Το μακεδονικό ζήτημα (1962-1995)

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:25 ΜΜ Page 3

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ

ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (1962-1995) Από τη σιωπή στη λαϊκή διπλωματία ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:25 ΜΜ Page 4

©

Copyright Γιώργος Καλπαδάκης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2012 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5425-6

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του Θάνου Βερέμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Κ Ε φ Α Λ Α Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο : Γένεση του modus vivendi 1.1. Ο Ψυχρός Πόλεμος και το «αγκάθι» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Η συμφωνία κυρίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Η πολιτιστική διάσταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Ελληνική κοινή γνώμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. Υπηρεσιακή παρακολούθηση του μακεδονισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.6. Το δικτατορικό καθεστώς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.7. Διεθνής κοινή γνώμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 30 35 39 48 72 93

Κ Ε φ Α Λ Α Ι Ο Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο : Το μακεδονικό στη μεταπολίτευση 2.1. Απόπειρες διεθνοποίησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Ανανέωση του modus vivendi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Χαμένες προσδοκίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Eλληνική κοινή γνώμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5. Το πρόταγμα της εθνικής συμφιλίωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6. Η κρατούσα πλάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107 123 134 142 159 169

Κ Ε φ Α Λ Α Ι Ο Τ Ρ Ι Τ Ο : Η μεταψυχροπολεμική συγκυρία 3.1. Αναθεώρηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 3.2. Εγκλωβισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 3.3. Το κλίμα στο εσωτερικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Κ Ε φ Α Λ Α Ι Ο Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο : Λαϊκή διπλωματία 4.1. Μακεδονική Επιτροπή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 4.2. Οργανώσεις και άλλοι φορείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 4.3. Εκκλησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

.........................................................

– Η «ΣΥΜφΩΝΙΑ ΚΥΡΙΩΝ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΤΕΚΜΗΡΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

321 334 345 387

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 6

And Kung said: «Wang ruled with moderation, In his day the State was well kept, And even I can remember A day when the historians left blanks in their writings, I mean for things they didn’t know, But that time seems to be passing».

Ezra Pound, Canto XIII

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η μελέτη αφορά την αναζήτηση των παραγόντων που καθόρισαν την ελληνική πολιτική στο μακεδονικό μετά το 1962 και τον τρόπο με τον οποίο συνέβαλαν στη διαμόρφωση των αντιλήψεων των περισσοτέρων Ελλήνων περί Μακεδονίας. Το έργο καταπιάνεται επίσης με τις λαϊκές κινητοποιήσεις της δεκαετίας του 1990 για το ζήτημα της ονομασίας της ΠΓΔΜ, καθώς και με το ρόλο τους στην ελληνική πολιτική ζωή. Η απόκλιση ανάμεσα στην «αναθεωρητική» λαϊκή γραμμή, που εκφράσθηκε μέσα από το ρεύμα για την υπεράσπιση της «ελληνικότητας της Μακεδονίας», και στην επίσημη πολιτική των προηγούμενων χρόνων, προσεγγίζεται υπό το πρίσμα δύο βασικών παραμέτρων. Πρώτον, του διαχρονικού κενού πληροφόρησης ανάμεσα στις κρατικές υπηρεσίες και την ελληνική κοινή γνώμη, που υπήρξε αποτέλεσμα της πολιτικής της «σιωπής», ακρογωνιαίος λίθος της οποίας ήταν η «συμφωνία κυρίων» ανάμεσα στον Ε. Αβέρωφ και τον Γιουγκοσλάβο ομόλογό του Κ. Popovic το 1962. Ανατρέχοντας σε αρχεία και άλλες πρωτογενείς πηγές, ο συγγραφέας παραθέτει πληθώρα διαβαθμισμένων εγγράφων σχετικά με την επίσημη αντιμετώπιση του μακεδονικού την περίοδο 1962-1991, από τα οποία προκύπτει ότι η «σιωπή» μπορεί να αποδοθεί στις ιδιαίτερες συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου, που επέβαλαν τη διατήρηση ομαλών ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων, καθώς και στο ότι έπρεπε να δοθεί προτεραιότητα στο Κυπριακό και στην αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής. Η έγερση ενός ιδιαίτερα ευαίσθητου εσωτερικά θέματος σε μια περίοδο κατά την οποία η εθνική συμφιλίωση αποτελούσε μεταπολιτευτικό στόχο, η έλλειψη ενημέρωσης των ίδιων των κυβερνώντων για το μακεδονικό, αλλά και η προσδοκία της Αθήνας, μέχρι το 1991, ότι το ζήτημα θα μπορούσε να διευθετηθεί

