.

Należy także zwrócić uwagę, że ołów i cynk to dwa zupełnie różne metale.

Używanie ich w kontekście mówienia o wojnie najczęściej, a w realiach postradzieckich zawsze, będzie znaczące. Z ołowiu powstaje amunicja, z cynku – trumny. Podział ten jest wciąż aktualny3. „Cynkowi chłopcy”, jak nazywa ich Aleksijewicz, to mężczyźni w różnym wieku – najmłodsi z nich skończyli zaledwie osiemnaście lat, najstarsi nie przekroczyli trzydziestu. Łączy ich misja, do wykonania której są zobowiązani: mają krzewić idee socjalizmu w Afganistanie, walczyć za ojczyznę i wrócić do domu jako bohaterowie narodowi. Zastana rzeczywistość okazuje się zupełnie inna. Jak wspomina jeden z szeregowych: w gazetach, jak i poprzednio, pisano: Pilot śmigłowca X wykonał ćwiczebny lot, nagrodzony Orderem Czerwonej Gwiazdy. W Kabulu odbywa się koncert z okazji 1 Maja z udziałem żołnierzy radzieckich… Afgan mnie uwolnił. Wyleczył z wiary, że wszystko jest w porządku, że w gazetach piszą prawdę, że prawdę mówią w telewizji4.

Sama Aleksijewicz pisze: „w Związku w telewizji pokazują, że tu sadzę aleje przyjaźni. Nikt z nas w Afganistanie nie napotkał ich ani nie sadził 5”; „przejeżdżaliśmy przez wymarłe zaułki Kabulu, obok dobrze znanych plakatów: Komunizm – świetlana przyszłość, Kabul miastem pokoju, Naród z partią.

Nasze plakaty, odbite w naszych drukarniach. Nasz Lenin stoi tu ze wzniesioną ręką”6. Doradca wojskowy dorzuca jeszcze: 3

Przykładem może być polski artykuł z 22.05.2015, w którym zacytowano informację zawartą w rosyjskim dzienniku „Московский комсомолец”. V. Rosyjskie media: Z Ukrainy wracają do nas cynkowe trumny, [internet:] http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/491054,rosyjskie-media-z-ukrainywracaja-do-nas-cynkowe-trumny.html, 30 X 2015.

4 S. Aleksijewicz, Ołowiane żołnierzyki, tłum. L. Wołosiuk, Wrocław 2007, s. 36.

5 Ibidem, s. 23.

6 Ibidem, s. 21.

16

Strzelałem do nich i jednocześnie czułem dla nich szacunek. Podobają mi się ich pieśni, ich modlitwy, spokojne i bezkresne jak ich góry. Ale – mówię tylko za siebie – żarliwie wierzyłem, że jurta jest gorsza od czteropiętrowego bloku, że bez klozetu nie ma kultury. I że zarzucimy ich klozetami, zbudujemy ceglane domy. Przywieźliśmy im stoły do gabinetów, karafki do wody, czerwone obrusy do oficjalnych posiedzeń i tysiące portretów Marksa, Engelsa, Lenina. Wisiały we wszystkich gabinetach, nad głową każdego naczelnika7.

Propaganda sukcesu radzieckiej myśli socjalistycznej przybiera na sile za czasów rządu Breżniewa dzięki jego najbliższemu współpracownikowi – Michaiłowi Susłowowi. Kontrolując partyjną ideologię i propagandę, sprawił on, że, jak określa Paweł Wieczorkiewicz, „Związek Radziecki pokrył się wzdłuż i wszerz obskurnymi pomnikami Lenina i lokalnych komunistycznych bohaterów”8. W 1976 roku na Zjeździe KPZR Breżniew oficjalnie ogłasza powstanie nowego człowieka radzieckiego (homo sovieticus) – lojalnego patrioty, odrzucającego konsumpcjonizm charakterystyczny dla „zgniłego Zachodu”, miłującego Związek Radziecki już od najmłodszych lat9. Kiedy w 1978 roku w Afganistanie, związanym z ZSRR paktem o przyjaźni, dochodzi do zamachu stanu, a rok później władze radzieckie decydują się na interwencję zbrojną, świat przekonuje się o sile ideologii realnego socjalizmu 10, co także zostało zaznaczone w Ołowianych żołnierzykach. Opowiada o tym szeregowy zwiadowca: Przed pierwszym bojem puszczono hymn Związku Radzieckiego. Przemawiał zastępca polityczny. Zapamiętałem, że o jedną godzinę wyprzedziliśmy Amerykanów i że w domu czekają na nas jak na bohaterów. Nie wyobrażałem sobie, że będę zabijać11.

7

Ibidem, s. 49.

V. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2005, s. 532.

9 V. ibidem, s. 533.

10 V. ibidem, s. 518.

11 S. Aleksijewicz, op. cit., s. 201.

8

17

Za złudzenia, którymi władza radziecka karmi obywateli, płaci się wysoką cenę. Wojna zmienia obraz ludzi, odczłowiecza. Można zaryzykować stwierdzenie, że bohaterowie Ołowianych żołnierzyków są „martwymi duszami”. U Mikołaja Gogola termin ten oznaczał chłopów pańszczyźnianych (tzw. dusze), którzy zmarli po ostatnim spisie rewizyjnym. Nawet po śmierci figurowali jako żywi w urzędowym rejestrze – spisy przeprowadzano raz na kilka lat, dzięki czemu właściciele ziemscy uzyskiwali większy zasiłek od carskiego państwa.

W przenośni pojęcie „martwe dusze” oznacza rosyjskie społeczeństwo pod rządami Mikołaja I, z jednej strony bezwolne, nieczułe na los drugiego człowieka, całkowicie obojętne, niemogące przeciwstawić się nakazom władzy, zaś z drugiej – społeczeństwo chytre i przebiegłe, gotowe, w dosłownym rozumieniu, dojść po trupach do celu, które wykorzystuje hierarchię zależności i za wszelką cenę chce się wzbogacić.

Obraz rosyjskiej mentalności nakreślony przez Gogola przewija się przez całą książkę Swietłany Aleksijewicz. W Ołowianych żołnierzykach można dostrzec aż cztery kategorie „martwych dusz”. W pierwszej i bezpośrednio nawiązującej do dosłownego znaczenia tego określenia znajdują się radzieccy żołnierze, którzy zginęli na wojnie w Afganistanie. To zabici, anonimowi, młodzi ludzie na państwowym żołdzie, wykonujący odgórne polecenia – czyż nie przypominają bezimiennych chłopów pańszczyźnianych? Wracają oni do domów samolotami, popularnie zwanymi czarnymi tulipanami, leżąc w cynkowych trumnach. Nie widnieją w żadnych rejestrach, nikt więc nie wie, ilu dokładnie poległo na froncie. Często zdarza się, że zwłoki zakopywane są w masowych, prowizorycznych grobach, a do trumien wrzuca się ziemię, by „ciężar się zgadzał”. Nierzadko chowa się kogoś pod innym nazwiskiem.

Proceder

ten

można

zatuszować,

bo

trumny

zwykłych

żołnierzy,

w przeciwieństwie do oficerskich, nie mają okienek, przez które można dostrzec twarz zmarłego. Aleksijewicz określa je mianem „ślepych żelaznych skrzynek”12.

12

Ibidem, s. 14.

18

Pozostałe trzy grupy „martwych dusz” różnie nawiązują do metaforycznego znaczenia tego terminu. W pierwszej umieszczam weteranów wojny afgańskiej. Koszmar przeżyć z nią związanych wyciska ogromne piętno na psychice żołnierzy radzieckich, którzy po powrocie do domów nie potrafią odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Jest połowa lat osiemdziesiątych, ZSRR niedługo przestanie istnieć – wewnętrzne tarcia powodują, że imperium przeżywa ogromny kryzys, chociaż na arenie międzynarodowej wciąż jest potęgą. Paweł Wieczorkiewicz zauważa, że paradoks ten wynika z różnych przyczyn, głównie zaś z błędów popełnionych przez Stany Zjednoczone dotyczących polityki zagranicznej i jednoczesnego wzrostu sowieckiej siły militarnej13. Dopiero w 1980 roku, jak zaznaczają Marta Makara-Studzińska, Iwona Partyka oraz Piotr Ziemecki, wprowadza się do kategorii diagnostycznych pojęcie zespołu stresu pourazowego (DSM III), mimo że istotę zaburzenia dostrzeżono już w czasach antycznych14.

W Związku Radzieckim trauma wojenna to temat tabu. Władzy nie interesuje los obrońców ojczyzny. Żołnierz wracający z Afganistanu z problemami musi radzić sobie sam. Jednakże, co podkreślają rozmówcy Aleksijewicz, najczęściej sobie nie radzi. Oczekiwania względem służby rozmijają się z faktycznymi działaniami na froncie. Młodzi, ambitni, pełni wiary, nadziei i zapału, gotowi oddać swoje życie za ideały zderzają się na wojnie z okrucieństwem, strachem, brutalnym odzieraniem człowieka z godności, upodleniem, zezwierzęceniem i koniecznością zaspokajania najniższych instynktów. Śmierć przestaje mieć wymiar eschatologiczny, powszednieje, a trup ściele się gęsto zarówno po stronie mudżahedinów, jak i wojsk radzieckich.

Wkracza się do innego świata, w którym reguły gry określa odwrócony dekalog. O tym mówi jedna z bohaterek, urzędniczka:

13

L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, op. cit., s. 514.

M. Makara-Studzińska, I. Partyka, P. Ziemecki, Zespół stresu pourazowego – rys historyczny, terminologia, metody pomiaru, [w:] „Current Problems of Psychiatry”, 2012, nr 13 (2), s. 109–114.

14

19

złamani

ludzie

stąd

wracają,

żołnierze,

chłopcy

osiemnasto-

dziewiętnastoletni. Wiele zobaczyli. Za wiele. Jak kobiety się sprzedają za skrzynkę wódki, za puszkę konserw. Potem tak będą patrzeć na żony. Złamano ich. Nie można się dziwić, że potem nie dają sobie w Związku rady.

Zupełnie inne doświadczenia. Przyzwyczaili się decydować za pomocą automatu. Dukańczyk sprzedawał arbuzy, arbuz po sto afgaszek. Żołnierze chcieli taniej. Odmówił. Rozwalili z automatu całą tę górę owoców. Spróbuj takiemu w autobusie nastąpić na nogę albo nie przepuścić go w kolejce 15.

Nasuwa się pytanie o przyczyny tak agresywnego zachowania młodych wojaków. „Złamano ich” – mówi urzędniczka. Kto dokładnie? Wojsko to dyscyplina, surowo egzekwowane zakazy i nakazy, hierarchia, a przede wszystkim – rozkaz. „O rozkazach się nie dyskutuje, bo jak zaczyna się oceniać, kończy się armia”16 – oto gorzka refleksja kapitana, artylerzysty. Inny żołnierz – szeregowy, strzelec – przywołuje krótką historię będącą jednym z przykładów przemocy w radzieckiej kompanii: Więcej krzywdy doznałem od swoich. «Duchy» robiły z ciebie mężczyznę, swoi robili z ciebie gówno. W armii zrozumiałem, że każdego można złamać, to tylko kwestia środków i czasu. Leży «dziad» – pół roku odsłużył – brzuchem do góry, w butach leży i wzywa mnie: – Wyliż mi buty do czysta. Językiem. Masz pięć minut.

Stoję.

– Rudy! Do mnie!

Rudy to kolega, z którym tu razem przyjechaliśmy, kumplujemy się. Wstają dwa kozły i zmiatają Rudego, widzę, że odbiją mu kręgi. On patrzy na mnie… I zaczynam lizać buty, żeby został żywy, nie okaleczony. Przed wojskiem nie wiedziałem, że człowiekowi można dać po nerach tak, że straci dech. Kiedy jesteś sam, kiedy nikt za tobą nie stoi, można cię złamać jak korzonek chrzanu17.

15

S. Aleksijewicz, op. cit., s. 58.

Ibidem, s. 105–106.

17 Ibidem, s. 84.

16

20

Przykłady można mnożyć – jest ich tyle, ile żołdaków posłanych do Afganistanu. Sami mówią, że ich oszukano, że to nie miało tak wyglądać. Nie czują się bohaterami, ale też nie mają sobie nic do zarzucenia. Wszyscy winą za zaistniałą sytuację obarczają system. Rozgoryczenie i rozczarowanie wyraźnie słychać w głosie niedoszłych bohaterów wojennych, chociaż według słów cytowanego wyżej doradcy wojskowego: „z wojny nie wraca się bohaterem. Nie stamtąd.

Za wszystko zapłacono. Nami zapłacono. Do cna”18. W ich przypadku martwota dotyka tylko duszy. „Martwe dusze” nie umieją cieszyć się życiem, ogarnia je apatia, próbują nie myśleć o przeszłości, by nie rozdrapywać świeżo zagojonych ran. Mieszają się milczenie z pragnieniem wyrzucenia z siebie wszystkiego, co leży na sercu i gryzie sumienie, poczucie bezpieczeństwa z ciągłymi lękami, duma z pogardą – co potwierdzają słowa szeregowego, kanoniera obsługującego granatnik: Nazywają nas afgańcami. Obca nazwa. Jak znak. Metka. Nie jesteśmy jak wszyscy. Jesteśmy inni. Nie wiem, kim jestem: bohaterem czy durniem, którego można pokazywać palcem?

A może przestępcą? Mówi się już, że to był polityczny błąd. Dziś mówią cicho, jutro zaczną głośniej. A ja tam krew przelałem. Własną i cudzą. Mamy ordery, których nie nosimy. Może będziemy je zwracać. Uczciwe ordery z nieuczciwej wojny. Zapraszają nas na występy do szkół. I cóż mam opowiadać? O bitwach nie wolno. O tym, że do dziś boję się ciemności, hałasu – wstyd. O tym, jak braliśmy jeńców, ale do pułku ich nie dowoziliśmy?

W ciągu półtora roku nie widziałem żywego duszmana, wyłącznie martwych. O kolekcjach zasuszonych ludzkich uszu – wojennych trofeach?

O kiszłakach, po palbie artyleryjskiej niepodobnych do ludzkich siedzib, lecz do rozrytego pola? O czym chcą słuchać w szkołach? O bohaterach.

Pamiętam, jak niszczyliśmy i zabijaliśmy, budowaliśmy i rozdawaliśmy podarunki. Wszystko odbywało się tam równocześnie. Boję się wspomnień.

Unikam. Nie znam nikogo, kto wróciłby stamtąd i nie pił, nie palił. […] Kto tam ze mną nie był, nie widział, nie chodził, nie bał się – jest dla mnie nikim19.

18 19

Ibidem, s. 50.

Ibidem, s. 33.

21

Wiele gorzkich słów pada podczas rozmów Aleksijewicz z uczestnikami wojny – nie tylko z tymi, których wzięto „do woja”, ale również z ich najbliższymi żyjącymi ciągle w ZSRR i czekającymi na nich, pełnymi nadziei, choć także trwogi. Tak, cywile też stają się „martwymi duszami”. Współtowarzyszą w niedoli, cierpią, próbując zrozumieć zachowanie swoich bliskich po powrocie z Afganistanu. Nie jest to łatwe, co podkreślają różni rozmówcy, zarówno ci powracający z wojny, jak i ci, którzy na tych powracających czekają.

Niektórzy bliscy opłakują poległych, nie mogąc pogodzić się ze stratą.

Matka jednego z zabitych żołnierzy mówi: trzy lata minęły. Do tej pory nie możemy otworzyć walizki. Są w niej rzeczy Saszy. Przywieźli z trumną. Wydaje mi się, że pachną Saszą. […] Teraz powiadają, że to fatalny błąd, że to nie było potrzebne ani nam, ani narodowi afgańskiemu. Wcześniej nienawidziłam tych, co zabili Saszę. Teraz nienawidzę państwa, które go tam posłało20.

Chociaż krewni walczących czują się okłamani przez władzę, obwiniają także siebie, bo wojna, w którą zostali przypadkiem i nie z własnej woli wplątani, również ich zmienia – zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Po doświadczeniu Afganistanu rodziny żołnierzy żyją inaczej. O ogromnym cierpieniu opowiada kolejna matka: Byłabym szczęśliwa, gdyby żyła gdziekolwiek, byle żyła. […] Pracuję w służbie zdrowia, całe życie uważałam, że to święty zawód. Tak go lubiłam, że zaraziłam nim córkę. A teraz go przeklinam. Gdyby go nie wykonywała, zostałaby w domu i by żyła. Zostaliśmy z mężem sami. Pusto, straszliwie pusto. Siadamy wieczorem, patrzymy w telewizor. Siedzimy, milczymy, czasem przez cały wieczór nie zamienimy ani słowa. […] Rano trzeba iść do pracy, a nie mogę wstać. Taki ból! Kolejny raz myślę, że nie wstanę i nie pójdę. […] Siedzę nad grobem, idzie mama z dziećmi, słyszę: – Co za matka. Jak mogła puścić na wojnę jedyną córkę (na pomniku wyryto: „Jedynej córeczce”)? Dziewczynę?

20

Ibidem, s. 80–81.

22

Jak mogą!! Składała przysięgę, była pielęgniarką, której chirurdzy ręce całowali. Jechała ratować ludzi, ich synów…

– Ludzie! – krzyczę w duszy. – Nie odwracajcie się ode mnie! Postójcie ze mną przy grobie. Nie zostawiajcie mnie samej… 21

Rodziny pozostawione same sobie nie potrafią znaleźć odpowiedzi na jeszcze jedno pytanie: kto zawinił, kto jest za to wszystko odpowiedzialny? 22 Jednakże nie wszyscy rozumieją piekło afgańskiego frontu. To, co się zdarzyło w Afganistanie, zostaje w Afganistanie – chciałoby się rzec. „Pacyfizm radziecki”, jak wyjaśnia Józef Smaga, polega na ukryciu własnej ekspansji dzięki propagandowym hasłom o socjalizmie jako pokojowym ustroju (w przeciwieństwie do kapitalizmu) oraz na sukcesywnym niszczeniu taktyk obronnych innych państw23. Ofiary interwencji w Afganistanie oficjalnie nie mogą istnieć. W nowej postradzieckiej rzeczywistości nie są mile widziane.

Tak twierdzi społeczeństwo – czwarta kategoria „martwych dusz”, którą cechuje całkowita obojętność na losy „afgańców”. Anonimowa urzędniczka, rozmówczyni Aleksijewicz, mówi: A tymczasem w domu, wśród swoich, wszystko się odwróciło. Wyjechaliśmy z państwa, któremu ta wojna była potrzebna, a wróciliśmy do państwa, któremu ta wojna potrzebna nie jest. […] Przykre jest nie to, że czegoś nam nie dano, że medali nie starczyło, ale że nas wykreślono, jakbyśmy nie istnieli, wpadli między młyńskie kamienie. […] Nie mam przeszłości, nie mam wiary. Po co żyć? […] Nas się nie pyta i nie słucha, o nas się pisze… Proszę nie podawać mojego nazwiska, niech pani uważa, że mnie już nie ma 24.

Duchowa martwota dotyka też najwyższego szczebla w hierarchii społecznej – rządzących. W artykule mowa już była o „górze”, która nie przejmowała się stojącymi niżej. „Góra” to dowódcy wyżsi rangą, to władza delegująca żołnierzy na front – pierwsi sekretarze i partia. To także cenzura w wydaniu 21

Ibidem, s. 181–184.

V. ibidem, s. 213.

23 V. J. Smaga, Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001, s. 242.

24 S. Aleksijewicz, op. cit., s. 206.

22

23

postsowieckim, która w latach 1992–1993 objęła Ołowianych żołnierzyków Aleksijewicz. Cenzura niekoniecznie państwowa, gdyż oskarżenia o fałszowanie historii podczas procesu Aleksijewicz, toczącego się w wyżej wymienionych latach, wypływały również ze strony „afgańców” i ich rodzin: Inna Siergiejewna Gałowniewa, matka poległego w Afganistanie porucznika Gałowniewa, wkroczyła na «wojenną ścieżkę» – zamierza złożyć odwołanie i sądzić się z pisarką. Co powoduje tą kobietą? Matką? Nieszczęście nie do zniesienia. Nie do zniesienia, gdyż im bardziej odchodzi do historii wojna afgańska, tym wyraźniej dociera do społeczeństwa, jak wielką awanturą było to przedsięwzięcie, i tym bardziej bezmyślna wydaje się rzeź naszych dzieci na obcej ziemi. Dlatego Inna Siergiejewna nie akceptuje książki Ołowiane żołnierzyki. Dla niej jako matki jest zniewagą, brzemieniem nie do udźwignięcia – obnażona prawda o wojnie afgańskiej. […] Swietłana Aleksijewicz opuściła rozprawę przed zakończeniem procesu, po kolejnym odrzuceniu przez sąd jej prośby o ekspertyzę literacką. Słusznie pytała: jak można sądzić opowieść dokumentalną, nie znając zasad gatunku, nie znając podstaw pracy literackiej i nie chcąc na dodatek poznać zdania profesjonalistów? Sąd był nieugięty. Po drugiej odmowie ekspertyzy Swietłana Aleksijewicz opuściła salę rozpraw. Wyznała jednak: – Jako człowiek prosiłam o wybaczenie za sprawienie bólu, za ten niedoskonały świat, w którym często nie można nawet przejść przez ulicę, żeby nie potrącić innego człowieka. Ale jako pisarka nie mogę, nie mam prawa prosić o wybaczenie za swoją książkę. Za prawdę?!25

Jak podkreśla Joanna Modrzejewska-Leśniewska, interwencja radziecka w grudniu 1979 roku kończy jeden etap w polityce międzynarodowej, a zarazem rozpoczyna kolejny. Udowadnia fiasko polityki Związku Radzieckiego, przyczynia się do upadku socjalistycznego imperium oraz wymusza na Stanach Zjednoczonych podjęcie innych działań i zdefiniowanie nowej polityki. Przynosi też wieloletnie konflikty w samym Afganistanie 26. To nie jest powód do 25

Ibidem, s. 281.

V. J. Modrzejewska-Leśniewska, Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947–1979, Warszawa 2009, s. 375–380.

26

24

chluby. Po dwudziestu czterech latach od napisania Ołowianych żołnierzyków prawda o działaniach wojsk radzieckich na terenie tego państwa nadal jest niewygodna. Ale jak się okazuje, nie jest to jedyna kłopotliwa prawda.

W październiku 2015 roku, kiedy Komitet Noblowski ogłasza laureatów literackiej Nagrody Nobla, świat dowiaduje się o Swietłanie Aleksijewicz i jej reportażach. 7 grudnia, na trzy dni przed wręczeniem nagrody, pisarka wygłasza mowę noblowską. Władze białoruskie odcinają się od Aleksijewicz i zapowiadają, że nie pojawią się na uroczystościach 27. Prorządowe gazety milczą, tylko w niezależnych publikuje się teksty dotyczące uhonorowania pisarki Nagrodą Nobla28. Reportażystka komentuje stanowisko władz w ten sposób: Jestem spokojna. Tego typu opinie to dla mnie nic nadzwyczajnego.

Nie wydawano moich książek, wyrzucano mnie z pracy za poglądy.

W moim kraju to normalne, że oskarża się autorów. Artystów i pisarzy, którzy otrzymują nagrody, nazywa się zdrajcami 29.

W połowie grudnia w mediach pojawia się informacja, że Aleksijewicz nie otrzyma tytułu „Bohatera Białorusi” – władze nie widzą podstaw do nadania pisarce tego wyróżnienia. „Nie stoję na tym podium sama. Są ze mną głosy, setki głosów. Zawsze mi towarzyszyły, od dzieciństwa” – tymi słowami Swietłana Aleksijewicz zaczyna mowę noblowską 30. Nawet jeśli te głosy leżą w cynkowych trumnach zakopane głęboko w ziemi albo żyją gdzieś na terenie byłego Związku Radzieckiego i nikt o nich nie pamięta.

27

V. Mowa Noblowska Swietłany Aleksijewicz. „Przegrana bitwa o odnowę ludzkości”, [internet:] http://wyborcza.pl/1,75475,19309601,mowa-noblowska-swietlanyaleksijewicz-przegrana-bitwy-o-odnowe.html, 22 XII 2015.

28 V. Przemysław Malinowski, Białoruska prasa milczy o Aleksijewicz, [internet:] http://www.rp.pl/Nagrody-Nobla/151219972-Bialoruska-prasa-milczy-oAleksijewicz.html, 22 XII 2015.

29 Noblistka: piszę, żeby dowiedzieć się, dlaczego tak nieciekawie żyjemy, [internet:] http://www.polskieradio.pl/13/921/Artykul/1554721,Noblistka-pisze-zeby-dowiedziecsie-dlaczego-tak-nieciekawie-zyjemy, 22 XII 2015.

30 Mowa Noblowska Swietłany Aleksijewicz. „Przegrana bitwa o odnowę ludzkości”, op. cit.

25

Bibliografia 1.

Aleksijewicz S., Ołowiane żołnierzyki, tłum. L. Wołosiuk, Wrocław 2007.

