Ο Νίκος Καζαντζάκης και η πολιτική

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 5

Ο ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Q ΓΡΑΦΟΥΝ:

PETER BIEN – ΑΘΗΝΑ ΒΟΥΓΙΟΥΚΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ A. ΔΗΜΑΔΗΣ – ΣΗΦΗΣ ΜΙΧΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΤΣΗΣ – ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΙΟΣ – ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ – ΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ – ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΙΩΑΝΝΑ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ – ΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 6

Ευχαριστούμε για τη συνεργασία τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη.

©

Copyright Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2019

1η έκδοση: Μάιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6563-4

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 PETER BIEN Η εσχατολογική αισιοδοξία: η αμετάβλητη φιλοσοφία του Καζαντζάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ΑΘΗΝΑ ΒΟΥΓΙΟΥΚΑ Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο «Τρίτος Κόσμος» . . . . . . . . . . . . . . 27 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Α. ΔΗΜΑΔΗΣ Ο Νίκος Καζαντζάκης την εποχή του φασισμού . . . . . . . . . . . . 53 ΣΗΦΗΣ ΜΙΧΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ Νίκος Καζαντζάκης: Λογοτεχνία και Πολιτική – μία αμφίδρομη σχέση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΤΣΗΣ Σχέσεις του Νίκου Καζαντζάκη με τον κομμουνισμό . . . . . . . . 97 ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΙΟΣ Η απέλαση του Νίκου Καζαντζάκη από την Αγγλία . . . . . . . . . 137 ΦΩΤΕΙΝΗ ΤΟΜΑΗ Οι ελληνικές Αρχές και ο Νίκος Καζαντζάκης . . . . . . . . . . . . . . 147

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 8

8~

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ Ο Νίκος Καζαντζάκης και οι Έλληνες του Καυκάσου . . . . . . . 165 ΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ Οι διανοούμενοι της Αριστεράς και ο Νίκος Καζαντζάκης . . . 206 ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Νίκος Καζαντζάκης: «Ζω κι εγώ τον καημό ολόκληρου του γένους...» – Από την περιπέτεια της Κατοχής στην κυβέρνηση Σοφούλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 9

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, ο πρώτος νεοέλληνας συγγραφέας που κέρδισε διεθνή αναγνώριση, ο πρώτος που απέκτησε ένα πλατύ και φανατικό αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο, ο πρώτος που κίνησε το ενδιαφέρον του κοινού αυτού με τις ιδέες του, ο πρώτος που η ζωή του προκάλεσε τόσες συζητήσεις όσες και τα βιβλία του. Το εύρος της προσωπικότητας και της δημιουργίας του μπορεί να μετρηθεί και από τις ποικίλες και συχνά αντικρουόμενες απόψεις που έχουν διατυπωθεί για το έργο του, στη βάση διαφορετικών καλλιτεχνικών, αισθητικών και κυρίως ιδεολογικών οπτικών γωνιών.1 H Ελένη Καζαντζάκη, πιστή σύντροφος και ακούραστη βοηθός του για περισσότερα από 30 χρόνια, έχει γράψει: «Θα ’πρεπε κι εμείς να κρίνουμε τον Καζαντζάκη. Όχι από το τι έκαμε, κι αν αυτό που έκαμε έχει ή δεν έχει ανώτατη αξία. Παρά τι ήταν αυτό που ήθελε να κάμει, κι αν αυτό που ήθελε να κάμει είχε ανώτατη αξία για κείνον και για μας τους άλλους».2 Τα όσα προσπάθησε να πραγματοποιήσει ο Καζαντζάκης ξεπερνούν κατά πολύ τις επιθυμίες και τα σχέδια του μέσου ανθρώπου. Αντίστοιχα και τα όσα πέτυχε.

1 Για την έκταση των δημοσιευμάτων σχετικά με τον Ν. Καζαντζάκη βλ. Γιώργος Ν. Περαντωνάκης – Παναγιώτα Μ. Χατζηγεωργίου, Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη (1906-2012), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2018 (και ψηφιακά www.cup.gr).

2 Ελένη Ν. Καζαντζάκη, «Πώς είδα να γράφεται η Αναφορά στον Γκρέκο», Αναφορά στον Γκρέκο, 6η έκδοση, Εκδ. Ελ. Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα, χ.χ., 13.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 10

10 ~

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ποίηση, μυθιστόρημα, θεατρικά έργα, σενάρια, ταξιδιωτική λογοτεχνία, δοκίμια, μελέτες και μεταφράσεις συνθέτουν το σύνολο της ποιοτικά και ποσοτικά τεράστιας δημιουργίας του. Η δική του Οδύσσεια, που αρχίζει εκεί που τελειώνει η ομηρική, είναι ένα μεγαλόπνοο σύγχρονο έπος, έργο υψηλής σύλληψης και φιλόδοξων ιδεολογικών και φιλοσοφικών στόχων, με ένα πλήθος εικόνων, μύθων και θεμάτων. Τα μυθιστορήματα και τα θεατρικά του, έργα ιδεών, εντυπωσιάζουν με τις μεγάλες συγκρούσεις, με τα έντονα ηθικά διλήμματα, τους έξω από το μέτριο ήρωές του, ακραίους και αρχετυπικούς, με τη μεγάλη περιγραφική δύναμη, τις συναρπαστικές εικόνες και την ωραία κίνηση του πλήθους. Τα θέματά τους συνολικά, είτε σύγχρονα είτε εμπνευσμένα από τη μυθολογία, την ιστορία και τη θρησκεία, πέρα από τον συγκεκριμένο χωροχρονικό ορίζοντα των ιστοριών τους είναι οικουμενικά και αναγνωρίσιμα, έτσι ώστε να προκαλούν διαχρονικά το ενδιαφέρον και τη συγκίνηση σε ένα παγκόσμιο κοινό. Ο λογοτέχνης Καζαντζάκης, που δεν έγινε ακαδημαϊκός ούτε πήρε το βραβείο Νόμπελ γιατί την υποψηφιότητά του την πολέμησαν συντηρητικοί και αντιδραστικοί πολιτικοί και καλλιτεχνικοί κύκλοι στην Ελλάδα, είναι αξεδιάλυτα συνδεμένος με τον στοχαστή, τον φιλόσοφο, τον πολιτικό διανοητή Καζαντζάκη. Η κοσμοθεωρία του διαμορφώθηκε μέσα στη δίνη της εποχής του, αδιαχώριστη από τα κολοσσιαία ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια της ζωής του και τις μεγάλες πολιτικοκοινωνικές, πολιτισμικές και ιδεολογικές ανατροπές, που άλλαξαν την εικόνα του τότε κόσμου. Τις βάσεις αυτής της κοσμοθεωρίας του, φτιαγμένης από ποικίλες και κάποτε φαινομενικά αλληλοσυγκρουόμενες ιδεολογίες και φιλοσοφίες, σηματοδοτούν τα τέσσερα «σκαλοπάτια» της δύσκολης ανοδικής δημιουργικής πορείας του: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας.3 3

Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, ό.π., 16.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

~ 11

Το λυρικό μετακομμουνιστικό-κοσμοθεωρητικό του πιστεύω, «η κινητήρια δύναμη πίσω από κάθε μεταγενέστερο έργο του, ποιητικό ή πεζό»4 είναι η Ασκητική που έγραψε επηρεασμένος από τη θεωρία της ζωτικής ορμής του Μπερξόν, τον διονυσιακό μηδενισμό, τη θεωρία του Yπερανθρώπου και τη θεωρία της θνητότητας των πολιτισμών του Νίτσε, τη βιταλιστική θεωρία του Γουίλιαμ Τζέιμς, τη θεωρία της παρακμής της Δύσης του Όσβαλντ Σπένγκλερ και τον αντιορθολογισμό του Λεβ Σεστόφ, αλλά εμπνευσμένος από την επαναστατική φλόγα του Λένιν.5 Αυτός ο βαθύς και πολύπλευρος προβληματισμός, η «Κρητική ματιά», που αποτελεί την ιδεολογική και φιλοσοφική διάσταση της δημιουργίας του, πλουτίζει το σύνολο των έργων του με απρόσμενο βάθος. Γι’ αυτό αποτελεί διαχρονική πρόκληση και πρόσκληση στους αναγνώστες και τους μελετητές των βιβλίων του να δοκιμαστούν σε μια πλατύτερη και ουσιαστικότερη κατανόηση των ιδεών του. Τη συνεχή επικαιρότητα και το ανανεωνόμενο ενδιαφέρον γύρω από τη δημιουργία του μας έδειξε και η αποδοχή του τον 21ο αιώνα. Οι εορτασμοί των επετείων των 50 και των 60 χρόνων από τον θάνατό του έδωσαν την αφορμή για μια πολύ μεγάλη σειρά συζητήσεων, διαλέξεων, βιβλίων και συνεδρίων, έφεραν στο προσκήνιο νέα στοιχεία και φώτισαν τα γραπτά του με νέους τρόπους προσέγγισης. Ωστόσο, από όλες αυτές τις δράσεις έλειπε, από όσο είμαι σε θέση να γνω4

Peter Bien, Καζαντζάκης. H πολιτική του πνεύματος. Aπόδοση στα ελληνικά: Aσπασία Δ. Λαμπρινίδου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001, 84.

5 Για τις επιδράσεις που δέχτηκε ο Καζαντζάκης από τους στοχαστές αυτούς, βλ. Π. Πρεβελάκης, «Ο Καζαντζάκης. Σχεδίασμα εσωτερικής βιογραφίας», Tετρακόσια γράμματα του Kαζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Εκδόσεις Eλένης Ν. Kαζαντζάκη, Aθήνα 1965, ια΄-πστ΄· Bien, Kαζαντζάκης. H πολιτική του πνεύματος, ό.π., 29-98. Για την επίδραση του Λένιν βλ. και Nίκος Kαζαντζάκης, Tαξιδεύοντας. Pουσία, Εκδόσεις Eλ. Kαζαντζάκη, Αθήνα 19695, 204-212.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 12

12 ~

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ρίζω, μια μεγάλη εκδήλωση αφιερωμένη αποκλειστικά στη διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας του, τη δημόσια παρουσία του και την πολιτική δράση του. Αυτήν ακριβώς την ανάγκη κάλυψε το Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα «Ο Νίκος Καζαντζάκης και η πολιτική». Οργανώθηκε από τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη μετά από πρόταση του προέδρου της κ. Γιώργου Στασινάκη, με αφορμή την ανακήρυξη του 2017 ως έτους Καζαντζάκη αλλά και τον εορτασμό των 30 χρόνων από την ίδρυση της Εταιρείας, και πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα στις 15 και 16 Φεβρουαρίου 2018 υπό την αιγίδα, την παρουσία και με εναρκτήριο χαιρετισμό του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας. Στο συνέδριο συμμετείχαν σημαντικοί μελετητές του έργου του Καζαντζάκη αλλά και πολιτικοί, δίνοντας τις δύο διαστάσεις της προβληματικής του: αφενός να αποτιμηθούν οι ιδέες και η πολιτική δράση του Καζαντζάκη στο πλαίσιο της δημιουργίας του και των ιστορικών συνθηκών μέσα στις οποίες διαμορφώθηκε και αφετέρου να παρουσιαστεί η σχετική δραστηριότητά του ενταγμένη μέσα στην πολιτική ζωή της Ελλάδας και ευρύτερα της Ευρώπης. Με τη διπλή αυτή στόχευση τέθηκαν και εξετάστηκαν μια σειρά από ενδιαφέροντα ζητήματα, όπως η σταθερότητα ή μη των πολιτικών ιδεών του, θέμα για το οποίο υπάρχουν αντικρουόμενες γνώμες, η εξέλιξη των απόψεών του ως προς τη δυναμική ή την παρακμή του πολιτισμού της Δυτικής Ευρώπης, οι θέσεις του για τον κομμουνισμό, η έννοια του μετακομμουνιστικού του πιστεύω, η λειτουργία της Ασκητικής ως πολιτικού κειμένου, η χρονική στιγμή της μετάβασής του από τον εθνικισμό στον κομμουνισμό, οι λόγοι για τους οποίους εγκατέλειψε τα υπέρ του πολέμου υπό προϋποθέσεις κηρύγματα και οι απόψεις με τις οποίες σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή δικαιολόγησε την άνοδο του φασισμού, η επιρροή των πολιτικών ιδεών του στη λογοτεχνική του δημιουργία, η αποδοχή των πολιτικών του θέσεων και της σχετικής δραστηριότητάς του από τους

