Schiphol voor de spirits by LM Publishers

Schiphol voor de spirits

Touchdown for the spirits

wouter welling & maria van daalen

Schiphol voor de spirits Touchdown for

the spirits

Het vodou-altaar van Maria van Daalen

The Vodou Altar by Maria van Daalen

Schiphol voor de spirits

Touchdown for the spirits

LM Publishers

Edam, The Netherlands

www.lmpublishers.nl

info@lmpublsihers.nl

ISBN: 9789460229466

Vormgeving Ad van Helmond

Productie Hightrade Bv

Met dank aan Saskia Doodeman en Marit Jacobs voor het even precies verpakken als het inschrijven van alle onderdelen van het altaar.

Thanks to Saskia Doodeman and Marit Jacobs for packing as precisely as they did inscribing all the parts of the Altar.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud | Contents

Foreword - Wayne Modest 7

Wouter Welling

Inleiding | Introduction 11

Manbo in Almere 15

Het begin – gesprek met Maria Van Daalen | The beginning –conversation with Maria van Daalen 17

Over de drempel: de inwijding | Over the threshold: initiation 21

Manbo Fouye Racine / Maria van Daalen

Heilig, beweging | Sacred, movement 31

Een leven als Manbo | Life as a Manbo 31

Mijn altaren | My Altars 41

Noten | References 57

Foreword

When the past is not just the past

“The earthwomb of the Caribbean countries, Haiti.

Who can never stop paying for her audacity in conceiving and raising up the first Black nation in the world of colonization.

Who for two hundred years has felt what Blockade means, renewed each time.

[...]

Who has found a Painting and invented a Religion.” 1

On July 5th 2023 the Wereldmuseum officially acquired an exceptional object for its collection: a complete and until recently still officially sacralized Vodou Altar. The Altar was a gift from the Dutch poet and medievalist Maria van Daalen, and was on display in the exhibition Healing Power, that ran in three of the four locations of the museum from July 2019 - May 2023. For sure, the Wereldmuseum, like many museums of its kind –ethnographic museums – across Europe and North America, has long been interested in, and has collected objects related to the philosophical-spiritual tradition of Vodou. In fact, a quick search in the museum’s database, using the different terms that over the years have been used to describe this tradition, this worldview, will bring up over 100 objects, the first of which was collected by the museum in 1885.

Such material evidences the complex tenure that Vodou has had within the EuroAmerican visual and material imagination, with shifting meanings over time. On the one hand, Vodou is the archetype of what has been described within anthropological literature but also in popular discourse as “primitive” religions or (Black) magic, an object of intrigue and fear. In fact, in many ways such is the image that many people

across the world have had of Haiti, with Vodou partly providing the grounds on which such ideas have been sustained. On the other hand, and perhaps contradictorily, Vodou has been an important site for the search for Africa, for African heritage in the Americas, a pursuit for those aspects of African life-worlds, which “remain” or were “retained” in the African Diaspora, after the catastrophic forces of slavery and colonialism. Similarly, for many people of African descent living in the Americas, Vodou is recalled as an important part of the anti-colonial toolkit for the main protagonists of the Haitian revolution, which resulted in the founding of the first Black Republic (in the Americas). These different meanings, the first of which must be rejected, and actively resisted, are surely part of the reason the museum decided to acquire this Altar for its collection.

But our interest in this work was not just limited to this complex history, nor was it just about the many ways in which Vodou is increasingly being understood by diverse scholars to challenge our understanding of notions such as democracy, freedom, and justice. We were also interested in the Altar because of its donor, its “user,” because of Maria van Daalen, even if with a cautionary note. Van Daalen was initiated into the Vodou tradition as a Manbo, a priestess, in 2007, and is embedded within an extensive Vodou kinship structure, a Vodou genealogy going back generations and spanning diverse spaces across the world. Within the assemblage that the Altar is, are embodied other many relations in which Van Daalen is embedded, including with the unknown makers/ artists who have created its composite parts. For us to “collect” this Altar, then, is to bring in an object with multiple layers of history, interwoven with Van Daalen’s life and practice. Of course, some may raise the question about her positionality, being White and Dutch. And we would acknowledge the importance of such a questioning, which is especially important for us as the Wereldmuseum, for our kind of museums, mindful of their complex entanglement with colonialism and with racial thinking which was once so central to our founding. So, we take Van Daalen’s work, and our acquisition of it, not as a naive ignoring of this history. Rather we are interested precisely because it invites us to

think about entangled histories and lives out of which it emerges. The Altar demands of us to think about the rootedness of Vodou in the Taíno origins of Haiti, about the African ancestral traditions that were brought from the African continent and transformed on plantations. It helps us to think about Vodou’s interwoven history with Catholicism, the dominant Christian religion of both French and Spanish colonists. And about the harsh “laboratory” of plantation life, in which the enslaved developed a diverse repertoire for survival, and emerging new forms for living, including Vodou.