2.

Bazylow L.,Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Wrocław 2005.

3.

Modrzejewska-Leśniewska J., Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947–1979, Warszawa 2009.

4.

Smaga J., Rosja w 20 stuleciu, Kraków 2001.

Netografia 1.

Malinowski P., Białoruska prasa milczy o Aleksijewicz, [internet:] http://www.rp.pl/Nagrody-Nobla/151219972-Bialoruska-prasamilczy-o-Aleksijewicz.html, 22 XII 2015.

2.

Mowa Noblowska Swietłany Aleksijewicz. „Przegrana bitwa o odnowę ludzkości”, [internet:] http://wyborcza.pl/1,75475,19309601,mowanoblowska-swietlany-aleksijewicz-przegrana-bitwy-o-odnowe.html, 22 XII 2015.

3.

Nobel dla Białorusinki. Media Łukaszenki udają, że są ważniejsze sprawy, [internet:] http://www.polskieradio.pl/13/921/Artykul/1555818,Nobel-dlaBialorusinki-Media-Lukaszenki-udaja-ze-sa-wazniejsze-sprawy, 22 XII 2015.

4.

Noblistka: piszę, żeby dowiedzieć się, dlaczego tak nieciekawie żyjemy, [internet:] http://www.polskieradio.pl/13/921/Artykul/1554721,Noblistka-piszezeby-dowiedziec-sie-dlaczego-tak-nieciekawie-zyjemy, 22 XII 2015.

5.

Rosyjskie media: Z Ukrainy wracają do nas cynkowe trumny, [internet:] http://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/491054,rosyjskiemedia-z-ukrainy-wracaja-do-nas-cynkowe-trumny.html, 30 X 2015.

Agata Majewska Dymitr Szostakowicz i dychotomia jego twórczości na przykładzie dzieł propagandowych Był donos na Szostakowicza, że się z fiskusem nie rozlicza, a ściślej, że w corocznym PIT-cie zapomniał raz o jednej suicie.

Przyszli panowie w czarnych butach i mu zaczęli grzebać w nutach i wygrzebali mu, niestety, jeszcze smyczkowe trzy KWARTETY1.

Dymitr Szostakowicz, niezwykły bohater trudnej historii ZSRR, zmagał się przez całe życie z pętami radzieckiego systemu. Zarówno kompozytora, jak i jego przyjaciół – artystów – szczególnie dotknęła polityka kulturalna uzurpująca sobie prawo do dysponowania talentem twórcy i nakreślania kierunku jego rozwoju. Powyższy wiersz w wymowny sposób ukazuje stosunek radzieckiej władzy centralnej do sztuki, która została potraktowana jak użytkowa własność państwa – z każdego fragmentu utworu należało się rozliczyć.

Nie było miejsca na sztukę dla sztuki tj. dzieła o funkcji wyłącznie estetycznej.

Takie ograniczenie wybitnego umysłu musiało rodzić bunt i nieść za sobą poważne konsekwencje. Szostakowicz był zmuszony lawirować między realizacją swoich koncepcji i zamysłami władzy. Nie zawsze mu się to udawało. Wystarczyła drobna pomyłka i w jednej chwili trafiał do dantejskiego piekła. Po raz pierwszy wydarzyło się to w związku z operą Lady Macbeth mceńskiego powiatu. Zła ocena nastrojów rządzących bądź nieopanowana potrzeba kompozytora, żeby zaistnieć jako niezależny od władzy twórca, poskutkowała wywołaniem gniewu wodza Józefa Stalina, który został wyrażony w artykule prasowym pt. Chaos zamiast muzyki i zamieszczony w „Prawdzie”. Był styczeń

1

M. Rusinek, Dymitr Szostakowicz, [internet:] https://poema.pl/publikacja/201515dymitr-szostakowicz, 13 IX 2015.

1936 roku. Stalin gościł w Teatrze Wielkim, chcąc wysłuchać opery Lady Macbeth mceńskiego powiatu, odnoszącej sukcesy od dwóch lat. Ta wizytacja wbiła włócznię w serce wielkiego dzieła. Cytat z artykułu najlepiej obrazuje, dlaczego tak się stało: Ta muzyka stworzona została po to, aby zanegować operę, aby podobnie jak cała lewacka sztuka przeciwstawiać się prostocie, realizmowi, zrozumiałości obrazu i wadze słowa w teatrze. Jest to przeniesienie na grunt opery, a zatem i muzyki, najbardziej odrażających cech „meyerholdszczyzny”, i to w spotęgowanym stopniu. Jest to lewacki chaos zamiast prawdziwej, ludzkiej muzyki. Siłę muzyki zdolną porywać słuchaczy zaprzedano na rzecz drobnomieszczańskich i bezpłodnych prób formalistycznych, na rzecz pretensjonalnego silenia się na oryginalność za pomocą najtańszych środków. Ta zabawa może się źle skończyć2.

W efekcie twórczość kompozytora została wykluczona z życia kulturalnego ZSRR. Przypuszczono także atak na kolejne dzieła Szostakowicza, potępiając m.in. balet Jasny Strumień, oraz zaczęto odmawiać jego muzyce pożyteczności3. Zważając na okres wielkiej czystki i biorąc pod uwagę fakt, że artysta został zaliczony do „wrogów ludu”, nietrudno sobie wyobrazić, jaki koszmar przeżywał. W tym czasie w wyniku oskarżeń władzy zginęli zaprzyjaźniony z kompozytorem Michaił Tuchaczewski oraz Nikołaj Żylajew. Szostakowicz spodziewał się najgorszego. Przez wiele miesięcy każdej nocy oczekiwał na przyjazd NKWD. Pozostawanie w stanie permanentnego strachu odcisnęło piętno na jego psychice. „Przez prawie cztery dziesięciolecia – aż do śmierci – będzie widział siebie jako zakładnika, człowieka skazanego” 4.

Warunki polityczne zmusiły Szostakowicza do przyjęcia taktyki chroniącej przed represjami. Przyrównać ją można do gry w szachy. Każdy ruch artysty,

2

K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego czasy, Warszawa 1999, s. 143.

Ibidem, s. 145.

4 S. Wołkow, Szostakowicz i Stalin, Warszawa 1989, s. 16; cyt. za: M. Wieczorek, Postawa twórcza Dymitra Szostakowicza, czyli o tym, jak strach staje się kanonem nowej estetyki, [internet:] http://meakultura.pl/publikacje/postawa-tworcza-dymitraszostakowicza-czyli-o-tym-jak-strach-staje-sie-kanonem-nowej-estetyki-35, 13 IX 2015.

3

28

który nie był zgodny z zamierzeniami władzy, stawiał go na pozycji zagrożenia życia i twórczości; dlatego umiejętnie manewrował między swoimi oczekiwaniami wobec własnej twórczości a żądaniami przywódców państwa. Pionkami obu stron były utwory kompozytora – te zamawiane przez władze, programowe, przeciwstawione dziełom powstałym w wyniku samodzielnej inwencji twórczej artysty. Likwidacja Szostakowicza wiązałaby się z utratą wszystkich pionków, także tych tworzonych na potrzeby władzy, którymi mogła rozgrywać partie ze społeczeństwem. Szostakowicz powinien zatem starać się zachować równowagę w grze po to, aby z jednej strony być pożytecznym dla władzy, komponując na jej zamówienie, a z drugiej strony, by móc zachować tożsamość twórczą. Przekroczenie którejś z tych granic skutkowałoby śmiercią ciała lub indywidualności twórczej.

Znamiennym jest fakt, że dychotomię twórczości Szostakowicza zauważa się również wewnątrz samych dzieł propagandowych, ujawniających w zawoalowany sposób poprzez swoje cechy stosunek twórcy do tego rodzaju artyzmu.

Pierwszym utworem, który należy przywołać dla egzemplifikacji problemu, jest II Symfonia z 1929 roku, pierwotnie nazywana Dedykacją Październikowi.

Przez znawcę i kompozytora muzyki klasycznej Krzysztofa Meyera wysoko ocenione zostały zarówno początek utworu, jak i jego rozwinięcie, w którym różnymi środkami muzycznego wyrazu autor stopniowo zagęszcza fakturę, dając w końcu „niepospolity efekt brzmieniowy w postaci rozedrganej plamy brzmieniowej, chciałoby się rzecz – ruchomego klasteru”5. Wyjątkiem jest ostatni, czwarty epizod Symfonii. Stanowi on część wokalną, wykonywaną przez chór, opartą na wierszu agitacyjnym Aleksandra Biezymienskiego 6.

Ten fragment ma jednoznaczną, programową wymowę odartą z jakiegokolwiek kunsztu artystycznego. W pewnych momentach chór już nawet nie śpiewa, lecz skanduje propagandowe hasła z wiersza 7, który tak bardzo nie spodobał się Szostakowiczowi. Symfonia święciła triumfy aż do połowy lat 30., a więc okre5

K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego…, op. cit., s. 79.

A. Biezymienski, Październik, [internet:] https://en.wikipedia.org/wiki/Symphony_No._2_(Shostakovich), 13 IX 2015.

7 K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego…, op. cit., s. 79.

6

29

su, kiedy zmodyfikowano politykę kulturalną kraju, a kompozytor popadł w niełaskę w związku z operą Lady Macbeth mceńskiego powiatu. Sołomon Wołkow zauważył, że II Symfonia należy do grona najzimniejszych utworów artysty8. Kompozytor nie wszedł z dziełem w głębszą relację. Było to prawdopodobnie spowodowane tym, iż tworzył je na zamówienie władz, w związku z czym musiał wywiązać się z pewnych odgórnych uregulowań, które nie zawsze akceptował. Ponadto był to dla niego przede wszystkim sposób na zarobek i tymczasowe zaspokojenie żądań władz wobec jego twórczości. Dzieło zaciekawia do momentu, w którym Szostakowicz jest zmuszony wpleść w nie zupełnie niesatysfakcjonujący go utwór propagandowy Biezymienskiego, wymuszając na sobie kompromis z władzą radziecką.

Kolejnym utworem kompozytora z zauważalnym rozdźwiękiem między jego częściami jest III Symfonia nazywana Pierwszomajową. Wykonana w grudniu 1932 roku w Stanach Zjednoczonych nie zyskała przychylnej opinii krytyków, przeciwnie, zarzucono jej bezduszność i określono jako „dziwaczną mieszaninę pospolitego złego smaku i talentu sprowadzonego na manowce”9.

Krytyka amerykańska była surowa również z powodu niezrozumienia propagandowego charakteru dzieła – a może buntowała się właśnie przeciwko tej jego właściwości? Udane i atrakcyjne elementy utworu dostrzegł Mikołaj Miaskowski: „[…] jest to dzieło trudne wykonawczo, a prócz tego ma zakończenie w postaci zupełnie nieciekawego chóru. Ale są tam i interesujące kawałki” 10 oraz Krzysztof Meyer, który docenił dowcip, zmienną harmonię i wzrastający pęd11. Tempo Symfonii z każdą chwilą rośnie, rozpoczynając się od wesołego, energicznego marszu pierwszomajowego i stopniowo przechodząc w niewyobrażalny, bezwolny i chaotyczny pęd przywodzący na myśl postacie z czechosłowackiego filmu Diamenty nocy, którego fabuła opowiada o losach dwóch Żydów znajdujących się w sytuacji skrajnego zagrożenia – po ucieczce z transportu śmierci bohaterowie biegną przez las, próbując ujść przed pościgiem.

8

S. Wołkow, op. cit., s. 82.

K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego…, op. cit., s. 100.

10 Ibidem, s. 100.

11 Ibidem.

9

30

Jednak dzieło Szostakowicza w pewnym momencie przechodzi transformację.

Niepokojący pęd zmienia się w beznamiętny marsz. Możliwe, że w ten sposób kompozytor chciał ukazać zobojętnienie społeczeństwa radzieckiego, zubożenie intelektualne i wywyższanie prostoty, pod którą tak naprawdę kryło się prostactwo, a więc to, do czego doprowadza władza radziecka. Do Symfonii Pierwszomajowej, podobnie jak do Dedykacji Październikowi, „doczepiony” został rozdział chóralny wraz z wierszem Siemiona Kirsanowa 12. Spełnia on również taką samą rolę, a mianowicie miał zadowalać władzę i podkreślać propagandowy charakter utworu zgodny z odgórnie narzuconymi wymogami.

Cel został osiągnięty, ponieważ kierownictwo ZSRR przyjęło dzieło entuzjastycznie. Jednak już w połowie lat 30. zarzucono mu, tak jak II Symfonii, abstrakcjonizm oraz formalizm i zaniechano wykonywania.

Istotnym jest fakt, że Symfonia Pierwszomajowa, mająca odzwierciedlać pozytywne nastroje towarzyszące świętu, przewrotnie powstała w czasie, który był pozbawiony radości. Na roku 1929 w ZSRR swe piętno odcisnęły: rozpoczęcie procesu kolektywizacji, rozprawa z chłopami uznanymi za kułaków, likwidacja opozycji, czystki w aparacie administracyjnym oraz tworzenie nowych wzorców dla przedstawicieli świata kultury – zażądano m.in. bezspornej jednomyślności i zgodności z wyznacznikami władzy; w innym wypadku groziło twórcy uznanie go za „obcego ideologicznie”.

Najciekawszy jednak zabieg Szostakowicza to skomponowanie pesymistycznego i niepokojącego w ogólnym wyrazie utworu przy wcześniejszym wskazaniu na jego radosny i entuzjastyczny charakter oraz zapowiedzenie jego roli w przekazaniu „nastroju święta pokojowego budownictwa”13. Był to chwyt kilkakrotnie przez niego wykorzystywany w celu wprowadzenia w błąd kontroli państwowej oraz uśpienia jej czujności, podobnie jak użycie poprawnych politycznie fragmentów poezji propagandowej i innych środków wyrazu kojarzonych z proletariackim trudem pracy, choćby imitacji wycia syren fabrycznych. W głębszych warstwach utworu kryło się coś zgoła odmiennego – posta12 13

S. Wołkow, op. cit., s. 90.

Ibidem.

31

wa wroga podporządkowywaniu twórczości schematom, jednomyślności i utylitarności. Szostakowicz walczył w sposób mocno zawoalowany z takim pojmowaniem oraz wykorzystywaniem sztuki, co wpływało na powstawanie kontrastów wewnątrz jego utworów propagandowych, które miały zadowolić dwóch sprzecznych ideowo odbiorców – twórcę i władzę. Rozdarcie, do jakiego zmuszał się artysta, było konieczne dla uzyskania równowagi między wymogami władzy a zachowaniem własnej tożsamości. Brak aprobaty rządzących mógł skończyć się zakazem tworzenia bądź fizyczną destrukcją, zaś zaprzedanie się ideologii komunistycznej i komponowanie tylko dla celów utylitarnych najprawdopodobniej doprowadziłoby do śmierci Szostakowicza jako twórcy.

Doświadczył takiej tragedii poeta Włodzimierz Majakowski, który podczas pobytu we Francji w 1929 roku na oznajmienie Jurija Annienkowa, że ten nigdy nie wróci do bolszewickiej Rosji, ponieważ chce być malarzem, odpowiedział następująco: „A ja wracam… ponieważ już dawno przestałem być poetą […]. Teraz jestem… urzędnikiem” 14.

Charakter dzieł propagandowych Szostakowicza można wytłumaczyć również inaczej – jako efekt odważnych i nowatorskich posunięć muzycznych.

Pomimo iż miały one wbudowany określony nośnik ideologiczny, ich forma była rezultatem nieskrepowanej inwencji twórcy. Na tym polu kompozytor rekompensował sobie narzucone ograniczenia. W II Symfonii wprowadził on 13-głosowe fugato, rozszerzające podejście do problemów polifonii, natomiast na początku dzieła poprzez eksperymentalne rozwiązania udało mu się uzyskać efekt szumu, z którego wyłaniają się pojedyncze głosy15. Za to w III Symfonii zrealizował inny nowatorski pomysł, mianowicie stworzył dzieło w taki sposób, aby nie powtarzał się w nim żaden temat. Inspiracją dla tego typu idei były prawdopodobnie prace, które komponował na potrzeby filmów, również odznaczające się zmiennością epizodów16. Na temat nowatorskości dzieła Szostakowicza wypowiedział się inny wybitny muzykolog radziecki Borys Asafiew:

14

K. Meyer, Szostakowicz, Kraków 1986, s. 49–51.

Ibidem.

16 Ibidem.

15

32

Była to prawdopodobnie jedyna próba [w tamtych latach – K.M.] stworzenia nowego typu symfoniki, wywodzącego się z dynamiki rewolucyjnej, z oratorskiej atmosfery i intonacji17.

Kolejnym utworem Szostakowicza o mocnym wydźwięku propagandowym jest VII Symfonia zwana Leningradzką. Jednak różni się ona zasadniczo od poprzednio omówionych, nie została bowiem stworzona na zamówienie władz, lecz wynikła z wewnętrznych potrzeb kompozytora.

Pracę nad utworem rozpoczął 19 lipca 1941 roku, niedługo po wkroczeniu hitlerowskich wojsk w granice Związku Radzieckiego. Przebywał on wówczas w Leningradzie. Początkowo zdecydował się wstąpić do wojska, lecz nie chciano go wcielić ze względu na rolę jaką odgrywał w kulturze. Udało mu się jednak wydłużyć okres pobytu w Leningradzie, podczas gdy innych wybitnych kompozytorów ewakuowano na Wschód. Cel symfonii Szostakowicz zawarł w jednej ze swoich wypowiedzi, ukutej po ukończeniu utworu: Chciałem stworzyć dzieło o naszych ludziach, którzy stają się bohaterami, walcząc w imię zwycięstwa nad wrogiem… Pracując nad nową symfonią, myślałem o wielkości naszego narodu, o jego bohaterstwie, o wspaniałych humanistycznych ideach, o ludzkich wartościach, o naszej zachwycającej przyrodzie, o ludzkości, o pięknie. […] Naszej walce z faszyzmem, naszemu niewątpliwemu zwycięstwu nad wrogiem, mojemu rodzinnemu miastu Leningradowi poświęcam swoją VII Symfonię18.

Symfonia została skomponowana za pomocą uproszczonego języka muzycznego, aby mogła dotrzeć do jak najszerszego kręgu odbiorców, spełniała zatem podstawowy warunek stawiany przez władzę radziecką. W czasie zagrożenia miała mobilizować i podnosić na duchu oraz zapalać do walki i obrony ojczyzny przed najeźdźcą. Poprzez swoje dzieło Szostakowicz stał się niejako wodzem prowadzącym swój lud na wroga, dając mu natchnienie oraz oręż wiary we własne możliwości. Ukazuje to, iż kompozytor musiał kreślić wyraź17 18

Ibidem.

K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego…, op. cit., s. 178.

33

ną granicę między władzą państwową a obywatelami, ponieważ pomimo doznanych krzywd był zdolny wznieść się ponad własne cierpienie i zjednoczyć z ludem rosyjskim we wspólnej walce o swój dom. Szostakowicz pretendował do roli wieszcza narodu, druida rosyjskości. VII Symfonia należy do jego najbardziej rozbudowanych dzieł, co obrazuje zaangażowanie twórcy na etapie powstawania utworu, natomiast wyraz każdej części potwierdza wielkie znaczenie, jakie artysta przypisywał dziełu. W poszczególnych jego fragmentach zilustrował przebieg wojny, poczynając od posępnej ilustracji nawałnicy hitlerowskiej w pierwszym fragmencie – karykaturalnej wizji przechodzącej dramatyczny rozwój – aż do momentu wybrzmienia najsilniejszych i porywających dźwięków ośmiu waltorni, sześciu trąbek, sześciu puzonów i tuby19. Natomiast druga część, jak określił sam Szostakowicz: […] jest lirycznym, bardzo delikatnym intermezzem. Nie zawiera ona ani programu, ani konkretnych obrazów, jak poprzednia. Jest w niej trochę humoru (nie mogę bez niego!); Szekspir doskonale znał wartość humoru w tragedii, wiedział, iż nie można cały czas trzymać słuchacza w napięciu20.

VII Symfonia okazała się arcydziełem. Została skomponowana w celu wyrażenia tragicznych wydarzeń wstrząsających krajem. Była wymierzona przeciwko zewnętrznemu zagrożeniu. Paradoksalnie jednak to właśnie wróg spoza ZSRR umożliwił Szostakowiczowi pełne, nieskrępowane oddanie nagromadzonych i cenzurowanych przez władze radzieckie emocji twórczych. Pokazanie ich rządzącym było oczywiście niebezpieczne i zupełnie niemożliwe. Jest to wyjątkowa symfonia propagująca jednocześnie idee pożądane wówczas przez władze, jak i angażujące samego twórcę, dlatego też w utworze nie dostrzeżemy rozbieżności występujących we wcześniejszych symfoniach propagandowych. Był to jedyny moment takiej harmonii między zamiarami kompozytora oraz władzy.

Zanim jednak doszło do powstania trzyczęściowego utworu, Szostakowicz musiał zmagać się z pracą w trudnych warunkach oblężenia. Niesłychanym jest 19 20

Ibidem, s. 180.

Ibidem.

34

fakt, że czas zagrożenia sprzyjał twórcy. Skomponował wówczas najważniejsze części swojego dzieła. Szostakowicz wiedział, jak to jest znaleźć się w oblężonej twierdzy – tak mógł czuć się przez wszystkie lata kontrolowania i atakowania przez władze radzieckie. Wróg wewnętrzy niszczył go o wiele bardziej, ponieważ miał w pewnym zakresie władzę nad jego twórczością oraz jej odbiorcami. Zewnętrzne zagrożenie natomiast było łatwe do zidentyfikowania, występowało bez kamuflażu i podejmowało otwartą, zbrojną agresję, przeciwko której można było z pełnym impetem wystosować wszystkie działa wszelkich kalibrów, w tym najdonioślejszą i przekraczającą granice państw oraz oceanów VII Symfonię.

Dla zilustrowania atmosfery pracy Szostakowicza nad utworem warto przytoczyć fragment z notatek Waleriana Bogdanowa-Bieriezowskiego, który odwiedził kompozytora w celu wysłuchania próby wykonania fortepianowego symfonii: Nagle z ulicy dobiegły nas przeraźliwe wycia syren; skończywszy grać pierwszą część, kompozytor niezwłocznie zajął się więc ewakuacją żony i dzieci do schronu, sam jednak nie chciał przerywać gry. Przy wtórze głuchych eksplozji dział przeciwlotniczych przedstawiał nam drugą część i pokazywał szkice trzeciej, a potem raz jeszcze zagrał wszystko od początku do końca. Wracając z dzielnicy Piotrogrodzkiej, widzieliśmy łunę – ślad niszczycielskiej roboty powietrznych barbarzyńców. Przepełnieni wrażeniami muzycznymi, szlachetnym patosem nowej Symfonii, szczególnie ostro odczuliśmy bezsens tego, co się działo wokół nas21.

Na początku października 1941 roku Szostakowicz musiał ewakuować się wraz z rodziną z zagrożonego miasta do Kujbyszewa, gdzie w grudniu ukończył partyturę. Rozpoczęły się przygotowania do premiery. Wymagała ona wielu wysiłków ze względu na rozmiary utworu. By mogła się odbyć, ściągnięto z frontu walczących muzyków. Premiera miała miejsce w moskiewskim Teatrze Wielkim. Stamtąd Symfonia trafiła na sale koncertowe Stanów Zjednoczonych. Jednak najbardziej godnym zapamiętania miejscem, w którym utwór wykonano, był Leningrad. Szostakowiczowi bardzo zależało na tym, żeby 21

Ibidem, s. 181.

35

właśnie tu zagrano VII Symfonię. Transmitowana przez każdą radziecką stację stała się najsilniejszym bodźcem propagandowym spośród wszystkich stworzonych na potrzeby wojny. Była wydarzeniem zarówno artystycznym, jak i politycznym, ponieważ warunki, w jakich powstała i została wykonana, pozwoliły jej wznieść się na niebotyczne wyżyny, do czego prawdopodobnie nie doszłoby w innej atmosferze. Doskonałe zsynchronizowanie sytuacji państwa, nastrojów społeczeństwa, oczekiwań władz, a także wewnętrznych potrzeb kompozytora pozwoliło na stworzenie dzieła niezwykle nośnego i nadającego twórcy miano geniusza22.

Koniec II wojny światowej położył kres pewnemu współgraniu Szostakowicza, władz radzieckich oraz społeczeństwa. O ile VIII Symfonia, skomponowana jeszcze w czasie trwania działań wojennych, nadal zachowywała zgodność interesów, o tyle IX Symfonia pokazała coś zgoła odmiennego. Od artysty oczekiwano podkreślenia swoim geniuszem kompozytorskim sukcesu wojennego ZSRR. Twórca przez dłuższy czas zapewniał, że nad takim właśnie utworem pracuje. Zaskoczeniem było, kiedy IX Symfonia okazała się krótkim utworem skomponowanym prawdopodobnie w ciągu kilku dni, pozbawionym patosu i wzniosłych treści, jakich od niej żądano. Szostakowicz był tu zupełnie sobą i nie próbował w żaden sposób oszukiwać władz poprzez dodanie propagandowego fragmentu dla ich zadowolenia. Pokazał, że dla niego wojna w żadnym wypadku nie dobiegła końca i nie ma powodów do radości, ponieważ najważniejszy konflikt odbywa się wewnątrz tkanki państwowej, jego kresu zaś próżno było wyglądać23.