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 8

8

ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (1962-1995)

παρασκηνιακά με το Βελιγράδι, υπήρξαν πρόσθετοι λόγοι για την αποσιώπηση του ζητήματος. Δεύτερον, το ζήτημα προσεγγίζεται και υπό το πρίσμα της εσωτερικής κοινωνικής-πολιτικής συγκυρίας στην πρώιμη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Οι κοσμογονικές γεωπολιτικές ανακατατάξεις και η ανάδυση νεοαλυτρωτικών συγκρούσεων στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης συμπίπτουν με μια κρίση αξιοπιστίας του πολιτικού συστήματος στο εσωτερικό της χώρας, η οποία φαίνεται ότι βρήκε έκφραση μέσα από φυγόκεντρες κοινωνικές δυνάμεις. Η εγχώρια πολιτική κρίση αποτέλεσε την αφορμή για το «αναβάπτισμα» της ελληνικής κοινωνίας ως ενός ανεξάρτητου ενδιάμεσου χώρου ανάμεσα στους πολίτες και στο κράτος. Ειδικότερα, το κλίμα ευνόησε την ανάδειξη συλλογικών φορέων ικανών να κινητοποιήσουν τους πολίτες σε εκδηλώσεις που προσέφεραν εκτόνωση στο φορτισμένο πολιτικό κλίμα. φορέων που έκριναν ότι μπορούσαν να συμβάλουν καθοριστικά στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των εθνικών θεμάτων, συνδράμοντας επικουρικά την ελληνική διπλωματία. Οι μαζικές κινητοποιήσεις για το μακεδονικό σημαδεύτηκαν από πρωτοβουλίες που συντέλεσαν στην αδιαμεσολάβητη παρέμβαση φορέων και ιδιωτών στο πεδίο της διεθνούς διπλωματίας, ένα φαινόμενο το οποίο ο συγγραφέας προσδιορίζει ως «λαϊκή διπλωματία». Οι πρωτοβουλίες αυτές, συχνά ορμώμενες από διαφορετικές αφετηρίες και διιστάμενες ατζέντες, συνέβαλαν στη συγκρότηση ενός ισχυρού εξωθεσμικού ρεύματος που εντέλει κατέστη ανεξέλεγκτο, τόσο για τους πολιτικούς όσο και για τους ίδιους τους εμπνευστές των κινητοποιήσεων. Στο βιβλίο, που βασίζεται σε πλούσιο αρχειακό υλικό και μαρτυρίες, τεκμηριώνεται η έκταση της απόπειρας συμμετοχής των πολιτών γενικότερα, και των συλλογικοτήτων ειδικότερα, στο χειρισμό του μακεδονικού. Οι μαζικές κινητοποιήσεις για το μακεδονικό κατά το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990 καταδεικνύουν, κατά τον συγγραφέα, τους κινδύνους που ελλοχεύουν στην παραγνώριση της εσωτερικής διάστασης της εξωτερικής πολιτικής. Τις συνέπειες του λαϊκισμού στο χειρισμό του μακεδονικού κατά τη δεκαετία εκείνη τις υφιστάμεθα ακόμη. Το έργο του Γιώργου Καλπαδάκη στοιχειοθετεί ακριβώς την κατάχρηση της «λαϊκής διπλωματίας», η οποία καταλήγει στην ομηρία των πολιτικών που πίστεψαν σε