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

~ 13

συγχρόνους του αλλά και η αντιμετώπισή τους από τις ελληνικές Αρχές κ.ά. Ο ακάματος μελετητής του Καζαντζάκη Peter Bien στο βιβλίο του Καζαντζάκης. Η πολιτική του πνεύματος διαπραγματεύεται την άποψη ότι ο Καζαντζάκης δεν είναι πολιτικός συγγραφέας, αφού είχε μεν σοβαρές κοινωνικές ανησυχίες και αναμείχθηκε στην πολιτική, αλλά «στην πραγματικότητα δεν τον απασχόλησε το πώς το σύνολο των ανθρώπων κατορθώνει να ζει υποφερτά μέσα από σωστή διακυβέρνηση». Για τον λόγο αυτό τον χαρακτηρίζει «μεταπολιτικό», επειδή ασχολήθηκε με την πολιτική αγωνιώντας για ζητήματα πιο σοβαρά –κατά τον ίδιο– από την πολιτική. Και καταλήγει ότι ο Καζαντζάκης «συνένωσε τις πολιτικές του παρορμήσεις με μιαν ιδιοσυγκρασία που από την αρχή ήταν αφιερωμένη στη φαντασία», δηλαδή στη συγγραφή, μέσω της οποίας θα πετύχαινε αυτό που ζητούσε, την «αθανασία».6 Αυτή η άποψη συμβάλλει στο να κατανοήσουμε την κατά περιόδους ενασχόληση του Καζαντζάκη με τα κοινά και τα αντίστοιχα διαστήματα απομόνωσης και αφοσίωσής του στη συγγραφή. Ορισμένες διαπιστώσεις σε σχέση με το Συνέδριο αλλά και τον παρόντα τόμο είναι ότι η κοσμοθεωρία και η πολιτική δραστηριότητα του Καζαντζάκη προσφέρονται για συστηματική έρευνα, που μπορεί να βοηθήσει πολλαπλά και στην ερμηνεία του λογοτεχνικού του έργου και επιπλέον ότι η πλουσιότατη αλληλογραφία και τα δοκίμιά του αλλά και οι πληροφορίες από τον Τύπο ή από αρχειακό υλικό είναι δυνατό να φωτίσουν περαιτέρω πτυχές της κοσμοθεωρίας του. Ο Peter Bien («Η εσχατολογική αισιοδοξία: η αμετάβλητη φιλοσοφία του Καζαντζάκη») αντικρούει την άποψη ότι στη διάρκεια της ζωής του ο Καζαντζάκης μετέβαλε τη φιλοσοφία του μπολιάζοντάς την αδιάκοπα με καινούργιες ι6

Bien, Καζαντζάκης. Η πολιτική του πνεύματος, ό.π., 1-27 ιδιαίτερα στις σ.

1 και 27 όπου τα ως άνω παραθέματα.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 14

14 ~

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

δέες. Υποστηρίζει λοιπόν ότι ο Καζαντζάκης παρέμεινε σταθερός σε αυτό που ο Bien ονομάζει «εσχατολογική ελευθερία», ιδέα που ο Κρητικός συγγραφέας διαμόρφωσε με βάση το élan vital (δηλαδή τη ζωτική ορμή που μετουσιώνει τη σάρκα σε πνεύμα) του δασκάλου του Ανρί Μπερξόν. Φέρνοντας παραδείγματα από την Οδύσσεια αλλά και από τα μυθιστορήματα του Καζαντζάκη επισημαίνει ότι οι αλλεπάλληλες αποτυχίες των πρωταγωνιστικών προσώπων σε υλικό επίπεδο εξελίσσονται σε ελευθερία εσχατολογική, διότι το élan vital τούς οδηγεί σε μια αποπνευμάτωση. Η Αθηνά Βουγιούκα έχει ως αφετηρία του θέματός της («Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο “Τρίτος Κόσμος”») την πεποίθηση του Καζαντζάκη ότι ο δυτικός πολιτισμός βρισκόταν σε παρακμή και επρόκειτο να καταστραφεί. Με συστηματικό τρόπο παρουσιάζει τα ιστορικά γεγονότα και τις επιστημονικές καταβολές που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση αυτής της άποψης ήδη από τα νεανικά χρόνια του συγγραφέα, καθώς και τις αιτίες για τις οποίες η γνώμη του αυτή διατηρήθηκε ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξετάζει λοιπόν τις ιδέες που διατύπωσε ο Καζαντζάκης αρχικά για τους Ρώσους και κατόπιν για τους αναπτυσσόμενους λαούς της Ασίας και της Αφρικής και σχολιάζει πώς οι απόψεις αυτές τον ενέπνευσαν κυρίως στην Οδύσσεια. Τέλος, επισημαίνει τη μεταστροφή των ιδεών του μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τη νέα στάση του απέναντι στους λαούς του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Ο Κωνσταντίνος Α. Δημάδης («Ο Νίκος Καζαντζάκης την εποχή του φασισμού») εκκινεί από ένα άρθρο του Κρητικού συγγραφέα το 1936, με το οποίο δικαιολογούσε την κοινωνική και πολιτική αναγκαιότητα ανόδου του φασισμού και εκφραζόταν θετικά υπέρ του Φράνκο, για να θέσει το ερώτημα κατά πόσον ο Καζαντζάκης υποστήριζε τον φασισμό. Ως επιχειρήματα υπέρ της αντίθετης άποψης χρησιμοποιεί το δημοσίευμα του Καζαντζάκη στον ελληνικό Τύπο λίγο αρ-

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

~ 15

γότερα, στις αρχές του 1937 –στο οποίο καταδίκαζε τη δολοφονία του Λόρκα εξαιτίας ιδεολογικών και πολιτικών λόγων–, τις αντίστοιχες ιδέες που εξέφραζε στα μυθιστορήματά του κατά τη δεκαετία του 1940, καθώς και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη διάρκεια των ταξιδιών του στην Αγγλία το 1939 και το 1946. Με αυτά τα στοιχεία υποστηρίζει τη σταθερότητα των δημοκρατικών πεποιθήσεων του Καζαντζάκη.