Miecz Damoklesa zawisł nad artystą w 1949 roku, kiedy oskarżono go o formalizm, a jego twórczość zniknęła z repertuarów. Rezolucja partyjna O operze Wielka Przyjaźń24 na kilka lat zepchnęła na ubocze twórczość Szostakowicza i innych źle postrzeganych kompozytorów. Artyście zarzucono „abstrakcyjność języka, częste przedstawianie wyobrażeń i uczuć obcych radziec22

Ibidem, s. 183–186.

Ibidem, s. 201–207.

24 Ibidem, s. 212.

23

36

kiej sztuce realistycznej, ekspresjonistyczne konwulsje”25. W związku z takim obrotem sytuacji X Symfonię Szostakowicz stworzył dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku, stosując przystępniejsze środki wyrazu. Kompromis jednak nie ochronił go przed atakami ze strony krytyki, chociaż pojawiało się też wiele głosów pochwały. A gra kompozytora z władzą w walce o swoją tożsamość twórczą i z obawy przed którymś z wymiarów unicestwienia będzie mocno przebrzmiewała do końca jego życia w 1975 roku.

Bibliografia 1.

Курышева Т., Театральность и музыка, Москва 1984.

2.

Meyer K., Dymitr Szostakowicz i jego czasy, Warszawa 1999.

3.

Meyer K., Szostakowicz, Kraków 1986.

4.

Szostakowicz D., Z pism i wypowiedzi, wyb. i oprac. K. Meyer, Kraków 1979.

5.

Wołkow S., Szostakowicz i Stalin, Warszawa 2006.

6.

Žižek S., Dolar M., Druga śmierć opery, Warszawa 2008.

Netografia 1.

Biezymienski A., Październik, [internet:]

2.

https://en.wikipedia.org/wiki/Symphony_No._2_(Shostakovich), 13 IX 2015.

3.

Rusinek M., Dymitr Szostakowicz, [internet:] https://poema.pl/publikacja/201515-dymitr-szostakowicz, 13 IX 2015.

4.

Wieczorek M., Postawa twórcza Dymitra Szostakowicza, czyli o tym, jak strach staje się kanonem nowej estetyki, [internet:] http://meakultura.pl/publikacje/postawa-tworcza-dymitraszostakowicza-czyli-o-tym-jak-strach-staje-sie-kanonem-nowejestetyki-35, 13 IX 2015.

25

Ibidem, s. 214.

37

Dawid Mrowiec Narodziny terroryzmu islamskiego w Rosji Mało jest państw, które w takim stopniu jak Rosja zostały przesiąknięte grozą zrodzoną przez terror. Przez wieki ludność przerażało 1 najpierw państwo, które chciało wyegzekwować swoją, często trudną do przyjęcia przez społeczeństwo, wolę (przykład: państwo Czyngis-chana czy Rosja doby Ivana IV), później zaś zdeterminowane grupy stawiające się w opozycji do potężniejszego bytu i jego aparatu wykonawczego (m.in. dziewiętnastowieczny terroryzm narodnicki).

Wiek XX to z kolei czas aktywności zarówno państwa („czerwona machina terroru” radzieckiej Rosji), jak i jego o wiele słabszych kontestatorów – wszelakiej maści przeciwników ideologicznych i politycznych. Rosja poradziecka powszechnie jest kojarzona z terrorem rozsiewanym przez zmagające się z nią partyzanckie grupy Czeczenów. Stawką tej walki była niepodległość republik butnych górali, a jej chronologiczną „areną” niemal całe lata dziewięćdziesiąte XX wieku i początek obecnego stulecia. Mało kto jednak świadomy jest występowania w Rosji fenomenu odgrywającego we współczesnej historii terroru rolę bezsprzecznie pierwszoplanową – mowa tu o terroryzmie islamskim.

Współczesna Rosja to jeden z najbardziej zagrożonych terroryzmem krajów świata. Institute for Economics and Peace w rankingu Global Terrorism Index z 2015 roku umieścił ją na wysokiej 23 pozycji 2. Z krajów europejskich większe zagrożenie aktami terroryzmu występuje dziś jedynie na mocno zdestabilizowanej przez polityczny kryzys Ukrainie. Niemniej jednak jeszcze do niedawna, a dokładniej do wybuchu konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, Federacja Rosyjska mogła „cieszyć się” pozycją hegemona w tych niechlubnych statystykach, a zdecydowaną większość aktów terroru, zapewniających jej tak wysoką pozycję, czyniły islamskie organizacje terrorystyczne.

Terroryzm islamski w Rosji ma wyjątkowo krótką historię. Fakt ten może częściowo tłumaczyć zarówno niemal zupełny brak wiedzy społeczeństwa o istnieniu tego zjawiska, jaki ubogi zakres opracowań naukowych, które jeśli 1

Z języka łacińskiego terrere oznacza właśnie „przerażać”.

Global Terrorism Index 2015, [internet:] http://static.visionofhumanity.org/sites/default/files/2015%20Global%20Terrorism%20I ndex%20Report_5.pdf, 21 XII 2015.

2

38

już się zdarzają, to traktują jedynie o niewielkim wycinku z całości problemu.

Wpływ na rozwój islamistycznych ruchów na ziemiach Federacji Rosyjskiej, odwołujących się w swej działalności do przemocy, miało wiele czynników o zróżnicowanym charakterze. Celem tego artykułu jest próba krótkiego przedstawienia najistotniejszych determinantów powstawania dżihadystycznych organizacji w największym kraju świata3.

Kształtowanie podłoża sprzyjającego rozwojowi ekstremistycznych postaw wśród rosyjskiej ludności rozpoczęło się najpóźniej wraz z wypowiedzeniem przez Republikę Czeczeńską posłuszeństwa Moskwie, pragnącej zjednoczyć pod swoim zarządem rozczłonkowane po rozwiązaniu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich elementy składowe radzieckiego państwa. Wtedy to wolna od polityczno-administracyjnej zależności, mała północnokaukaska kraina stała się doskonałym miejscem dla wszystkich ludzi określanych mianem „wyjętych spod prawa”. Do Czeczenii zaczęli przybywać członkowie zorganizowanych grup przestępczych, pospolici kryminaliści, rozmaici dysydenci, religijni radykałowie, a także innego rodzaju banici szukający nowego miejsca na Ziemi, które zapewniłoby im spokój i sprzyjające warunki do realizacji swych celów. Pośród nich, upraszczając, znalazły się trzy grupy, które odegrały trudną do przecenienia rolę w narodzinach terroryzmu islamskiego w Rosji. Są to:

  

wojownicy globalnego salafickiego dżihadu; islamscy duchowni rozpowszechniający salafizm i wahabizm; przedstawiciele afgańskiej Al-Kaidy.

Wraz z brutalną, częstokroć ocierającą się o terror, polityką Moskwy przyczyniły się one do powstania środowiska zapewniającego wzrost i rozwój krwawemu fenomenowi4.

3

Trzeba tutaj zastrzec, iż w artykule autor abstrahuje od wielu innych czynników, które w narodzinach omawianego fenomenu odegrały rolę poboczną czy uzupełniającą. Zaliczyć do nich możemy m.in. obie wojny rosyjsko-czeczeńskie, postrzegane jako swoista sytuacja graniczna dla doświadczających ich społeczności, prowadzące do większej podatności jednostek na idee i postawy radykalne.

4 Do takich wniosków doszedł autor niniejszego artykułu, badając temat terroryzmu islamskiego w Rosji na potrzeby pracy dyplomowej pt. Terroryzm islamski w Rosji napisanej pod kierunkiem prof. nadzw. dr. hab. Joachima Dieca w ramach seminarium 39

Krótka charakterystyka każdej z trzech wspomnianych grup pozwoli na lepsze zrozumienie złożoności omawianego w artykule zjawiska, a także uświadomi, jak płynne granice występują między wpływami każdej z nich i rozwojem rosyjskiego terroryzmu islamskiego.

By przybliżyć istotę pierwszej z grup, najlepiej przywołać jedną z tych postaci, które uważane są za najważniejsze w procesie nawiązywania współpracy pomiędzy światem ekstremistycznego islamu a przejawiającymi inklinację do radykalizmu osobami z Północnego Kaukazu. Postać ta – okrzyknięta przez rosyjską propagandę jednym z najniebezpieczniejszych islamskich terrorystów na świecie i numerem dwa, po Osamie bin Ladenie, Al-Kaidy – to tajemniczy i bezwzględny mudżahedin, emir Chattab. Ten pochodzący z zamożnej rodziny Jordańczyk5 studiował w Stanach Zjednoczonych. Szybko jednak porzucił naukę za oceanem, by przystąpić do świętej wojny, jaką część islamskich duchownych wypowiedziała Związkowi Radzieckiemu po jego inwazji na Afganistan (w grudniu 1979 roku). Tam mentorem kształtującego się pod względem religijnym i militarnym Chattaba został twórca Al-Kaidy – Abdullah Azzam (który notabene był również mistrzem bin Ladena) 6. Po okresie szkoleń i indoktrynacji młody Jordańczyk wyjątkowo chętnie uczestniczył w działaniach zbrojnych, podczas których odznaczał się ponadprzeciętnym – nawet jak na to środowisko – fanatyzmem i graniczącą z szaleństwem brawurą. Zakończenie radzieckiej interwencji wywołało u Chattaba, jak i u jemu podobnych orędowników świętej sprawy, pewnego rodzaju psychiczny wstrząs. Zazwyczaj bardzo młodzi ludzie utracili cel porządkujący ostatnie kilka lat ich życia, a nawet sens ich egzystencji. Co więcej, powrót do domów i dawnego życia był raczej niemożliwy. Jedyne co młodzi mudżahedini mogli w tej sytuacji zrobić, to znaleźć nowy punkt na mapie świata, gdzie dałoby się toczyć walkę w imię Allacha. naukowego w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu w roku akademickim 2014/2015.

5 Przynajmniej jeśli chodzi o kwestię obywatelstwa, gdyż tak naprawdę urodził się na terytorium Arabii Saudyjskiej.

6 W. Jagielski, Chattab – Koczownik świętej wojny, [internet:] http://basajew.blog.pl/2002/05/08/chattab-koczownik-swietej-wojny/, 22 XII 2015.

40

Chattab po działaniach na kilku różnych frontach (m.in. w Kaszmirze i Tadżykistanie) trafił na niecieszący się zbytnim zainteresowaniem wśród mudżahedinów Kaukaz. To tam Czeczeni – naród od wieków wyznający islam – toczyli wojnę o niepodległość swej republiki, a ich przeciwnikami byli znani mu już Rosjanie. Chattab przybył do tej górzystej krainy wraz z dwudziestoma swoimi ludźmi, wśród których byli Arabowie, Pasztuni, Ujgurzy, Uzbecy i Tadżykowie7. Jordańczyk i jego wojownicy walczyli pod dowództwem kilku komendantów polowych, ale najbardziej przypadli do gustu słynnemu Szamilowi Basajewowi (z pewnością połączyło ich zamiłowanie do ryzyka). Chattab – doświadczony „koczownik świętej wojny” – cieszył się coraz większym szacunkiem czeczeńskich żołnierzy, a jego rola w środowisku partyzanckim ciągle rosła. Stawał się osobą, którą wielu chciało naśladować, swoistym autorytetem – był bezwzględny dla wrogów, lecz nie zapominał o Bogu i należnej mu czci. Postać Chattaba oddziaływała także na Basajewa. Możliwe, że ta relacja była jednym z czynników, które, obok poczucia beznadziejności sprawy czeczeńskiej niepodległości, zwróciły Basajewa w stronę islamizmu (a wraz z nim część środowisk partyzanckich).

Koneksje emira Chattaba pozwoliły stworzyć system szkoleń mający przygotować chętnych do akcji zbrojnych zarówno o charakterze symetrycznym, jak i – przede wszystkim – niesymetrycznym8. W tym celu na Kaukazie zaczęły powstawać „akademie partyzantki”. Najsłynniejsza działała w Serżenjurcie i oferowała rekrutom dwa moduły szkoleniowe: kurs podstawowy (trwający około trzech miesięcy) i kurs zaawansowany (obejmujący okres półrocznego treningu)9. Wykładowcy tej niezwykłej „akademii umiejętności” pochodzili z Arabii, Afganistanu, Sudanu i Algierii oraz mogli pochwalić się bogatym doświadczeniem bojowym, a także pełnym oddaniem sprawie10. Z kolei szeregi absolwentów zdominowane były przez mieszkańców kaukaskich republik, choć 7

Ibidem.

Do tego typu aktywności zalicza się m.in. sposoby rażenia przeciwników charakterystyczne dla działalności terrorystycznej.

9 W. Jagielski, Wieże z kamienia [ebook], Warszawa 2008, s. 3049.

10 Ibidem, s. 3051.

8

41

nierzadko szkolono w nich również obywateli sąsiednich państw (m.in. Gruzinów czy Azerów). Całe przedsięwzięcie szkoleniowo-organizacyjne zaowocowało nie tylko nabyciem przez znaczą liczbę zdesperowanych mężczyzn umiejętności zabijania, ale także nawiązaniem wielu nowych znajomości oraz utworzeniem kanałów komunikacji pozwalających w przyszłości na przepływ pieniędzy, broni i równie niebezpiecznej ideologii – salafizmu11.

Kolejną grupę mającą duży wpływ na powstanie i rozwój terroryzmu islamskiego w Rosji stanowią koryfeusze salafizmu i wahabizmu. Oba te nurty sunnizmu, często ze sobą mylone ze względu na liczne podobieństwa, zaczęły rozwijać się na terenie kaukaskich republik już od lat siedemdziesiątych XX wieku, jednak dopiero początek lat dziewięćdziesiątych tegoż stulecia pozwolił na upowszechnienie się tych form islamu. Pomimo radykalnie fundamentalistycznej orientacji, jaką przejawiały, stały się one wtedy jedynie elementem pokojowego sprzeciwu młodego pokolenia wobec zastanej rzeczywistości (niedającej szans na awans społeczny czy w ogóle na polepszenie warunków bytowych w północnokaukaskich społecznościach zdominowanych przez głęboko zakorzenione układy i kliki) 12. Ten pokojowy rozwój salafizmu i wahabizmu – nurtów zawierających duży potencjał inspiracji do działań legitymizujących przemoc religijno-polityczną – nie trwał zbyt długo. Coraz częściej pojawiały się osoby nawołujące do całkowitej życiowej reorientacji i zmiany swojego systemu odniesień aksjologicznych na zgodny z purytańsko pojętym islamem. Głosiciele tej religijnej rewolucji przybywali na Kaukaz przeważnie z krajów Bliskiego Wschodu: część z nich stanowili młodzi tubylcy powracają-

11

Osoby zainteresowane szczegółami dotyczącymi uczestnictwa tzw. „koczowników świętej wojny” w konflikcie rosyjsko-czeczeńskim powinny zapoznać się ze wspomnieniami A. Collinsa, który brał w nim czynny udział jako ochotnik-mudżahedin. Jego historia wzbogacona jest wieloma refleksjami czynionymi z perspektywy czasu (po rozpoczęciu współpracy z amerykańskim wywiadem), co pozwala autorowi na krytyczne uwagi dotyczące współczesnego środowiska islamistycznego, ale także na krytycyzm wobec zachodnich sił bezpieczeństwa, predestynowanych do szeroko pojętej walki z terroryzmem. V. A. Collins, Mój dżihad [ebook], Ustroń 2013.

12 M. Falkowski, Podstawowe informacje o Dagestanie, [internet:] http://www.kaukaz.net/cgi-bin/blosxom.cgi/polish/dagestan/dagestan_info, 22 XII 2015.

42

cy na ojczyste tereny po kilkuletnim pobycie na arabskich uczelniach; inni byli wysłannikami islamskich fundamentalistycznych organizacji (niekoniecznie terrorystycznych) pragnących prowadzić działalność prozelityczną; do ostatniej grupy zaliczali się mudżahedini biorący udział w międzynarodowym dżihadzie (nie można lekceważyć wpływu tych ludzi na religijną formację przyszłych radykałów z rosyjskich terenów).

Istotą propagowanego przez bliskowschodnich duchownych salafizmu (gdyż to on jest zarówno nurtem dominującym na terenie Rosji, jak i pierwowzorem w stosunku do wahabizmu) jest powrót do źródeł pierwszej ummy13, stworzonej przez samego proroka Muhammada. Zdaniem fundamentalistów można to osiągnąć jedynie dzięki odrzuceniu wszelkich późniejszych naleciałości zniekształcających prawdziwą drogę do Boga. Dlatego też salafici odrzucają m.in. kult świętych oraz wszelkie próby obrazowania Allacha 14. Ponadto bardzo restrykcyjnie pojmują oni dogmat monoteizmu, przez co chrześcijańska wiara w Trójcę Świętą jest dla nich jednym z przejawów grzeszności tej konfesji (wizja Boga w trzech postaciach to, ich zdaniem, jawny politeizm). Dodatkowo salafici zwracają baczną uwagę na wszelkie praktyki religijne, pilnując skrupulatności wiernych w ich wypełnianiu. Pojęciem niezwykle istotnym dla salafizmu (jak i innych islamskich ruchów fundamentalistycznych) jest szariat.

To religijno-społeczne prawo stanowi nieodzowny element życia muzułmanina.

Ponadto powinno być respektowane przez wszelkie organizacje, do których wyznawca Allacha chciałby przynależeć – w tym również (czy raczej przede wszystkim) organizację, jaką jest państwo.

By zrozumieć lepiej zamiary salafickich ideologów nawołujących do odmiany nie tylko ludzkich sumień, lecz także do odrodzenia potęgi islamu z najświetniejszych okresów w dziejach tej religii, warto zapoznać się z wizją organizacji społeczno-politycznej, jaką zdradził jeden z najbardziej wpływo13

Umma – w języku arabskim oznacza wspólnotę wiernych muzułmanów połączonych nie tylko systemem teologicznym, ale także wspólnym celem egzystencji – zjednoczeniem z Allachem.

14 Na temat salafizmu. Z. Lewandowski, Islam. Nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008, s. 187–189.

43

wych islamistów z Północnego Kaukazu, Bagautdin-Muhammed Kebedow, w rozmowie z Michaiłem Roszczinem. Kebedowna początku podkreślił nielegalność istnienia państwa rosyjskiego i tym samym brak obowiązku wierności mieszkających na jego terenie muzułmanów. Zdaniem islamisty jedyna władza należy do Allacha, a rolą jego i jemu podobnych jest tylko odzyskanie i zwrócenie jej w ręce Najwyższego. Receptą na odejście ludzkości od niewiernych władców i oddanie władzy w prawowite ręce, jest zdaniem Kebedowa utworzenie samodzielnej organizacji politycznej – państwa. Ma ono być internacjonalistyczne: jedynym spoiwem społeczeństwa będzie islam, opierający się na surowej wierze (iman) i czystym monoteizmie (tauhid). Porządku religijnospołecznego będzie strzec straż muhtasibów, czyli policja religijna dbająca o czystość moralną społeczeństwa i posiadająca szereg uprawnień pozwalających na ingerencję w życie każdego podejrzanego obywatela15. Zarysowana powyżej wizja organizacji społeczno-politycznej niebezpiecznie zbliża się do modelu państwa totalitarnego i niestety jej charakterystyka jest cechą immanentną dla treści głoszonych przez większość salafickich ideologów z Kaukazu.

Plany utworzenia państwa wyznaniowego według wizji salafitów mogą wydawać się tylko imaginacjami człowieka posiadającego osobowość określaną przez psychologów mianem autorytarnej. Jednak sztuka ta udała się salafitom z dagestańskich wiosek Karamachii Czabanmachi. W 1998 roku proklamowali tam „wolne terytorium islamskie” z niezależnymi władzami, własnymi formacjami paramilitarnymi, systemem administracyjnym i podatkowym16.

Z kolei rok później podobne cele (utworzenia państwa z organizacją opartą na szariacie) przyświecały Szamilowi Basajewowi, emirowi Chattabowi, Bagautdinowi Kebedowowi oraz ich ludziom walczącym dotychczas jedynie o polityczną niepodległość Czeczenii17. Po zdobyciu kilku wiosek na terytorium należącym do Republiki Dagestanu proklamowali utworzenie Islamskiej Repu15

M. Roszczin, Islam w Czeczenii, [internet:] http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/czeczenia/czeczenia_art5, 22 XII 2015.

16 M. Falkowski, Podstawowe informacje…, op. cit.

17 W walce tej niejednokrotnie uciekali się oni do metod terrorystycznych (szczególnie Basajew, będący dziś symbolem nacjonalistycznego terroryzmu czeczeńskiego).

44

bliki Dagestanu. Miała ona stanowić zalążek państwa z systemem prawnym opartym na skrajnie pojętym islamie. Ambitne przedsięwzięcie „szafarzy islamskiej rewolucji” przekreśliła reakcja Dagestańczyków, uznających atak i nowy porządek za polityczną agresję ze strony sąsiedniej republiki18.

Ostatnią grupą z zewnątrz, mającą znaczny wpływ na narodziny rosyjskiego islamizmu, jest kierowana przez Osamę bin Ladena Al-Kaida, która od czasów wydalenia jej przywódcy z rodzinnej Arabii Saudyjskiej w 1991 roku ulegała coraz większej radykalizacji19. Lata dziewięćdziesiąte to dla tej śmiercionośnej terrorystycznej „korporacji” czas budowy struktur obejmujących, niczym sieć, prawie cały świat. Komórki wchodzące w skład tego globalnego przedsięwzięcia połączone były różnego rodzaju więzami trwalszymi od klasycznych, sformalizowanych zależności20. Jedna z takich komórek – w zamierzeniu saudyjskiego wizjonera – miała znaleźć się na Północnym Kaukazie, a jej głównym celem było rozszerzenie wpływów bazy21 na Federację Rosyjską. Z pewnością to właśnie misja zbadania terenu, rozpoznania nastrojów wśród miejscowej ludności, oceny szans i zagrożeń przyświecała ówczesnemu numerowi dwa Al-Kaidy i wielkiemu zwolennikowi utworzenia „frontu rosyjskiego”, Ajmanowiaz-Zawahiriemu22, podczas jego podróży na Kaukaz w połowie lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia. Co ciekawe, Zawahiri podczas wspomnianej wizyty wpadł w ręce miejscowych sił bezpieczeństwa, lecz w niejasnych okolicznościach został zwolniony z aresztu23.

Wartym wspomnienia epizodem w pierwszych interakcjach Al-Kaidy z regio-

18

M. Falkowski, M. Marszewski, Kaukaskie „terytoria plemienne”. Kaukaz Północny – cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, Warszawa 2010, s. 9–10.

19 J. Ryżek, Al-Kaida: bractwo zła i terroru, [internet:] http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/al-kaida-bractwo-zł-i-terroru, 22 XII 2015.

20 V. M. Sageman, Sieci terroru, Kraków 2008, s. 169–214.

21 Al-Kaida – z arab.„baza”.

22 Od śmierci Osamy bin Ladena w 2011 roku to właśnie ten egipski chirurg stoi na czele Al-Kaidy.

23 W. Jagielski, Kaukaz. Emirat kontra kalifat, [internet:] http://www.bankier.pl/wiadomosc/Kaukaz-Emirat-kontra-kalifat-3293129.html, 22 XII 2015.

45

nem Kaukazu są kontakty handlowe pomiędzy czeczeńskimi partyzantami (walczącymi wtedy jeszcze – co warto zaznaczyć – o niepodległość swojej ojczyzny), w wyniku których islamska organizacja terrorystyczna miała rzekomo uzyskać broń radiologiczną, pochodzącą z jednego z wielu likwidowanych postradzieckich magazynów wojskowych24. Ponadto – jak wskazuje Paul L. Williams w swej książce Al-Kaida. Międzynarodowy terroryzm, zorganizowana przestępczość i nadciągająca apokalipsa – związki organizacji bin Ladena już wtedy wykroczyły daleko poza kontakty handlowe. Zdaniem Williamsa Saudyjczyk udostępnił obóz szkoleniowy na terenie Afganistanu, gdzie w 1996 roku czeczeńscy partyzanci mogli doskonalić swe militarne kompetencje i poznawać taktyki wypróbowane już na rosyjskich żołnierzach w czasie ich inwazji na Afganistan. Dodatkowo najbardziej znany terrorysta świata przeznaczył dwadzieścia pięć milionów dolarów pomocy finansowej i trudną do oszacowania liczbę sprzętu (w tym przede wszystkim wykonane metodą chałupniczą ładunki wybuchowe) na rzecz walczących z Rosją współbraci 25.

