Inheems wonen in Suriname door Karin M. Boven
In tegenstelling tot de rest van dit boek, draait het in dit hoofdstuk vooral om ‘wonen’ en ‘woonstijl’ en niet zozeer om ‘bouwen’, ‘bouwtechniek’ of ‘bouwkunst’. De laatste termen behoren merendeels tot het vocabulaire van de architectuur, terwijl de antropologie, van waaruit dit artikel is geschreven, meer kijkt naar sociale componenten, naar betekenissen en symboliek en naar de functie van huizen en hun bouwstijlen. Wonen verwijst daarbij naar hoe men is en leeft: ‘... the forms people build, [...] arise within the current of their involved activity, in the specific relational contexts of their practical engagements with their surroundings’.1 De specifieke context van de locatie van waar mensen verblijven en de relaties die zij onderhouden, zoals met de natuur en met andere volken, bepaalt hun manier van wonen. Deze uitgangspunten van de antropologie gekoppeld aan die van de architectuur resulteren in een meer holistische kijk op het huis en op wonen. In dit hoofdstuk passeren zo enkele concepten met betrekking tot inheems wonen de revue.2
Inheemsen in Suriname Volgens de meest recente volkstelling in Suriname3 tellen de inheemsen in totaal circa 18.000 personen, minder dan 4 procent van de totale bevolking. De oorspronkelijke bewoners van Suriname vormen met dit aantal een kleine groep en kenmerken zich bovendien door verscheidenheid. In Suriname wonen namelijk verschillende inheemse volken, die qua taal kunnen worden opgedeeld naar Arowaksprekenden (Lokono of Arowak) en Caraïbischsprekenden. Tot de laatste groep behoren de Kari’na, de Trio, de Wayana en de Akurio. Enkele kleinere groepen, zoals de Tunayana, de Sikïiyana, de Mawayana en een enkele Wai-wai zijn woonachtig in of rond het in het zuidwesten van Suriname gelegen dorp Kwamalasamutu.4 De inheemsen zijn nog in belangrijke mate zelfvoorzienend en leven van de jacht en visserij en van de verbouw van cassave.5 Hierin verschillen zij niet van andere inheemse volken in het Amazonebekken.6 Daarnaast verdienen inheemsen in Suriname meer en meer een inkomen met seizoensarbeid, in houtkap of goudwinning, of in de handel. De inheemsen wonen verspreid over het land in relatief kleine dorpen langs de kust, op savannes, en langs rivieren en kreken in het verre binnenland. De manier van wonen van mensen is, zoals gezegd, gerelateerd aan hoe ze zijn en leven. Binnen hun wereldbeeld (de term is ook wel bekend als weltanschauung of
world view) hebben de inheemsen enkele aanknopingspunten om hun leven te kunnen leiden. Het wereldbeeld dient als een overkoepelend conceptueel kader, met ‘fundamentele opvattingen over de wereld, opvattingen die zich vertakken in alle manieren van denken en voelen over de wereld, en die direct invloed hebben op de manier waarop mensen zich gedragen in de wereld’.7 Evenwicht, reciprociteit en tolerantie zijn binnen het inheemse wereldbeeld sleutelbegrippen,8 evenals de gevoelde noodzaak het netwerk aan sociale relaties binnen en buiten de gemeenschap voortdurend te vergroten, anderen aan zich te laten aanpassen en zich te vernieuwen.9 Het wereldbeeld van Surinaamse inheemsen vertoont veel overeenkomsten met dat van een grotere groep inheemsen die de Amazoneregio bewoont, maar verschilt bijvoorbeeld radicaal van het Europese.10 In de wereld van de inheemsen bestaat geen verschil tussen mensen, planten en dieren, in die zin dat allen levende wezens zijn. En levende wezens onderhouden relaties met elkaar op basis van bepaalde afspraken, waarbij reciprociteit, tolerantie en het behouden van evenwicht bepalend zijn.11 Het is deze context die de inheemse manier van wonen en bouwen mede vormgeeft. De bouwkunst vormt derhalve de neerslag van het wereldbeeld en de gewoonten en tradities van een volk.
Dichtbij of juist liever verder weg: dorpsopbouw Alhoewel de inheemse volken van Suriname onderling veel verschillen vertonen, zijn er – mede gezien hun gemeenschappelijk wereldbeeld – wel degelijk enkele overeenkomsten waarneembaar, onder meer in woonstijl. Laten we, voordat we ons meer richten op het huis zelf, eerst kijken naar een inheems dorp; naar de dorpsopbouw en de woonstijl. Wat direct opvalt als je welk inheems dorp dan ook vergelijkt met een dorp van de andere binnenlandbewoners van Suriname, de Marrons, is de ruime opzet en de privéruimte rond de huizen. Maar ook de ogenschijnlijke wanorde springt een argeloze bezoeker in het oog. Zonder voorkennis een plattegrond van een inheems dorp bekijkend, lijken alle huizen los en bovendien
Keuken- en slaaphuis. [Roy Tjin]
23