O Σήφης Μιχελογιάννης («Νίκος Καζαντζάκης: Λογοτεχνία και Πολιτική – μία αμφίδρομη σχέση») επέλεξε να φωτίσει το τεράστιο αυτό θέμα με σύνθετο τρόπο. Έχοντας χωρίσει το κείμενό του σε δύο μέρη, κάνει αρχικά μια ευρεία επισκόπηση του λογοτεχνικού έργου του Καζαντζάκη και της σχετικής κριτικής, με στόχο να τονίσει το αγωνιστικό πνεύμα που διατρέχει όλα τα βιβλία του. Στο δεύτερο μέρος εξετάζει συγκριτικά τις προσωπικότητες του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Νίκου Καζαντζάκη και σχολιάζει τα στοιχεία σύγκλισης και απόκλισης στις μεταξύ τους σχέσεις. Γράφοντας για τις «Σχέσεις του Νίκου Καζαντζάκη με τον κομμουνισμό», ο Μιχάλης Πάτσης παρουσιάζει και κρίνει ένα μείζον θέμα της καζαντζακικής ιδεολογίας και δημόσιας δράσης. Ο μελετητής παρακολουθεί λεπτομερώς πώς ο Καζαντζάκης ενέταξε τις κομμουνιστικές ιδέες στην προσωπική του φιλοσοφική θεωρία για την κοινωνική εξέλιξη, που έχει θεολογικές και φιλοσοφικές ρίζες. Στην εργασία, στην οποία συσχετίζονται και σχολιάζονται τα γραπτά αλλά και η δράση του Καζαντζάκη σε ένα εύρος χρόνου, περιγράφονται αναλυτικά η πορεία κριτικής αποδοχής των κομμουνιστικών ιδεών από τον Κρητικό συγγραφέα, προβάλλεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο τις ανέλυε και τις σχολίαζε, καθώς και οι έννοιες που χρησιμοποιούσε όταν αναφερόταν στον κομμουνισμό. Εξετάζεται επίσης η διαλογικότητα της σκέψης του Καζαντζάκη, ο οποίος μελέτησε, αποδέχτηκε και συνέδεσε διαφορετικές ακόμη και αντιθετικές μεταξύ τους φιλοσοφικές απόψεις.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 16

16 ~

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ο Γιώργος Ρωμαίος («Η απέλαση του Νίκου Καζαντζάκη από την Αγγλία») εστιάζει στις σχέσεις του Καζαντζάκη με το Ηνωμένο Βασίλειο. Το πρώτο ταξίδι του εκεί έγινε το 1939 και είχε ως αποτέλεσμα τη συγγραφή του βιβλίου του Ταξιδεύοντας Γ΄. Αγγλία. Το επόμενο όμως ταξίδι του συγγραφέα στην Αγγλία πραγματοποιήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι πριν θετικές εντυπώσεις του για τη χώρα αυτή και την πολιτική της είχαν μεταβληθεί. Η δεύτερη επίσκεψη κατέληξε στην απέλασή του. Το μελέτημα φωτίζει τις πολιτικές διαστάσεις αυτού του γεγονότος. Η έρευνα της Φωτεινής Τομαή («Οι ελληνικές Αρχές και ο Νίκος Καζαντζάκης») επικεντρώνεται στη μεταχείριση που η ελληνική πολιτεία, η Εκκλησία αλλά και μέρος του Τύπου επιφύλαξαν στον Καζαντζάκη από τον Μεσοπόλεμο μέχρι τις δυο πρώτες δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αξιοποιώντας έγγραφα από το αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών αλλά και από τον ατομικό φάκελό του, που φυλάσσεται στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, σχολιάζει κρατικές ενέργειες ή ατομικές κατηγορίες εναντίον του συγγραφέα, οι οποίες ιδιαίτερα μετά το 1945 έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τη θριαμβευτική υποδοχή του έργου του στο εξωτερικό. Η μελέτη του Κωνσταντίνου Φωτιάδη («Ο Νίκος Καζαντζάκης και οι Έλληνες του Καυκάσου»), με τη χρησιμοποίηση πλούσιου υλικού από αρχεία και τον Τύπο, ρίχνει φως σε ένα ζήτημα που συγκλόνισε τον Κρητικό συγγραφέα: τη μεταφορά στην Ελλάδα των Ποντίων της περιοχής του Καυκάσου, που κινδύνευαν από τους μπολσεβίκους, στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα, εξαιτίας της ελληνικής στρατιωτικής συμμετοχής στην αποτυχημένη συμμαχική εκστρατεία στη Ρωσία το 1919. Γίνεται λόγος για τα πρόσωπα που βοήθησαν τον Καζαντζάκη και για όσους εμπόδισαν την πρόοδο της προσπάθειάς του, για τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που ανέτρεπαν τις προτάσεις του και για την

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 17

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

~ 17

ταχύτατη αντίδρασή του ώστε να υπερκεράσει τις δυσκολίες. Το ζήτημα αυτό, που απασχόλησε αργότερα τον συγγραφέα και στην πεζογραφία του (κυρίως στα μυθιστορήματα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και Ο Χριστός ξανασταυρώνεται), φανερώνει τις οργανωτικές του ικανότητες και τη μεθοδικότητα της σκέψης και της δράσης του για να ολοκληρώσει την εργασία που του είχε ανατεθεί, η οποία προσέκρουσε ωστόσο σε ανυπέρβλητα εμπόδια και πολιτικές. Ο Νίκος Χρυσός («Οι διανοούμενοι της Αριστεράς και ο Νίκος Καζαντζάκης») συγκεντρώνει συστηματικά και σχολιάζει τις απόψεις των αριστερών διανοούμενων για τον Καζαντζάκη και το έργο του. Παράλληλα παρουσιάζει την εξέλιξη των ιδεών του ίδιου του Κρητικού συγγραφέα γύρω από τον σοσιαλισμό. Η εργασία, στην οποία επισημαίνεται ότι συχνά οι αποτιμήσεις της δημιουργίας και της δράσης του γίνονταν με εξωλογοτεχνικά κριτήρια, συμβάλλει ουσιαστικά στον καθαρότερο φωτισμό της «διπλής» ιδεολογικής ταυτότητας του Καζαντζάκη, ο οποίος για τους αστούς εθεωρείτο κομμουνιστής, ενώ για τους αριστερούς μυστικιστής και αντικομμουνιστής. Στην εργασία του Νίκου Ψιλάκη («Νίκος Καζαντζάκης: “Ζω κι εγώ τον καημό ολόκληρου του γένους...” Από την περιπέτεια της Κατοχής στην κυβέρνηση Σοφούλη») δίνεται πλούσιο πληροφοριακό υλικό για τις δυσκολίες της ζωής του Καζαντζάκη στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, για το ταξίδι του στην Κρήτη το 1945, μαζί με τον Ιωάννη Κακριδή και τον Ιωάννη Καλιτσουνάκη, ως μέλους της επιτροπής που ανέλαβε να καταγράψει τις γερμανικές ωμότητες, για την επιθυμία του να πολιτευτεί ήδη από τη δεκαετία του 1910, που πραγματοποιήθηκε το 1945, όταν συμμετείχε στην κυβέρνηση Σοφούλη και για τον ρόλο που οραματίστηκε να παίξει την ίδια εποχή μέσω της σύνδεσης του πολιτισμού με την πολιτική.

