Er was nog nooit een boek geschreven over de Bruynzeelwoningen, die met hun markante vormgeving, de wijken van Paramaribo domineren. De bouwpakketten konden snel en goedkoop in elkaar gezet worden en waren het toppunt van moderniteit. Met de kenmerkende verticale schroten in twee kleuren domineren de Bruynzeelwoningen het straatbeeld van de naoorlogse woonwijken van Paramaribo.
Bruynzeelwoningen in Suriname met herinneringen van Kees Tempelaar
Het boek beschrijft alle bekende types Bruynzeelwoningen en hun kenmerken. Op een
Maar, aan deze historie over het ontstaan en de woningtypes, worden de unieke
locatiekaart zijn de projecten weergegeven. De
verhalen en herinneringen van werknemers van Bruynzeel, de bewoners van
Bruynzeelfabriek is volledig afgebroken maar
Bruynzeelwoningen en medewerkers van ’s Lands Bosbeheer toegevoegd. Zo wordt het
op de reconstructiefoto is de glorie van weleer
boek een totaal document wat het complexe tijdsbeeld beschrijft van Suriname en
terug te vinden. Alle beschikbare informatie
Bruynzeel in de periode 1947 tot 2005.
komt voort uit jarenlang onderzoek. De kostelijke verhalen en herinneringen van Kees Tempelaar zijn een waardevolle bron van informatie in dit boek. Hij kwam in 1950 in dienst van de Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. en werd, met zijn uitgesproken ideeën en praktische inslag, de grondlegger van de Bruynzeelwoningen. Veel historische foto’s zijn van Waldy Nods,
Bruynzeelwoningen in Suriname
en Dirk Laporte
met herinneringen van Kees Tempelaar
Karolien Janssens, Marte Wierenga
Bruynzeelwoningen in Suriname met herinneringen van Kees Tempelaar
‘Sonny Boy’ uit het gelijknamige boek van Annejet van der Zijl, die bij Bruynzeel werkte in de 60’er jaren.
Karolien Janssens Marte Wierenga Dirk Laporte
Beslist het eerste maar ook meteen definitieve boek over de Bruynzeelwoningen – Hillebrand Ehrenburg
Karolien Janssens Marte Wierenga Dirk Laporte
Marte Wierenga en Karolien Janssens 2018. Foto: Jaap Schaper
Cover Bruynzeelwoningen_HT.indd 1
23-07-19 11:02
Bruynzeelwoningen in Suriname met herinneringen van Kees Tempelaar
Bruynzeel_p001_240.indd 1
22-07-19 20:54
Type Angalampoe Flamingopark I, Mercuriusstraat, Paramaribo ca. 1970 Foto: archief Kees Tempelaar
2
Bruynzeel_p001_240.indd 2
22-07-19 20:54
Bruynzeelwoningen in Suriname met herinneringen van Kees Tempelaar
door Karolien Janssens, Marte Wierenga en Dirk Laporte en persoonlijke bijdragen van medewerkers van Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij, bewoners van Bruynzeelwoningen en medewerkers van ’s Lands Bosbeheer
© 2019 Stichting LM Publishers – Volendam 3
Bruynzeel_p001_240.indd 3
22-07-19 20:54
Type Standard hoog Foto: archief Kees Tempelaar
4
Bruynzeel_p001_240.indd 4
22-07-19 20:54
Inhoud Voorwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Bruynzeelwoningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Wat zijn Bruynzeelwoningen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Kinderen uit het boekje ‘Mijn Droomhuis’ van Thea Doelwijt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Het ontstaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Kees Tempelaar – Naar Suriname en aan ’t werk bij Bruynzeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Algemene kenmerken van Bruynzeelwoningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Constructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Materialen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Kees Tempelaar – Hoe de eerste woning ontstond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Types . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 De bekende types Bruynzeelwoningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Noodwoningen en volkswoningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Concept-types Bruynzeelwoningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Kees Tempelaar – Precut of prefab en hoe dat ging met gareelbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Projecten en locaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Doelgroep en marketing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Vincent Sweeb – Heimwee en 43 jaar bij Bruynzeel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 De beginjaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 De bloeitijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Het einde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Kees Tempelaar – Bestuurlijke heksenketel, reisjes en weer naar Nederland . . . . . . . . . . . . 162 Houtexploitatie en houtverwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 ’s Lands Bosbeheer Suriname (LBB) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Stichting Volkshuisvesting Suriname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Eddy Molgo – Wegen, bruggen en op expeditie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Bruynzeel in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 De betekenis van Bruynzeel voor Suriname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Bruynzeelwoningen vandaag en morgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Locaties in Paramaribo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Bewoners aan het woord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Verantwoording en bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Woord van dank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Colofon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 5
Bruynzeel_p001_240.indd 5
22-07-19 20:54
Kerstkaart met getekend overzicht van de Bruynzeelfabrieken ca. 1980 Archief AndrĂŠ Schoonhoven
6
Bruynzeel_p001_240.indd 6
22-07-19 20:54
Voorwoord Voor u ligt het boek Bruynzeelwoningen in Suriname, met herinneringen van Kees Tempelaar. Een standaardwerk over één van de grootste werkgevers ooit in Suriname en die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de sociaaleconomische ontwikkeling van het land. Alhoewel Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. (BSH) sinds 2005 gesloten is, is de nalatenschap van Bruynzeel over het hele grondgebied van de Republiek Suriname, maar ook daarbuiten, nog heel tastbaar aanwezig in de vorm van de vele woningen die er over verschillende perioden zijn gebouwd. Maar van dezelfde importantie zijn de diverse verhalen achter de woningen, de technologische kennis, de herinneringen van arbeiders, bewoners en anderen, evenals het documentair erfgoed over de Bruynzeelwoningen waaronder de diverse archieven die her en der verspreid liggen bij instanties en personen. BSH heeft een belangrijke rol vervuld in het voorzien van de woningbehoefte voor diverse sociaaleconomische klassen in Suriname. Het bedrijf was in zekere zin trendsetter in de woningbouw, vanwege de ‘precut productielijn’ waardoor een aanzienlijk kortere bouwtijd mogelijk werd en een hogere productie.