Czas pokazał, że to właśnie Al-Kaida odegrała kluczową rolę w formacji ekstremistycznych organizacji islamistycznych, a środowiska tworzące dzisiejszy rosyjski terroryzm islamski pragną zachować wierność idei leżącej u podstaw ich istnienia. Świadczą o tym m.in. deklaracje współczesnych przywódców Emiratu Kaukaskiego (głównej organizacji islamistycznej uciekającej się w swojej działalności do metod terrorystycznych), którzy opowiadają się w sporze pomiędzy Al-Kaidą a Islamskim Państwem w Iraku i Lewancie (ISIS) po stronie tej pierwszej, posiadającej znacznie dłuższą historię działalności 26.

Przy omawianiu okoliczności mających wpływ na narodziny zjawiska będącego tematem przewodnim niniejszego artykułu nie sposób ominąć jeszcze jednego czynnika – jest nim działalność państwa rosyjskiego. Polityka Moskwy, najpierw w stosunku do Czeczenii (czasu obu wojen czeczeńskich:

24

P. L. Williams, Al-Kaida. Międzynarodowy terroryzm, zorganizowana przestępczość i nadciągająca apokalipsa, Poznań 2007, s. 115.

25 Ibidem.

26 W. Jagielski, Kaukaz. Emirat kontra…, op. cit.

46

1994–1996 i 1999–2009), później zaś w stosunku do społeczności, spośród których wywodziły się osoby działające w islamistycznym podziemiu, budzi wiele wątpliwości, a jej istotę można określić mianem państwowego terroru – w pełnym tego słowa znaczeniu.

Już w czasie pierwszej wojny rosyjsko-czeczeńskiej obie strony wykazywały się nieprzeciętną brutalnością, jednak powszechnie przyznaje się, iż to Rosjanie przodowali, jeśli chodzi o nadmierne okrucieństwo. Natomiast druga wojna czeczeńska, przez decydentów z Kremla określana mianem operacji antyterrorystycznej, okazała się znacznie drastyczniejszym wydarzeniem.27.

Siły rosyjskie nad wyraz chętnie dopuszczały się nieuzasadnionych aktów przemocy, tortur, grabieży, gwałtów, prowadziły brutalne przesłuchania. Częstym elementem krajobrazu stały się tzw. obozy filtracyjne, służące do przetrzymywania podejrzanych górali, a panujące tam warunki i postępowanie rosyjskiego personelu uwłaczało nie tylko elementarnym prawom wojny i prawa humanitarnego, lecz także najbardziej podstawowym z praw człowieka 28.

Ilość cierpienia – częstokroć osób w ogóle niezwiązanych ze zbrojnym oporem – zrodziła w wielu mieszkańcach górskiej krainy chęć krwawej odpłaty, doskonale później wykorzystywaną przez skrajnych salafickich ideologów i członków grup prowadzących walkę zbrojną bądź organizujących zamachy terrorystyczne29.

Działalność trzech opisanych pokrótce grup, jak i często nieposiadające uzasadnienia w doktrynie wojskowej konieczności postępowanie rosyjskich sił

27

M. Marcinko, Kwestia terroryzmu w konflikcie rosyjsko-czeczeńskim a prawo międzynarodowe, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, vol. II, red.

P. Czubik, Kraków 2004, s. 152–185, [internet:] http://www.europeistyka.uj.edu.pl/documents/3458728/6ae388a1-cb2b-438f-8f006a9e63c83354, 23 XII 2015.

28 V. Współczesne obozy koncentracyjne w Rosji. Istne piekło na Ziemi,[internet:] http://niewiarygodne.pl/kat,1031987,page,2,title,Wspolczesne-obozy-koncentracyjne-wRosji-Istne-pieklo-na-Ziemi,wid,14158013,wiadomosc.html, 23 XII 2015.

29 Szerzej o polityce Moskwy względem Czeczenów, ocierającej się o terror, można przeczytać w relacji pani Krystyny Kurczab-Redlich w książce pt. Głową o mur Kremla,Warszawa 2007, s. 183–401.

47

z walczącymi Czeczenami, opierające się na nadmiernym epatowaniu przemocą, przyczyniły się do zwiększenia podatności mieszkańców Północnego Kaukazu na radykalizację postaw. Te czynniki, wzbogacone o kompleks innych, mniej istotnych i częstokroć bardziej subtelnych, prowadziły stopniowo do ewolucji niepodległościowych dążeń części czeczeńskich środowisk partyzanckich w kierunku panislamskiego powstania, mającego na celu utworzenie na terytorium Północnego Kaukazu państwa islamskiego.

Pierwsze symptomy owej ewolucji dało się zauważyć w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Przejawy te dotyczyły jednak raczej wyglądu i zachowań niektórych ze sprawców organizowanych wtedy zamachów, a nie przyświecającego im celu. Przypomnijmy – była nim nadal niepodległość Czeczenii30. Zwrot czeczeńskich partyzantów w stronę islamizmu nabrał rozpędu w latach 1996–1999, kiedy to coraz częściej zaczęto mówić o potrzebie zmiany przedmiotu walki. Nową ideą była proklamacja na Północnym Kaukazie państwa islamskiego (miałyby je tworzyć przede wszystkim Czeczenia, Inguszetia i Dagestan, później też inne republiki z tego obszaru) 31. Uznano, iż nowy projekt, posiadający metafizyczny charakter, zapewni błogosławieństwo Allacha i przychylność oraz wsparcie jego ziemskich sług (szczególnie liczono tu na koryfeuszów globalnego salafickiego dżihadu i bogatych sponsorów z Bliskiego Wschodu). Nową idee wcielić w życie pragnęli wspomniani już organizatorzy nieudanego ataku na Dagestan z 1999 roku.

Bardziej subtelne zmiany, również potwierdzające omawianą ewolucję, obejmowały m.in. swoistą modę na zmiany imion na arabskie, jaka zapanowała pośród czeczeńskich partyzantów32. Co więcej, od 2000 roku na Kaukazie zaczęły występować zamachy z udziałem kobiet samobójczyń – określanych mianem czarnych wdów33. Przygotowanie tych nieszczęsnych istot opierało się 30

Za przykład posłużyć może atak S. Radujewa i jego ludzi na Kizlar w Dagestanie (1996 rok), gdzie udało im się wziąć do niewoli co najmniej tysiąc zakładników (sic!).

M. Marcinko, op. cit., s. 171.

31 Czeczenia – Rosja.Mity i rzeczywistość, red. J. Brodowski, M. Smoleń, Kraków 2006, s. 21.

32 Przykład: słynny Szamil Basajew przybrał imię Abdallah Szamil Abu Irdis.

33 W takim charakterze wystąpiła dwudziestodwuletnia Chawa Barajewa, która 6 czerw48

– poza rozwiniętym wachlarzem klasycznych, brutalnych form psychomanipulacji – na silnej religijnej indoktrynacji nadającej sens ich straceńczym akcjom34.

Początek dwudziestego wieku przyniósł podział w środowisku czeczeńskich powstańców: część opowiadała się za dalszymi dążeniami niepodległościowymi, inni byli zwolennikami umistycznienia celu swej działalności i nadaniu jej religijnego charakteru.

Kolejnymi przejawami wszechobecnej orientacji na skrajnie pojęty islam były zamachy na teatr na Dubrowce (2002 rok)35 i atak na szkołę w Biesłanie (2004 rok)36, podczas których duża część zamachowców przypominała wyglądem islamskich terrorystów, a z ich ust często dało się słyszeć sakramentalny zwrot charakterystyczny dla tego środowiska: Allāhu Akbar (arab. „Bóg jest wielki”).

Rok 2005 na zawsze odmienił obraz konfliktu rosyjsko-czeczeńskiego.

W marcu tego roku rosyjskie siły specjalne wyeliminowały umiarkowanego przywódcę Czeczenów, Asłana Maschadowa. Jego miejsce zajął purytański duchowny islamski Abdul Chalim Sadułajew. Nowy, ogłoszony przez niego program obejmował: wyrzeczenie się metod terrorystycznych skierowanych w ludność cywilną, reorientację dążeń o charakterze separatystycznym na starania o utworzenie północnokaukaskiego państwa islamskiego, odrzucenie zachodniego systemu wartości, a także uznanie za priorytet zwalczanie niewiernych władców republik kaukaskich37. Czas pokazał, iż był to pierwszy krok w stronę internacjonalizacji nowego modułu oporu przeciw Rosji. Najlepszym przykładem tego zwrotu okazały się wydarzenia w Nalczyku na terenie ca 2000 roku, przy pomocy ciężarówki wyładowanej materiałami wybuchowymi, dokonała ataku na siedzibę oddziału sił specjalnych MSW Rosji w wiosce Ałchan-Jurt. I. T. Miecik, Śmierć, siostra moja, [internet:] http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1504698,1,samobojczynie-zczeczenii.read, 22 XII 2015.

34 O kulisach przygotowań do samobójczych misji V. J. Jusik, Narzeczone Allacha.

Terrorystki-samobójczynie z Czeczenii, Chorzów 2006, s. 123–141.

35 M. Marcinko, op. cit., s. 155.

36 V. P. Baker, S. Glasser, Cień Kremla. Rosja Putina, Warszawa 2005, s. 23–47.

37 Czeczenia – Rosja. Mity i rzeczywistość, op. cit., s. 54–55.

49

Kabardyno-Bałkarii z 13 października 2005 roku, kiedy to atak na miejscowe siły bezpieczeństwa przeprowadziła grupa składająca się z bojowników pochodzących z kilku republik38.

Zwieńczeniem trwającej co najmniej przez ostatnie kilka lat ewolucji ruchu stricte niepodległościowego w stronę panislamskiego powstania stało się wydarzenie mające miejsce 31 października 2007 roku. Wtedy to Dokku Umarow (następca Sadułajewa) ogłosił powstanie wirtualnego islamskiego państwa – Emiratu Kaukaskiego39. Mimo iż dla omawianej ewolucji było to tylko wydarzenie symboliczne, gdyż cele północnokaukaskiego podziemia już wcześniej zakładały utworzenie islamskiego państwa na terenie Federacji Rosyjskiej, to ta data i tak warta jest zapamiętania. W ten dzień bowiem narodziła się pierwsza islamska organizacja terrorystyczna w Rosji, co dało tym samym – przynajmniej w symbolicznym ujęciu – początek rosyjskiemu terroryzmowi islamskiemu.

Podsumowując, o narodzinach terroryzmu islamskiego na terenie Rosji możemy mówić najpóźniej od końca października 2007 roku. Niemniej jednak już wcześniej (w zasadzie od 1999 roku) chęć utworzenia państwa islamskiego na części Federacji Rosyjskiej stanowiła istotną motywację części z czeczeńskich środowisk partyzanckich. Powodowało to silne konflikty i doprowadziło w końcu do podziału środowiska powstańczego na zwolenników idei o charakterze islamistycznym oraz zwolenników walki o niepodległość (którzy notabene w ostatecznym rozrachunku wybrali formę podporządkowania się woli Moskwy w zamian za polityczne ustępstwa względem Republiki Czeczenii).

Natomiast głównymi determinantami powstania terroryzmu islamskiego w Rosji okazało się powiązanie trudnej sytuacji społeczeństwa, spowodowanej brutalną polityką Moskwy w czasie obu wojen czeczeńskich, z intensywną działalnością trzech grup: wojowników międzynarodowego, globalnego sala-

38

V. M. Falkowski, Nalczyk: atak bojowników czy udana prowokacja?, [internet:] http://basajew.blog.pl/2005/10/20/nalczyk-atak-bojownikow-czy-udana-prowokacja/, 23 XII 2015.

39 O wspomnianej ewolucji V. M. Falkowski, Czeczenia między kaukaskim dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, Warszawa 2007.

50

fickiego dżihadu, koryfeuszy fundamentalistycznego islamu oraz afgańskiej Al-Kaidy. Dodatkowo istotną rolę odegrał zasób innych czynników, z różnych powodów nieprzytaczanych w niniejszym artykule. Wszystko to, cała złożoność środowiska determinującego rozwój terroryzmu islamskiego w Rosji (będąca cechą immanentną dla współczesnego terroryzmu islamskiego w ogóle) uzmysławia, jak trudny do zrozumienia i opisania to problem. Bez wątpienia wymyka się on jednoznacznej interpretacji, co nadaje mu dodatkowo paradoksalnego charakteru, gdyż jedynie poznanie istoty i zgłębienie mechanizmów opisywanego fenomenu stanowi skuteczny sposób na walkę z tym krwawym signum temporis.

Bibliografia Baker P., Glasser S., Cień Kremla. Rosja Putina, Warszawa 2005.

Collins A., Mój dżihad [ebook], Ustroń 2013.

Czeczenia – Rosja. Mity i rzeczywistość, red. J. Brodowski, M. Smoleń, Kraków 2006.

4. Falkowski M., Czeczenia między kaukaskim dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, Warszawa 2007.

5. Falkowski M., Marszewski M., Kaukaskie „terytoria plemienne”.

Kaukaz Północny – cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, Warszawa 2010.

6. Jagielski W., Wieże z kamienia [ebook], Warszawa 2008.

7. Jusik J., Narzeczone Allacha.Terrorystki-samobójczynie z Czeczenii, Chorzów 2006.

8. Kurczab-Redlich K., Głową o mur Kremla,Warszawa 2007.

9. Lewandowski Z., Islam. Nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008.

10. Sageman M., Sieci terroru, Kraków 2008.

11. Williams P. L., Al-Kaida. Międzynarodowy terroryzm, zorganizowana przestępczość i nadciągająca apokalipsa, Poznań 2007.

1.

2.

3.

51

Netografia 1.

Falkowski M., Podstawowe informacje o Dagestanie, [internet:] http://www.kaukaz.net/cgibin/blosxom.cgi/polish/dagestan/dagestan_info, 22 XII 2015.

2. Falkowski M., Nalczyk: atak bojowników czy udana prowokacja?,[internet:] http://basajew.blog.pl/2005/10/20/nalczyk-atakbojownikow-czy-udana-prowokacja/, 23 XII 2015.

3. Global Terrorism Index 2015, [internet:] http://static.visionofhumanity.org/sites/default/files/2015%20Global% 20Terrorism%20Index%20Report_5.pdf, 21 XII 2015.

4. Jagielski W., Kaukaz. Emirat kontra kalifat, [internet:] http://www.bankier.pl/wiadomosc/Kaukaz-Emirat-kontra-kalifat3293129.html, 22 XII 2015.

5. Jagielski W., Chattab – Koczownik świętej wojny, [internet:] http://basajew.blog.pl/2002/05/08/chattab-koczownik-swietej-wojny/, 22 XII 2015.

6. Marcinko M., Kwestia terroryzmu w konflikcie rosyjsko-czeczeńskim a prawo międzynarodowe, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, vol. II, red. P. Czubik, Kraków 2004, [internet:] http://www.europeistyka.uj.edu.pl/documents/3458728/6ae388a1cb2b-438f-8f00-6a9e63c83354, 23 XII 2015.

7. Miecik I. T., Śmierć, siostra moja, [internet:] http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1504698,1,samobojczy nie-z-czeczenii.read, 22 XII 2015.

8. Roszczin M., Islam w Czeczenii, [internet:] http://www.kaukaz.net/cgi bin/blosxom.cgi/polish/czeczenia/czeczenia _art5, 22 XII 2015.

9. Ryżek J., Al-Kaida: bractwo zła i terroru, [internet:] http://www.stosunkimiedzynarodowe.pl/al-kaida-bractwo-zł-i-terroru, 22 XII 2015.

10. Współczesne obozy koncentracyjne w Rosji. Istne piekło na Ziemi, [internet:] http://niewiarygodne.pl/kat,1031987,page,2,title, Wspolczesne-obozy-koncentracyjne-w-Rosji-Istne-pieklo-naZiemi,wid,14158013,wiadomosc.html, 23 XII 2015.

Karolina Olejniczak Świadomość ekologiczna współczesnych Rosjan W dobie kryzysu klimatycznego pojęcie świadomości ekologicznej zdaje się nabierać nowego znaczenia. O tempie zmiany podejścia do problemów sozologicznych decydują nie tylko procesy przyrodnicze, ale także polityczne.

Te natomiast tworzą decyzje na najwyższym państwowym czy międzynarodowym szczeblu oraz częściowo inicjatywy oddolne. Znane są różne organizacje niepaństwowe, które osiągnęły już wymiar międzynarodowy, a także inne – mniejsze, lokalne stowarzyszenia mające na celu ochronę określonego terytorium czy gatunku. W drugiej połowie XX wieku ludzkość uświadomiła sobie zgubną zależność między działalnością człowieka a jej wpływem na niszczenie otaczającego środowiska naturalnego. Można więc powoli zastanawiać się nad rzeczywistym rozmiarem ekologicznego kryzysu.

W Federacji Rosyjskiej ten problem przybiera szczególną postać.

Po upadku systemu komunistycznego stało się jasne, jak wiele szkód zostało wyrządzonych, w głównej mierze ze względu na występowanie licznych, wcześniej nieznanych światu katastrof ekologicznych. Najpoważniejszymi „zarzutami” stawianymi Rosji współcześnie są bez wątpienia: zanieczyszczenie wód, zła jakość powietrza – zwłaszcza w dużych i średnich miastach, zanieczyszczenie gleb, ekspansywna gospodarka kopalniana i wytwórcza czy wspomniane wcześniej kryzysy ekologiczne, związane z istnieniem na terenie kraju broni jądrowej i chemicznej 1. Jak widać, skala dewastacji ekologicznej jest kompleksowa i trudno dostrzec dziedzinę czy dziedziny środowiska naturalnego, gdzie można wyróżnić coś pozytywnego. Władze federalne zdają się nie dostrzegać problemu, o czym może świadczyć fragment dokumentu Ekologiczna Doktryna Federacji Rosyjskiej z 2002 roku. Napisano w nim: Zrównoważony rozwój w Federacji Rosyjskiej, jakości życia i zdrowia ludności, a także bezpieczeństwo narodowe mogą być zapewnione tylko wtedy, gdy zachowane zostaną naturalne systemy niezbędne do utrzymania odpowiedniej jakości środowiska naturalnego2.

1

The Environmental Outlook in Russia, [internet:] http://fas.org/irp/nic/environmental_outlook_russia.html, 22 XII 2015.

2 Экологическая доктрина Российской Федерации, [internet:] 53

Bacząc na wcześniej wymienione problemy, te słowa pozostają jedynie deklaracjami. Czy współcześni Rosjanie zdają sobie sprawę ze skali dewastacji środowiska naturalnego ich państwa? Czy ich świadomość ekologiczna przybiera wobec tak daleko posuniętych zniszczeń formę charakterystyczną jedynie dla tej nacji? W artykule została podjęta próba odpowiedzi na te pytania. Świadomość ekologiczna Część współczesnych rosyjskich autorów zajmujących się tematyką ochrony środowiska pisze o technokratycznym myśleniu. W ich opinii może być ono przeciwstawiane świadomości ekologicznej. Technokratyczne myślenie zawiera w sobie elementy egoistyczne w odniesieniu do otaczającej przyrody. Zdaniem Władimira Zicienki owładnięci nim są przede wszystkim uczeni i politycy, którzy nie zważając na szkody wyrządzane po drodze, dążą do rozwoju technologicznego za wszelką cenę. Ponadto to właśnie ono w głównej mierze ma generować ekologiczny kryzys3. Jednak spoglądając na problem z dystansu, stwierdzić można, że jego przyczyn jest wiele.

Sama świadomość, w opinii Asiet Aytlevy, oznacza wyższą formę psychiki, która zakłada konstruktywno-twórcze przeobrażanie rzeczywistości. W owym przeobrażaniu uczestniczą wszelkie procesy psychiczne człowieka 4. Świadomość jest nierozerwalnie związana z praktyką. Świadomość ekologiczna nie jest więc prostym zaprzeczeniem myślenia technokratycznego.

Definicją świadomości ekologicznej zajmowali się tacy rosyjscy naukowcy jak D. Markowicz, N. N. Moisiejew, W. W. Janicz, A. Koczergin, Ju. Markow, N. Wasiliew czy I. A. Belozerowa 5. Wśród mnogości różnych definicji warto zwrócić uwagę na dwa czynniki. Po pierwsze, na zależność przyrody i społeczeństwa czy też, w węższym zakresie – przyrody i człowieka.

Po drugie, na znaczenie pozytywnej działalności człowieka względem otaczającej przyrody, polegającej na neutralizowaniu wcześniejszych szkód i wprowadzaniu dobrych zmian w relacji człowiek – środowisko. Praktyka ta http://www.scrf.gov.ru/documents/24.html, 22 XII 2015.

3 С. Н. Бегидова, И. В. Макрушина, Структура экологического сознания, [w:] „Журнал Вестник Адыгейского государственного университета” 2014, nr 3, s. 1–2.

4 А. Н. Аутлева, Сущность экологического сознания, [w:] „Журнал Вестник Адыгейского государственного университета” 2005, s. 29.

5 Ibidem, s. 30.

54

zazwyczaj nosi w sobie znamiona organizacji, jest działaniem rutynowym.

Można jasno stwierdzić, że oba te elementy w większym lub mniejszym stopniu pojawiają się we wszystkich definicjach rosyjskich uczonych.

Warto nadmienić, że pojęcie świadomości ekologicznej jest wieloaspektowe i znajduje swoje miejsce w wielu naukach: ekologii, etnoekologii, politologii, kulturoznawstwie, socjologii, filozofii. Jej istota nie jest jednak sprecyzowana, istnieje wiele kwestii spornych. Stworzenie więc encyklopedycznej definicji pojęcia „świadomość ekologiczna” jest właściwie niemożliwe6. Zdawać się może, że najwięcej wspomnianych pytań istnieje w filozofii. Refleksja dotycząca wzajemnych zależności między przyrodą a człowiekiem kryje wiele struktur i płaszczyzn, które mogą być kolejno rozważane w innych naukach. Sporo badaczy pisze, że jesteśmy świadkami nieodwracalnych zmian przyrodniczych (w głównej mierze klimatycznych), co doprowadzi do pogorszenia się jakości naszego życia. Należy dodać, że jesteśmy nie tylko świadkami, ale przede wszystkim czynnymi uczestnikami przemian mających miejsce na naszej planecie. Taki wniosek nie jest już dla nikogo zaskoczeniem7. Ze świadomości ekologicznej rodzi się, zdaniem Swietłany Timofiejewej, kultura ekologiczna. Opisuje ją jako „pojęcie kompleksowe” czy „międzynarodowy fenomen”. Człowiek, jako nosiciel kultury, jest podmiotem sprawczym, działającym zgodnie z naturą ku polepszeniu jej kondycji. Zawiłości z nią związane rozumie poprzez wykorzystanie metod naukowych. Może to brzmieć jak doktrynalny frazes, niemniej jednak każda próba zrozumienia natury, w opinii Timofiejewej, jest celem samym w sobie8.

Skupmy się na moment na strukturze świadomości ekologicznej.

W artykule Struktura świadomości ekologicznej zaprezentowano tezę dotyczącą jej atropocentrycznego i ekocentrycznego charakteru. Co do tego zdaniem

6

А. Р. Ашхамаф, Экологическое сознание: к проблеме определения понятия, [w:] „Вестник Адыгейского государственного университета” 2010, nr 3 (Регионоведение: Философия, История, Социология, Юриспруденция, Политология, Культурология, Серия 1), s. 1.

7 С. В.Тимофеева, О проблеме взаимосвязи экологической культуры и экологического сознания человека (социально-философский аспект), [w:] „Вестник Красноярского государственного аграрного университета” 2010, nr 11, s. 215.

8 Ibidem.

55

wielu rosyjskich teoretyków nie ma najmniejszej wątpliwości – człowiek jako główny podmiot i uczestnik sozologicznych zależności stoi w centrum sprawstwa9. Swietłana Begidowa i Inna Makryszyna, autorki przytoczonego powyżej artykułu, piszą także o typach świadomości ekologicznej. Wyróżniają trzy:  kolektywną świadomość ekologiczną – można wyróżnić pewną grupę społeczeństwa (np. zrzeszoną w ramach państwa, tworzącą państwową doktrynę ochrony środowiska) lub całą społeczność ludzką,  indywidualną świadomość ekologiczną – to pojęcie rozumieć można jako jednostkowe doświadczenie konkretnej osoby związane z jej wrażliwością ekologiczną,  „codzienną” świadomość ekologiczną – termin ten został wprowadzony przez Medwiediewa i jest nieco podobny do formy indywidualnej, jednakże w tym typie kładzie się jeszcze bardziej zdecydowany nacisk na praktykę w codziennym życiu10. Świadomość ekologiczna Rosjan Federacja Rosyjska po zmianach ustrojowych skupiła się w głównej mierze na polityczno-ekonomicznych czynnikach – odrodzone państwo nękane było przez liczne kryzysy gospodarcze i polityczne. Mało miejsca poświęcano problemom ekologicznym. W poprzednim systemie, za czasów Związku Radzieckiego, te tematy także nie odgrywały szczególnej roli, były wręcz marginalizowane. Można zauważyć pewien wzrost zainteresowania nimi w Federacji Rosyjskiej, nie powinno to jednak budzić większego optymizmu. Rosja zajmuje bardzo dużą część kontynentu europejskiego i azjatyckiego, jej flora i fauna są różnorodne. Często na tym terenie występują gatunki endemiczne wymagające szczególnej ochrony11.