2 – Ο Νίκος Καζαντζάκης και η πολιτική

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 18

18 ~

ΕΡΗ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Καταλήγοντας, επισημαίνουμε ότι η εστιασμένη στην πολιτική θεματική του Συνεδρίου πετυχαίνει ώστε οι δέκα εργασίες που περιλαμβάνονται στον τόμο να λειτουργούν εν είδει «κεφαλαίων» μιας συνολικής μελέτης για το αντικείμενο αυτό. Επιπλέον τα μελετήματα κατορθώνουν να φωτίσουν τις διαφορετικές αλλά συνδεόμενες όψεις μιας σειράς θεμάτων, όπως το ζήτημα της απέλασης του Καζαντζάκη από την Αγγλία το 1946 ή τις σχέσεις του με την Αριστερά ή τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Σοφούλη στα τέλη του 1945. Με τον τρόπο αυτό εξετάζονται διεξοδικά πολλά σημεία της πολιτικής δράσης και των ιδεών του Καζαντζάκη, σκιαγραφείται η ιδεολογική πορεία του και αναδεικνύεται η προσωπικότητά του ως διανοούμενου και ως ανθρώπου της δράσης. Τέλος, στην άρτια επιστημονική διαμόρφωση του τόμου συνέβαλε και η συστηματική επιμέλεια που παρείχαν η Ιωάννα Σπηλιοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, και ο Νίκος Χρυσός, συγγραφέας.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 19

PETER BIEN

Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΑΙΣΙΟΔΟΞΙΑ: Η ΑΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Ήταν τόσο ποικίλη η σταδιοδρομία του Καζαντζάκη, πoυ πολύς κόσμος λέει πως άλλαζε τη βασική του φιλοσοφία αρκετές φορές. Το ομολογεί άλλωστε κι ο ίδιος: «Έως το 1923 περνούσα όλος συγκίνηση και φλόγα το Νασιοναλισμό [...]. Από το 1923-1933 περίπου περνούσα με την ίδια συγκίνηση και φλόγα την αριστερή παράταξη [...]. Τώρα περνώ το τρίτο –θα ’ναι το τελευταίο;– στάδιο: το ονομάζω ελευτερία».1 Ήταν τότε το 1936· έζησε ακόμα δυο δεκαετίες· αναρωτιέται κανείς αν το τρίτο στάδιο βάσταξε. Ισχυρίζομαι ότι ναι, βάσταξε. Επίσης, όμως, πιστεύω ότι είχε αρχίσει σχεδόν τρεις δεκαετίες νωρίτερα και εξηγεί πώς ο Καζαντζάκης κατάφερε να μείνει αισιόδοξος παρ’ όλα τα φρικτά πολιτικά γεγονότα της Ελλάδας και της Ευρώπης. Η ώθηση δόθηκε αναμφίβολα με το έργο του Κωμωδία, που δημοσιεύθηκε το 1909. Συνιστά την πιο ξεκάθαρη δήλωση του Καζαντζάκη σχετικά με το τέλος –χάρη στον δαρβινισμό– της πίστης του στον παραδοσιακό Θεό και στη μεταθανάτια ζωή. Πάει αυτό το μπάλσαμο!2 Είδαμε ότι το νέο μπάλσαμο που έλαβε αργότε-

1

Πρεβελάκης 1965, 464-465. Καζαντζάκης 1961, 282: «Οι δυο μεταφυσικές αγωνίες – από πού ερχόμαστε και πού πάμε; Ο Χριστός έδωκε μιαν απάντηση, έφερε ένα μπάλσαμο, θεράπεψε πολλές πληγές, μπορούσε το μπάλσαμο αυτό να θεραπέψει τις πληγές μου».

2

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 20

20 ~

PETER BIEN

ρα ονομάστηκε «ελευτερία». Εγώ θα τ’ ονόμαζα «εσχατολογική αισιοδοξία» και θεωρώ ότι απαντά ως η αμετάβλητη φιλοσοφία του Καζαντζάκη σχεδόν συγχρόνως με τη γραφή της Κωμωδίας, επειδή βασίζεται στη φιλοσοφία του Ανρί Μπερξόν, όπως άλλωστε δήλωσε ο Καζαντζάκης σε επιστολή του (Ιανουάριος του 1908): «Για το παρόν ακολουθώ φιλοσοφία και φιλολογία στη Σορβόνη [...]. Θέλω να σχηματίσω μια ατομική, δική μου αντίληψη της ζωής [...] και σύμφωνα μ’ αυτή [...] να γράφω – ό,τι γράφω. Ευτυχώς ακούω εδώ τον περίφημο ψυχολόγο Bergson και αισθάνομαι πως δεν χάνω τον καιρό μου».3 Ο Καζαντζάκης δεν αναφέρθηκε συχνά ξανά στον Μπερξόν, σε σύγκριση με τη συχνότητα που αναφέρεται στον Νίτσε, αλλά σε βιογραφική περίληψη, που ετοίμασε για τον Παντελή Πρεβελάκη το 1957, έγραψε για τις σπουδές του στο Παρίσι (1907-9): «Μαθητής του Bergson», χωρίς μια λέξη για τον Νίτσε,4 ενώ σε επιστολή, γραμμένη στο Παρίσι το 1946, σημειώνει: «θυμούμαι τον καιρό της μελετηρής νιότης μου, όταν, όλος θαμασμό, παρακολουθούσα τα μαθήματα του σεβαστού μου δάσκαλου Henri Bergson».5 Άρα, για να καταλάβουμε τι σημαίνει η «εσχατολογική αισιοδοξία», ας εξετάσουμε πρώτα τη φιλοσοφία του Μπερξόν και ύστερα την καζαντζακική σημασία του όρου «ελεφτερία». Ο Δαρβίνος, λοιπόν, για τον Καζαντζάκη, είχε δολοφονήσει τον Χριστό. Από τον Μπερξόν έμαθε ότι η δύναμη που κινεί το σύμπαν είναι μια ζωική ορμή (élan vital), που μετουσιώνει τη σάρκα σε πνεύμα. Η βάση αυτής της καινούργιας θρησκείας είναι η κίνηση. Ο παραδοσιακός θεός είναι ακίνητος, αιώνιος. O μπερξονικός θεός –δηλαδή η ζωική ορμή– είναι αεικίνητος. Σε διάλεξη που έδωσε ο Καζαντζάκης το 1912 στην Αθήνα εξηγεί: «Το élan vital ο Μπέρξονας το φα3 4 5