Foto uit privé-archief Stephen Fokké
De vele verschillende Bruynzeelwoningen die decennia geleden zijn gebouwd, zijn tot op de dag van vandaag een begrip, een herkenningspunt in de Surinaamse samenleving met name voor de oudere generatie Surinamers. Zonder ons ervan bewust te zijn, vertegenwoordigen de woningen een stukje eigentijds Surinaams erfgoed, waarvan het behoud nagestreefd dient te worden. Erfgoed dat een resultante is van een gezamenlijke inspanning in de gehele keten van de Bruynzeelwoningen, vanaf het vellen van de bomen tot aan het ontwerp en de bouw. Stephen Fokké Directeur Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (SGES)
7
Bruynzeel_p001_240.indd 7
22-07-19 20:54
Inleiding Dit boek vertelt de geschiedenis van de Bruynzeelwoningen en de Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. in Suriname. Bruynzeelwoningen werden vanaf 1955 in Suriname geproduceerd en vormen een kenmerkend onderdeel van de Surinaamse woningbouwcultuur. In Suriname, en vooral in Paramaribo, zijn nog vele Bruynzeelwoningen te vinden en toch was de geschiedenis van de Bruynzeelwoningen en hun voorkomen nog niet serieus in beeld gebracht en vastgelegd. Thuiskomst Type Bruynzeel Volkswoning Onverwacht Foto: Marte Wierenga, 2017
Het idee om de geschiedenis van Bruynzeelwoningen te onderzoeken is afkomstig van promotor Dirk Laporte, docent en opleidingscoördinator van de master Erfgoedstudies in Antwerpen en van co-promotor Stephen Fokké, directeur van de Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname. Historica Karolien Janssens heeft het onderzoek op zich genomen en vastgelegd in de thesis De geschiedenis en typologie van de Bruynzeelwoningen in Suriname, geschreven in het academiejaar 2015–2016. Van Jaap Schaper, voorzitter Stichting Stadsherstel Hoorn is het idee afkomstig om de thesis te gebruiken als basis voor een boek over de Bruynzeelwoningen en hij vond hiervoor aansluiting bij Stichting LM Publishers, onafhankelijke uitgever van wereldwijde kunst & cultuur, landeninformatie, duurzaamheid- en ontwikkelingsvraagstukken. Ook Marte Wierenga, deskundig adviseur op het gebied van woningbouw en volkshuisvesting in Nederland en Suriname werd betrokken bij het initiatief. Door haar zijn de onderzoeksresultaten uit de thesis bewerkt tot een toegankelijk boek voor de geïnteresseerde lezer en is veel beeldmateriaal toegevoegd. De thesis die de basis vormt van dit boek, is één van de tientallen masterproeven die sinds 2006 gemaakt werden; eerst binnen de stedenband Antwerpen-Paramaribo en later binnen de academische samenwerking tussen de Artesis Hogeschool Antwerpen (sedert 2013 Universiteit Antwerpen) en de Anton de Kom Universiteit van Suriname. Samen streven de universiteiten naar uitwisseling van kennis door inter- en multidisciplinair onderzoek, onderwijs en maatschappelijke dienstverlening in architectuur, stedenbouw en monumenten- en landschapszorg. Met de steun van de Vlaamse Interuniversitaire Raad Universitaire Ontwikkelingssamenwerking werd in 2016 het onderzoeksproject PLAN4CURE (Platform for Activating Networks for Cultural Resilience) opgestart. Dit project wil via multidisciplinaire teams aantonen hoe cultureel erfgoed een motor kan zijn voor duurzame ontwikkeling van stad en platteland. Dit is opnieuw een samenwerking van de Universiteit Antwerpen met de Anton De Kom Universiteit. Na de thesis is het onderzoek vervolgd, onder andere door verder in gesprek te gaan met oudwerknemers van Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij, bewoners van Bruynzeelwoningen en oud-medewerkers van ’s Lands Bosbeheer. Door deze persoonlijke informatie, belevenissen en
8
Bruynzeel_p001_240.indd 8
22-07-19 20:54