Zdaniem Haliji istnieją trzy podmioty, które powinny dbać o rozwój ekologicznej świadomości wśród Rosjan, a dokładniej o ich znajomość pojęcia zrównoważonego rozwoju: społeczeństwo jako całość, władze wszystkich szczebli – te federalne i lokalne, oraz organizacje non-profit działające 9

С. Н. Бегидова, И. В. Макрушина, op. cit., s. 5.

Ibidem.

11 Е. В. Матвеева, Экологическая политика современной россии, [w:] „Известия алтайского Государственного университета” 2010, nr 1–4, s. 303.

10

56

z różnym natężeniem. Stopień aktywności wszystkich wymienionych aktorów ponownie zależy od wektora polityczno-ekonomicznego12. Autorka w swej publikacji podejmuje temat świadomości ekologicznej współczesnego społeczeństwa rosyjskiego. Podkreśla, że uzależniona jest ona od licznych parametrów, wśród których wymienia:  główne obawy Rosjan związane ze środowiskiem naturalnym,  poziom troski Rosjan o środowisko naturalne w ich miejscu zamieszkania,  poziom wiedzy ekologicznej, zachowania ekologiczne w życiu codziennym,  gotowość Rosjan do działania w sferze proekologicznej,  moc odziaływania Rosjan na środowisko naturalne będące w ich otoczeniu,  zrównoważony rozwój w postrzeganiu Rosjan 13.

Halija zauważa, że obawa o środowisko przyrodnicze nie stanowi żadnego problemu w życiu codziennym Rosjan. Posiłkując się wynikami ankiety z listopada 2001 roku, zauważa, że na trzech pierwszych miejscach znajdują się takie pozycje jak: problemy ekonomiczne i problem bezrobocia (24%), niski wskaźnik przyrostu naturalnego (20%), brak efektywnego zarządzania na szczeblu lokalnym (16%). Wśród dalszych problemów wymieniane są również te natury społecznej i socjalnej, ale o problemie zanieczyszczenia środowiska nie ma ani słowa14. Galina Chrapcienkowa zestawia mentalność Rosjan z mentalnością Niemców, dla których dbanie o środowisko naturalne jest jednym z elementów kultury życia. W Rosji on zaś nie występuje – jej mieszkańcy zdają się nie wiązać swojej własnej niedbałości o codzienne aspekty składające się na „ekologiczne życie” (np. segregacja odpadów) z postępującym zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Autorka zapewnia, że etnoekologia, czyli nauka dotycząca poszukiwania związków między zależnościami relacji człowiek – środowisko a cechami konkretnego etnosu, jest rozwiązaniem na niniejsze bolączki15.

12

И. А. Халий, Экологическое сознание населения современной россии, [w:] „История и Современность” 2015, nr 1 (21), s. 189.

13 Ibidem, s. 190.

14 Х. И. Альбертовна, Экологическое сознание населения современной, [w:] „История и Современность” 2015, nr 1 (21), s. 194–195.

15 Ibidem, s. 120.

57

We współczesnych badaniach nad świadomością ekologiczną wykorzystuje się narzędzia historyczne. Wnioskuje się tym samym, że nowoczesna świadomość ekologiczna powinna odpowiadać historycznemu rodzajowi świadomości ekologicznej, która miała miejsce na danym terytorium w konkretnym czasie. Wykorzystuje się także empiryczne badania; ich pochodną są badania terenowe przeprowadzane przez Centra Badań Opinii Społecznych. Wyniki badań pokazały, że jednostki o najwyższej świadomości ekologicznej to w większości (40%) respondenci w wieku od 18 do 45 lat z wykształceniem wyższym lub niepełnym wyższym, specjalizujący się w pedagogice i edukacji. Jeśli chodzi o strukturę społeczną, to pozytywnie wyróżniają się osoby czynne zawodowo (34%), a w drugiej kolejności studenci (26%). Zauważa się wysoki stopień feminizacji świadomości ekologicznej, gdyż dwie trzecie owej grupy to kobiety. Badania pokazują, że to grono jest w stanie zrezygnować z części swoich oszczędności na rzecz ochrony środowiska. Innym ciekawym wnioskiem jest fakt, że aż połowa respondentów tej grupy twierdzi, iż przejście do prywatnej formy działalności społecznej prowadzi do pogorszenia się relacji człowiek – środowisko, a co za tym idzie – do postrzegania własnego interesu ekonomicznego w wyższości do warunków przyrodniczych. Większość owego zespołu dostrzega poważny problem wynikający z istnienia kryzysu ekologicznego i pragnie mu przeciwdziałać środkami, które są w zasięgu ręki16. Owym respondentom przeciwstawiani są ci o nastawieniu „technocentrycznym”, wśród których dominuje przekonanie, iż to człowiek jest panem przyrody, a ona powinna być mu podległa.

Następstwem tego jest zaś postrzeganie przez jednostki ludzkie własnego interesu ekonomicznego jako ważniejszego od troski o warunki przyrodnicze.

W tej grupie dominują mężczyźni (61%) oraz pracownicy i osoby przed ukończeniem 35 roku życia. Połowa opowiada się za podnoszeniem jakości życia ludzi kosztem środowiska naturalnego 17.

Najnowsze badania pochodzą z maja 2015 roku. Pozarządowa organizacja analityczna Levada Center przeprowadziła wówczas analizę dotyczącą kwestii ekologicznej w masowej świadomości Rosjan. Grupą badaną była ludność 16

Экологическое сознание россиян, [internet:] http://ecoinform.ru/public/release/id_2808, 22 XII 2015.

17 Ibidem.

58

wiejska i miejska, osiemset osób powyżej 18 roku życia z 46 regionów kraju.

Ocena jest jednoznaczna – 40% respondentów uważa, że otaczające ich środowisko jest w złym stanie, natomiast 12% twierdzi, że w bardzo złym.

Jedynie 6% ocenia stan środowiska jako bardzo dobry. Z kolei 60% ankietowanych wyraża głębokie zaniepokojenie poziomem zanieczyszczenia środowiska w kraju. Największą troskę wśród odpowiadających (aż 52%) budzi stan zanieczyszczenia wód (rzeki, morza, jeziora), w następnej kolejności powietrza (49% respondentów); podobne odczucia wywołuje zła jakość produktów spożywczych, przede wszystkim ze względu na obecność w nich szkodliwych substancji chemicznych (25% ludności). Kolejne z pytań badania dotyczyło wpływu zanieczyszczenia środowiska naturalnego na stan zdrowia mieszkańców Federacji Rosyjskiej. Aż 57% respondentów zaobserwowało pogarszający się stan zdrowia w wyniku problemów ekologicznych kraju.

Innymi zaobserwowanymi kwestiami są: naruszany naturalny porządek istniejący w przyrodzie (dostrzeżony przez 27% badanych) oraz marnowanie bogactw naturalnych państwa (na co zwróciło uwagę 26% odpowiadających) 18.

Z powyższych danych łatwo można wysnuć tezę, że wielu Rosjan zdaje sobie sprawę ze skali dewastacji ekologicznej w ich kraju. Zauważają bowiem zły wpływ takiego stanu rzeczy na ich własne zdrowie i otoczenie. Innym wnioskiem może być fakt, iż wielu z nich bagatelizuje ten problem, uważając, że jest on zdecydowanie mniej ważny od problemów ekonomicznych czy politycznych. Troska o środowisko naturalne nie znajduje odbicia w życiu codziennym. Problemom ekologicznym można przeciwdziałać tylko na skalę masową, za sprawą sprawnej polityki państwa i organizacji pozarządowych.

Najbardziej znanym przykładem partii, która podejmuje w swym programie tematy ekologiczne, jest partia Jabloko – należy do niej wielu ekologów i działaczy ekologicznych z frakcji Zielona Rosja. Cieszą się oni jednak niewielkim poparciem elektoratu. W 2011 roku według oficjalnych danych na partię zagłosowało jedynie 225 000 wyborców, co stanowiło 3,34% poparcia 19.

Na rozwój świadomości ekologicznej współczesnego Rosjanina i korzystną politykę ochrony środowiska Federacji Rosyjskiej wpływ ma nie tylko sprawne

18

Экологическое сознание в современной России: социологический анализ, [internet:] https://openrussia.org/post/view/8020/, 22 XII 2015.

19 Ibidem.

59

zarządzanie w ramach władzy federalnej. Co prawda w okolicach 2002 roku zauważa się tendencję zwyżkową w odniesieniu do zainteresowania stanem środowiska naturalnego, jednak te poczynania były dość chaotyczne, nie wiązały się z żadną konkretną strategią polityki ekologicznej państwa.

Mietwiejewa zauważa, że dużą rolę odgrywają tu także inicjatywy oddolne wynikające z dobrej woli przedsiębiorców i lokalnych władz. Takie nastawienie powinno nieść ze sobą znamiona komplementarności, nie tylko w obrębie jednego kraju, ale także całej społeczności międzynarodowej 20.

Kosmizm – jedna z form świadomości ekologicznej W filozofii rosyjskiej ukształtowało się pojęcie kosmizmu. Nie jest ono jednak powiązane tylko z tą nauką, ale także przenika inne: antropologię, etnologię, ekologię, etnoekologię. Można je określić jako jedną z wielu form ekologicznej świadomości. Wiąże się z pojęciem nierozerwalnej więzi człowieka z kosmosem. Nie jest to temat obecny jedynie w dzisiejszej Rosji – można znaleźć obecność teorii tej relacji od antyku aż po współczesność. Rosyjski kosmizm narodził się w XIX wieku i w dotkliwy sposób porusza temat relacji człowieka i przyrody. Jesteśmy częścią ekologicznej przestrzeni, a co za tym idzie – całego wszechogarniającego kosmosu. Nasza dominacja nad siłami przyrody jest ułudą, sami podlegamy jej mocom, bo sami ją tworzymy21.

Sam termin „rosyjski kosmizm” pojawił się po raz pierwszy na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Na konferencji w 1988 roku poświęconej temu pojęciu zdefiniowano go jako kulturowo-socjologiczny fenomen pojawiający się w tysiącletniej rosyjskiej metakulturze świata, w jedności człowieka i wszechświata, gdzie podstawowe pojęcia rosyjskiej kultury są powiązane z dorobkiem naukowym całej ludzkości 22. Badania nad rosyjskim kosmizmem podejmowane były m.in. przez teoretyków z dziedziny estetyki, filozofii, religioznawstwa czy kulturoznawstwa: Wasilenke, Gawryuszina, Gaczewa, Girenkę, Demina, Oweczkina i Rozina23.

20

Е. В. Матвеева, op. cit., s. 308. Х. Р. Асхадович, Русский космизм: формирование нового экологического сознания, [w:] „Дыгейского государственного университета” 2010, nr 3 (Регионоведение: Философия, История, Социология, Юриспруденция, Политология, Культурология, Серия 1), s. 1.

22 Ibidem.

23 Ibidem.

21

60

Człowiek w kosmizmie jest dzieckiem podlegającym aktywnej ewolucji, której siłę sprawczą stanowi on sam. Wystarczy przypomnieć sobie słowa Fedorowa – filozofa, z którego dorobku korzystają wszyscy kosmiści – że nasz organizm powinien stać się naszą pracą, dziełem24. Istota ludzka jest współmierna kosmosowi i prędzej czy później musi osiągnąć podobieństwo względem przestrzeni – taką opinię przedstawił Ciołkowskij. Zauważył on, że istnieje niewyczerpane źródło twórczej materii o nieskończonym potencjale.

Człowiek zdaje się być streszczeniem, antologią całego kosmosu 25.

Rosyjski kosmizm to nowe zjawisko społeczne, ale mocno osadzone w historii. Badania wskazują, że holistyczne postrzeganie relacji człowieka i środowiska ma wielowiekową tradycję w rosyjskiej filozofii. Zwraca się w nim szczególną uwagę na komponenty moralne analizowane zazwyczaj przez pryzmat naturalistyczny. Nie jest to postawa technokratyczna – człowiek nie jest panem środowiska, lecz tylko jego równorzędnym elementem 26.

To postrzeganie świata przynosi nieoczekiwane konsekwencje – istota ludzka przestaje być komponentem przyrody, a staje się wobec niej obca, stoi w skrajnej opozycji. Założenie, że społeczeństwo jest humanitarne, okazuje się błędne. Zaczyna jawić się ono jako drapieżne, ekspansywne, chaotyczne i egoistyczne. Pojawia się zwątpienie w dobre ludzkie intencje. Nieznajomość prawa natury powoduje liczne sprzeczności w jej łonie. Kwestie ochrony środowiska wymagają ponownego prześwietlenia 27. Fesenkowa zapewnia, że kosmizm charakteryzuje się przede wszystkim trzema wymiarami: wiarą w potęgę ludzkiego rozumu, wiarą w kosmiczny postęp oraz w aktywny charakter ewolucji przyrody w skali globalnej28. Jej zdaniem łączy się z tzw. Żywą Etyką, obejmującą syntetyczną naukę powiązaną z religią i filozofią życia, opartą na życiu w zgodzie ze sobą i duchem przyrody29.

24

А. В. Ильинична, Русский космизм: природа и человек, [w:] „Труды СанктПетербургского государственного университета культуры и искусств” 2014, nr 204, s. 232.

25 Ibidem, s. 233.

26 В. М. Мапельман, Этико-экологические тупики русского космизма, [w:] „Общественные науки и современность” 1996, nr 1, s. 138.

27 Ibidem, s. 139.

28 Л. М. Гиндилис, Русский космизм и живая этика, [w:] „Космическое мировоззрение – новое мышление XXI века” 2004, nr 2, s. 47–48.

29 Ibidem, s. 49.

61

Pozostaje jednak pytanie – czy kosmizm jest tylko teoretyczną figurą, czy ma swoje odzwierciedlenie w praktyce? Chabibulina odpowiada na to pytanie w artykule Znaczenie rosyjskiego kosmizmu we współczesnym społeczeństwie. Zauważa, iż pozytywna przyszłość Rosji zależy przede wszystkim od rozwoju zmierzającego do aktywizacji najlepszych cech cywilizacji rosyjskiej (autorka nie określa, jakie to cechy), a to doprowadzi do harmonijnej współzależności ekonomicznej i ekologicznej. Prośrodowiskowe działania zapobiegają stagnacji gospodarczej, a uściślając, spowodują ekonomiczny dobrobyt, wzrost produkcji, działalności gospodarczej. Autorka podkreśla także znaczenie rozwoju „prawdziwej” kultury, walki z komercjalizacją i „dzikim rynkiem” zmierzającym do umasowienia konsumenta i traktowania go przedmiotowo30. Świadomość ekologiczna nie jest po prostu pewnym konkretnym stanem umysłu. Zawsze zakłada twórcze przeobrażanie rzeczywistości – w tym przypadku otaczającego środowiska naturalnego. Jeśli chodzi o współczesną Rosję, oznaczać to może próbę zmian nawyków na te pozytywne, które z kolei mają szansę doprowadzić choćby do niepogarszania się stanu zastanego.

Trudno jest mówić na tym etapie o możliwej poprawie.

Rosjanie – jak pokazują badania – zdają sobie sprawę ze stopnia dewastacji środowiska naturalnego w granicach ich państwa, jednak to problemy natury ekonomicznej zdają się być dla nich pierwszorzędne. Zauważa się także brak zainteresowania polityką proekologiczną, co może wynikać z obojętności na kwestie polityczne w ogóle. Mieszkańcy Rosji często oceniają stan otaczającego środowiska jako zły lub bardzo zły, nie czynią jednak odpowiednich, konsekwentnych kroków, aby sytuację tę poprawić. Badania nie wykazują przyczyn takiego stanu rzeczy, można jednak przypuszczać, że problem jest wieloaspektowy. Zauważa się ogólną apatię i znikome zainteresowanie kwestiami sozologicznymi zarówno przeciętnych Rosjan, jak i władz na każdym szczeblu. Wspomnieć należy o pewnym polepszeniu się owej sytuacji na szczeblu federalnym po roku 2002, nie powinno to jednak budzić większego optymizmu.

30

Х. З. Наиловна, Значение идей русского космизма в современном обществе, [w:] „Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики” 2011, nr 4–8, s. 210.

62

Kosmizm – pojęcie z pogranicza różnych nauk humanistycznych – można określić jako jedną z form świadomości ekologicznej. Skupia się na relacji człowieka i środowiska i oznacza wieloaspektową więź istoty ludzkiej z kosmosem. Trudno ocenić, jaki wpływ ma na rzeczywistą świadomość ekologiczną współczesnych Rosjan. Zdaje się, że jest bardziej teoretycznym hasłem niż jednym z realnych kształtów owej świadomości. Niektórzy uczeni są zdania, że może przyjąć taką postać, która doprowadzi do szacunku dla otaczającego środowiska, zorientowanie się w jego problemach, ta teza nie została jednak w pełni udowodniona.

Bibliografia 1.

Аутлева А. Н., Сущность экологического сознания, [w:] „Журнал Вестник Адыгейского государственного университета” 2005, nr 3.

2.

Асхадович Х. Р., Русский космизм: формирование нового экологического сознания, [w:] „Ашхамаф Айтэч Русланович Вестник Адыгейского государственного университета” 2010, nr 3 (Регионоведение: Философия, История, Социология, Юриспруденция, Политология, Культурология, Серия 1).

3.

Ашхамаф А. Р., Экологическое сознание: к проблеме определения понятия, [w:] „Вестник Адыгейского государственного университета” 2010, nr 3 (Регионоведение: Философия, История, Социология, Юриспруденция, Политология, Культурология, Серия 1).

4.

5.

Бегидова С. Н., Макрушина И. В., Структура экологического сознания, [w:] „Вестник Адыгейского государственного университета” 2014 (Педагогика И Психология, Серия 3). Гиндилис Л. М., Русский космизм и живая этика, [w:] „Космическое мировоззрение – новое мышление XXI века”, 2004, nr 2.

6.

Халий И. А., Экологическое сознание населения современной

7.

россии, [w:] „История и современность”, 2015, nr 1 (21). Мапельман В. М., Этико-экологические тупики русского космизма, [w:] „Общественные науки и современность”, 1996.

63

8.

9.

Матвеева Е. В., Экологическая политика современной россии, [w:] „Известия алтайского государственного университета”, 2010, nr 1–4. Наиловна Х. З., Значение идей русского космизма в современном обществе, [w:] „Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики”, 2011, nr 4–8.

10. Тимофеева С. В., О проблеме взаимосвязи экологической культуры и экологического сознания человека (социальнофилософский аспект), [w:] „Вестник Красноярского государственного аграрного университета”, 2010, nr 11.

Netografia 1.

The Environmental Outlook in Russia, [internet:] http://fas.org/irp/nic/environmental_outlook_russia.html, 22 XII 2015.

2.

Экологическая доктрина Российской Федерации, [internet:] http://www.scrf.gov.ru/documents/24.html, 22 XII 2015.

3.

Экологическое сознание россиян, [internet:] http://ecoinform.ru/public/release/id_2808, 22 XII 2015.

4.

Экологическое сознание в современной России: социологический анализ, [internet:] https://openrussia.org/post/view/8020/, 22 XII 2015.

Marcin Więckowski Zaangażowanie Związku Sowieckiego w wojnę wietnamską Wstęp Po pierwszej zakończonej sukcesem sowieckiej próbie z bronią jądrową przeprowadzonej w 1949 roku na poligonie w Semipałatyńsku Stany Zjednoczone postanowiły przejść na tzw. strategię peryferyjną 1. Oznaczało to angażowanie się w lokalne konflikty w krajach Trzeciego Świata celem osłabienia wpływów ZSRS, przy jednoczesnym unikaniu za wszelką cenę otwartej wojny ze Związkiem Sowieckim, która mogłaby skończyć się zagładą nuklearną. Podobną strategię przyjęła Moskwa wspierająca ruchy komunistyczne we wszystkich zakątkach świata, tak aby tworzyć państwa od siebie zależne.

Pamiątkowa fotografia żołnierzy 238. pułku rakietowego armii DRW z sowieckimi specjalistami z 2. Bakijskiego Centrum Szkoleniowego.

1

A. Domosławski, Ciszej z tymi werblami, [internet:] http://kapuscinski.info/ciszej-ztymi-werblami.html, 17 V 2015.

65

Początek wojny wietnamskiej W 1954 roku zakończyła się I wojna indochińska. Francja uznała się za pokonaną przez siły powstańców wietnamskich i zrzekła się praw do kolonii w Indochinach. Niemożność dojścia do porozumienia pomiędzy komunistycznymi władzami Północy a demokratycznym rządem na Południu, cicho wspieranym przez Stany Zjednoczone, doprowadziła do podziału Wietnamu wzdłuż 17 równoleżnika2. Z czasem wykształciły się tam dwa organizmy państwowe: Demokratyczna Republika Wietnamu (Wietnam Północny) oraz Republika Wietnamska (Wietnam Południowy).

W 1957 roku rozpoczęły się pierwsze działania komunistycznej partyzantki na Południu, zwanej od 1960 roku Narodowym Frontem Wyzwolenia Wietnamu Południowego, w skrócie Wietkongiem. Tak zaczęła się wojna wietnamska, w której Stany Zjednoczone miały zaangażować się militarnie po stronie Południa, a Związek Sowiecki udzielić wsparcia Wietnamowi Północnemu i Wietkongowi.

Zaangażowanie mocarstw Od drugiej połowy lat 50. Amerykanie szkolili w tajnych ośrodkach na Filipinach komandosów południowowietnamskich, tajwańskich i południowokoreańskich do działań dywersyjnych na terenie Wietnamu Północnego. Akcje te, rozpoczęte w 1963 roku, nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów 3.

Po niewyjaśnionym do dzisiaj incydencie w Zatoce Tonkińskiej Amerykanie rozpoczęli masowe bombardowania Wietnamu Północnego i Laosu, a od 1965 roku również sił Wietkongu na Południu. W powszechnym użyciu był napalm, który stał się symbolem tej wojny. 8 marca 1965 roku dwa bataliony piechoty morskiej (US Marines) wylądowały na plaży w Da Nang 4, włączając tym samym do konfliktu siły lądowe armii USA.

2

P. Asselin, The Democratic Republic of Vietnam and the 1954 Geneva Conference: a revisionist critique, [w:] „Cold War History” 2011, nr 2, s. 155–195.

3 S. Karnow, Vietnam. A History, New York 1983, s. 364.

4 NA OKO: Czerwona plaża, [internet:] http://www.dwutygodnik.com/artykul/4329-naoko-czerwona-plaza.html, 17 V 2015.

66

Znacznie ciekawiej przedstawia się jednak zaangażowanie ZSRS w wojnę wietnamską, ponieważ było ono nieoficjalne – staje się zatem trudniejsze do zbadania i opisania. Od początku lat 60. Sowieci sprzedawali Wietnamczykom broń, w którą wyposażano oddziały Armii Wietnamu Północnego lub przerzucano na Południe dla bojowników Wietkongu. Dostarczane zaopatrzenie obejmowało praktycznie każdy rodzaj uzbrojenia: od broni osobistej, przez czołgi i samoloty, po skomplikowane systemy obrony przeciwlotniczej. Z broni strzeleckiej dostarczano zarówno stare modele wycofane już z użycia w Armii Sowieckiej, takie jak karabin powtarzalny Mosin, pistolet maszynowy PPSz czy pistolet TT, jak i nowoczesną broń, która dopiero zeszła z taśmy produkcyjnej, np. automaty Kałasznikowa. Pomoc objęła również kilkaset czołgów T34 i T-52 oraz haubic 130-milimetrowych. Sprzedawano myśliwce MiG-17 i MiG-21, bombowce Su-17 i Ił-28, a także transportowce Ił-14 i Li-2. Sowieci zainstalowali w Wietnamie 95 systemów rakietowych S-75 „Dźwina” i dostarczyli do nich 7,5 tys. rakiet5. Tylko w 1968 roku pomoc ze strony ZSRS osiągnęła wartość 542 milionów ówczesnych rubli.

Sowiecka misja wojskowa w Wietnamie Pierwsi sowieccy doradcy przy Ho Chi Minhie pojawili się w Wietnamie już w 1946 roku, jednak oficjalnie misja wojskowa w sojuszniczej DRW rozpoczęła się w 1961 roku, a pełne rozmiary osiągnęła po czterech latach. Sowiecka jednostka stacjonująca w Wietnamie miała własne struktury i nosiła nazwę Grupy Sowieckich Specjalistów Wojennych w Wietnamie. Dzieliła się na dwa piony: Grupę Sowieckich Specjalistów Wojennych ds. Obrony Przeciwlotniczej oraz Grupę Sowieckich Specjalistów Wojennych ds. Sił Powietrznych.