Μαρκάκης 1959, 35. Πρεβελάκης 1965, 721. Καζαντζάκη 1977, 537.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 21

Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚH ΑΙΣΙΟΔΟΞIΑ

~ 21

ντάζεται σαν ένα ανάβρυσμα ατμού που στο αναπήδημά του συμπυκνώνεται σε σταγόνες που πέφτουν. Οι σταγόνες αυτές αποτελούν την ύλη [...]. Τα ενόργανα όμως όντα διαρκώς [...] αφομοιώνουν élan vital, διαρκώς δηλ. δημιουργούνται».6 Από αυτόν τον ορισμό είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί «η εσχατολογική αισιοδοξία» μπορούσε να γίνει η αμετάβλητη φιλοσοφία ενός οπαδού του Μπερξόν και γιατί επιπλέον αυτός ο οπαδός μπορούσε να ονομάσει το τελευταίο στάδιο «ελευτερία». Ο ίδιος ο Μπερξόν γράφει πως το επίτευγμα της συνείδησης είναι «να δημιουργεί με την ύλη [...] ένα όργανο ελευθερίας».7 Ο δε Καζαντζάκης, όταν ονομάζει το τελευταίο του στάδιο «ελευθερία», εννοεί την κατάσταση μιας δημιουργικής ψυχής, που εκφράζεται στο αισθητικό κι υποκειμενικό επίπεδο. Χάρη στο επίπεδο αυτό μπορούσε ο Καζαντζάκης να γράψει στην Ασκητική του: «Ξέρω τόρα· [...] ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λέφτερος. Αφτό θέλω. Δε θέλω τίποτα άλο. Ζητούσα ελεφτερία».8 Η «εσχατολογική αισιοδοξία» έγινε το αμετάβλητο δόγμα της καζαντζακικής ψυχής επειδή ο Καζαντζάκης είχε γίνει ο απόστολος όχι πια του Χριστού αλλά της «ζωικής ορμής», του καινούργιου δαρβινικού θεού, που σημαίνει ότι στα γραψίματά του ο σκοπός του, καθώς λέει ο ίδιος ο Μπερξόν, ήταν «να δημιουργεί με την ύλη [...] ένα όργανο ελευθερίας».9 Θα έπρεπε συνεπώς κανείς να εξετάσει όλα τα συγγράμματά του, για να δει πώς αντανακλούν τη διδασκαλία του Μπερξόν, μα φυσικά δεν γίνεται στο πλαίσιο ενός σύντομου άρθρου. Θα προσπαθήσω όμως να δείξω την παρουσία της «εσχατολογικής αισιοδοξίας» εδώ κι εκεί στα μυθιστορήματα και στην Οδύσεια. Η τυπική πλοκή πάει έτσι: τα «καλά» 6 7 8 9

Καζαντζάκης 1912, 329.

Bergson 1907, 286. Καζαντζάκης 1945, 22.

Bergson 1907, 286.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 22

22 ~

PETER BIEN

στοιχεία προσπαθούν, επιδιώκουν, ίσως πετυχαίνουν κατιτί, αλλά στο τέλος αποτυχαίνουν. Γίνεται έτσι στην Οδύσεια η σπουδαιότερη επεξεργασία της καζαντζακικής φιλοσοφίας. Ο Δυσέας είναι δραστήριος σωματικά και πνευματικά και στη ραψωδία 15 φτάνει σε τέτοιο επίπεδο εξέλιξης, ώστε μπορεί να κτίσει μια τέλεια πολιτεία. Αλλά σε αυτό το ύψιστο σημείο της σταδιοδρομίας του καταστρέφεται. Στο μυθιστόρημα Το συναξάρι του Αλέξη Ζορμπά (αυτός είναι ο αρχικός τίτλος του έργου), οι προσπάθειες του αφεντικού και του Ζορμπά στο ορυχείο και στο δάσος αποτυγχάνουν παταγωδώς. Στο Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, οι πρόσφυγες αναγκάζονται στο τέλος να ξαναφύγουν και να ψάξουν καινούργιο καταφύγιο. Στο Ο φτωχούλης του Θεού, όλα τα κατορθώματα του Φραγκίσκου αντικατασταίνονται από το πρόγραμμα του αδερφού Ηλία, ο οποίος, όταν ο Φραγκίσκος κηρύσσει αγάπη και φτώχεια, φωνάζει: «Δε φτάνει η αγάπη, αδερφοί, μην τον ακούτε, πόλεμος! [... ] Κι όχι φτώχεια [...]. Σπαθί παντοδύναμο ο πλούτος».10 Υπάρχουν αρκετά άλλα έργα, στα οποία τα καλά στοιχεία προσπαθούν, επιδιώκουν, ίσως πετυχαίνουν κατιτί, αλλά στο τέλος αποτυχαίνουν, μα θα κλείσω τον κατάλογο εδώ, με τη διαβεβαίωση ότι στις περισσότερες περιπτώσεις θα βρούμε τη μπερξονική μέθοδο να δημιουργεί στο τέλος της πλοκής ένα όργανο ελευθερίας. Στην Οδύσεια, ο Καζαντζάκης μάς προσφέρει ένα κλειδί κατανόησης του έπους, το επτακέφαλο τοτέμ από «φιλντίσι» που αγοράζει ο Δυσέας· τα επτά κεφάλια διαγράφουν την ολοένα μεγαλύτερη εξαΰλωση που χαρακτηρίζει την εξέλιξη, η οποία οδηγεί προς τον εξευγενισμό της ύλης.11 Ο εξευγενισμός αρχίζει στο τέταρτο κεφάλι, όπου το κρέας γίνεται «νους αγνός».12 Μάς βοηθάει και ο Παντελής Πρεβελάκης 10 11 12

Καζαντζάκης 1956, 193-194.