herinneringen ontstaat een sociaal maatschappelijk tijdsbeeld vanaf de oprichting van Bruynzeel in 1947 tot na 2005, toen de fabrieken gesloten werden. In die jaren is Suriname geëvolueerd van Nederlandse staat, met een grotere mate van zelfbestuur, naar onafhankelijke republiek in 1975, gevolgd door roerige jaren met een machtsgreep in 1980 en de binnenlandse oorlog van 1986 tot 1992. De meest gedetailleerde bronnen van persoonlijke informatie in dit boek, zijn de herinneringen van de heer Kees Tempelaar. Deze Nederlandse man uit Almelo kwam in 1950 in dienst van de Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. en werd, met zijn uitgesproken ideeën en praktische inslag, de grondlegger van de Bruynzeelwoningen. Na zijn pensioen heeft hij zijn herinneringen vastgelegd en zijn teksten zijn grotendeels integraal overgenomen. Daarnaast zijn historische foto’s van Waldy Nods in het boek opgenomen. Waldemar Nods was ‘Sonny Boy’ uit het gelijknamige boek van Annejet van der Zijl en werkte als secretaris bij Bruynzeel begin 60er jaren. Zijn fraaie fotowerk werd indertijd ook gebruikt als promotiemateriaal voor de fabriek. Tot slot is de technische informatie van André Schoonhoven, hoofd Technische Dienst van Bruynzeel, van grote waarde geweest. Aan de hand van zijn herinneringen kon de reconstructie van de werf en de fabrieken gemaakt worden en werd de gang van zaken naar het einde toe duidelijker. De bronnen zijn op persoonlijke basis opgenomen, ook al betekent dat soms dat de herinnering de feiten tegenspreekt. De masterproef en dit boek kwamen tot stand na uitgebreid literatuur- en archiefonderzoek, gekoppeld aan veldwerkonderzoek van enkele maanden. Op www.bruynzeelwoningen.nl kan de integrale thesis worden ingezien, gelezen en gedownload, evenals de volledige bibliografie waarop de thesis is gebaseerd. Ook zijn op deze website vele publicaties, documenten, bestektekeningen, brochures etc. te vinden evenals oud en nieuw fotomateriaal van Bruynzeelwoningen en de Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij. Mogelijk zijn er nog meer types te onderscheiden en komt meer informatie in de loop van de tijd nog beschikbaar. Wat dat betreft zijn thesis en boek momentopnames en kan de website doorgaan met verzamelen, archiveren en interactief informeren en communiceren. Voor aanvullende informatie of voor vragen kan contact opgenomen worden met info@bruynzeelwoningen.nl
www.bruynzeelwoningen.nl
Leeswijzer Dit boek is opgebouwd uit de geschiedenis van de Bruynzeelwoningen en Bruynzeel zelf, de interviews met medewerkers en bewoners, het persoonlijke tijdsbeeld van Kees Tempelaar en de uitspraken van kinderen uit het boek van Thea Doelwijt. Dit alles wisselt elkaar af in het boek en u kunt de volgorde hiervan terugvinden bij de inhoudsopgave.
9
Bruynzeel_p001_240.indd 9
22-07-19 20:54
Type Caribana Coronie Foto: Marte Wierenga, 2017
10
Bruynzeel_p001_240.indd 10
22-07-19 20:54
11
Bruynzeel_p001_240.indd 11
22-07-19 20:54
“Ik maak geen reklame voor Bruynzeel, maar ik vind Bruynzeelwoningen kras, ambarang en totellos. Ze maken me gewoon gek, vooral die van m’n zuster.”
Allegonda, Paramaribo 1971 Mijn Droomhuis door Thea Doelwijt 12
Bruynzeel_p001_240.indd 12
22-07-19 20:54
Bruynzeelwoningen
Bruynzeelwoningen zijn algemeen bekend in Suriname. Vraag op straat in Paramaribo aan iemand of hij Bruynzeelwoningen kent en hij zal vertellen dat hij zelf, zijn tante of een kennis in zo’n Bruynzeelhuis woont. Bruynzeelwoningen zijn in groten getale te vinden in Suriname en van grote betekenis geweest voor de naoorlogse woningbouw. Met Bruynzeelwoningen werd het op snelheid bouwen van degelijke en goedkope houten woningbouw geïntroduceerd. De woningtypes brachten meer licht en ventilatie, vernieuwing van bouwmethode en modernisering op het gebied van wonen. Er zijn vele woningprojecten gebouwd met Bruynzeelwoningen en de woningen zijn op veel plaatsen beeldbepalend voor het straatbeeld van Paramaribo. Door de jaren heen hebben eigenaren allerlei aanpassingen en aanbouwen gerealiseerd, maar nog steeds wonen mensen met veel plezier in hun Bruynzeelwoning. Maar wat maakt een Bruynzeelwoning nu die typische Bruynzeelwoning? Hoe werden de woningen gebouwd, hoe zagen de woningen er uit, waarvan werden ze gemaakt, waarom werden er zoveel van gebouwd en door wie werden ze bewoond?