Każda z tych grup, jak i jednostka jako całość, miała dowódcę wyznaczanego przez Kreml. Pierwszym zwierzchnikiem całości wojsk sowieckich w Wietnamie w kwietniu 1965 roku został generał-major Aleksandr Dżyza. Oczywiście działalność tej jednostki aż do upadku ZSRS była utrzymywana w ścisłej ta5

И. Куминов, Советская военно-техническая помощь Вьетнаму в годы войны. Война во Вьетнаме: Взгляд сквозь годы; Материалы научно-практической конференции «Советско-вьетнамское военное и экономическое сотрудничество в годы агрессии США против ДРВ (1963–1973 гг.)», Москва 2000, s. 39–45.

67

jemnicy. Do grupy wybierano tylko najlepszych i najbardziej doświadczonych specjalistów w swojej dziedzinie. Większość z nich brała wcześniej udział w II wojnie światowej.

Sowieci stacjonowali w ściśle tajnych ośrodkach ukrytych w dżungli na terenie Wietnamu Północnego. Ich głównym zadaniem była pomoc Wietnamczykom w instalowaniu systemów obrony przeciwlotniczej. Najpierw przeważały przestarzałe działka zenitalne 37- i 57-milimetrowe, tzw. zenitówki. Później już skoncentrowano się na systemach rakietowych. Rosjanie szkolili również załogi północnowietnamskie w wykorzystywaniu tej broni.

Pierwszy obóz szkoleniowy powstał niedaleko Hanoi, gdzie specjaliści z 4. Samodzielnej Armii Wojsk Przeciwlotniczych ze Swierdłowska szkolili żołnierzy 236. Pułku Rakietowego Ludowej Armii Wietnamu. Dowództwo 1. Centrum Szkoleniowego, zwanego Moskiewskim, objął pułkownik Michaił Cygankow6. 2. Bakijskie Centrum Szkoleniowe generała Nikołaja Bażenowa szkoliło członków 238. Pułku Rakietowego armii DRW. Tymczasem przedstawiciele Wojsk Radiotechnicznych ZSRS rozstawiali w Wietnamie Północnym stacje radarowe i uczyli Wietnamczyków posługiwania się nimi7. Misja ta nie była łatwa ze względu na niski poziom wiedzy technicznej mieszkańców Wietnamu, jak i niesprzyjające ukształtowanie terenu, którego nie przewidzieli sowieccy konstruktorzy sprzętu (liczne góry i wąwozy sprawiały, że w początkowym okresie misji amerykańskie samoloty często do ostatniej chwili były niewidoczne na radarach)8.

24 lipca 1965 roku Wietnamczycy pod opieką sowieckich instruktorów zestrzelili pierwszy amerykański samolot przy użyciu sprzętu dostarczonego

6

А. Созранов, По местам былых боев, [internet:] http://old.redstar.ru/2001/01/16_01/s_o23.html, 17 V 2015.

7 А. Мальгин, Проверены боем, [internet:] http://nvo.ng.ru/history/2003-0228/5_rockets.html, 17 V 2015.

8 В. Белоусов, Особенности боевых действий зенитно-ракетного дивизиона — основного тактико-огневого подразделения ЗРВ Вьетнамской Народной Армии. Война во Вьетнаме: Взгляд сквозь годы, Материалы научно-практической конференции «Советско-вьетнамское военное и экономическое сотрудничество в годы агрессии США против ДРВ (1963–1973 гг.)», Москва 2000, s. 42–43.

68

z ZSRS. Do dzisiaj w Wietnamie 24 lipca jest obchodzony Dzień Wojsk Rakietowych.

Z czasem szkolenie przynosiło coraz lepsze efekty. Według rosyjskiego historyka Aleksandra Okorokowa z Instytutu Nauk Historycznych RAM w Moskwie przez całą wojnę wojska przeciwlotnicze Wietnamu Północnego zestrzeliły 3720 amerykańskich samolotów i 4892 helikoptery. Znana jest fotografia przedstawiająca trzech mężczyzn (z całą pewnością niebędących Azjatami) siedzących przed tablicą, na której widnieje napis kredą w języku rosyjskim: „43. Pułk Rakietowy na południu Wietnamu [najpewniej chodziło o południową część Wietnamu Północnego – przyp. M.W.] zestrzelił 2080 samolotów przeciwnika pomiędzy 5 sierpnia 1964 a 8 lipca 1967 roku” 9.

Sowieci w północnowietnamskich siłach powietrznych Jeszcze więcej emocji wzbudza kwestia działalności specjalistów lotnictwa.

Wyszkolenie pilota w obsłudze myśliwca trzeciej generacji w warunkach utajnienia byłoby bardzo trudne, dlatego wietnamskich lotników wysyłano na tajne szkolenia do Związku Sowieckiego. Tam, oprócz technik wojskowych, poznawali również język rosyjski, którym jednak nie mogli posługiwać się w eterze ze względu na obawy przed podsłuchiwaniem rozmów przez CIA 10.

Z oczywistych przyczyn najczęściej badanym zagadnieniem jest kwestia bezpośredniego udziału sowieckich pilotów w walkach powietrznych nad Wietnamem. Była to jedna z najlepiej chronionych tajemnic państw komunistycznych. Dopiero upadek ZSRS umożliwił rozpoczęcie badań naukowych na ten temat. Dziś już wiadomo, że pierwsze zestrzelenie dwóch amerykańskich samolotów F-105 przez MiGi-17, przez dziesięciolecia przypisywane czterem północnowietnamskim pilotom (jeden z nich, Chan Han, otrzymał za to nawet

9

Zdjęcie dostępne na stronie internetowej: [internet:] http://redptero.livejournal.com/1776245.html, 17 V 2015.

10 В. Конаков. Вьетнамская война в оценке еѐ участника — офицера главного штаба войск ПВО страны (СССР). Война во Вьетнаме… Как это было (1965– 1973), Москва 2005, s. 448–476.

69

tytuł Bohatera Wietnamu), w rzeczywistości zostało dokonane przez sowieckich pilotów11.

Gdyby wówczas świat dowiedział się, że sowieccy piloci na sowieckich maszynach strzelają do amerykańskich samolotów i zabijają amerykańskich lotników, być może nie dałoby się zapobiec wybuchowi III wojny światowej.

Pozostałe zagadnienia Do Wietnamu Północnego wysyłano również ściśle tajne grupy funkcjonariuszy GRU. Jest to stosunkowo najsłabiej zbadane zagadnienie dotyczące sowieckiej działalności w Wietnamie. Wiadomo, że do obowiązków tych grup należało badanie zdobycznych („trofiejnych”) egzemplarzy amerykańskiego sprzętu i wraków zestrzelonych samolotów, a także szkolenie północnowietnamskich komandosów w tajnych ośrodkach12.

Amerykańscy żołnierze wielokrotnie pisali w raportach, że widzieli po stronie wroga żołnierzy o „europejskich twarzach” („European faces”)13.

Nie dysponujemy jednak danymi mówiącymi o zabiciu lub pojmaniu któregokolwiek z nich; do dzisiaj więc uczestnictwo Armii Sowieckiej w walkach na lądzie z bronią w ręku nie zostało udowodnione.

Oprócz opisanych wyżej kwestii sowieccy doradcy i wojskowi wysokiego szczebla zostali na czas wojny zainstalowani przy wszystkich północnowietnamskich ministerstwach, stanowiskach dowodzenia i punktach strategicznych, takich jak lotniska czy fabryki broni.

Na podstawie powyższych przykładów widać, że zaangażowanie militarne i polityczne ZSRS w wojnę wietnamską było ogromne.

11

Коллектив авторов. 4.05.1965. Календарь памятных дат российской военной истории: люди, события, факты, Под общ. редакцией д. и. н., профессора, генерал-майора В. А. Золотарѐва, Москва 2001, s. 156.

12 А. Зайцев, Охотники за трофеями, [internet:] http://old.redstar.ru/2008/10/03_10/7_05.html, 17 V 2015.

13 А. Минеев, Наши на вьетнамской войне, [w:] „Эхо планеты” 1991, nr 35, s. 30.

70

Zakończenie Rozpoczęta 30 stycznia 1968 roku ofensywa Tet zapowiadała bliski koniec wojny wietnamskiej. Partyzanci Wietkongu i żołnierze Ludowej Armii Wietnamu zostali odparci, ale wskutek działań wojennych dwa największe miasta Południowego Wietnamu – Sajgon i Hue – niemal doszczętnie zniszczono14, a wojska amerykańskie poniosły dotkliwe straty. Opinia publiczna w USA przestała popierać zaangażowanie militarne w tę wojnę. Tzw. ruchy hippisowskie prowokowane przez sowieckich agentów zaczęły otwarcie domagać się wycofania armii amerykańskiej z Wietnamu15.

W 1969 roku wojska lądowe USA opuściły Półwysep Indochiński.

Z pomocą lotnictwa i marynarki amerykańskiej armia Południa nadal jednak stawiała zażarty opór inwazji z Północy.

Pod naporem opinii publicznej w 1973 roku wszystkie siły amerykańskie wróciły do ojczyzny. Od tamtej pory Republika Wietnamska chyliła się ku końcowi. 30 kwietnia 1975 roku komuniści zawiesili czerwony sztandar na gmachu parlamentu w Sajgonie. Wojna wietnamska dobiegła końca 16.

Sowiecka misja wojskowa w szczątkowej postaci pozostała tam jednak aż do 1991 roku. Dobre stosunki pomiędzy Rosjanami a żołnierzami wietnamskimi doprowadziły do zawarcia wieloletnich znajomości i wywarcia wpływu na Wietnam przez rosyjską kulturę. Do dzisiaj znaczna część Wietnamczyków zna język rosyjski, a pieśni takie jak Dień Pobiedy czy Bieriozy są powszechnie rozpoznawalne w tym kraju17.

Sowieckie zaangażowanie w Wietnamie było większe od chińskiego i północnokoreańskiego razem wziętych. Miało to kluczowe znaczenie przy kształtowaniu się linii politycznej zjednoczonego państwa wietnamskiego, 14

P. Benken, Ofensywa Tet 1968, Warszawa 2010.

Sowiecka dywersja w wolnym świecie: Wywiad z agentem KGB ds. propagandy cz. 3/3, [internet:] http://libertarianin.org/sowiecka-dywersja-w-wolnym-swieciewywiad-z-agentem-kgb-ds-propagandy-cz-33/, 17 V 2015.

16 S. Karnov, op. cit., s. 669.

17 Н. Колесник Секретная командировка во Вьетнам. Война во Вьетнаме… Как это было (1965–1973), Москва 2005, s. 96–136.

15

71

które wybrało, jako jedno z zaledwie dwóch w Azji (obok Laosu), system marksistowsko-leninowski zamiast maoistycznego18. Odtajnienie działań sowieckiej misji w Wietnamie po 1991 roku pozwoliło na organizowanie rokrocznych obchodów z udziałem sowieckich i wietnamskich kombatantów, a nawet na otwarcie muzeum przyjaźni rosyjsko-wietnamskiej19.

Pokłosiem tej narracji było powstanie w 2011 roku rosyjsko-ukraińskiej gry komputerowej Men of War: Vietnam, w której gracz dowodzi postaciami dwóch fikcyjnych sowieckich oficerów, Morozowa i Kozakowa, wysłanych do Wietnamu z misją szkolenia żołnierzy armii DRW, przez przypadek zagubionych w dżungli i zmuszonych do morderczej walki o przetrwanie 20.

Bibliografia 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Asselin P., The Democratic Republic of Vietnam and the 1954 Geneva Conference. A revisionist critique, [w:] „Cold War History” 2011, nr 2.

Benken P., Ofensywa Tet 1968, Warszawa 2010. Белоусов А., Особенности боевых действий зенитно-ракетного дивизиона – основного тактико-огневого подразделения ЗРВ Вьетнамской Народной Армии. Война во Вьетнаме: Взгляд сквозь годы, Материалы научно-практической конференции «Советсковьетнамское военное и экономическое сотрудничество в годы агрессии США против ДРВ (1963–1973 гг.)», Москва 2000.

Karnow S., Vietnam. A History, New York 1983. Колесник H., Секретная командировка во Вьетнам. Война во Вьетнаме… Как это было (1965–1973), Москва 2005. Конаков В., Вьетнамская война в оценке еѐ участника – офицера главного штаба войск ПВО страны (СССР). Война во Вьетнаме… Как это было (1965–1973), Москва 2005.

18

J. Ostromęcki, Obóz koncentracyjny Kambodża, [w:] „Uważam Rze Historia” 2012, nr 7, s. 64.

19 Нгуен Куинь Хыонг, Открытие Мемориала в Камрани, [internet:] http://www.nhat-nam.ru/vietnamwar/vietnam21.html, 17 V 2015.

20 J. Serafin, Men of War: Vietnam, [internet:] http://gry.onet.pl/zapowiedzi/men-of-warvietnam/mbc4k, 17 V 2015.

72

Куминов И., Советская военно-техническая помощь Вьетнаму в годы войны. Война во Вьетнаме: Взгляд сквозь годы; Материалы научно-практической конференции «Советско-вьетнамское военное и экономическое сотрудничество в годы агрессии США против ДРВ (1963–1973 гг.)», Москва 2000.

8. Коллектив авторов. 4.05.1965. Календарь памятных дат российской военной истории: люди, события, факты, Под общ. редакцией д. и. н., профессора, генерал-майора В. А. Золотарѐва, Москва 2001.

9. Минеев А., Наши на вьетнамской войне, [w:] „Эхо планеты” 1991, nr 35.

10. Ostromęcki J., Obóz koncentracyjny. Kambodża, [w:] „Uważam Rze Historia” 2012, nr 7.

7.

Netografia 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Domosławski A., Ciszej z tymi werblami, [internet:] http://kapuscinski.info/ciszej-z-tymi-werblami.html, 17 V 2015. Нгуен Куинь Хыонг, Открытие Мемориала в Камрани, [internet:] http://www.nhat-nam.ru/vietnamwar/vietnam21.html, 17 V 2015. Мальгин А., Проверены боем, [internet:] http://nvo.ng.ru/history/2003-02-28/5_rockets.html, 17 V 2015.

NA OKO: Czerwona plaża, [internet:] http://www.dwutygodnik.com/artykul/4329-na-oko-czerwonaplaza.html, 17 V 2015.

Serafin J., Men of War: Vietnam, [internet:] http://gry.onet.pl/zapowiedzi/men-of-war-vietnam/mbc4k, 17 V 2015.

Sowiecka dywersja w wolnym świecie. Wywiad z agentem KGB ds. propagandy cz. 3/3, [internet:] http://libertarianin.org/sowieckadywersja-w-wolnym-swiecie-wywiad-z-agentem-kgb-ds-propagandycz-33/, 17 V 2015. Созранов А., По местам былых боев, [internet:] http://old.redstar.ru/2001/01/16_01/s_o23.html, 17 V 2015. Зайцев А., Охотники за трофеями, [internet:] http://old.redstar.ru/2008/10/03_10/7_05.html, 17 V 2015.

Magdalena Karlikowska Jurodiwy Dramat w jednym akcie.

Motto: Wydaje mi się bowiem, że Bóg nas, apostołów, wyznaczył jako ostatnich, jakby na śmierć skazanych. Staliśmy się bowiem widowiskiem światu, aniołom i ludziom; my głupi dla Chrystusa, wy mądrzy w Chrystusie, my niemocni, wy mocni; wy doznacie szacunku, my wzgardy. Aż do tej chwili łakniemy i cierpimy pragnienie, brak nam odzieży, jesteśmy policzkowani i skazani na tułaczkę, i utrudzeni pracą rąk własnych. Błogosławimy, gdy nam złorzeczą, znosimy, gdy nas prześladują; dobrym słowem odpowiadamy, gdy nas spotwarzają. Staliśmy się jakby śmieciem tego świata i odrazą dla wszystkich, aż do tej chwili.

(1 Kor 4,9 – 13) Osoby: BEZDOMNY – JURODIWY ZAKOCHANA ZAKOCHANY POLICJANT POLICJANTKA PACJENT 1 PACJENT 2 LEKARZ HEJNALISTA Scena I Na scenie panuje ciemność. W tle słychać motto. Do Sali teatralnej wchodzi hejnalista.

Idzie w stronę sceny. Zatrzymuję się 4 razy po drodze, aby zagrać Hejnał Mariacki w cztery strony świata, pierwszy raz w kierunku sceny, drugi raz w prawo, 3 raz w lewo.

Wchodzi na scenę, aby po raz ostatni zagrać hejnał w kierunku publiczności i schodzi za

kulisy. Gdy hejnalista wchodzi do sali teatralnej na scenie jest ciemno. Za każdym razem, gdy rozbrzmiewa Hejnał Mariacki, robi się coraz jaśniej. Metafora wschodu słońca. Po środku sceny siedzi bezdomny mężczyzna. Po Hejnale Mariackim na scenę wchodzą: Policjantka i Policjant (są w ubraniach cywilnych). Wypowiadają swoje kwestie i schodzą – efekt przejścia przez ulicę.

POLICJANT: Rozmawia przez telefon. Dobre! Uczciwy chciał być, ale głupi!

POLICJANTKA: Patrzcie się dzieci, patrzcie! A najlepiej uczcie!

Pauza.

Lepiej być profesorem, niż bezdomny.

Wzdycha. Oj te ”profesory”.

Schodzi ze sceny. Bezdomny mówi.

BEZDOMNY: Но я профессор1.

[ZAKOCHANA, ZAKOCHANY, BEZDOMNY.] Wchodzą zakochani.

ZAKOCHANA: Trzyma w ręku różę, obrywa płatki. Kocha, nie kocha, kocha, nie! Kocha, lubi, szanuje…

ZAKOCHANY: Chodzimy już do domu!

ZAKOCHANA: Proszę jeszcze chwilkę, jest tak romantycznie.

ZAKOCHANY: Jak? ZAKOCHANA: Mówi dzieląc na sylaby. Romantycznie. Zwraca uwagę na bezdomnego. Widzisz?

ZAKOCHANY: Co? ZAKOCHANA: Rozgląda się dokoła. Ten człowiek potrzebuje chyba pomocy.

Pauza.

Znasz go?

ZAKOCHANY: Kogo?

ZAKOCHANA: Pokazuje na bezdomnego. Patrzy na nas.

ZAKOCHANY: Przecież wszyscy tutaj na nas patrzą!

1

Ale ja jestem profesorem.

75

ZAKOCHANA: Ale on chyba potrzebuje pomocy.

ZAKOCHANY: Raczej kieliszka.

ZAKOCHANA: Podejdziemy do niego?

ZAKOCHANY: Po co? To tylko pijak.

ZAKOCHANA: Nie, to człowiek.

ZAKOCHANY: To zwykł menel.

ZAKOCHANA: Boisz się?

ZAKOCHANY: Ja? Ja, niczego się nie boję!

ZAKOCHANA: To o co chodzi?

ZAKOCHANY: Ja w towarzystwie, tego tu, co ludzie powiedzą?

Zakochana uśmiecha się. Robi 2 kroki do przodu.

ZAKOCHANY: Co robisz?

ZAKOCHANA: Dzień dobry.

Bezdomny milczy, patrzy dziewczynie prosto w oczy. Chłopak gwałtownie odsuwa się, macha ręką.

ZAKOCHANY: Jak z gorzelni. Dobrze, przywitałaś się, a teraz idziemy.

ZAKOCHANA: Nie, poczekaj.

ZAKOCHANY: Przecież to pijak!

ZAKOCHANA: Ty też jesteś po piwie, a jednak spaceruję z tobą.

ZAKOCHANY: Proszę? Chyba żartujesz, porównywać mnie z tym zachlajmordą?

Dziewczyna

nie

zwraca

uwagi

na

chłopaka

pochodzi

do

bezdomnego. Zakochany się denerwuje.

ZAKOCHANY: Co robisz?

Dziewczyna nie słucha.

ZAKOCHANA: Jak ma Pan na imię?

Bezdomny milczy. Bezdomny wyciąga torebkę z cukrem. Bierze kostkę cukru i zaczyna jeść.

Dobrze się Pan czuje? Mam na imię Aleksandra, chcę pomóc.

76

ZAKOCHANY: Nie widzisz, że Pan nie potrzebuje twojej pomocy?

Chodźmy już!

ZAKOCHANA: Jeszcze chwilkę, proszę.

Chłopak zaczyna się niecierpliwić.

ZAKOCHANA: Czemu Pan milczy?

Pauza.

Chce Pan coś powiedzieć, prawda?

Bezdomny chowa torebkę z cukrem. Zapada cisza, po chwili chłopak odzywa się.

ZAKOCHANY: Idziemy?

ZAKOCHANA: Nie wiem.

ZAKOCHANY: Chodzimy!

Chwyta dziewczynę za rękę, odchodzą.

BEZDOMNY: Спасибо2.

ZAKOCHANA: Słyszysz? Odezwał się. Wyrywa się chłopakowi i podbiega do bezdomnego.

ZAKOCHANY: No tak, nie dosyć, że pijany, to jeszcze ruski.

ZAKOCHANA: Jak możemy Panu pomóc?

Pauza

BEZDOMNY: Сначала Себе помогите3.

ZAKOCHANA: Jak to?

Bezdomny milczy.

ZAKOCHANY: Kotku, chodź już! To zwykł kloszard.

Dziewczyna nie słucha swojego partnera. Zaczyna rozglądać się dookoła.

ZAKOCHANA: Spójrz tylko na nich. Pokazuje na publiczność.

ZAKOCHANY: Na kogo znowu?

ZAKOCHANA: Na przykład, na te dwie kobiety.

2 3

Dziękuję.

Najpierw sobie pomóżcie.

77

ZAKOCHANY: Które?

ZAKOCHANA: Widzisz dla ciebie to tylko rozmyty tłum, stanowiący tło ulicy.

A dla Niego, to bracia i siostry.

ZAKOCHANY: Słucham?

ZAKOCHANA: Zwraca uwagę chłopaka na dwie kobiety spośród tłumu. Spójrz, w ich twarzach widać rywalizację. Zresztą wszyscy dzisiaj ze sobą rywalizujemy, tylko, w zasadzie, o co?

ZAKOCHANY: Straszny upał, za długo byłaś na słońcu. Dobrze się czujesz?

ZAKOCHANA: Jak nigdy przedtem.

ZAKOCHANY: To skąd do głowy przychodzą Ci takie bzdury?

ZAKOCHANA: Bzdury?!

Pauza.

Dziewczyna i chłopak zaczynają głośno myśleć. Słychać ich alter ego. Patrzą pusto w „horyzont”.

ZAKOCHANA: Co ja tu robię? Przecież nie chcę już z nim być. Może mogłabym, nie to bzdury! Bzdury?

ZAKOCHANY: Co za dzień! Jeszcze ten żul, a mieliśmy iść na seks.

Scena II Podchodzi patrol policji.

[ZAKOCHANA, ZAKOCHANY, BEZDOMNY, POLICJANT, POLICJANTKA.] POLICJANT: Dzień dobry, Państwu! Starszy sierżant Molak!

POLICJANTKA: Sierżant Fiszko. Czy coś się stało?

ZAKOCHANA: Tak, ten Pan… Przerywa jej chłopak.

ZAKOCHANY: Dzień dobry! Ten, ten, człowiek jest pijany i napastuje moją dziewczynę.

ZAKOCHANA: Mnie? Pierwsze słyszę.

ZAKOCHANY: Proszę, go aresztować zanim znowu usiłuję spożyć alkohol.

78

POLICJANTKA: Zapisuje w notatce. ALKOHOL. Zwraca się do Policjanta.

To co wieczorem na drinka? Zwraca się do Zakochanego.

Pozwoli Pan, że sami zadecydujemy?

POLICJANT: Proszę się uspokoić i powiedzieć po kolei, co się stało?

ZAKOCHANA: Nie ma czasu, trzeba działać. Ten Pan potrzebuje pomocy.

ZAKOCHANY: Chyba flaszki. Dopisz FLASZKI. POLICJANTKA: Piszę w notatce. FLASZKI. POLICJANT: Spokój!

ZAKOCHANA: Poroszę zabierzcie tego Pana do szpitala!

POLICJANTKA: Chyba raczej na izbę wytrzeźwień.

ZAKOCHANA: Jak to? Przecież ten człowiek jest chory.

POLICJANT: Drwiąco. Niewątpliwie alkoholizm jest chorobą.

ZAKOCHANA: Nie widzi Pan, ten człowiek jest siny i ma przekrwione oczy!

POLICJANTKA: Zapisuje w notatce. Z kim, z czym, idę? Z oczami. Kogo, co widzę? Oczy! Odpowiada pewnym głosem. Proszę Pani, pracuję już 10 lat w policji i nie pierwszy raz widzę pijanego mężczyznę.

ZAKOCHANA: To gdzie Pani pracuje nie ma znaczenia. Tu chodzi o człowieka, o szczegóły.

ZAKOCHANY: Kochanie, co ty bredzisz?

ZAKOCHANA: To co myślimy o człowieku, myślimy także o Bogu.