Bien 2007β. Καζαντζάκης 1957, 163 (Ε 610).

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 23

Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚH ΑΙΣΙΟΔΟΞIΑ

~ 23

που, χρησιμοποιώντας μπερξονική λαλιά, γράφει στο βιβλίο του για την Οδύσεια ότι ο Δυσέας, ύστερα από την καταστροφή της ιδανικής του πολιτείας,13 «βυθίζεται στην απελπισία, [...] ξεκόβει από τ’ ανθρώπινα. Τη στάση του θα την πούμε τώρα μεταφυσική: δεν ενδιαφέρεται παρά για τις ουσίες [...] [που φέρνουν] τελικώς τον Οδυσσέα στην απόλυτη ελευθερία».14 Στο μυθιστόρημα Το συναξάρι του Αλέξη Ζορμπά, το αφεντικό, όταν οι υλικές προσπάθειές του πάνε χαμένες, φωνάζει, «Έλα, Ζορμπά, [...] μάθε με να χορεύω!».15 Στην ολική φιλοσοφική δομή του βιβλίου αυτό σημαίνει ότι το αφεντικό γίνεται διονυσιακή μορφή, μια και ο χορός είναι στο επίκεντρο της λατρείας του Διονύσου. Την ώρα που έχει χάσει τα πάντα, κατακλύζεται από «ένα αψηλό παράλογο, αδικαιολόγητο κέφι».16 Λέει: «Κι ίσια ίσια ένιωθα απροσδόκητη λύτρωση. Σα ν’ ανακάλυψα μέσα στο σκληρό, αγέλαστο κρανίο της Ανάγκης, σε μια μικρή γωνία, τη λευτεριά να παίζει· και παίζω μαζί της».17 Να, κοιτάξτε τη μαγική λέξη: τη λευτεριά. Μπήκε το αφεντικό στη δικαιοδοσία του μπερξονικού élan vital, που πάντα δίνει κάποια λευτεριά ύστερα από την υλική καταστροφή, πάντα δημιουργεί με την ύλη ένα όργανο ελευθερίας. Μα το αφεντικό πηγαίνει και παραπέρα. Στην αρχή του μυθιστορήματος, ζητάει λευτεριά στη βουδιστική άρνηση. Στο τέλος, βρίσκει τη λευτεριά στην τέχνη, μετουσιώνοντας και την υλική περιπέτεια και τον μη-υλικό χορό σ’ ένα μπερξονικό Συναξάρι. Δεν ανάφερα πριν το έργο Ο τελευταίος πειρασμός, μα θα προσθέσω εδώ ότι ο Aziz Izzet επισημαίνει την καταλυτική

13 14 15 16 17

Καζαντζάκης 1957 (Π). Πρεβελάκης 1958, 127-128. Καζαντζάκης 1973, 342. Καζαντζάκης 1973, 344. Καζαντζάκης 1973, 344.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 24

24 ~

PETER BIEN

παρουσία του Μπερξόν στο μυθιστόρημα αυτό.18 Συμφωνώ ότι η βασική κατεύθυνση του μυθιστορήματος οδηγεί προς την εξαΰλωση. Η δύναμη η οποία σπρώχνει τον Ιησού στον στόχο του είναι η αεικίνητη δυναμική ζωική ορμή που κυβερνάει ολόκληρη τη διαδικασία. Έτσι μπορούμε να δούμε και σ’ αυτό το έργο τον ίσκιο του Μπερξόν. Άποψή μου είναι ότι η επίδραση του μπερξονισμού εντοπίζεται με περισσότερη σαφήνεια στα μυθιστορήματα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται και Ο φτωχούλης του Θεού. Στο πρώτο, οι πρόσφυγες –πάντοτε κινούμενοι, πάντοτε δημιουργώντας αλυσιδωτά αποτελέσματα– είναι οι εξελιγμένοι οργανισμοί μέσα από τους οποίους η συνέχεια της γενετικής ενέργειας περνά σαν ρεύμα προς τη σύνθεση, ενώ οι εγκατεστημένοι πολίτες, που τους εναντιώνονται στο χωριό, αντιπροσωπεύουν την αντίστροφη εξέλιξη της ύλης προς την αποσύνθεση. Η συνάντηση αυτών των δύο ρευμάτων είναι το φωτεινό διάστημα που λέγεται ζωή, δηλαδή το διάστημα ανάμεσα στην αρχική σκοτεινή άβυσσο, από την οποία οι πρόσφυγες κάνουν την είσοδό τους στο βιβλίο, και στην τελευταία σκοτεινή άβυσσο από την οποία φεύγουν με την υλική τους υπόσταση ηττημένη, αλλά με το δημιουργικό τους δυναμικό ακέραιο, όπως διδάσκει ο Μπερξόν.19 Στην περίπτωση του Φτωχούλη του Θεού, ο Καζαντζάκης βρήκε μια άλλη μέθοδο να πραγματοποιήσει κάτι παρόμοιο, επιτρέποντας στον Άγιο Φραγκίσκο να πετύχει με απόλυτο τρόπο μέσα στη ζωή αυτό που ο Χριστός πέτυχε μόνο με τη μεταθανάτια κραυγή που άφησε πίσω του και οι πρόσφυγες μόνο με την εσχατολογική τους ελπίδα. Ενώ ο Ιησούς βρί18 «[Jésus] est le symbole de la création toujours créatrice [...], la manifestation la plus pure de la “réalité toujours jaillissante” de l’éternelle création». [«Ο Ιησούς είναι το σύμβολο της δημιουργίας της πάντοτε δημιουργικής [...], η πιο καθαρή έκφραση της “πραγματικότητας της πάντοτε αναβρύζουσας” στην αιώνια δημιουργία»]: Izzet 1965, 107-108.