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

9

αυτήν αλλά και της χώρας γενικότερα. Mας θυμίζει ότι το τίμημα της «εθνικής ομοψυχίας» στο μακεδονικό την περίοδο 1991-1995 υπήρξε η υποβάθμιση βασικών αρχών της κοινωνίας πολιτών όπως η συναινετικότητα και ο πλουραλισμός, που θυσιάστηκαν στο βωμό της «ομόθυμης συστράτευσης λαού και ηγεσίας». Προτού εξατμιστεί, ως ιδιόμορφο μέσο προώθησης της εξωτερικής πολιτικής, η «λαϊκή διπλωματία» με επίκεντρο το μακεδονικό ουσιαστικά δέσμευσε τις ελληνικές κυβερνήσεις σε μια θέση η οποία θα χρειαζόταν να περάσουν δεκαπέντε χρόνια από το συμβούλιο πολιτικών αρχηγών της 13ης Απριλίου 1992 για να αναθεωρηθεί και επισήμως. Τα τελευταία χρόνια, τα διδάγματα από την περίοδο στην οποία αναφέρεται ο κ. Καλπαδάκης έχουν ληφθεί υπ’ όψιν, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να χειρίζεται πολιτικά, αλλά και επικοινωνιακά, το ζήτημα της ονομασίας της ΠΓΔΜ με σοβαρότητα και να εισακούεται από τους εταίρους και συμμάχους της. Με την προσφορά του αυτή, ο συγγραφέας συμπληρώνει τις γνώσεις των ειδικών και μη για ένα μεγάλης σημασίας ζήτημα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, με την αντικειμενικότητα και ψυχραιμία που ταιριάζει στα επιστημονικά έργα. ΘΑΝΟΣ ΒΕΡΕΜΗΣ

Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 10

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Είκοσι χρόνια έχουν παρέλθει από τις ημέρες που σύσσωμη η ελληνική κοινωνία καταλάμβανε τους δρόμους και τις πλατείες με αφορμή το μακεδονικό. Το χειμώνα του 1991-1992 «εξερράγη» ένα ζήτημα που από τη λαϊκή σκοπιά βρισκόταν επί μακρόν εν υπνώσει, εγείροντας μνήμες από σκοτεινές εποχές της πρόσφατης ιστορίας. Οι διαδηλώσεις για το μακεδονικό θα αποδεικνύονταν οι μαζικότερες κινητοποιήσεις με επίκεντρο ένα ζήτημα εξωτερικής πολιτικής, εφάμιλλες μόνο με εκείνες της δεκαετίας του 1950 για το κυπριακό. Ανακαλώντας τις εντυπωσιακές εικόνες ομοθυμίας στην περίοδο των συλλαλητηρίων, είναι εύκολο να λησμονήσουμε ότι ο τόπος βίωνε μια βαθιά κρίση αντιπροσωπευτικότητας. Σε ένα ρευστό σκηνικό, η «νεκρανάσταση» του μακεδονικού, ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις που έμελλε να έχει, θα ενεργοποιούσε ανακλαστικά που συνέτειναν στην τόνωση της κοινωνικής συνοχής. Δύο αντιλήψεις για τις κινητοποιήσεις εκείνες που έχουν πλέον εντυπωθεί στο συλλογικό υποσυνείδητο είναι ο ομόθυμος χαρακτήρας τους και η πεποίθηση όσων συμμετείχαν σε αυτές ότι προάσπιζαν πάγιες ελληνικές θέσεις· και οι δύο, καθώς φαίνεται, χρήζουν αναθεώρησης. Πράγματι, οι πολίτες συσπειρώθηκαν γύρω από την υπερβατική ετυμηγορία που ήθελε το όνομα της γειτονικής χώρας να μην εμπεριέχει καμία αναφορά στον όρο «Μακεδονία». Αυτό το φαινομενικά πατροπαράδοτο εθνικό αίτημα, ωστόσο, απέκλινε ριζικά από τις επίσημες ελληνικές θέσεις των προηγούμενων δεκαετιών. Όσο για την επιφανειακά μονολιθική ομοθυμία, στην πραγματικότητα υπέκρυπτε ένα πολύμορφο μωσαϊκό φορέων, πολλοί εκ των οποίων ορμώντο από διιστάμενους στόχους και οράματα. Κάθε απόπειρα να διαλευκανθούν τα αίτια που γέννησαν αυτό το