BEZDOMNY: Надо смотреть на себя глазами Бога4.

POLICJANT: Pan niech lepiej już nic nie mówi. Wszystko co Pan powie, może być użyte przeciwko Panu.

POLICJANTKA: Zapisuję w notatce. Przeciwko. Zwraca się do policjanta.

Przeciwko przez jakie „ż”?

POLICJANT: Przez „ż” z kropką.

POLICJANTKA: Proszę nam zaufać i nie utrudniać czynności wyjaśniających.

4

Trzeba patrzeć na siebie oczami Boga.

79

ZAKOCHANA: Ale ja nie prosiłam Państwa o wyjaśnianie czegokolwiek, a tego Pana zabieram na własną odpowiedzialność do lekarza.

POLICJANTKA: Najlepiej do specjalisty od uzależnień. W takim razie proszę podpisać oświadczenie. I w razie napaści niezwłocznie zadzwonić pod numer alarmowy.

ZAKOCHANY: Jak to nic nie zrobicie?

POLICJANT: Obawiam się, że w tej sytuacji nic nie możemy zrobić?

ZAKOCHANY: Proszę?

POLICJANTKA: Proszę Pana, radiowóz to nie taksówka. Zresztą z zachowania Pana partnerki wynika, iż ten Pan nie napastuje tej Pani. Co więcej zachodzi podejrzenie, iż pozostają w bliższej zażyłości zwanej dalej znajomością.

Teraz Państwo wybaczą i pozwolą, że wrócimy do pracy.

ZAKOCHANY: Zażyłości? Śmieje się. Zażyłość, mówisz Pan? Czekaj, czekaj, ale to nawet by się zgadzało.

POLICJANTKA: Do widzenia.

POLICJANT: Ironicznie, poklepuje chłopaka po ramieniu. Powodzenia.

ZAKOCHANA: Zwraca się do Zakochanego. Możesz zadzwonić po pogotowie?

Policjanci odchodzą.

ZAKOCHANY: Do Kobierzyna nie dowożą. Myślisz, że dowożą? Ty mi pogotowiem oczu nie mydlij! Właściwie w jakiej zażyłości pozostajesz z tym Panem?

ZAKOCHANA: Słucham?

ZAKOCHANY: To ja słucham! No wiesz, w końcu masz rosyjskie pochodzenie.

ZAKOCHANA: Żartujesz, prawda?

ZAKOCHANY: Nie, dlaczego?

ZAKOCHANA: Proszę?

80

ZAKOCHANY: Koledzy mieli racje, wszystkie jesteście takie same. Ciągnie swój do swego, co? Zresztą rób co chcesz! To już nie moja sprawa!

Odchodzi, śmiejąc się.

BEZDOMNY: Не надо5.

ZAKOCHANA: Trzeba, jest Pan wyjątkowy. Nosi Pan w sobie unikalny pierwiastek, pierwiastek ludzki!

Bezdomny mdleje. Dziewczyna próbuje krzyczeć, ale nie może powiedzieć ani słowa. Słychać tylko jej myśli – alter ego.

ZAKOCHANA: Proszę! Proszę wezwać pogotowie! Pomocy, pomocy, pomocy!

Zakochana zaczyna śpiewać „Грусть девушки”. Грусть девушки Отчего, скажи, Мой любимый серп, Почернел ты весь — Что коса моя? Иль обрызган ты В скуке-горести По милу дружку Слезой девичьей? В широких степях Дона тихова Зелена трава Давно скошена; На селе косцы Давно женятся; Только нет его Ясна сокола!

5

Nie trzeba.

81

Иль он бросил дом, Разлюбил меня, И не придет уж К своей девице?.. Не к добру ж тоска Давит белу грудь, Нет, не к радости Плакать хочется.

Scena III Szpitalny oddział ratunkowy, gabinet lekarski. Bezdomny leży na łóżku. Lekarz wypełnia dokumentację medyczną. Drzwi są uchylone. Z korytarza słychać rozmowę dwóch pacjentów.

[ZAKOCHANA, BEZDOMNY, LEKARZ, PACJENT 1, PACJENT 2.]

PACJENT 1: Przepraszam, Pani ostatnia w kolejce do lekarza?

PACJENT 2: Tak. Pauza.

Pora umierać, nikogo już nie obchodzę. Czy to w domu, czy to tu w szpitalu, nikt już nie ma dla mnie czasu. Nawet te moje 37 i 7 nie robi na nikim wrażenia.

PACJENT 1: Proszę Pani, bo człowiek to już dzisiaj nic nie znaczy. Tylko pokwitowania i zaświadczenia.

PACJENT 2: Nie, to co ten. On nic nie musi!

PACJENT 1: Taki to pożyje. Przywiozą jaśnie Pana karetką i jeszcze zbadają od czubka głowy po najmniejszy palec u stopy.

PACJENT 2: Pani tak nie krzyczy, bo jeszcze usłyszą.

PACJENT 1: Niech słyszą, nic nie mamy do stracenia!

Zdenerwowany lekarz wstaję, zamyka drzwi od gabinetu lekarskiego.

Podchodzi do pacjenta.

82

LEKARZ: Tak. To Pani krewny?

ZAKOCHANA: Nie. LEKARZ: Mówi pół głosem, wypełniając notatkę medyczną. Tożsamość nieznana.

Zwraca się do Zakochanej. Więc nie wie Pani, co dolega pacjentowi?

ZAKOCHANA: Nie, dlatego tu jestem.

LEKARZ: Mówi pół głosem, wypełniając notatkę medyczną. Do diagnozy. Zwraca się do Zakochanej. Zatem, nie wie Pani również, czy choruje na jakieś

przewlekłe choroby?

ZAKOCHANA: Zdenerwowana, wstaje. Przecież mówię, że nie.

LEKARZ: Lekarz wciska ją w fotel. Dobrze.

ZAKOCHANA: Wiem, tylko tyle, że mówi po rosyjsku.

LEKARZ: Nie szkodzi, znam rosyjski. Chwile się zastanawia. Czyli należy wątpić, iż pacjent posiada ubezpieczenie?

ZAKOCHANA: A czy w tym momencie to jest najważniejsze?

LEKARZ: Mówi pół głosem, wypełniając notatkę medyczną. Nie ubezpieczony.

Zwraca się do Zakochanej. Nie, ale dość istotne.

ZAKOCHANA: Za hospitalizację ja zapłacę.

LEKARZ: To całkowicie zmienia postać rzeczy. Wstaje, zakłada rękawiczki.

W takim razie możemy przeprowadzić badanie.

Podchodzi do bezdomnego.

LEKARZ: Wyjmuje patyczek z kieszeni i bada gardło bezdomnego. Jak się czuje?

BEZDOMNY: Плохо6.

LEKARZ: Zdejmuje rękawiczki i wyrzuca do kosza. Pochodzi do miski i zaczyna myć ręce. Wyciera ręce i pochodzi do biurka. Siada za biurkiem, pyta bezdomnego. Coś was boli?

Bezdomny milczy. Wyjmuje za pazuchy torebkę z cukrem.

LEKARZ: O której godzinie spożywał ostatni posiłek?

Bezdomny milczy. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Czy zażywa jakieś lekarstwa?

Bezdomny milczy. Zjada jedną kostkę cukru.

6

Źle.

83

LEKARZ: Nie chce współpracować, dobrze! Sami znajdziemy przyczynę waszych bolączek.

BEZDOMNY: Это и так ничего не изменит7.

LEKARZ: Co chciałaby tak zmieniać?

BEZDOMNY: Мир. Мы так хотели свободы, что попали в рабство 8.

LEKARZ: Mówi drwiąco. Ma na myśli demokrację? Przecież w końcu mamy komfort wyboru, paszporty, otwarte granice, sklepy pełne towarów.

BEZDOMNY: Zaczyna się śmiać. Мы постоянно от чего-то зависимы, от государства, налогов, не можем просто сбежать куда глаза глядят. Быть независимыми от быта9.

LEKARZ: To o to chodzi. Łatwo wam mówić, bo zapewne niczego nigdy nie miał. Demokracja z natury jest dobra, złych postaw raczej należy doszukiwać się w zbuntowanym dziecku demokracji, to znaczy kapitalizmie.

BEZDOMNY: Вы ошибаетесь. Я имел когда-то много денег и помогал бедным, но не всем это нравилось. Добро сегодня проигрывает правилам. Поэтому я избавился от пустых монет, чтобы быть свободным и богатым человеком. Я вышeл на уровень человеческих сердец10.

LEKARZ: Zamyślony. Sugeruje, że nie ma dzisiaj wolnych ludzi? Myśli, że tylko bezdomni są dzisiaj prawdziwie wolnymi ludźmi? Niestety nie zawsze, byłoby to zbyt proste rozwiązanie.

Pauza.

Lekarz zaczyna głośno myśleć – alter ego.

7

To i tak niczego nie zmieni. Świat. Tak chcieliśmy wolności, że popadliśmy w niewolę.

9 Ciągle od czegoś zależymy, od państwa, podatków, nie możemy uciec prosto przed siebie. Być niezależnym od bytu.

10 Myli się Pan. Miałem kiedyś dużo pieniędzy i pomagałem biednym, ale nie wszystkim to się podobało. Dobro dzisiaj przegrywa z prawem. Dlatego pozbyłem się pustych monet, żeby być wolnym i bogatym człowiekiem. Wyszedłem na pustynię ludzkich serc.

8

84

LEKARZ: Do czego on mnie namawia? Nie! To propaganda! Trzeba pracować, pracować, pracować!

ZAKOCHANA: I? LEKARZ: Tak, mam pewne przepuszczenia, co do diagnozy. Proszę mi powiedzieć, czy często odczuwacie pragnienie?

Bezdomny kiwa głową, że tak.

LEKARZ: Czy zdarza się, że kołacze wam serce?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Zapisuje i mówi pół głosem. Kołacze serce.

Czy bywacie znużeni?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Zapisuje i mówi pół głosem. Znużeni.

Czy miewacie rozmazane pole widzenia?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Zapisuje i mówi pół głosem. Rozmazane pole widzenia.

Czy stale chcę się wam spać?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Lekarz dalej bada pacjenta zauważa ranę na jego stopie.

LEKARZ: Zapisuje i mówi pół głosem. Otumaniony. Wstaje, wyciąga okulary z kieszeni i zakłada. Pokazuje na nogę bezdomnego, mówi za biurka.

Otwarta rana, widoczne martwe komórki. Od dawna żyjecie z tą raną?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Chowa okulary, siada i wypełnia dalej dokumentację medyczną. Zapisuje i mówi pół głosem. Martwe komórki. Wszystkie objawy wskazują na

fakt, iż dopadła was choroba cywilizacyjna. Proszę mi powiedzieć, czy często odczuwacie głód, nawet wtedy, gdy macie pełny żołądek ?

Bezdomny kiwa głową, że tak. Zjada jedną kostkę cukru.

LEKARZ: Odkłada długopis. Tak jak przypuszczałam.

85

ZAKOCHANA: Pani doktor, co dolega pacjentowi?

LEKARZ: Raczej nam wszystkim!

BEZDOMNY: Необыкновенный голод.11.

LEKARZ: Wstaje. Głód wśród obfitości.

Lekarz stoi za biurkiem. Bezdomny powtarza: голод. Zakochana powtarza: obfitości.

Na pierwsze słowo obfitość, wchodzą za kulis radośni policjanci. Próbują tańczyć walca, bawić się, ale w tle słychać Sonate B moll Chopina 4 cz. Nogi im się plączą, ale radośnie próbują tańczyć dalej. Za każdym razem za zakochaną powtarzają obfitości. Wraz z końcem utworu zapada ciemność. Nastaje krótka pauza. Słychać dzwonek do drzwi. Drzwi się otwierają, wchodzi zakochany, zakochana mówi:

ZAKOCHANA: Jak dobrze kochanie, że już jesteś!

ZAKOCHANY: Co się stało?

ZAKOCHANA: Miałam okropny sen.

Znowu słychać Sonate B moll Chopina 4 cz.

KONIEC

11

Niezwykły głód.

86

Daria Mazurak, Karolina Zub Podsumowanie drugiego etapu projektu #Polska #Rosja 2.0 W Krakowie w dniach 30 listopada – 7 grudnia 2014 roku został zrealizowany pierwszy etap projektu Koła Naukowego Studentów Rosjoznawstwa o nazwie #Polska #Rosja 2.0: wzajemna percepcja Polaków i Rosjan w nowych mediach.

Skupiał się on głównie na redukcji antagonizmów między Polakami i Rosjanami, przełamaniu stereotypów narodowych, wyzbyciu się wzajemnych uprzedzeń oraz promocji dialogu międzykulturowego. Uczestnicy wymiany osiągnęli zamierzone cele – jak zaznaczono w opisie projektu – przy pomocy innowacyjnych narzędzi web 2.0, dzięki którym każdy użytkownik mógł stać się aktywnym uczestnikiem – zarówno twórcą, jak i odbiorcą kreowanej wspólnie wirtualnej rzeczywistości. Projekt wsparli krakowski Instytut Wschodnich Inicjatyw i woroneska organizacja studencka Politika i Wremja.

Oba te podmioty kładą w swych działaniach nacisk na edukację, poprawę komunikacji i wzajemnego zrozumienia, szczególnie wśród młodzieży.

W listopadzie 2015 roku młodzi rosjoznawcy z Polski wyjechali na tydzień do Woroneża, by zrealizować drugą część projektu i zapytać Rosjan, jaki jest wizerunek Polski i Polaków w ich kraju oraz dowiedzieć się, jaką rolę, ich zdaniem, w kształtowaniu tego image’u odgrywają media. W przedsięwzięciu wzięło udział dwadzieścia sześć osób – trzynastu studentów i absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz taka sama liczba studentów Państwowego Uniwersytetu w Woroneżu (WGU). Obydwa etapy projektu #Polska #Rosja 2.0 zostały zrealizowane dzięki finansowemu wsparciu Komisji Europejskiej w ramach programu Erasmus.

Jaki cel przyświecał autorom projektu? Przede wszystkim założono, iż wymiana młodzieży jest bardzo skuteczną metodą przeciwdziałania uprzedzeniom, które znacząco obciążają stosunki między narodami, czego modelowy przykład stanowią relacje polsko-rosyjskie. Studenci rosjoznawstwa pragną neutralizować niezrozumienie Rosji, walczyć z przesądami, szczególnie zaś tymi

spowodowanymi

pewnym

schematycznym

o Rosjanach i ich kraju.

87

sposobem

myślenia

Natura stereotypu jest złożona: mówi się, że może być pozytywny lub negatywny, a także w jakimś stopniu prawdziwy lub zupełnie nie 1. Jaki zaś szablonowy obraz Polaka dominuje w Rosji i na ile odpowiada on rzeczywistości?

Skąd rosyjska młodzież czerpie informacje o Polsce? Na te i inne pytania uzyskaliśmy odpowiedź, analizując wyniki przeprowadzonej w Woroneżu ankiety ulicznej.

Analizie zostały poddane opinie funkcjonujące w runecie głównie w serwisach społecznościowych (VKontaktie, Facebook, Odnoklassniki, Twitter) oraz na portalach internetowych (serwisy informacyjne i imageboardy).

Wyniki pracy grup polsko-rosyjskich zostały opublikowane na blogu projektowym projekt-woronez.blog.pl oraz na witrynach: Facebook, Twitter, VKontaktie.

W ankiecie przeprowadzonej przez członków KNSR UJ wzięło udział sto osób w przedziale wiekowym 18–30 lat, z czego aż 68% stanowiła młodzież mająca od 18 do 21 lat; 59% spośród ankietowanych to osoby uczące się, nieco mniej – 41% – pracujące.

Wśród młodych ludzi, którzy wyrazili swój pogląd na temat obecnych w rosyjskich mediach stereotypów dotyczących Polski i Polaków, 76% zadeklarowało, że regularnie z owych mediów korzysta, natomiast aż 78% ankietowanych jako główne źródło, za którego pośrednictwem czerpie informacje, wskazało Internet. Należy zaznaczyć, że trzydzieści trzy osoby posiadają konto na którymś z popularnych portali społecznościowych, a zdecydowanie największą popularnością cieszy się rosyjski odpowiednik Facebooka – serwis VKontaktie.

Na pytanie o to, jakiego rodzaju informacje o Polsce i Polakach docierają do uczestników ankiety poprzez media, 22,5% badanych odpowiedziało, że są one różnorodne, 12,5% wskazało na nowiny dotyczące najważniejszych bieżących wydarzeń, a kolejne 12,5% ma styczność zazwyczaj z informacjami z dziedziny sportu. Niecałe 14% ankietowanych deklaruje, że nie docierają do 1

D. R. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, tłum. A. Nowak, Gdańsk 2007, s. 94.

88

nich żadne wiadomości powiązane z Polską lub jej mieszkańcami. Co ciekawe, aż 77% zakłada, iż informacje, które płyną z mediów, nie są w pełni prawdziwe. O ich obiektywności jest przekonanych zaledwie 11% badanych. Na pytanie o pierwsze skojarzenia wywołane słowami „Polska” czy „Polak” aż 30% uczestników woroneskiej ankiety odpowiada, że nie posiada zupełnie żadnych.

Dziewiętnaście osób spośród tych, które mają jakieś wyobrażenie z nimi związane, deklaruje, że są one pozytywne. Jako przykład odpowiedzi można podać stwierdzenia, że Polaków postrzegają jako „przyjaźnie nastawionych ludzi”, „ludzi takich samych jak oni”, „przyjaciół”. Natomiast Polska kojarzy im się z dobrymi filmami, wyjazdami turystycznymi, czystymi ulicami czy piękną architekturą. U 8% ankietowanych pojawiają się skojarzenia pejoratywne, związane np. z demontażem pomników radzieckich, obozami koncentracyjnymi, negatywnym stosunkiem czy wręcz nienawiścią Polaków do ich narodu.

Dwadzieścia dziewięć osób swoje skojarzenia z Polską i jej mieszkańcami określa jako neutralne. Przychodzi im na myśl np. to, że Polska jest krajem europejskim, a słynna saga książek fantasy pt. Wiedźmin została napisana przez Polaka. Jako neutralną podano także asocjację ze sprawą „polskich jabłek” i zapadające w pamięć nazwiska kończące się na „-ski”, „-cki”. Warto wspomnieć o kontrowersyjnych skojarzeniach, bowiem padły także odpowiedzi „Niemcy” oraz „Aleksander Łukaszenko”. Ponadto aż 60% spośród ankietowanych nie jest w stanie wymienić żadnego ze słynnych Polaków. Siedmiu osobom znana jest postać piłkarza Roberta Lewandowskiego, kolejnym siedmiu aktorki Barbary Brylskiej, a pięciu – piosenkarki Anny German. Wśród odpowiedzi pojawia się również nazwisko byłego prezydenta Lecha Kaczyńskiego (2 osoby), piłkarza Jakuba Błaszczykowskiego (2 osoby) czy kompozytora Fryderyka Chopina (2 osoby).

Co najbardziej zaskoczyło Polaków w wynikach przeprowadzonych ankiet? Przede wszystkim mogli uświadomić sobie, że relacje polsko-rosyjskie są asymetryczne, a także to, że sprawy naszego kraju oraz jego mieszkańców nie są dla Rosjan najważniejsze czy nawet często omawiane. Zdecydowana większość rosyjskiej młodzieży nigdy nie miała kontaktu z Polakami, niektórzy 89

nigdy nie spotkali żadnego obcokrajowca. Należy zatem podkreślić, że wymiany młodzieżowe są bardzo ważnym ogniwem relacji polsko-rosyjskich. Istotną częścią naszego programu był element edukacyjny: polski wieczór kulinarny przybliżający Rosjanom wiedzę o kulturze i historii naszego kraju. Największym zainteresowaniem cieszyło się współczesne kino i historia Nowej Huty.

Pokaz krótkometrażowego filmu Tomasza Bagińskiego Animowana historia Polski2 wywołał reakcję i pretekst do wspólnego analizowania historii i dyskusji na temat różnic w jej odbiorze.

Reasumując, oba etapy projektu #Polska #Rosja 2.0 można uznać za sukces z dwóch przyczyn. Po pierwsze, edukacja młodzieży stanowi podstawę perspektywicznego myślenia o poprawie relacji między tymi państwami. Po drugie, projekt udowodnił, że możliwe jest rzeczowe i analityczne podejście to tych

stosunków,

bez

emocjonalnej

dyskusji,

przesyconej

hasłami

i stereotypami.

Ankiety3 Stereotyp o Polsce i Polakach wśród rosyjskiej młodzieży Pytanie 1. Czy jest Pan/i Rosjanką/Rosjaninem? TAK/NIE Pytanie 2. Ile ma Pan/i lat?

Pytanie 3. Czy zdarza się, że korzysta Pan/i z tzw. „nowych mediów”? Jeśli tak, proszę wskazać z jakich.

Pytanie 4. Jakiego rodzaju informacje o Polakach czerpie Pan/i z nowych mediów?

Pytanie 5. Czy uważa Pan/i, że ta informacja jest w stu procentach prawdziwa?

TAK/NIE Pytanie 6. Co przychodzi Panu/i do głowy, gdy słyszy słowa „Polska” lub „Polak”?

2

T. Bagiński, Animowana historia Polski, [internet:] https://www.youtube.com/watch?v=3nCQR_6ztYg,12 XII 2015.

3 Ankiety na język polski przetłumaczyła Daria Mazurak.

90

Pytanie 7. Czy ma Pan/i znajomych w Polsce? TAK/NIE Pytanie 8. Był/a Pan/i kiedyś w Polsce lub za granicą? TAK/NIE Pytanie 9. Kogo ze znanych Polaków może Pan/i wymienić?

Pytanie 10. Pana/i płeć? MĘŻCZYZNA/KOBIETA Pytanie 11. Czym się Pan/i zajmuje? UCZĘ SIĘ/PRACUJĘ Analiza wyników ankiet dotyczących stereotypu o Polsce i Polakach wśród rosyjskiej młodzieży W ankietach udział wzięło 100 osób, spośród których 98% zadeklarowało obywatelstwo rosyjskie, 2% – inne.

Wśród uczestników ankiety dominowały kobiety – 54%, zaś 46% to mężczyźni.

W ankiecie brały udział trzy grupy wiekowe: I. 18–21 lat – 68 osób II. 22–25 lat – 12 osób III. 26–30 lat – 20 osób W głównej mierze ankietowani to osoby uczące się – 59%, zaś 41% – pracujące.

Na pytanie Czy zdarza się, że korzysta Pan/i z tzw. „nowych mediów”? Jeśli tak, proszę wskazać z jakich ankietowani odpowiedzieli twierdząco, wymieniając takie źródła jak: a) Internet – 32 osoby; b) portale społecznościowe – 33 osoby, w tym: VKontaktie – 41 osób, Facebook – 9 osób, Twitter – 7 osób, Odnoklassniki – 4, Instagram – 7 osób, Tumblr – 1 osoba; c) serwisy informacyjne – 11 osób, w tym w wersji online: telewizja – 8 osób, radio – 1 osoba, gazeta – 1 osoba, oraz newslettery mailowe – 1 osoba, Yandex – 1 osoba; imageboardy: 2chan – 2 osoby, 4chan – 1 osoba, YouTube – 1 osoba, Lentach – 1 osoba.

Poniżej wszystkie odpowiedzi na pytanie: Jakiego rodzaju informacje o Polakach czerpie Pan/i z nowych mediów?

91

• różnorodną – 18 osób (22,5%) • sport – 10 osób (12,5%) • newsy – 10 osób (12,5%) • polityka – 7 osób (8,75%) • kultura – 4 osoby (5%) • memy – 4 osoby (5%) • błędną – 2 osoby (2,5%) • negatywną – 2 osoby (2,5%) • społeczeństwo – 1 osoba (1,25%) • nauka – 1 osoba (1,25%) • pozytywną – 1 osoba (1,25%) • posty – 1 osoba (1,25%) • blogi – 1 osoba (1,25%) • fotografie – 1 osoba (1,25%) • żadną – 11 osób (13,75%) • trudno powiedzieć – 6 osób (7,5%) Czy uważa Pan/i, że ta informacja jest w stu procentach prawdziwa?

• tak – 11 osób (11%) • nie – 77 osób (77%) • trudno powiedzieć – 10 osób (10%) • nie wiem – 2 osoby (2%) Co przychodzi Panu/i do głowy, gdy słyszy słowa „Polska” lub „Polak”?

Brak skojarzeń – 30 osób (30% ankietowanych)

92

pozytywne skojarzenia ludzie tacy sami jak my przyjaźnie nastawieni ludzie czyste ulice

negatywne skojarzenia demontaż pomników radzieckich negatywny stosunek do Rosji (2 osoby) obozy koncentracyjne (2 osoby)

neutralne skojarzenia Warszawa Niemcy Wiedźmin (4 osoby)

serdeczni ludzie

słowo „kurwa” (2 osoby)

Aleksander Łukaszenko

przyjaciele

nienawiść do Rosjan

husaria

w XVII wieku Polska była silnym krajem

Robert Lewandowski (4 osoby) studenci z Ukrainy uczący się na polskich uczelniach

Słowianie dobrzy ludzie (2 osoby)

kraj europejski

chciałbym pojechać do Polski.