19 Bien 2007α, 355-397.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 25

Η ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚH ΑΙΣΙΟΔΟΞIΑ: Η ΑΜΕΤAΒΛΗΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦIΑ...

~ 25

σκει τέλεια ελευθερία μονάχα στον θάνατο, ο Φραγκίσκος μάς δείχνει ότι ο θάνατος μπορεί να προηγηθεί του θανάτου, αφού συμμετέχει στη σταύρωση του Ιησού όταν δέχεται τα στίγματα, αλλά ζει για κάμποσα χρόνια ακόμα και κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής κατακτά την απόλυτη ελευθερία. Όπως ο Δυσέας με την πολιτεία του, όπως το αφεντικό με τις επιχειρήσεις, όπως οι πρόσφυγες, όπως ο Ιησούς, ο Φραγκίσκος αποτυχαίνει στη ζωή του. Αλλά καταφέρνει να ξεφύγει από την αποθαρρυντική αυτή κατάσταση μέσω ενός στρατηγήματος: δηλαδή της παραίτησής του ύστερα από τα στίγματα. Παύει τότε να ενδιαφέρεται για τα κοσμικά πράγματα. Όπως πάντα, η ζωική ορμή φέρνει εσχατολογική λευτεριά.20 Στην περίπτωση αυτή, κατά παράδοξο τρόπο, η αφοσίωση στον άλλο κόσμο επηρεάζει σημαντικά τον γήινο κόσμο. Ο φτωχούλης του Θεού ήταν το τελευταίο μυθιστόρημα που έγραψε ο Καζαντζάκης· επίσης, όλα τα άλλα μυθιστορήματα γράφτηκαν κάπως αργά στη σταδιοδρομία του. Δεν πρέπει όμως να συμπεράνουμε ότι ενδιαφέρθηκε τότε μονάχα για την εσχατολογική αισιοδοξία και τη λευτεριά. Είναι ενδιαφέρον πως το 1924 γράφει στα σημειωματάριά του: «Το ιδανικό πρέπει να κηρύχνεται απόλυτα, αψηλότερα από τη δύναμη του ανθρώπου (σ’ αυτό έγκειται η μυστική του δύναμη)».21 Έτσι μιλάει εδώ ο Καζαντζάκης για τη λευτεριά και τη ζωική ορμή, που πάντα πίστευε ότι θα ερχόταν, αν και εσχατολογικά. Βλέπουμε τη διαδικασία να επαληθεύεται στον Φραγκίσκο, η παραίτηση του οποίου μεταβάλλεται σε δύναμη και αποτελεί μεγάλη πολιτική επιτυχία. Μου φαίνεται ότι ο Καζαντζάκης θέλει εδώ να μάς δείξει ότι παρ’ όλα τα φρικτά πολιτικά γεγονότα που διαδραματίζονται στην Ελλάδα και την Ευρώπη, μια «μεταφυσική» αφοσίωση στον μη-γήινο 20 21

Bien 2007α, 546-630. Καζαντζάκη 1977, 136.

CHRYSSOS-SPILIPOULOU_KAZANTZAKIS DD Final.qxp_Layout 1 14/05/2019 12:33 Page 26

26 ~

PETER BIEN

κόσμο θα επηρεάσει, κατά παράδοξο τρόπο, σημαντικά τον γήινο κόσμο για το καλό. Πρέπει όμως να έχουμε υπομονητική αισιοδοξία, επειδή αυτό το καλό δεν θα ’ρθει παρά... εσχατολογικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bergson H., 1907, L’Évolution créatrice, Librairies Félix Alcan et Guillaumin Réunies, Paris.

Bien P., 2007α, Καζαντζάκης, η πολιτική του πνεύματος, τόμ. Β΄, μτφρ. Α. Κατσικερός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο.

Bien P., 2007β, «Προσεγγίσεις της καζαντζακικής Οδύσσειας», στο: Πήτερ Μπην, Οκτώ κεφάλαια για τον Νίκο Καζαντζάκη, επιμ. Σταμάτης Ν. Φιλιππίδης, Εκδ. Καστανιώτης – Πανεπιστήμιο Κρήτης, Αθήνα, 35-56.

Izzet A., 1965, Nikos Kazantzaki, Biographie – avec un tableau chronologique établi par Pandelis Prevelakis, Librairie Plon, Paris. Καζαντζάκη Ε. Ν., 1977, Νίκος Καζαντζάκης ο ασυμβίβαστος. Βιογραφία βασισμένη σε ανέκδοτα γράμματα και κείμενά του, Εκδ. Ελ. Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα. Καζαντζάκης Ν., 1912, «H. Bergson», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμ. Β΄, Αθήνα, Οκτώβριος, 310-334. Αναδημοσίευση στο: Καινούργια Εποχή, Φθινόπωρο 1958, 12-30. Καζαντζάκης Ν., 19452, Ασκητική. Salvatores Dei, εκδ. Αφών Ταρουσόπουλων, Αθήνα. Καζαντζάκης Ν., 1956, Ο φτωχούλης του Θεού, εκδ. Δίφρος, Αθήνα. Καζαντζάκης Ν., 19572, Οδύσσεια, Τυπογραφείο Γ. Σ. Χρήστου, Αθήνα. Καζαντζάκης Ν., 1961, Αναφορά στον Γκρέκο, χ.ε., Αθήνα. Καζαντζάκης Ν., 19737, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Εκδ. Ελ. Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα. Μαρκάκης Π., 1959, «Ανέκδοτα γράμματα του Νίκου Καζαντζάκη. Το περιοδικό “Πινακοθήκη” κι ο Δημ. Καλογερόπουλος», Καινούργια Εποχή, Φθινόπωρο, 28-29. Πρεβελάκης Π., 1958, Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα. Πρεβελάκης Π., 1965, Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη. Και σαράντα άλλα αυτόγραφα εκδιδόμενα με Σχόλια, ένα Σχεδίασμα Εσωτερικής Βιογραφίας και τη Χρονογραφία του Βίου του Ν. Καζαντζάκη από τον Π. Πρεβελάκη, Εκδ. Ελ. Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα.