Γιώργος Γεωργής «Ταξιδεύουμε σε θάλασσες επικίνδυνες»

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 5

ΓΙΩΡΓΟσ ΓΕΩΡΓΗσ

Ταξιδεύουμε σε θάλασσες επικίνδυνες Ο Γιώργος Θεοτοκάς και η Κύπρος

‫ﱨﱧ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 6

©

Copyright Γιώργος Γεωργής – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2019

1η

έκδοση: Μάιος 2019

Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6571-9

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Οι πρώτες μνείες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2. Οι κύπριοι φίλοι του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.1. Μια κύπρια φίλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.2. Ευάγγελος Λουΐζος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.3. Λουκής Ακρίτας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.4. Μια άλλη φιλία: Μελής Νικολαῒδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3. Θεοτοκάς – Χουρμούζιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4. Από τη λήξη του εμφυλίου στις παραμονές

του κυπριακού αγώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Όταν ο Κατσαντώνης διχάζει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Ανασκευή και έμμεση απολογία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Τα νέα περιοδικά και ο Θεοτοκάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Ο απόηχος των παρεμβάσεων του Θεοτοκά στην Κύπρο . .

9. Στη δίνη του Κυπριακού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Οι παρεμβάσεις του Θεοτοκά μετά τη Ζυρίχη . . . . . . . . . . . . .

11. Ο θεατρικός Θεοτοκάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Απεβίωσεν ο δαιμόνιος δημιουργός του Δαιμονίου . . . . . . . .

48 55 64 68 72 85 112 122 133

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 8

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 9

Στην Άσπα Χασιώτη και τον Γιάννη Δεμιρτζόγλου αντιδωρεά αγάπης

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 10

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 11

... με την αστάθεια που βασιλεύει τριγύρω μας στη Μεσόγειο, με την άσβεστη πυρκαϊά του κυπριακού ζητήματος, με την πιθανότητα να διαταραχτεί μια μέρα η ισορροπία των δυνάμεων, στην οποία στηριζόμαστε σήμερα. Ταξιδεύουμε σε θάλασσες επικίνδυνες, χωρίς ορατότητα, χωρίς καμμιά προετοιμασία για τις μεγάλες φουρτούνες, που ίσως μας περιμένουν και με πλοιάρχους και πιλότους που δυστυχώς δεν μας εμπνέουν εμπιστοσύνη. ΓΙΩΡΓΟΣ ΘΕΟΤΟΚΑΣ , 1965

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 12

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αφετηρία γι’ αυτό το βιβλίο ήταν η εισήγησή μου «Ο Θεοτοκάς και η Κύπρος» στο πλαίσιο του Διεθνούς Μαθητικού Συνεδρίου «Ο Κωνσταντινουπολίτης Γιώργος Θεοτοκάς», που έγινε στην Κωνσταντινούπολη το Μάρτιο του 2018. Το συνέδριο αυτό είναι ένας ιδιαίτερα σημαντικός και πρωτοποριακός θεσμός, που οργανώνεται κάθε χρόνο από το Ζωγράφειο Λύκειο της Πόλης και τα Εκπαιδευτήρια Ε. Μαντουλίδη της Θεσσαλονίκης. Μαθητές από επιλεγμένα σχολεία της Ελλάδας και της Κύπρου, πανεπιστημιακοί, ερευνητές, συγγραφείς και ποιητές συναντώνται σ’ αυτή τη μεγάλη διοργάνωση που έχει κάθε χρόνο θέμα ένα σημαντικό συγγραφέα ή ποιητή, παίρνουν μια γεύση από τον Ελληνισμό της Πόλης και συμμετέχουν στη μεγάλη υπόσχεση συνέχισης της παρουσίας του. Προσωπικά, ευχαριστώ το διευθυντή του Ζωγραφείου Γιάννη Δεμιρτζόγλου και τη διευθύντρια των Εκπαιδευτηρίων Ε. Μαντουλίδη Άσπα Χασιώτη για την αγάπη και τη φροντίδα τους και κυρίως για την Πόλη που μου χάρισαν. Νιώθω πως θα ήταν η ζωή μου ανολοκλήρωτη χωρίς αυτή την εμπειρία. Σπάνια συναντά κανείς ανθρώπους αυτής της δύναμης και ποιότητας, που αναλώνονται πραγματικά στην προσπάθεια να υπηρετήσουν το σκοπό και το σύνολο. Η έρευνα για την ετοιμασία της ανακοίνωσής μου μ΄ έφερε αντιμέτωπο μ’ έναν άλλο, άγνωστο Θεοτοκά, έναν πολιτικό διανοούμενο, ρεαλιστή και οραματιστή συνάμα, ένα μυθιστοριογράφο και δοκιμιογράφο πολύ ανώτερο απ’ όσο ξέρουμε. Ένα συγγραφέα, τον πρώτο Έλληνα που από τη δεκαετία του