Stefan Batory

polskie kosmetyki

Fryderyk Chopin (2 osoby)

moda polska

Taras Bulba

wyjazdy turystyczne do Polski kościoły (katolickie świątynie)

Żydzi polscy (2 osoby)

architektura gotycka

polskie jabłka (7 osób)

dobre filmy (3 osoby)

polski akcent

nazwiska kończące się na „-cki”, „-ski”

mleko i słodycze 19 osób (19%)

8 osób (8%)

Czy ma Pan/i znajomych w Polsce? tak – 17 osób (17%) nie – 81 osób (81%) nie wiem – 2 osoby (2%)

93

29 osób (29%)

Był/a Pan/i kiedyś w Polsce lub za granicą? tak – 43 osoby (43%) nie – 57 osób (57%) Kogo ze znanych Polaków może Pan/i wymienić?

• nikogo – 60 osób • Robert Lewandowski – 7 osób • Barbara Brylska – 7 osób • Anna German – 5 osób • Jakub Błaszczykowski – 2 osoby • Lech Kaczyński – 2 osoby • Mikołaj Kopernik – 2 osoby • Adam Mickiewicz – 2 osoby • Fryderyk Chopin – 2 osoby • Teodozjusz Czernihowski – 1 osoba • Roman Polański – 1 osoba • Stefan Batory – 1 osoba • Feliks Dzierżyński – osoba • Andrzej Sapkowski – 1 osoba • Donald Tusk – 1 osoba • Jarosław Kaczyński – 1 osoba • Bronisław Komorowski – 1 osoba • Przemysław Tytoń – 1 osoba • Rafał Murawski – 1 osoba • Maria Skłodowska-Curie – 1 osoba

Marcin Więckowski Ostatni dzwonek Obecnie mówi się, że w imię przyjaźni sąsiedzkiej mamy zapomnieć i nie pamiętać.

To jest próba odarcia nas z normalnej ludzkiej wrażliwości. My nie chcemy być wspólnikami tych, którym zanikło sumienie.

Wiesław Cybruch, przewodniczący Związku Wysiedlonych HT-1951 Leśna mogiła Mężczyzna w wyświechtanej niebieskiej kurtce pogania po poboczu krowy.

Z drugiej strony drogi przysiadło stadko kaczek, które przygląda się tej scenie z zainteresowaniem. Przejeżdżam między nimi i po chwili mijam zieloną tabliczkę z białym napisem „Wójtkówka”.

Przypominam sobie rozmowę telefoniczną sprzed dwóch dni. „Dom jednorodzinny. Czerwony dach. Nieuporządkowane podwórze. Traktor. Prosty zjazd.

Na pewno zauważysz”.

Samochód grzęźnie na olbrzymich kamieniach. Dopiero wtedy słyszę w myślach: „Tylko nie wjeżdżaj tam. Stań na poboczu. Mają podjazd tylko dla maszyn rolniczych”. Dlaczego zawsze najważniejsze rzeczy przypominam sobie po fakcie?

Sprawdzam karoserię po zatrzymaniu auta. Na szczęście nie widzę dużych ubytków lakieru. Z przejmującą myślą: „Jak ja stąd wyjadę?” zabieram aparat i notatnik. Idę w stronę domu.

Pukam kilka razy, ale nikt mi nie otwiera. Rozglądam się wokół, może kogoś zobaczę. Wtedy wychodzi ze stajni kobieta w średnim wieku. Typowy widok na dzisiejszej polskiej wsi: bluza z napisem „Los Angeles Street Fighter”, stare jak świat wytarte dżinsy, gumiaki i chustka na głowie. Połączenie starego z nowym.

– A pan do kogo? – pyta mnie kobieta wycierając ręce o nogawki spodni.

Mówię, a jaką osobę mi chodzi.

– A w jakiej sprawie do ojca? – dopytuje moja rozmówczyni.

95

– Chodzi o historię… o czasy wojny.

– Aa… no to chodźcie, pytajcie. W stajni jest – mówi wskazując ruchem głowy na znajdujące się za nią zabudowania gospodarskie.

Wchodzę nieśmiało. Czuję zapach siana i obornika. Zza drewnianych przegród porykują świnie i pieją koguty. Przy drugim końcu stodoły stoi siwy mężczyzna.

Ostrzy kosę na osełce. Usta ma otwarte i sapie ciężko, widocznie praca kosztuje go sporo wysiłku.

Muszę podejść całkiem blisko, żeby mnie zauważył. Staruszek odkłada narzędzia, odwraca się i wychyla w moją stronę, zupełnie tak, jakby nie dowidział czegoś w książce, ale za wszelką cenę chciał to przeczytać.

– Dzień dobry – mówię.

– A dobry, dobry – odpowiada mężczyzna wymawiając powoli i dokładnie każdą zgłoskę. – A ja pana nie znam chyba.

– Zgadza się. Właściwie naprowadziła mnie na pana dawna sąsiadka, pani…

– A nie mów pan jaka, i tak nie pamiętam – żachnął się starzec. – No, mów pan, w jakiej sprawie przychodzisz. Chyba nie z ZUS-u, z nimi mam załatwione wszystko…

– Nie, nie z ZUS-u – mówię i uśmiecham się nieznacznie na ten żart, ale przestaję szybko nie widząc odwzajemnienia.

– Chodzi mi o czasy wojny – gdy tylko to powiedziałem, mężczyzna od razu wziął się z powrotem do ostrzenia kosy. Jakoś dziwnie zmarszczył brwi… Ale, dobra przecież mnie nie wyrzucił. Mówię więc dalej: – Interesują mnie sprawy polsko-ukraińskie. Wiem, że UPA napadła na tę wieś…

– Ja nic nie wiem – szybko odparowuje mój rozmówca nie przerywając pracy.

– Ale słyszałem, że jest pan stąd.

– No, jestem stąd, i co z tego? Ja już niewiele pamiętam… No co, był napad, tak, paliło się trochę… Tam, na skraju wsi – mężczyzna pokazuje rękami jakieś kierunki, których ja nie mogę odgadnąć. Po tonie jego głosu wyczuwam, że wie więcej, niż mówi. Milkniemy obaj na chwilę. Nagle słyszę burzące spokój pytanie: – A po co panu to? Aa…?

– Piszę reportaż… O tym, co się tu działo…

– No, to panie, są książki, historycy, iść do nich i się pytać.

96

– Ale właśnie nie o to mi chodzi! – jak zawsze w takich momentach puszcza jeden z moich hamulców i zaczynam niekontrolowanym słowotokiem tłumaczyć moją ideę. – Książek jest już mnóstwo, po co jeszcze jedna? Nie daty, liczby są istotne, tylko ludzie… przeżycia jednego człowieka…

Starzec przerywa pracę, ale nie patrzy w moją stronę.

– To ja nie wiem, co pan ma zrobić. Mówię, ja nic nie widziałem, mnie tu nie było… No. Jak pan chce coś wiedzieć, to tam w lesie, po drugiej stronie drogi – znów pokazuje rękami – jest krzyż. Tam pochowaliśmy… tam ludzie pochowali zabitych. Nasi tam leżą, z Wójtkówki zabici. Ze dwudziestu ich było. Ale jak oni… co… ja nie wiem nic. Wiem, że tam leżą.

Dostaję jeszcze kilka porad, jak odnaleźć to miejsce. Dziękuję i za to. Jestem już prawie na zewnątrz, kiedy słyszę za sobą głos: – Ej, panie! Tylko… żadnego mojego nazwiska pan nie zna! No! Żeby nigdzie nie pisać!

Nie ma dziś dużego ruchu, więc szybko przechodzę na drugą stronę drogi.

Zgodnie ze wskazówkami odnajduję kloce zboża, a obok nich błotnistą dróżkę idącą w głąb lasu. To jedna z tych tras, po których leśniczy jeździ od czasu do czasu UAZ-em. Zbaczam ze ścieżki i idę chwilę pomiędzy drzewami przedzierając się przez krzaki. Kilka razy przypiekam się liśćmi pokrzywy.

Nagle wyrasta przede mną żelazny krzyż.

Wrażenie jest piorunujące. Wszędzie wokół las, niemrawe światło przebija się przez korony drzew, dzięcioł stuka w korę, a tu krzyż jak na cmentarzu.

Proste żelazne rurki, takie z jakich robi się barierki, zespawane ze sobą i pomalowane olejną farbą. Na środku mała figurka Jezusa odlana z ołowiu, od której rozchodzą się promienie z pofalowanej blachy. Na ziemi kilka zniczy i jakaś stara wyblakła wiązanka.

To wszystko. Nie ma pomnika, wysprzątanej ścieżki, nawet głupiej tabliczki z napisem kto tu leży, z czyjej ręki zginął i że prosi o Anioł Pański. Zardzewiały krzyż zagubiony w środku lasu. To całe upamiętnienie. I krótki pacierz – jedyne, co mogę teraz dla tych ludzi zrobić.

97

Noc w krzakach Droga z Uherzec do Myczkowiec jest tragiczna. Przedwojenne kocie łby dobrze sprawiały się na konie i furmanki, ale są do niczego przy dzisiejszych samochodach. Trzęsie i tłucze, jadę trzydzieści kilometrów na godzinę i końca nie widać.

Wreszcie jednak mijam mały wąwóz, miejsce gdzie po obu stronach drogi wyrastają kilkumetrowe górki, a zaraz za nimi po prawej widać już jak na dłoni położone w dolinie Myczkowce.

Szukam swojego celu kilkanaście minut. Wjeżdżam w złą uliczkę. Pytam kobietę z wózkiem. Wreszcie znajduję.

Dom stoi trochę w osamotnieniu, na końcu osiedla. Proste podwórko, wyłożona kostką ścieżka od furtki do drzwi, dwie czereśnie.

Otwiera mi staruszka w niebieskim fartuchu. Szczupła pomarszczona twarz, krótki siwy warkocz z tyłu głowy i lekko zdziwione, ale dobrotliwe oczy.

Nie zdążam wytłumaczyć do końca, w jakiej sprawie przychodzę, a ona już wpuszcza mnie do środka. Zaskakująca wręcz ufność jak na człowieka o tak tragicznych przeżyciach.

Siadam przy stole. Moja rozmówczyni długo opowiada mi o nowych zasłonach, które kupiła, o kiepskim zdrowiu, o tych lekarstwach. Nie przerywam jej.

Kobieta mieszka od kilku lat sama, mało kto do niej przychodzi. Rozumiem, że chce się wygadać. A te firanki, choroby i antybiotyki – to jest część życia świadków historii, jakich odnalazłem. Moich bohaterów, których słowa, nawet te najbardziej banalne, są dla mnie świętością.

– Pani Maria Kucharz, zgadza się? – pytam dla pewności. – Proszę mi opowiedzieć, co się działo w Myczkowcach przed wojną?

– Nie pamiętam przed wojną, żeby ktoś z kimś walczył, się kłócił… Polacy chodzili na święta do Ukraińców, Ukraińcy do Polaków.

W czasie wojny mnie tu nie było. Cała wioska została wysiedlona, bo po trzydziestym dziewiątym znalazła się w pasie nadgranicznym. Ruscy tutaj ściągnęli swoich, pogranicznicy mieszkali z rodzinami. A nas rzucili pod Stryj, i tam cztery lata mieszkaliśmy. Całe Myczkowce przenieśli tam, do kolonii niemieckich, Annaberg i Feliciental. I tak mieszkaliśmy, aż nas zaczęli atakować banderowcy 98

w czterdziestym czwartym. Był taki Stapiński, przedwojenny oficer i Stańczak, dyrektor tartaku. Zamordowali ich w nocy. My to zgłosiliśmy do władz, żeby nam pomogli jakoś. Kazali jechać. W kwietniu czterdziestego czwartego wróciliśmy do Myczkowiec, ale w sierpniu już i tu były napady. Banderowcy zabrali ze wsi troje ludzi: Józefa Głuszka, jego syna Tadeusza i Ludwika Będkowskiego. Ludzie znaleźli ich potem zastrzelonych. Ręce mieli związane drutem kolczastym. Później jeszcze pojedynczo bandyci wzięli dwóch braci: Stanisława i Michała Będkowskiego. Nikt nie wie, gdzie zginęli.

Powoli zapada mrok. Ciemności oblewają wieś, z której ludzie znikali bez śladu i byli bestialsko mordowani. Zaczyna mnie ogarniać trudny do opisania niepokój.

– Ale największy napad był już po wojnie, 3 października czterdziestego piątego – mówi Maria. –Dzień wcześniej była w Bereźnicy bitwa z polskim wojskiem, no to przyszli teraz się zemścić. Kogo mogli, to spędzili do dawnej świetlicy, kazali leżeć na podłodze twarzą do ziemi. I wzięli dwóch: Antoniego Cycaka i Stefana Dydackiego. Ten drugi był w Niemczech na robotach, przeżył bombardowania, przejście frontu, a jak tylko wrócił do rodzinnej wsi, to zaraz go zabili. A potem łazili banderowcy po domach i kogo chcieli, to mordowali.

Myśmy mieszkali wtedy w dworku razem z Tobolewskimi. Mąż, żona i czworo dzieci. Oni byli w jednej izbie, my w drugiej. Najpierw przyszli do nich, ustawili ich w szeregu i puścili serię z automatu. Mąż Stanisław zginął, żona i starsza córka były ranne, małe dzieci ukryły się pod łóżkiem. I myśmy to wszystko słyszeli, jak ich rozstrzeliwują za ścianą.

Rzuciliśmy się do ucieczki. Byłam ja, mama, tata, babcia i półtoraroczna siostra. Pierwszy strzał trafił moją babcię, padła ranna na podłogę. W tym czasie z pola wracał dziadek, niczego nieświadomy. Zastrzelili go w progu. Ojciec wyskoczył przez okno i się poranił szkłem. Uciekał, strzelali za nim, ale nie trafili, bo była już ciemna noc. Mama też uciekała, ale wróciła do domu po dzieci, po nas.

Nie mogła nas zostawić. I wtedy ją zabili, na moich oczach. Ja miałam zginąć następna, ale banderowiec nie trafił, kula przeszła parę centymetrów od mojej głowy. Stałam z półtoraroczną siostrą na rękach. Zanim bandyta przeładował karabin, uciekłam z domu. Jeszcze w progu potknęłam się o ciało dziadka. Strzelali za 99

mną, ale w ciemności spudłowali.

Zdaję sobie sprawę z tego, że te wydarzenia miały miejsce w już nieistniejącym dworku w innej części wsi. Ale i tak teraz wydaje mi się, że to się działo w tym domu, w którym siedzimy i rozmawiamy. W jednym pokoju widzę zabitą babcię, w drugim matkę Marii. Wyobrażam sobie, że po tym podwórku, przez które przed chwilą przechodziłem, spacerują banderowcy patrząc na zwisające z progu ciało dziadka. Myśli te ogarniają mój umysł, są nie do odparcia, nie do zagłuszenia.

– Chyba cała wieś płonęła – mówi Maria. – Wszędzie łuny. Nie było dokąd uciekać. Ukryłam się w krzakach. Był ziąb, padała mżawka, wszędzie ciemno, a ja w samej sukience siedziałam z półtoraroczną siostrą na rękach i modliłam się, żeby nie zapłakała. Wtedy przechodził obok banderowiec i posłyszał szelest liści. Zaraz zdjął karabin z ramienia i krzyknął: „Chto tut?”, znaczy:„Kto tutaj?” A ja przerażona zamarłam. Myślałam, że to już koniec. I wtedy przyszedł z drugiej strony inny banderowiec i powiedział: „Ja tu jestem!”. I poszli obaj.

– To dopiero przypadek…

– Panie, jaki przypadek? Bóg mnie wtedy ocalił! Nie ma takich przypadków! Śmierć jak futrzana czapka Słusznej postury mężczyzna w zielonej koszuli i szarych spodniach z szelkami rozsiadł się na kanapie i patrzy na mnie z wesołością w oczach. Tadeusz Konopelski z Wojtkowej mówi o wojnie dużo i z emocjami, choć czasem chaotycznie.

Z potoku skojarzeń i luźnych wspominek wyławiam historie ludzkiego życia i śmierci.

– Był taki banderowiec z Jureczkowej, Sirkom się nazywał. Dobry był, ostrzegał czasami Polaków. Raz banderowcy porwali moja matkę i wywieźli ją do lasu.

Chcieli, żeby nasze wojsko wymieniło ją za paru złapanych bandziorów. Ale raz ja patrzę: z góry idzie moja matka, a za nią Sirkom, z bronią. Przyprowadził ją do wioski i poszedł. Nie wiem, czy inni banderowcy o tym wiedzieli. On zginął zaraz potem, jak wojsko przyjechało. Bronił się, zabił żołnierza, wtedy nasi popalili chałupę i spalił się żywcem ten Sirkom.

Jak w dzień przyjeżdżało wojsko, żeby przeszukać wioskę, to w nocy przy100

chodzili banderowcy. Czasami tamci się przebierali w nasze mundury. Tyle razy się ludzie pomylili. Zginęli, bo myśleli, że to nasi. Był taki leśniczy, Stockinger. Wzięli go bandyci i przepadł. Oj, panie, to takie rzeczy były, że ja do dzisiaj mówić o tym nie potrafię. Nie, panie, nie mogę. Głos mi się łamie i tyle. Nie powiem.

Ja chodziłem do klasy z banderowcem! Polskie nazwisko miał, Jaworski.

I jego siostra zobaczyła, jak poszedłem na pole w czapce takiej, sybirce. Tak my ją nazywali, bo to ludzie ze wschodu jak wracali, przywozili ze sobą. Ciepła była, futrzana. Strasznie cenna rzecz w tamtym czasie, każdy ją chciał mieć. Tamta też pewnie. I on przyszedł do mnie, ten Jaworski i powiedział: „Dawaj szapku!”. Ja do niego: „Jaka szapka? Już po polsku mówić nie umiesz?”. A on: „do jutra szapka, albo kula w łeb”. To ja poszedłem do tej jego siostry, a tak mnie panie, nerwy ponosiły, że jej po gębie dałem. A Jaworski drugi raz przychodzi, już z bronią i mówi, że jak jeszcze raz coś takiego zrobię, to mnie zabije. No i dawaj tę szapku! Ta ja się z nim nie kłóciłem, jak ona ma broń, to co! Dałem mu te czapkę w końcu. Ale jego wopiści złapali następnego dnia. A tam był jeden żołnierz, co całą rodzinę na Wołyniu stracił. I on tego Jaworskiego ze schodów spuścił. A ten leci na dół i krzyczy: „Sława Ukraini!”. Taki był, panie, nie do zdarcia!

A potem żołnierze przywiązali go za nogi do wozu i wozili po wiosce. Tak głową tłukł o bruk, że ino skakał tylko. I zawieźli go nasi do lasu i wrzucili do rzeki. Gdzieś go potem ludzie znaleźli i chcieli pochować, ale wojsko nie pozwoliło. I tak tam został, panie. Z moją czapką.

Rzeź Władze PRL-u miały bardzo wybiórczą pamięć o tym, co stało się w Bieszczadach pod koniec lat 40.-tych. O ile godnie upamiętniono żołnierzy i milicjantów poległych w walce z UPA, o tyle o cywilnych ofiarach mordów przez bardzo długi czas milczano. Upamiętnienie w miejscu jednej z największych banderowskich zbrodni na terenie powojennej Polski, rzezi baligrodzkiej, postawiono dopiero w 1984 roku. Efekt odwilży po zniesieniu stanu wojennego. Upamiętnienie ma kształt kuli karabinowej zwieńczonej krzyżem. Inskrypcja wymienia nazwiska 42 ofiar.

Jeśli każdy Wołynianin zapamiętał Krwawą Niedzielę 11 lipca 1943 roku, to wszyscy którzy pamiętają Bieszczady z tamtych czasów, na zawsze zachowają w pamięci Krwawą Niedzielę 6 sierpnia 1944 roku. Wtedy to sotnia Udarnyky-4 101

dowodzona przez Wołodymyra Szczyhelskiego „Burłakę” dokonała mordu w „wołyńskim stylu” – na ludziach zgromadzonych w kościele w czasie Mszy św.

– Były dwie grupy banderowców. Jedni chodzili po domach, a drudzy stali przy kościele – zaczyna opowiadać Bronisława Szybowska. Sprawia wrażenie, jakby najmniejszy szczegół tamtych wydarzeń mogła zrelacjonować nawet zbudzona w środku nocy. Wszystkie jej słowa są jasne, oczywiste i wyraziste – tak, jakby rzeź miała miejsce przed kilkoma dniami.

– Ci, co łazili po domach, pytali o Kenkartę. Jak była ukraińska, to w porządku.

Jak polska – to koniec. Był tutaj, obok nas, taki starszy pan, Różycki. Wyprowadzili – i koło oborników go zastrzelili! I mojej mamy tato – tak samo na gnoju zabili.

A tam dalej dwaj bracia byli. Olszaniccy. I jak ich na ziemię rzucili – nie zastrzelili. Tylko głowami tłukli o ziemię, aż się tamci przestali ruszać.

Oni takie dołki zrobili w ziemi tymi głowami! I tak szli banderowcy – i prawie dom w dom była jakaś ofiara. Dlatego nasza ulica nosi nazwę 6 sierpnia – bo tutaj najwięcej mordowali.

Ulica zaczyna się w centrum Baligrodu i idzie na wschód, w stronę rzeki. Najpierw ostry spadek, nieopodal bloku, potem znów w górę obok drewnianego osiedla. Tam stoi dom Szybowskich.

– Ja byłem wtenczas w kościele – nagle wtrąca Władysław Szybowski. – Jak już ludzie po Mszy wychodzili, to banderowcy zaczynali ich łapać. Kładli na ziemię, stawali nad nimi i strzelali im w głowę. Tylko jednego chłopaka nie trafili i on przeżył. A my wszyscy kryliśmy się na chórze. Oni by weszli i wszystkich nas by zabili, tylko przyszedł wtedy ich ksiądz grekokatolicki i im zakazał. Mówi: do kościoła nie wejdziecie! A oni słuchali się ich księży bezwarunkowo i nie weszli.

Władysław milknie równie szybko, jak zaczął mówić. Opiera łokcie na stole, zakrywa twarz w dłoniach i tak siedzi przez kilkanaście minut, gdy głos zabiera jego żona.

– Nawet jeden bandzior wycelował do ojca męża. Ale przyszła jakaś pani i krzyczała: „Ne striljaj!”. Prosiła, żeby nie zabijali, i jakoś poszli. A ludzie się kryli wszędzie. W piwnicach, w spichlerzach. Dopiero po południu wyszli, jak już było spokojnie. I co to się działo, jak ludzie do domów wrócili! Płacz, lament we wsi. Tu zabili, ten nie żyje, tamten nie żyje! Trzeba było jakoś pochować tych 102

ludzi, a tu bieda u każdego, trumien nie ma… A to był sierpień! I tak to w workach nawet ludzi chowali!

Ja wtedy dziesięć lat miałam. Taka mała, nic jeszcze nie rozumiałam, a wszystko chciałam wiedzieć. Chodziło się po wioskach różnych, a tam to takie historie, że coś strasznego… jak dzieci drutem kolczastym dusili, bo kul szkoda!

A mężczyznom skórę z rak ściągali i mówili, że to rękawiczki. I jak w polu mordowali, to tylko nad zbożem kosy się błyszczały w słońcu. Tak ludzie mi opowiadali. Straszne, panie, straszne…

– Ale kiedy to się zaczęło? – pytam. – Ja było przed wojną?

– Przed wojną, panie, normalnie. Święta razem obchodziliśmy. Na Jordana co roku dziurę w lodzie wierciliśmy i ci Rusini tam do wody wchodzili, myśmy się przyglądali temu. I jedzenie sobie nosiliśmy, pomagali nawzajem. To Niemcy dopiero narobili. Dali im nadzieję na własne państwo, ale jak najpierw Polaków wyrżną.

I tak się zaczęło.

– A Akcja Wisła?

– No, panie, zabierali ich stąd wszystkich, najpierw do Zagórza prowadzili, a stamtąd pociągami na zachód. W sumie to nasi im nie gorzej zrobili, tylko lepiej.

Tutaj bida, a tam to oni dostali domy murowane, elektryczność, maszyny…

– A tam, lepiej nie lepiej – znów ożywia się Władysław. – Jak lepiej, jak ich zabrali stąd z dnia na dzień, nic nie pozwolili zabrać, cały dobytek życia tutaj zostawili i w nieznane pojechali. Zawsze na swoim lepiej.

Po czym Władysław znowu cichnie i zakrywa twarz dłońmi. Ciężkie myślenie przerywa Bronisława: – Pan taki młody i przyjechał do nas… Dobrze, działajcie… Róbcie to dalej…

Pytajcie, rozmawiajcie z nami. Niewielu nas już zostało. To ostatni dzwonek.