The Altar helps us think about the importance of the concept of race and of race relations to the colonial project, and the messiness and relational nature of racial formation. Like poems, as Pádraig Ó Tuama describes them, and we must recall that Van Daalen is herself a poet, the Altar, is, perhaps, intended to influence us, to move us, to open us to other possibilities, to provoke us to think the world anew, to imagine and create a different kind of world out of the catastrophe that colonialism is – a world where we are committed to being together empathically and caringly.

For this, we thank Maria van Daalen.

Wayne Modest Director of Content of the Wereldmuseum

Maria van Daalen als de Baron (foto: Jolanda Hoogendoorn)

Maria van Daalen as Baron (photo: Jolanda Hoogendoorn)

Inleiding

Maria van Daalen is een goede bekende van het Wereldmuseum in Amsterdam en het Afrika Museum in Berg en Dal. Ze geldt als een deskundige op het gebied van de Haïtiaanse vodou en adviseerde het museum in 2008 bij de opbouw van de tentoonstelling Vodou – kunst en mystiek uit Haïti, een overname van de tentoonstelling Le Vodou, un art de vivre die een jaar eerder plaatsvond in het Musée d’Ethnographie de Genève.

In 2009 stelde ik voor het Afrika Museum de tentoonstelling Roots & More –De Reis van de Geesten samen, over de invloed van de Afrikaanse diaspora-religies op de actuele beeldende kunst. In de begeleidende catalogus nam ik een uitgebreid interview met Maria van Daalen op, onder meer over haar Kanzo (wijding tot Manbo Asogwe – vodou-priesteres) op Haïti in 2007. Maria ervaart in vodou een gevoel van bezieling en verbondenheid, dat ze eerder vond in de middeleeuwse mystieke poëzie, als dichter en mediëviste.

In 2001 vond in het Museum Kunstpalast in Düsseldorf een grote tentoonstelling plaats met de titel Altäre: Kunst zum Niederknien (‘Altaren: kunst om bij te knielen’)

Introduction

Maria van Daalen is wellknown to the Wereldmuseum in Amsterdam and the Afrika Museum in Berg en Dal, the Netherlands. She is considered to be an expert in the field of Haitian Vodou and in 2008 advised the museum in the assembly of the exhibition Vodou – art and mysticism from Haiti, a follow-up of the exhibition Le vodou, un art de vivre that took place a year earlier at the Musée d’Ethnographie de Genève.

In 2009 I curated the exhibition Roots & More – The Journey of the Spirits, about the influence of African diaspora religions on contemporary visual art, for the Afrika Museum. In the accompanying catalog, I included an extensive interview with Maria van Daalen about her Kanzo, her initiation to become a Manbo Asogwe, a Vodou priestess, in Haiti in 2007. Maria experiences a like sense of inspiration and connectedness in Vodou as she previously found in medieval mystical poetry, herself being a poet and medievalist.

In 2001, a major exhibition entitled Altäre: Kunst zum Niederknien (“Altars: Art to kneel down at”) featuring Altars from five continents, was shown in Museum Kunstpalast in Düsseldorf (Germany). In his introduction to the accompanying book, curator Jean-

Edouard Duval Carrié: Apotheosis Altar, 2004. Polyester en diverse materialen/polyester and various materials, 350 x 800 x 800 cm. Afrika/Africa Museum

nr AM-694-1a, -b, -c, -d, -e1, -e2, -f, -g

met altaren uit vijf continenten. In zijn inleiding in het begeleidende boek schreef samensteller Jean-Hubert Martin dat formeel en methodologisch beschouwd altaren en hedendaagse kunstinstallaties met elkaar vergelijkbaar zijn.2 Een voorbeeld daarvan is Apotheosis Altar (2004) van de Haïtiaanse kunstenaar Edouard DuvalCarrié (1954), een installatie die het Afrika Museum in 2012 verwierf. Een werk op het kruispunt van kunst en religie, twee onderwerpen die in de kunstgeschiedenis altijd al dicht bij elkaar lagen.

Dat altaar was echter niet gemaakt voor religieus gebruik. Het is de voorstelling van het mystieke huwelijk tussen de grote moedergodin uit het vodou-pantheon, Erzulie Dantor, en haar partner Dambala, een scheppende kracht, tevens de voorstelling van tijd.3 Dambala neemt hier de vorm aan van slangen die als spermatozoïden in de richting van de godin bewegen. Haar stralenkrans is getooid met baby’s: het huwelijk zal vrucht dragen.

Ogenschijnlijk is elk altaar een kunstwerk, een assemblage van zinvol aan elkaar gerelateerde objecten. Het verschil zit ’m in het doel, en de vrijheid van de kunstenaar en de beschouwer van de presentatie. Anders dan bij een kunstinstallatie worden er bij een altaar offers gebracht – of het nou om snoepjes gaat of het aansteken van een

Hubert Martin wrote that formally and methodologically, altars and contemporary art installations are comparable. 2 One example is Apotheosis Altar (2004) by Haitian artist Edouard Duval-Carrié (b. 1954), an installation acquired by the Afrika Museum in 2012. A work at the intersection of art and religion, two subjects that have always been closely related in art history.