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 14

14

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

’30 προβάλλει με τόση διαύγεια και επιμονή την Ευρώπη ως ιδέα και την ανάγκη ένταξης της Ελλάδας στο ευρωπαϊκό πολιτικό γίγνεσθαι. Οι σχέσεις του με την Κύπρο περνούν μέσα από τις πολιτικές εξελίξεις μιας ιδιαίτερα σημαντικής περιόδου και βοηθούν στην κατανόηση της προσωπικότητας και των προσανατολισμών του Θεοτοκά. Ταυτόχρονα, μέσα από τα δημοσιεύματα του κυπριακού τύπου καταγράφεται τόσο η απήχηση του έργου και των απόψεών του στην ελληνική περιφέρεια όσο και η εμπλοκή του περιφερειακού Ελληνισμού, και ιδιαίτερα της Κύπρου, στα πολιτικά και πνευματικά δρώμενα της Ελλάδας. Επισημαίνονται επίσης οι απόψεις και η στάση του Θεοτοκά στο Κυπριακό. Σε μια εποχή ενός άκριτου ή άκρατου εθνικισμού, τολμά να αντιπαραθέσει απόψεις νηφάλιες και ρεαλιστικές που προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις. Στο βιβλίο παρατίθενται εκτεταμένα αποσπάσματα από κείμενα για το Θεοτοκά που δημοσιεύθηκαν στην Κύπρο, επειδή αυτά δεν είναι εύκολα προσβάσιμα στον έλληνα αναγνώστη και είναι γενικά άγνωστα στο ευρύ κοινό. Στην εργασία προστέθηκε ένα αναλυτικό εργοβιογραφικό χρονολόγιο για το Θεοτοκά, που θα διευκολύνει τον αναγνώστη στην παρακολούθηση της όλης πορείας και του έργου του. Ευχαριστώ για τη βοήθειά τους τον νεαρό συνάδελφο και λαμπρό ιστορικό Αντώνη Κλάψη για την ερευνητική του βοήθεια και τις εποικοδομητικές του παρατηρήσεις, τη μεταπτυχιακή ερευνήτρια Μαρία Μιχαήλ για την πολύτιμη συμβολή της στην έρευνα του κυπριακού τύπου και τη γραμματέα των Μεταπτυχιακών Προγραμμάτων Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου Ελένη Παπαδοπούλου για τη συνολική της βοήθεια στη δακτυλογράφηση και επιμέλεια του κειμένου, καθώς και τη Μαριάννα Τζιαντζή για την αγάπη με την οποία επιμελήθηκε το κείμενο. ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΜΝΕΙΕΣ

Ο Γιώργος Θεοτοκάς, ένας ταξιδιώτης συγγραφέας, δεν επισκέφθηκε ποτέ την Κύπρο, σε αντίθεση με τους περισσότερους γνωστούς λογοτέχνες της γενιάς του ’30. Ούτε υπήρξε οικείος με το νησί, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Μυριβήλης, ο Σαμαράκης και άλλοι. Παρ’ όλα αυτά, σχέσεις και επαφές του με την Κύπρο ιχνηλατούνται ενωρίς και τυγχάνει γενικότερης αναγνώρισης στο νησί, μεγαλύτερης από πολλούς ομότεχνούς του. Τα πρώτα βιβλία του, το Ελεύθερο Πνεύμα, που δημοσιεύθηκε το 1929 και θεωρήθηκε ως το πνευματικό μανιφέστο της γενιάς του ’30, και το πολιτικό του δοκίμιο Εμπρός στο Κοινωνικό Πρόβλημα, που εκδόθηκε το 1932, δεν είχαν καμιά απήχηση στο νησί. Κάποια αίσθηση προκάλεσε το μυθιστόρημα Αργώ αλλά οι αναφορές σ’ αυτό είναι έμμεσες. Ως είδηση δημοσιεύεται για παράδειγμα στο περιοδικό Πάφος, που εξέδιδε ο λόγιος δικηγόρος Λοΐζος Φιλίππου,1 η πληροφορία ότι: Ο πρεσβευτής της Ρωσσίας στην Αθήνα μετάφρασε και δημοσίευσε στο ρώσσικο περιοδικό «Διεθνής Λογοτεχνία» κομμάτια από το μυθιστόρημα «Αργώ» του κ. Θεοτοκά.2

1

Λοΐζος Φιλίππου (Πάφος 1895-1950). Λόγιος δικηγόρος, συγγραφέας, εκδότης του περιοδικού Πάφος. Αριστείδης Κουδουνάρης, Βιογραφικόν Λεξικόν Κυπρίων 1800-1920. Λευκωσία 62010, σ. 617.

2 Περιοδικό Πάφος, τόμ. Β΄, τχ. 8, Πάφος Σεπτέμβρης 1936, σ. 287.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 16

16

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Δύο χρόνια αργότερα, το 1938, ο φιλόλογος Κυριάκος Χατζηιωάνου3 σε σύντομο κείμενό του, πάλι στο περιοδικό Πάφος,4 για την παρεπιδημία στην Κύπρο του διαπρεπούς αρχαιολόγου και ελληνιστή Richard M. Dawkins,5 σημειώνει: [...] από τα τελευταία λογοτεχνικά βιβλία, που έτυχε να γνωρίσει, ωραίο (fine book) βρίσκει την Αργώ του Γιώργου Θεοτοκά.6

Στο ίδιο περιοδικό δημοσιεύθηκε, το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, σύντομη παρουσίαση της συλλογής με τα διηγήματα του Γιώργου Θεοτοκά Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες από το λογοτέχνη και κριτικό Άντη Περνάρη.7 Σημειώνει για τη συλλογή που είχε κυκλοφορήσει τον προηγούμενο χρόνο από τις εκδόσεις Πυρσός: Ο κ. Θεοτοκάς αποδεικνύεται και με το βιβλίο του αυτό ένας εξαιρετικός μάστορης του πεζού λόγου. Γλαφυρός, αναλυτικός, ψυχολόγος, ανατόμος ψυχών μάλλον, πραγματιστής ό3 Κυριάκος Χατζηιωάννου (Άχνα 1909-Λεμεσός 1997). Διαπρεπής φιλόλογος. Ιδρυτής του Επιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Αμμοχώστου (ΕΦΣΑ). Κορυφαίο το πολύτομο έργο του Η Αρχαία Κύπρος εις τας Ελληνικάς Πηγάς. Κουδουνάρης, ό.π., σ. 651.

4 Περιοδικό που εξέδιδε στην Πάφο από το 1935 μέχρι το 1947 ο Λοΐζος Φιλίππου.

5 Richard M. Dawkins (1871-1955). Αρχαιολόγος και ελληνιστής. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έκανε ανασκαφές στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και τις Κυκλάδες, μελέτησε τις ελληνικές κοινότητες της Μικράς Ασίας, δημοσίευσε μελέτες για τη βυζαντινή και νεοελληνική γλώσσα, φιλολογία και λαογραφία. Επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το 1932 εξέδωσε στην Οξφόρδη το Leontios Makhairas, Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled “Chronicle”.

6 Κυριάκος Χατζηιωάννου, «Richard M. Dawkins», περιοδικό Πάφος, τόμ. Γ΄, τχ. 3, Πάφος Μάιος-Ιούνιος 1938, σ. 179-180.