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 12

12

ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (1962-1995)

ιδιαίτερο επεισόδιο της μεταπολιτευτικής ιστορίας φαίνεται να προσκρούει σε σωρεία αντιφατικών αντιλήψεων. Η αίσθηση, για παράδειγμα, ότι διαχρονικά οι ελληνικές κυβερνήσεις «αδράνησαν» συνυπάρχει με μια γενικότερη σύγχυση ως προς το τι ήταν εκείνο απέναντι στο οποίο αδράνησαν. Η αντίληψη ότι από ιδρύσεώς της η γειτονική Δημοκρατία αποπειράτο να οικειοποιηθεί την ελληνική εθνική ταυτότητα συνυπάρχει με την ιδέα ότι ο μακεδονισμός των Σκοπίων υπήρξε ένα ρεύμα που «ξεφύτρωσε» πάλι αναπάντεχα το 1991, ύστερα από δεκαετίες. Η αίσθηση ότι οι κινητοποιήσεις των πολιτών ενδεχομένως να μην απέβησαν προς όφελος των ελληνικών συμφερόντων όταν «ξέφυγαν» από κάθε πολιτικό έλεγχο, συνυπάρχει με το διάχυτο συναίσθημα υπερηφάνειας όσων συμμετείχαν σε αυτές. Κοινή συνιστώσα όλων αυτών των αντιλήψεων είναι η επιμερίζουσα οπτική τους, που κατατείνει στην απόδοση της αποτυχίας του μαξιμαλιστικού αιτήματος σε συγκυριακά ή σε προσωπογενή αίτια, σε εθνοβλαβείς προσωπικές αντιπαραθέσεις και πολιτικές συγκρούσεις, ακόμα και σε συνωμοσίες εξυφασμένες από ξένα κέντρα. Κατά τον Ευάγγελο Κωφό, επί δεκαετίες εμπειρογνώμονα του Υπουργείου Εξωτερικών για το μακεδονικό, «η παγίδευση του λαού, και κατ’ επέκταση της πολιτικής ηγεσίας του τόπου, υπήρξε αναπόφευκτη». Παλαιότερα, προς τα μέσα της δεκαετίας του 1960, ο Κωφός είχε σημειώσει σε διπλωματικό έγγραφο ότι η Ελλάδα θα έπρεπε κάποια στιγμή να συμβιβασθεί με την ύπαρξη αυτού του εθνικά ετερογενούς «κρατικού μορφώματος». Το νέο ζητούμενο για την ελληνική εξωτερική πολιτική, είχε τονίσει, έπρεπε να είναι η ανάπτυξη μιας πραγματιστικής πολιτικής αντιμετώπισης της αλυτρωτικής διάστασης του σλαβομακεδονικού εθνικισμού, χωρίς υπεκφυγές και τακτικές στρουθοκαμηλισμού. Σε ενδοϋπηρεσιακό επίπεδο, η Αθήνα πράγματι θα διαμόρφωνε μια ρεαλιστική πολιτική αντιμετώπισης του μακεδονικού. Γιατί όμως, λίγες δεκαετίες αργότερα, η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων θα ενέμενε με τόση θέρμη σε ιδέες που απέκλιναν ουσιωδώς από τις έως τότε πάγιες διπλωματικές θέσεις; Η ταύτιση ολόκληρου του ιστορικού χώρου της Μακεδονίας με το ελληνικό τμήμα της, η εκδοχή της «Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας» ως ενός τεχνητού κατασκευάσματος του Τίτο, η απόρριψη κάθε ονομασίας που περιείχε τον όρο «Μακεδονία» και η αναφορά στο γειτονικό κράτος με το όνομα της πρω-