That Altar however, was not made for religious use. It represents the mystical marriage between the great mother goddess of the Vodou pantheon, Erzulie Dantor, and her partner Dambala, a creative force, who also represents time.3 Dambala here takes the form of snakes moving toward the goddess like spermatozoids. Her halo is adorned with babies: the marriage will bear fruit.

Ostensibly, each Altar is a work of art, an assemblage of meaningfully related objects. The difference is in the purpose, and the freedom of the Altar’s creator and the observer of the presentation. Unlike an art installation, an Altar involves offerings – whether these are sweets, or, lighting a candle. Altars serve a religious purpose within a specific context. But within those fixed parameters, the compiler of an Altar does have (some) freedom to make other connections and add objects or images.

kaars. Altaren dienen een religieus doel binnen een specifieke context. Maar binnen die vaste parameters heeft de samensteller van een altaar wel degelijk (enige) vrijheid om zelf te associëren en objecten of afbeeldingen toe te voegen.

En er is dus overlap. Een kunstenaar kan een religieus element opnemen in een eigen beeldtaal. Niki de Saint Phalle deed dat in de jaren zestig om af te rekenen met een patriarchaal, conservatief katholicisme. Zij maakte een soort ‘anti-altaren’, die ze met verfkogels onder vuur nam als een manier om zichzelf te bevrijden. Op de tentoonstelling in Düsseldorf werd de lijn doorgetrokken naar de popcultuur: altaren voor Elvis Presley, pop en New Age.

In het zo seculier geachte Westen bevinden zich tal van huisaltaren. De mens heeft behoefte aan bezinning, in welke vorm dan ook. En wanneer het numineuze in de eigen cultuur niet gevonden wordt, zoekt men het elders. Denk aan de beroemde ‘muur’ van André Breton (1896-1966), de voorman van het Europese surrealisme, die in het Centre Pompidou is gereconstrueerd. Het is een enorme assemblage van kunstwerken van zijn vrienden en beelden en etnografica uit verre streken. Een surrealistisch universum, een altaar als expressie van een eclectisch geestelijk domein.

And so, there is overlap. An artist can incorporate a religious element into his or her personal visual language. Niki de Saint Phalle did this in the 1960s to challenge patriarchal, conservative Catholicism. She made what looked like “anti-Altars”, which she fired at with paint bullets, as a way to free herself. At the Düsseldorf exhibition, this view was extended to pop culture: Altars celebrating Elvis Presley, pop and New Age.

In the increasingly secular West, there are lots of ‘home Altars’. Humans need a form of contemplation. And when the numinous is not found in one’s own culture, it will be sought out elsewhere. Consider the famous “wall” by André Breton (1896-1966), the foreman of European surrealism, reconstructed at the Centre Pompidou. It is a huge assembly of artworks made by his friends, with sculptures and ethnographica added from distant places. A surrealist universe, an Altar as an expression of an eclectic spiritual domain.

Manbo in Almere

Maria van Daalen, dichter, neerlandica en Manbo of vodou-priesteres, werkte ruim vijftien jaar als Manbo in Almere. In 2022 schonk zij haar in de loop van zo’n dertig jaar opgebouwde vodou-altaren aan het Wereldmuseum. De vier altaren, bestaande uit bijna driehonderdvijftig objecten, vormen een complex cultuurhistorisch beeldverhaal én zijn een beeldverslag van een individuele spirituele reis. Het geheel is bovenpersoonlijk, de representatie van een specifieke religie, én intens persoonlijk.

Maria van Daalen beschrijft haar altaren als ‘een soort Schiphol ’, een plek van aankomst en vertrek voor de Lwa (spirits, geestwezens). Op de altaren is voor iedere spirit, of groep spirits, een eigen plek ingeruimd, herkenbaar aan specifieke afbeeldingen, vaste kleuren en materialen. Een Lwa kan zich op het altaar manifesteren, eigener beweging of als antwoord op aanroeping. De vier altaren vormen een eenheid.

Een altaar is nooit statisch. Er kunnen objecten aan toegevoegd worden of bij weggehaald. Eten en drinken, of bloemen en geuren worden er aangeboden.

Manbo in Almere

Maria van Daalen, a poet with an MA in Dutch Literature, and a Manbo or Vodou priestess, has worked as a Manbo in Almere for over fifteen years. In 2022, she donated her Vodou Altars, built up over the course of some thirty years, to the Dutch Wereldmuseum. The four Altars, consisting of almost three hundred and fifty objects, form a complex cultural-historical visual story and are as well a visual record of her individual spiritual journey. The whole is both supra-personal, the representation of a specific religion, and intensely personal.

Maria van Daalen describes her Altars as “a kind of airport,” a place of arrival and departure for the Lwa (spirits, spiritual beings). Each spirit, or group of spirits, has its own place on the Altars, is recognizable by specific images, and fixed colors and materials.

A Lwa can manifest his-/herself spontaneous on the Altar, or in answer to an invocation. The four Altars form a unity.

An Altar is never static. Objects can be added to it, or taken away. Food and drink, or flowers and fragrances, are offered.

Het altaar van Maria van Daalen in haar woning in Almere

Maria van Daalen’s Altar in her home in Almere

(foto/photo: Maria van Daalen)