7 Άντης Περνάρης (Λευκωσία 1903-1980). Λόγιος εκπαιδευτικός, συγγραφέας και κριτικός. Φιλολογικό ψευδώνυμο του Ανδρέα Μ. Παυλίδη. Κουδουνάρης, ό.π., σ. 478.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 17

ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΜΕ ΣΕ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ

17

σο χρειάζεται, κατορθώνει μέσα στον τόμο αυτό να χύσει τόσην αλήθεια απ’ τη ζωή με ένα τρόπο ιδιαίτερο που συναρπάζει. [...] Ο Ευριπίδης Πεντοζάλης, ο ήρως του πρώτου διηγήματος του τόμου, είναι ένας τύπος συνθετικός, που μέσα σ’ αυτόν αναπτύσσεται όλη η ψυχολογία του ρωμιού, που με έργα και φαντασία μπορεί να παρουσιάσει μιαν ατέλειωτη δραστηριότητα. Τα κομμάτια της «Παιδικής ηλικίας» έχουνε μια ξεχωριστή τρυφερότητα που φτάνει στο κατακόρυφό της στη σειρά «Της αγάπης», πράμα που αποδείχνει πως ο κ. Θεοτοκάς δεν ξαίρει μόνο να σκέπτεται ανθρώπινα αλλά ξαίρει εξίσου ανθρώπινα και να αισθάνεται.8

Την ίδια περίοδο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ελευθερία της Λευκωσίας μια εκτενέστερη παρουσίαση του Ευριπίδη Πεντοζάλη από το φιλόλογο καθηγητή του Παγκυπρίου Γυμνασίου Κώστα Προυσή,9 μέλους της συντακτικής ομάδας που εξέδιδε το περιοδικό Κυπριακά Γράμματα, ο οποίος ασχολήθηκε συστηματικά με την κριτική και τη μελέτη της ελληνικής και κυπριακής λογοτεχνίας. Ο Προυσής αξιολογεί στην αρχή το Θεοτοκά για τη μέχρι τότε παρουσία του: Πέρασαν αρκετοί μήνες από τότε που κυκλοφόρησε το βιβλίο αυτό του κ. Γιώργου Θεοτοκά, αξίζει όμως να γράψουμε, ας είναι και τώρα, γιατί σίγουρα είναι από τα σημαντικότερα νεοελληνικά έργα στο είδος αυτό και ένας αξιοπρόσεχτος σταθμός για τον συγγραφέα του.

8

Άντης Περνάρης, «Η Κριτική του Βιβλίου. Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες», Πάφος, τόμ. Γ΄, τχ. 5, Πάφος Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 1938, σ.

319-321.

9 Κώστας Προυσής (Αγκαστίνα Αμμοχώστου 1911-Σικάγο 1993). Εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Συνεκδότης με τους Νίκο Κρανιδιώτη και Αντώνη Ιντιάνο του περιοδικού Κυπριακά Γράμματα. Συνεργάτης εφημερίδων και περιοδικών. Από το 1948 εγκαταστάθηκε μόνιμα στις ΗΠΑ, αρχικά στο Σικάγο και στη συνέχεια στη Βοστώνη. Κουδουνάρης, ό.π., σ. 509.

2o

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 18

18

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Ο κ. Θεοτοκάς, ένας από τους πρωτοπόρους νέους της πλούσιας γενιάς του 1930, εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα μ’ ένα δοκίμιο, που κίνησε μεγάλο ενδιαφέρον, το «Ελεύθερο Πνεύμα», μια οξύτατη κι’ απροκατάληπτη κριτική της νεοελληνικής πνευματικής ζωής, μια φωτισμένη κραυγή για ένα υγιέστερο μέλλον. Η καθαρότητα της παρατήρησης, η πρωτοτυπία κ’ η ζωντάνια της σκέψης, η δύναμη του λόγου, η πειστικότητα κ’ η διαύγεια με μια προσεκτικά δουλεμένη γλώσσα, είναι τα κυριώτερα χαρακτηριστικά του πρώτου έργου του κ. Θεοτοκά. Χωρίς να τονε λείψουν αυτά από την κατοπινή του εργασία, ωστόσο μπορούμε να πούμε πως στα λίγα χρόνια, που ακολούθησαν από την πρώτη του εμφάνιση ως σήμερα, όλο και γίνεται πιο βαθύς, πιο ερευνητικός, λιγώτερο αποκλειστικός. (Ιδιαίτερα στις αντιλήψεις του για τα κοινωνικά ζητήματα), ο στοχασμός του απλώνεται ανήσυχος –καταλυτικός ή ανιδρυτικός– στα ζωτικώτερα σύγχρονα προβλήματα. Η γερή γνώση της παλαιότερης και σύγχρονης Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας επιτρέπει στο μυαλό του να περπατάει άνετα μέσα στην πολυδαίδαλη πνευματική τωρινή κίνηση, και νάχει να κάνει πάντα μια παρατήρηση στοχαστική και μετρημένη κ’ υπολογίσιμη, συχνά καθοδηγητική και δημιουργική. Ο κ. Θεοτοκάς είναι από τους ζωντανότερους, τους βαθύτερους, αλλά και τους πιο ευχάριστους (δεν είναι ποτέ σκοτεινός ή κουραστικός ο λόγος του, κι όταν μιλάει για τα δυσκολώτερα πράματα) σύγχρονους διανοητές. Αλλά ο κ. Θεοτοκάς είναι προπάντων λογοτέχνης, από τους δυνατούς νέους της γενιάς του 1930, όπως είπα, της γενιάς που ασχολήθηκε με την πεζογραφία, με το μυθιστόρημα ιδιαίτερα. Ύστερα από τις λυρικές «Ώρες αργίας», μας έδωσε το μεγάλο μυθιστόρημά του «Αργώ», όπου περικλείνεται σ’ αδρές γραμμές η Ελληνική ζωή των τελευταίων τριάντα χρόνων στις αντιπροσωπευτικώτερες εκδηλώσεις της. Ο «Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες» είν’ ένας τόμος διηγημάτων, που δεν υπάρχει αμφιβολία πως θα μπορούσαν, μερικά τουλάχιστον ν’ απλωθούν σε μεγάλα μυθιστορήματα. Το πρώτο διήγημα «Ευριπίδης Πεντοζάλης» είναι κιό-

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 19

ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΜΕ ΣΕ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ

19

λας μια σωστή νουβέλλα, που μας δείχνει την παράξενη ζωή ενός δυναμικού Ρωμιού στο εξωτερικό, κάτι που θυμίζει ανάλογες διηγήσεις του κ. Θράσου Καστανάκη. Αλλά πόσο βαθύτερος είναι ο Ευριπίδης Πεντοζάλης του κ. Θεοτοκά, πόσο ανθρωπινώτερος.10

Πρόκειται για την πρώτη συστηματική κριτική για το Θεοτοκά στον κυπριακό τύπο. Οι παρατηρήσεις του Προυσή είναι εύστοχες και διορατικές. Στη συνέχεια προχωρεί σε μια κριτική επισκόπηση των διηγημάτων της συλλογής με επικέντρωση στο ήθος και το χαρακτήρα των ηρώων και καταλήγει: Η στρωτή διήγηση του κ. Θεοτοκά, η διαύγεια κ’ η πλούσια γλώσσα του κάνουν να διαβάζεται ευχάριστα το έργο του που μας παρασέρνει, στ’ ομαλό του κύλημα και μας ξεκουράζει, ενώ, σύγκαιρα, με τα προβλήματα που, έτσι στα πεταχτά, θέτει, κρατάει τη σκέψη ακονιασμένη για συνθετικώτερες εργασίες. Με τις καλές προσπάθειες του Γ. Θεοτοκά, του Αλκ. Γιαννόπουλου και μερικών άλλων νέων το νεοελληνικό διήγημα ξαναρχίζει να παίρνει απάνω του.11

Ο Προυσής θα παρουσιάσει στο κυπριακό κοινό και Το Δαιμόνιο που κυκλοφόρησε το 1938 με άρθρο στην Ελευθερία με τίτλο «Τα ιστορικά μιας οικογένειας. Γιώργου Θεοτοκά: Το Δαιμόνιο»: Το νέο αυτό μυθιστόρημα του κ. Γ. Θεοτοκά, που μόλις κυκλοφόρησε, είναι η ιστορία μιας οικογένειας αγγιγμένης από ένα παράξενο δαίμονα, που πότε την έσπρωχνε σε κακό και πότε –σπάνια όμως– σε καλό. Όλα τα μέλη της οικογένειας αυτής κάτι διαφορετικό έχουν από τους κοινούς ανθρώπους, μια λόξα, κάτι που δεν ξεχωρίζει κανένας σωστά αν είναι τρέλλα ή μεγαλοφυΐα. Είναι άνθρωποι με διχασμένη προσω10 Κώστας Προυσής, «Ελληνικά διηγήματα. Γ. Θεοτοκά: Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες», Ελευθερία, Λευκωσία 28 Αυγούστου 1938.

11 Στο ίδιο.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 20

20

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

πικότητα και σπασμένη βούληση, που κάποτε τους πωρώνει μια μεγαλομανία, μια ιδεοληψία ακατάσχετη, κι άλλοτε αφήνονται να τους παρασέρνει το ρεύμα της τρέχουσας ζωής. Δε ζούνε παρά μονάχα για τον εαυτό τους, έξω τόπου και χρόνου σχεδόν, έξω χρόνου. Ιδιαίτερα γι’ αυτό κι ούτε καθορίζεται η χρονική στιγμή που δρα η παθολογική αυτή φαμίλια. Είναι ρωμιοί, μα θα μπορούσαν ν’ ανήκουν σ’ οποιανδήποτε άλλη φυλή. Κάθουνται σε νησί ελληνικό και παραδέρνουνε –το περισσότερο– σε τόπους ελληνικούς, μα κι όποιος άλλος τόπος της γης θα τους χωρούσε κ’ έτσι θα τους έπλαθε. Ζούνε στη σύγχρονη εποχή, μα θα μπορούσαν κι άλλοι καιροί να τους δεχτούν. Άλλωστε ποια σημασία θα είχε το κλείσιμο μέσα σε χρονικά και τοπικά σύνορα ανθρώπων σαν κι αυτούς, που η γενικότητα της μορφής των, η καθολικότητα της προσωπικότητάς των σκεπάζει μιαν ιδιαίτερη πετυχημένη ή αποτυχημένη εκδήλωση της δημιουργίας κατευθύνσεων μέσα στη ζωή.12

Ο Προυσής επιχειρεί στη συνέχεια μια σκιαγράφηση των ηρώων του μυθιστορήματος καταλήγοντας στο τέλος σε μια σύγκριση με μια ανάλογη περιπέτεια που κατέγραψε ο Καραγάτσης, την οποία δεν κατονομάζει, υποστηρίζοντας όμως ότι άντλησαν και οι δύο από την ίδια προφορική πηγή.13 Εκτός από τον Προυσή, που ήταν κριτικός με διορατική αντίληψη και ευρύτατη θεώρηση, στο Δαιμόνιο αφιέρωσε ένα μικρό σχόλιο o φιλολογικός συνεργάτης της εφημερίδας Εσπερινή με αφορμή το κείμενο του Κωστή Παλαμά για το Δαιμόνιο στο περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα.14 Στην παλαμόπληκτη Κύπρο, πριν από τη σεφερική ποιητική κυριαρχία, η κρίση του Παλαμά αποτελούσε θέσφατο: 12 Κώστας Προυσής, «Τα ιστορικά μιας οικογένειας. Γιώργου Θεοτοκά: Το Δαιμόνιο», Ελευθερία, Λευκωσία 16 Οκτωβρίου 1938.

13 Στο ίδιο.

14 Κωστή Παλαμά, «Το Δαιμόνιο του Γ. Θεοτοκά», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 4 Φεβρουαρίου 1939, σ. 1-3.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 21

ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΜΕ ΣΕ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ

21

Από τα ωραιότερα και δυνατώτερα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ασφαλώς είναι και το νεοβγαλμένο μυθιστόρημα του (γνωστού κι από προηγούμενες πετυχημένες δημιουργίες του) κ. Γιώργου Θεοτοκά, το Δαιμόνιο. Πάρα πολλοί κριτικοί –ανάμεσα στους οποίους και δικός μας ντόπιος διανοούμενος–15 ποιητές και πεζογράφοι, έλληνες και ξένοι, ασχολήθηκαν αναλυτικά με το αριστουργηματάκι αυτό του Θεοτοκά. Την μεγαλύτερην όμως τιμή, αναμφίβολα έκανε, στο διαλεχτό λογοτέχνη μας, ο σημερινός βάρδος της νεοελληνικής ποίησης Κωστής Παλαμάς, που σε πρόσφατην έκδοση των «Νεοελληνικών Γραμμάτων» ασχολείται πλατειά με το καινούργιο έργο του Θεοτοκά.16

Η εφημερίδα παραθέτει στη συνέχεια απόσπασμα από το κείμενο του Παλαμά και καταλήγει όχι μόνο με την έκφραση χαράς για το νέο έργο του Θεοτοκά αλλά κυρίως για την επανεμφάνιση του Παλαμά: «Ο λογοτέχνης κι ο πιο νατουραλιστής (γράφει, τελειώνοντας το άρθρο του, ο μεγάλος μας Παλαμάς) ή τα χειροτερεύει τα πράγματα που μας δείχνει, ή τα εξιδανικεύει. Αλλά είναι σχεδόν αδύνατον να μας τα δείξει όπως είναι. Μόνο ένας δαιμόνιος ποιητής, όπως είναι ο συγγραφέας του “Δαιμονίου”, έχει τη χάρη να μας τον παραστήσει ή εξιδανικευτικό ή πραγματικό και από την ίδια πάντα πηγή τον κόσμο που απεικονίζει, με την ακρίβεια και με την αλήθεια». Μεγάλη φυσικά η χαρά μας για το εξαιρετικό έργο του Θεοτοκά. Εκείνο όμως που δεν περιγράφεται, είν’ η χαρά μας γιατί ξαναμπήκε στη δράση, ύστερα από μακροχρόνια απουσία, η μεγαλύτερη σύγχρονη ποιητική φυσιογνωμία. Ευχόμαστε σύντομα να χαρούμε και καινούρια τραγούδια.17

15

Εννοεί προφανώς τον Κώστα Προυσή. Τεχνοκρίτης, «Καλλιτεχνία και διανόηση», Εσπερινή, Λευκωσία 11 Μαρτίου 1939.

17 Στο ίδιο.

16

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 22

22

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Θα βραδύνει οποιαδήποτε άλλη αναφορά στο Θεοτοκά στον κυπριακό τύπο. Ο πόλεμος, η κατοχή και ο εμφύλιος είχαν ως αποτέλεσμα τη δυσκολία επικοινωνίας της αγγλοκρατούμενης Κύπρου με την Αθήνα. Το ενδιαφέρον του τύπου είναι επικεντρωμένο στις πολεμικές επιχειρήσεις και στην ένοπλη αναμέτρηση Δεξιάς και Αριστεράς. Νέα μνεία στο Θεοτοκά έχουμε μια δεκαετία σχεδόν αργότερα. Στα χρόνια της κατοχής ο Θεοτοκάς είχε ασχοληθεί με τη θεατρική γραφή αξιοποιώντας πολλά στοιχεία της λαϊκής παράδοσης: Το Γεφύρι της Άρτας, Όνειρο του Δωδεκάμερου, Το Τίμημα της λευτεριάς (Κατσαντώνης). Διαβάζει18 τις πανεπιστημιακές παραδόσεις του πατέρα της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαου Πολίτη,19 καθώς και τα Κυπριακά του αγιοπετρίτη φιλολόγου Αθανάσιου Σακελλάριου.20 Ο Σακελλάριος είχε εργαστεί ως σχολάρχης της Ελληνικής Σχολής στη Λάρνακα από το 1849 μέχρι το 185421 και είχε επιδοθεί σε συστηματική συλλογή λαογραφικού, ιστορικού και άλλου υλικού από την Κύπρο. Στα 1890-1891 εξέδωσε σε δύο ογκώδεις τόμους Τα Κυπριακά που περιλάμβαναν ιστορία, γεωγραφία και λαογραφικό υλικό. Ο Θεοτοκάς είχε γοητευθεί από την κυπριακή λαϊκή παράδοση. Αντιγράφει στίχους, όπως: Δοξάζω σε, γλυκέ Θεέ, που ’σαι στα ψηλωμένα Ως και τα δέντρα τ’ άλαλα σκύφτουσιν και φιλιούνται.22

18 Γιώργος Θεοτοκάς, Τετράδια Ημερολογίου (1939-1953), εισ.-επιμ. Δημήτρης Τζιόβας, Εστία, Αθήνα 1987, σ. 386.

19 Νικόλαος Πολίτης (Καλαμάτα 1852-Αθήνα 1921). Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ιδρυτής της επιστήμης της λαογραφίας στην Ελλάδα.

20 Αθανάσιος Σακελλάριος (Άγιος Πέτρος Κυνουρίας 1826-Αθήνα 1901). Εκπαιδευτικός, συγγραφέας, εκδότης. Θεμελίωσε την κυπριακή λαογραφική έρευνα. Κουδουνάρης, ό.π., σ. 532.

21 Κουδουνάρης, ό.π., σ. 532.

22 Θεοτοκάς, ό.π., σ. 395.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 23

ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΜΕ ΣΕ ΘΑΛΑΣΣΕΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ

23

Αποτυπώνει τις εντυπώσεις του στην ημερολογιακή του καταγραφή στις 5 Φεβρουαρίου 1943: Διαβάζω: Α. Σακελλαρίου: Τα Κυπριακά (1891), σημαντική συλλογή από δημοτικά τραγούδια, παραμύθια κ.λ.π. Μου κάνει εντύπωση η ποιητική διάθεση, ο άφθονος ερωτισμός και κυρίως ο πλούτος και το χρώμα της φαντασίας που ξεπερνά, νομίζω, των άλλων ελληνικών χωρών. Από τα παραμύθια ειδικά αξιοσημείωτα το παραμύθι του άρχοντα με τις τρεις κόρες (φανερά καταγόμενο από το μύθο του Οιδίποδα), το παραμύθι του φυσικού κλέφτη (εξυπνότατο), το παραμύθι του «μεταμορφωμένου βασιλόπουλου εις όφιν». Επίσης ορισμένα τραγούδια έχουν εκλάμψεις. Πρέπει να τα ξαναπιάσω στα χέρια μου αργότερα όλα αυτά. Προλογική παρατήρηση του συλλέκτη: «Πόσοι τοιούτοι θησαυροί υπάρχουσιν εις τα στόματα του λαού, δυνάμενοι ου μόνο φως μέγα εις πολλά μέρη της αρχαίας μυθολογίας και της ιστορίας της τέχνης να επιχύσωσιν, αλλά και ως υποθέσεις να χρησιμεύσωσι μεγάλων εν καιρώ τω δέοντι δραματικών αριστουργημάτων». Χαριτωμένο και συγκινητικό μες στην αφέλειά του αυτό το «εν καιρώ τω δέοντι».23

Στις 12 Φεβρουαρίου επιχειρεί με αφορμή Τα Κυπριακά διάφορες συγκριτολογικές παρατηρήσεις για τις αρχαίες επιβιώσεις στη λαϊκή παράδοση και δημιουργία: Σήμερα έκανα ένα βήμα στη σύλληψή μου του δραματικού θρύλου του Μεγαλέξαντρου, όπου επικρατεί τώρα ο μύθος του Περσέα και της Αντρομέδας, τέτοιος που τον έφεραν ως εμάς ζωντανό η δημοτική ποίηση και το θέατρο του Καραγκιόζη. Στο κυπριώτικο τραγούδι της συλλογής Σακελλαρίου, τη θέση

23

Στο ίδιο, σ. 396.

GIORGIS_THEOTOKAS DD.qxp_Layout 1 18/04/2019 12:22 Page 24

24

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

του Περσέα κρατά ο Άγιος-Γιώργης. Στον Καραγκιόζη όμως οι καραγκιοζοπαίχτες, από θρησκευτική ευλάβεια υποθέτω, αντικαταστήσανε τον άγιο με τον Αλέξαντρο. Περιπαθώς ενδιαφέροντα όλα αυτά.24

24

Στο ίδιο, σ. 396-397.