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

13

τεύουσάς του, υπήρξαν θέσεις που το 1992 ανέτρεψαν την κρατούσα διπλωματική γραμμή. Καθίσταται άμεσα αντιληπτό ότι η αφετηρία για να διερευνήσουμε τα τεκταινόμενα μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας θα πρέπει να αναζητηθεί στο απώτερο παρελθόν. Προς αυτή την κατεύθυνση, θα εξετασθούν μια σειρά ζητήματα, όπως οι παράγοντες διαμόρφωσης μιας νέας προσέγγισης στο θέμα στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η εξέλιξη της σλαβομακεδονικής εθνογενετικής δραστηριότητας και η συνακόλουθη αντιμετώπισή της από τις ελληνικές αρχές, καθώς και το επίπεδο πληροφόρησης της ελληνικής κοινής γνώμης μέχρι το 1991. «Όταν τα διπλωματικά αρχεία της περιόδου 1950-1990 γίνουν προσιτά στην έρευνα», έγραφε ο Κωφός το 1996, «θα γίνει κατανοητό το μέγεθος του αντικτύπου που είχε το μακεδονικό στο σύνολο των ελληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων». Ειδικότερα, συνέχιζε, θα προβληματίσει «ο βαθμός συνειδητοποίησης του προβλήματος από τα εντεταλμένα όργανα του ελληνικού κράτους», καθώς και «η αδυναμία τους να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στην αντιμετώπισή του εξαιτίας της έλλειψης ουσιαστικής σύμπραξης και στήριξης εκ μέρους της ελληνικής κοινής γνώμης, η οποία είχε κρατηθεί σε άγνοια στο θέμα αυτό». Με έναυσμα την επισήμανση αυτή του Κωφού, θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τα κρίσιμα τεκταινόμενα της μεταψυχροπολεμικής περιόδου στο μακεδονικό. Δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί η αναφορά σε ορισμένα πρόσωπα που συνέβαλαν καθοριστικά στην πραγματοποίηση της μελέτης. Για την πολύτιμη υποστήριξή τους στα πρώτα, διερευνητικά της στάδια, θα ήθελα να ευχαριστήσω τις καθηγήτριές μου, κυρίες Margot Light και Mary Kaldor από το London School of Economics. Από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών η κυρία φωτεινή Τομαή και ο κ. Ιωάννης Μπέγκος, καθώς και από το Ιστορικό Αρχείο του Ιδρύματος Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο καθηγητής κ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος και ο κ. Χρήστος Αναστασίου βοήθησαν στον εντοπισμό σχετικού αρχειακού υλικού. Ευχαριστίες οφείλονται στον κ. Άγγελο Χοτζίδη, από το Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, όπως και στον κ. φαίδωνα Γιαγκιόζη και τον αρχιμανδρίτη κ. Στέφανο Τόλιο. Στους καθηγητές κ.κ. Θεόδωρο Κουλουμπή, Δημήτρη Α. Σωτηρόπουλο, Κώστα Υφαντή και Α-

KALPADAKIS sel - DDD final_Layout 1 13/06/2012 1:26 ΜΜ Page 14

14

ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ (1962-1995)

στέριο Χουλιάρα, αλλά ιδιαιτέρως στον κ. Ευάγγελο Κωφό και τον καθηγητή κ. Θάνο Βερέμη, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου για τις πολύτιμες συμβουλές τους. Για την εμπιστοσύνη με την οποία περιέβαλαν τη δημοσίευση του έργου ειδική μνεία πρέπει να γίνει στον Ανταίο Χρυσοστομίδη και τον Δημήτρη Ποσάντζη των εκδόσεων «Καστανιώτη». Ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη, τέλος, οφείλεται στους γονείς μου, στον αδελφό μου και στη Ματίνα Βασιλείου, για τη στήριξη που μου προσέφεραν σε κάθε «στροφή» του ταξιδιού, χωρίς την οποία η μελέτη δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.