Type De Luxe Voorbij Totness Foto: Karolien Janssens, 2016
13
Bruynzeel_p001_240.indd 13
22-07-19 20:54
Type Standard hoog Monizpark, Uriah Morpurgostraat, Paramaribo Foto: Karolien Janssens, 2016
14
Bruynzeel_p001_240.indd 14
22-07-19 20:54
Wat zijn Bruynzeelwoningen? Bruynzeelwoningen zijn houten woningen die door Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. (Bruynzeel) ontwikkeld werden gedurende een periode tussen 1950 tot 1990. Het toegepaste hout kwam uit Suriname en het gebruikte plaatmateriaal werd in de fabriek van Bruynzeel in Suriname geproduceerd. De woningen werden verkocht en gebouwd in Suriname, maar werden ook geëxporteerd naar Midden-Amerika en het Caribische gebied. De woningen waren een succes en er zijn volledige wijken met Bruynzeelwoningen gebouwd. In 1990 kwam er een einde aan de ontwikkeling van Bruynzeelwoningen en uiteindelijk werd de verkoop gestaakt. Er waren precut- en prefab-Bruynzeelwoningen en daarvan zijn de precut-Bruynzeelwoningen het meest gebouwd in Suriname. Het zijn dan ook deze woningen, die mensen op straat gemakkelijk aanduiden als ‘de Bruynzeelwoningen’. De woningen werden gebouwd aan de hand van samengestelde bouwpakketten, opgebouwd uit op maat ‘gesneden’ houtmaterialen, die op de bouwplaats in elkaar gespijkerd werden. Kopers konden het bouwpakket ophalen bij Bruynzeel en aan de hand van een handleiding, snel en goedkoop zelf een woning bouwen. Ook kon de hulp van een aannemer afgesproken worden of kon bij Bruynzeel een sleutelklare woning worden besteld. De precut-woningen zijn als woningbouwprojecten en als particuliere woningen op de markt gebracht en werden ontworpen voor alle bevolkingsgroepen. Het idee voor woningen als bouwpakketten is halverwege jaren ’50 bij Bruynzeel uitgewerkt als antwoord op de woningnood in Suriname, die hoog op de politieke agenda stond. In 1953 werd op initiatief van het Ministerie van Sociale Zaken en door Stichting Volkshuisvesting Suriname (SVS) een volkswoningproject gestart waar veel belangstelling voor was. In een krantenbericht wordt gesproken over een proefwoning, gebouwd aan de Eerste Rijweg in Paramaribo. Deze proefwoning werd gebouwd met houtproducten van Bruynzeel en ongetwijfeld zag Bruynzeel omzetmogelijkheden in de toepassing van houtbouw bij volkswoningen. De doelstelling van SVS was zoveel mogelijk woningen bouwen en aan krotopruiming doen. De plannen werden echter al snel gestaakt omdat de bouw te duur werd. Pas in 1954 kon het initiatief doorgang vinden met leningen van de Surinaamsche Bank, Nederlandse institutionele beleggers, De Nationale Trusten Financieringsmaatschappij en van Bruynzeel zelf. Uiteindelijk werden door SVS in Beekhuizen 50 houten laagbouwwoningen gerealiseerd met precut-materialen van Bruynzeel.
Type Boswa Foto: Karolien Janssens, 2016
In 1955 kwam Bruynzeel met de eerste precut Bruynzeelwoning van eigen ontwerp op de markt met de naam Standard. De woning verscheen in krantenadvertenties en reclamebrochures en de lage kostprijs en de korte bouwtijd werd geprezen. Dankzij deze woningen van Bruynzeel werden degelijke koopwoningen bereikbaar voor mensen met een beperkt eigen vermogen 15
Bruynzeel_p001_240.indd 15
22-07-19 20:54
en werd ingegaan op de behoefte aan volkswoningen. In de volgende jaren ging Bruynzeel meerdere types ontwikkelen en werd vooral de brede middenklasse de voornaamste afnemer van Bruynzeelwoningen. De woningen werden ontworpen met de mogelijkheid deze op een grondplaat, op lage of hoge neuten te plaatsen. Bij de uitvoering op hoge neuten werd de ruimte, die daarmee onder de woning ontstond, benut voor berging, parkeren en buitenleven en dat maakte de Bruynzeelwoningen zeer populair. Bruynzeel liet het niet bij de productie van particuliere woningen, volkswoningen of noodwoningen maar ging later ook over tot het opzetten van woningbouwprojecten. In die projecten participeerden lokale banken en aannemers zodat de woningen als totaalproduct verkocht werden. De ďŹ nancieringen waren gunstig en de woningen werden sleutelklaar opgeleverd. Deze woningbouwprojecten zijn nog makkelijk terug te vinden in meerdere wijken in Paramaribo waar Bruynzeelwoningen het straatbeeld bepalen. Behalve op de markt in Suriname richtte Bruynzeel zich ook nadrukkelijk op de export van houtproducten en woningen naar heel het Caribische gebied, maar ook in Frans-Guyana en Venezuela werden heel wat Bruynzeelwoningen gebouwd. De prefab Bruynzeelwoningen zijn veel minder bekend. De prefab-methode hield in dat de precut onderdelen in de fabriek al samengevoegd en afgewerkt werden tot kant-en-klare bouwelementen die vervolgens op de bouwplaats alleen nog maar opgericht hoefden te worden. Low cost volkswoningen of noodwoningen waren een succesvol exportproduct en werden in een meer of mindere prefabicated vorm geproduceerd. Begin jaren ’80 werden er meer prefab woningen voor de particuliere markt geproduceerd omdat er voldoende afzetmarkt ontstond. Toch bleef de prefab bouwmethode in de praktijk minder aantrekkelijk vanwege het zware transport die het vereist. Volkswoning in aanbouw Foto: Kees Tempelaar
Bruynzeelwoningen zijn veel meer dan een bouwpakket en een verkoopproduct. Voor veel Surinamers betekenden deze woningen de toegang tot een eigen, modern en comfortabel woonhuis. Vele jaren heeft de Bruynzeelwoning de Surinaamse woningmarkt gedomineerd totdat airconditioning als modern comfort werd omarmd en betonbouw de voorkeur kreeg boven houtbouw. Bruynzeelwoningen kenmerken zich door lichte en luchtige architectuur, bestaan volledig uit houtproducten en werden in twee kleuren geschilderd.
16
Bruynzeel_p001_240.indd 16
22-07-19 20:54
Kinderen uit het boekje Mijn Droomhuis van Thea Doelwijt “Als ik groot ben en directeur laat ik een villa bouwen van Bruynzeel” “Als mijn plannen niet lukken dan trouw ik met een van de directeuren [sic] van Bruynzeel, dan krijg ik zeker een Bruynzeelwoning.” Door deze twee citaten zou je haast zelf in een woning van Bruynzeel willen wonen! De citaten dateren uit 1971 en komen uit een boekje met de titel Mijn Droomhuis van Thea Doelwijt, dat uitgegeven werd door Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. Het boekje is een weergave van de opstelwedstrijd die Bruynzeel uitschreef onder leerlingen van de 6e klas basisschool. De tekstjes spreken sterk tot de verbeelding en laten zien dat Bruynzeelwoningen als ‘begerenswaardige en aangename’ woningen beschouwd werden.
Foto: archief Thea Doelwijt
Foto: Bert Schaper, 2019
17
Bruynzeel_p001_240.indd 17
22-07-19 20:54
Erfkamerwoningen aan de Saramaccastraat Foto: Ad de Bruijne, 1966. Bron: Rooilijn 2003
18
Bruynzeel_p001_240.indd 18
22-07-19 20:54
Het ontstaan Aan de basis van het ontstaan van de Bruynzeelwoningen lagen een aantal uitgangspunten. Bij de productie van timmerhout en plaatmateriaal hield Bruynzeel veel afvalhout over. Bruynzeel wilde zijn omzet vergroten en ging deze resten omzetten in een afgewerkt, renderend product. Het idee om het afvalhout juist in woningen te verwerken werd geïnspireerd door de woningnood en door de naoorlogse noodwoningbouw van het Nederlandse moederbedrijf, de Bruynzeel Bedrijven in Zaandam. Uit de noodwoningbouw kwam de kennis over precut-bouwpakketten en het toepassen van een modulair systeem. Dat de woningen gemaakt werden van hout, sloot goed aan op de Surinaamse markt die een rijke historie aan houten tropenwoningen kent. In de ontwerpen van de Bruynzeelwoningen werd gebruik gemaakt van die praktische kennis van het tropische klimaat en met het flexibele, modulaire systeem kon aangesloten worden op de wensen van de cultureel verscheiden bevolking van Suriname. Verwerken van afvalhout en vergroten van de afzetmarkt Vanaf haar ontstaan was Bruynzeel op zoek naar een grotere afzet van haar houtproducten. Het houtbedrijf bracht gezaagd en geschaafd hout, triplex- en multiplexplaten op de binnenlandse en buitenlandse markt. Aannemers waren gewend lengtes van zes meter in te kopen die voor hun werden afgezaagd, maar waardoor de zagerij met resten hout kwam te zitten. Bruynzeel wilde inkomsten uit deze overschotten verkrijgen en ging op zoek naar een manier om korte stukken gezaagd hout te gebruiken in een afgewerkt product. In de buitengevel van de precut woningen kon Bruynzeel het korte hout verwerken als verticale schroten en rabatplanken en dit werd kenmerkend voor deze woningen. Naast het nuttig gebruiken van de korte stukken hout, boden de precut-woningen ook een toepassing voor de triplexplaten, die voor de bekleding van plafonds gebruikt konden worden. Toen de eerste montagewoningen van Bruynzeel op de markt kwamen, nam de productie van geschaafd hout en triplex sterk toe. Datzelfde gold ook voor de parketvloeren en spaanplaat. De woningproductie stimuleerde ook de verkoop van lijstwerk, betimmeringsplaten, vloerhout, betonplex, viropan en alle gezaagd en geschaafd hout – allemaal producten die individueel verkocht werden maar ook voor de woningbouw gebruikt werden. Al deze producten en de Bruynzeelwoningen zorgden voor een vergroting van de afzet op de binnenlandse markt. Het verwerken van het gezaagde hout tot een geschaafd product voor vloeren, lijstwerk en uiteindelijk zelfs precut-woningen, zorgde ook voor grote belangstelling op de internationale markt en daarmee groeide de export en omzet. Dagblad De Tijd Tijd, 1956
19
Bruynzeel_p001_240.indd 19
22-07-19 20:54
Woningnood In de naoorlogse periode was in Suriname een groot woningtekort en behoefte aan kwalitatieve modernisering. Veel huizen waren vervallen en klein, stonden dicht bij elkaar gebouwd en boden amper privacy of een gezonde levensstijl. De vraag naar een eigen, degelijke woning was groot en Bruynzeel wilde hierop inspelen. Om aan de woningvraag te voldoen, moesten de woningen enerzijds betaalbaar zijn en zonder al te veel vakmanschap gebouwd kunnen worden en anderzijds over het hele land leverbaar zijn, ook op moeilijk te bereiken locaties. Min of meer prefab woningbouw zou ideaal geweest zijn maar de prefabdelen zouden te zwaar en te groot zijn om te transporteren en om mee te werken. Een bouwpakket met precut bouwmaterialen werd de ideale productiemethode en bood een groot voordeel op het vlak van hanteerbaarheid, transport en opslag. Een ander belangrijk marketingelement in de ontwerpen van de Bruynzeelwoningen was de aanpasbaarheid van de woningplattegrond. De woningontwerpen moesten aansluiten bij de leefgewoontes van de verschillende bevolkingsgroepen die in Suriname wonen. De oplossing hiervoor werd gevonden in het bouwen van de woningen volgens een modulair systeem waardoor een groot aantal indelingen mogelijk werd. Toen eenmaal het eerste type een succes werd, werd ook nagedacht over types van verschillende grootte en de woningen werden met de keuze grondgebonden, op lage of op hoge neuten geleverd.
Bruynzeel prefab noodwoningen, 1947 Foto’s: Stedelijk archief gemeente Zaanstad
Noodwoningbouw en ervaring uit Nederland Het idee om zich te richten op woningbouw, werd aangedragen door het Bruynzeel moederbedrijf in Zaandam, Nederland. Tussen het moederbedrijf Bruynzeel Nederland en dochterbedrijf Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij bestond heel wat uitwisseling van informatie en ervaring. Zo
20
Bruynzeel_p001_240.indd 20
22-07-19 20:54
kwamen vaak ervaren Nederlandse vaklieden de Surinaamse werknemers opleiden. Na de Tweede Wereldoorlog was Bruynzeel Nederland gestart met de productie van noodwoningen in het kader van het woningprogramma van de overheid. Ook werden door Bruynzeel prefab-noodwoningen geproduceerd in 1953 na de watersnoodramp in Zeeland. Het ging hier om goedkope, vrij kleine woningen die snel geplaatst konden worden. Op de locatie werd eerst een plaat van beton gestort en vervolgens werden hierop de geprefabriceerde zijwanden in elkaar gezet. De wanden waren licht en konden door enkele personen gedragen en gemonteerd worden. Ook de platte daken konden met mankracht geplaatst worden. Ontwerpen voor een tropisch klimaat De ontwerpen van de Nederlandse noodwoningen waren niet geschikt voor het vochtige, hete klimaat van Suriname. Woningen in de tropen moeten enerzijds voldoende bescherming bieden tegen de sterke zonnestralen en tropische regenbuien, anderzijds optimaal gebruikmaken van de wind om door ventilatie de hoge temperatuur tegen te gaan. In de ontwerpen werden deze eisen verwerkt, zodat voor een aangenaam wooncomfort en woonklimaat werd gezorgd. De ontwerpen van de Bruynzeelwoningen voorzagen op meerdere manieren in bescherming tegen de zon, regen en temperatuur. Er werd gebruik gemaakt van dubbele houten wanden omdat deze goed isoleren en warmtetransport tegengaan. Bovendien zijn deze houten wanden ook slechte warmte accumulatoren; alle opgenomen warmte wordt bijna onmiddellijk weer afgegeven. De woning blijft daardoor relatief koel in vergelijking met stenen of betonnen buitenmuren. Verder werden grote dakoverstekken van metalen golfplaten toegepast langs alle zijden van de woning, die de zoninval op de muren beperken. Naast bescherming tegen de zon, boden de grote dakoverstekken ook bescherming tegen regen en het verweren van de ver agen.
Type Standard  at Foto: Kees Tempelaar
In een goede ventilatie werd voorzien door het toelaten van voldoende luchtstroom door de woning. Hiervoor zijn omgevingsfactoren relevant en is een juiste oriĂŤntatie van de woning ten opzichte van zon en wind belangrijk. Bouwen op de wind zorgt zo voor een snelle afvoer van de warmte en geeft verkoeling voor de bewoners. Alle Bruynzeelwoningen zijn voorzien van raamopeningen met beweegbare shutters, oorspronkelijk van hout en later van glas. Het vroege houten shutterraam had steeds een glazen bovenlicht waardoor er in gesloten toestand, bijvoorbeeld bij regenweer, toch daglicht kon binnenkomen. Met de beweegbare shutters kon de zon geweerd worden aan de zonzijde, terwijl aan de schaduwzijde de houten ramen volledig geopend konden worden voor een optimale luchtdoorstroming.
21
Bruynzeel_p001_240.indd 21
22-07-19 20:54
De hoge neuten van een Caribana Mexicostraat, Paramaribo Foto: Karolien Janssens, 2016
Wat betreft de keuze van het dakmateriaal, aanvankelijk zink en later aluminium, moest een compromis worden gesloten. Zink en gegalvaniseerde daken waren minder kostbaar dan aluminium maar wel veel warmer. Pas later en ook bij meer luxe woningen werd gekozen voor aluminium daken vanwege de betere betere warmtewerende eigenschappen. Gekozen werd voor hellende daken zodat de verticale zonnestralen minder effect hadden. In de nok van het dak werden ventilatieopeningen aangebracht zodat de lucht onder het dak en het plafond kon doorstromen. Ook werden luchtstroken bij de aansluiting tussen buitenwanden en overstekende dakrand toegepast, zodat er permanente ventilatie ontstond. Als belangrijkste aanpassing aan het tropische klimaat werd de woning op hoge neuten geplaatst. De woning ving op die wijze meer wind en ook onder de woning ontstond goede ventilatie waardoor de bovenliggende vloer koeler bleef. Bijkomend voordeel was dat ongedierte minder makkelijk binnen kon komen en onder de woning berging en parkeergelegenheid ontstond. Vaak werd onder de woning in de berging gebakken en gekookt en speelde het buitenleven zich onder de woning af. De mogelijkheid om de woning op hoge neuten te plaatsen, heeft enorm bijgedragen aan de populariteit van de Bruynzeelwoning.
22
Bruynzeel_p001_240.indd 22
22-07-19 20:54
Historische houten woningen De kennis over tropische woningbouw is in Suriname volop aanwezig; Bruynzeelwoningen werden geïntroduceerd in een omgeving waar houten woningen de standaard was. De oorspronkelijke Surinaamse bouwkunst kenmerkt zich door het gebruik van hout en een onmiskenbare verwantschap met Europa en Noord-Amerika. Hoewel de houten huizen groter of kleiner, smaller of breder kunnen zijn gaan ze allen terug naar een gemeenschappelijk model. Dit basismodel is het kernhuis of éénbeukige huis, een rechthoekig houten bouwvolume onder een steil dak, veelal met opwippende dakeinden en met op elk dak één of meerdere dakhuizen of dakkapellen. Het traditionele houten woonhuis rust op lage neuten of op een doorlopende bakstenen, later een betonnen of gietcementen onderbouw. De vormgeving van de huizen werd bepaald door een ver doorgevoerde symmetrie. Dit is zowel te zien aan de plaatsing van deuren, ramen en dakhuizen als in de indeling van de vertrekken. Een andere beeldbepalende factor is het standaard kleurenpallet. Parelgrijs tot wit wordt bijna steevast voor de gevels gebruikt, groen voor de luiken en de deuren, en roodbruin voor het schilderen van gemetselde kelders en stoepen. Deze typisch Surinaamse huizen komen voor in verschillende groottes afhankelijk van de rijkdom van de eigenaar. Ook het materiaalgebruik en de toegepaste detaillering zorgen voor onderscheid in rijkdom en status. Een bakstenen onderbouw en glazen ruiten zijn duurder dan houten neuten en houten luiken. De herenhuizen hebben gietijzeren ornamenten en houtsnijwerk, paneeldeuren en een bordes. Het traditionele houten huis kent zijn oorsprong al in de 17de eeuw en voldeed blijkbaar zo goed aan de woonwensen van de eigenaren, dat het tot ver in de 20ste eeuw gebouwd werd. De ontwikkeling van het traditionele houten woonhuis Tekening: Philip Dikland, KDV Architects
23
Bruynzeel_p001_240.indd 23
22-07-19 20:54
Hoofdkantoor Bruynzeel Suriname Houtmaatschappij N.V. ca. 1970 Foto: archief Kees Tempelaar
24
Bruynzeel_p001_240.indd 24
22-07-19 20:54
25
Bruynzeel_p001_240.indd 25
22-07-19 20:54
Kees Tempelaar Cornelius Willem Frederik Tempelaar werd geboren op 16 april 1915 in Almelo en overleed op 2 maart 1987. Hij trouwde met Anna Louisa Kerker en zij kregen vier kinderen, waarvan er drie in Suriname werden geboren. Kees Tempelaar studeerde werktuigbouwkunde op de TH in Delft toen hij in 1937 in militaire dienst werd geroepen. Hij ging de officiersopleiding doen en werd in 1939 gemobiliseerd voor de oorlogsdagen tot in 1940. Hij kon zijn studie niet afmaken gedurende de bezetting en ging werken bij Hazemeyer Signaalapparaten in Hengelo tot hij in 1946 opnieuw werd opgeroepen voor actieve dienst en naar Nederlands Indië werd uitgezonden. Zijn oudste dochter was amper twee jaar oud. Op de dag van de gezagsoverdracht aan Soekarno, op 27 december 1949, ging hij terug naar Nederland. Hij was drie jaar en vier maanden weggeweest en ervaart ‘een overweldigende sensatie om eindelijk weer thuis te zijn’. Hij krijgt groot verlof met ingang van 12 februari 1950 en wil gedemobiliseerd worden. Zijn verzoek wordt gehonoreerd door het Ministerie van Oorlog en hij wordt uiteindelijk uit dienst ontslagen in 1959. Toen Kees terugkwam uit Indonesië waren de afspraken zo, dat hij kon terugkomen bij Hollandse Signaalapparaten, maar de werkmogelijkheden inspireerden hem maar weinig. Na zijn verlof van 42 dagen kon hij als assistent-chef aan de slag en probeerde hij een baan op de afdeling Verkoop. Maar het was te weinig dynamisch en betaalde weinig. Het is 22 april 1950 als Kees Tempelaar zijn sollicitatiebrief naar Bruynzeel stuurt, nog maar vier maanden na zijn terugkeer naar Nederland. In mei en juni volgen sollicitatiegesprekken bij Bruynzeel en de medische keuring voor de tropen. Hij neemt ontslag bij Signaal en vertrekt naar Suriname waar hij blijft tot 1972. Ook na zijn terugkeer in Nederland blijft Kees Tempelaar voor Bruynzeel werken, maar dan in Bergen op Zoom.
Foto’s: archief Kees Tempelaar
26
Bruynzeel_p001_240.indd 26
22-07-19 20:54
Als Kees Tempelaar in 1980 met pensioen gaat wordt duidelijk dat hij ziek is. De laatste jaren van zijn leven besteedt hij aan het gedetailleerd opschrijven van belangrijke periodes uit zijn leven zodat zijn kinderen altijd later konden nalezen hoe ‘ook al weer’ sommige zaken precies gegaan waren. Alles wat hij bewaard had aan herinneringen zoals tickets, briefjes, kaartjes, documenten etc. heeft hij geordend en toegevoegd aan de verhalen. Hij heeft daar ruim drie jaar lang, bijna dagelijks aan gewerkt en is in 1987 overleden. Zijn kinderen hebben zijn memoires bewaard samen met alle fotoboeken. Door de voorzitter van het Bruynzeel Museum in Bergen op Zoom, de heer Kees Kuipers, werden de initiatiefnemers van het boek en een van de kinderen van Kees Tempelaar met elkaar in contact gebracht. Daarmee kwam een schat aan informatie ter beschikking die van grote waarde is geweest voor de totstandkoming van het boek. De memoires zijn bewerkt tot een persoonlijk tijdsbeeld uit respect voor en ter ere van Kees Tempelaar en zijn grote liefde voor Bruynzeel en de Bruynzeelwoningen in Suriname. Kees Tempelaar is de persoon geweest die het initiatief van tropische woningen naar het product Bruynzeelwoningen heeft vertaald. Hij had uitgesproken ideeën over precut in plaats van prefab die hij helder verwoordt in de papers voor de beide conferenties in Wenen en Vancouver. Pas na zijn vertrek kwam er vanaf 1975 meer ruimte voor ‘prefabricated’ woningbouw en zijn de modellen daarop aangepast. Hij was een markante man, rookte vele pakjes sigaretten per dag en domineerde met zijn enorme betrokkenheid de afdeling woningbouw en heeft de productie tot bloei gebracht.
Op tweede verlof naar Nederland Foto: archief Kees Tempelaar
27
Bruynzeel_p001_240.indd 27
22-07-19 20:54
Archief Kees Tempelaar
28
Bruynzeel_p001_240.indd 28
22-07-19 20:54
Kees Tempelaar – Naar Suriname Sollicitatie bij Bruynzeel Op een goede dag zagen we een advertentie in de Elsevier, waarin de firma Bruynzeel voor haar bedrijf in Paramaribo een bedrijfsleider zocht voor haar zagerij en werf die ’technische en organisatorisch in staat is daaraan leiding te geven’. Nou til ik aan dat organisatorische nooit zo erg zwaar, omdat je daar toch geen maatstaven voor hebt en voor de technische kant had ik mijn MTS en 3 jaar Delft, dus durfde ik die eis van Bruynzeel best aan. Ik begon met te zeggen, dat mijn sollicitatie waarschijnlijk op een misverstand berustte, omdat ik van hout geen, géén, GEEN verstand had en dat ik pas later had gehoord, dat technische houttechnische betekende. Waarop hij antwoordde, dat ik dan juist hun ideale man was, want ze zochten een vent die van hout NIETS afwist en daar voldeed ik dus geheel aan. Het houtvak is doortrokken van de gedachte ‘zo deed mijn grootvader het en ook mijn vader, dus is het goed’. Dat wilden zij doorbreken met een vent die er dus niets van wist en overal onbevooroordeeld tegenaan keek. Ik was hun nr. 2 van een kleine 100 sollicitanten, maar nr. 1 z’n vrouw was afgekeurd voor de tropen en dus afgevallen. Of ik maar zo gauw mogelijk met vrouw en kind naar hun keuringsarts Held aan de Lairessestraat wilde gaan opdat ze dat geen tweede keer zou gebeuren. Met die sollicitatieprocedure van die eerste keus van hun lijst was zóveel tijd verloren gegaan, dat ze zich geen tweede afkeuring konden permitteren, vandaar ook dat bij mij alles per telegram was gegaan. Behoudens de medische keuring was diezelfde dag de hele zaak rond. Ze boden me een proefsalaris van Sf 500,- gedurende een half jaar en daarna Sf 600,-, waarbij hij zei, dat de koers formeel weliswaar 1:2 was, maar dat dat in de praktijk niet helemaal op ging, zodat je maar liever met 1:1,8 moest rekenen. Nu is 1,8 x 500 direct al 900, dus was de keus tussen de 375 van Signaal en het salaris van Bruynzeel niet zo moeilijk. Dagblad Tubantia, advertentie vacature 18-04-1950 Foto: archief Kees Tempelaar
29
Bruynzeel_p001_240.indd 29
22-07-19 20:54