TAFALLAREN
HISTORIA
1
Jose Mari Espartza Zabalegi
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
DUBLIN
TAFALLAREN
LONDRES
HISTORIA 1
PARIS
SANTIAGO
BILBO
MADRIL
LISBOA
BARTZELONA
ALJER RABAT
4
•
TU
T
A
F
A
ERROMA
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Izenburua Tafallaren Historia Egilea Jose Mari Espartza Zabalegi Argitaratzailea Altaffaylla Kultur Taldea Nabaz-Bides karrika 1, 1. 34 posta kutxa Tafalla. Nafarroa Promozioa eta banaketa La Voz de la Merindad La Feria liburudenda Diseinua eta maketazioa Xabier Ehunate Itzulpena Jose Mari Nuñez. Itzuliz Inprimaketa G ráficas Lizarra Lehen argitalpena 2000ko abendua Copyright ©Altaffaylla ISBN Lan osoarena: 84-930957-3-7 Lehen liburukiarena: 84-930957-4-5 Bigarren liburukiarena: 84-930957-5-3 Lege gorgailua NA…………… Laguntzailea Tafallako Udala
UNISIA
•
5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Unibertsala izan nahi baduzu konta ezazu zure herrixkaren historia. Esaera errusiarra
6
•
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
•
H
I
S
T
O
R
I
A
7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
AURKIBIDE OROKORRA
I.
LIBURUKIA
• Kultura Patronatuaren hitzaurrea . . . . . . . .10 • Herritarrei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 • XIV. menderaino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 • XV. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
• XVI. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
• XVII. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281
• XVIII. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367 • XIX. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .471
II.
LIBURUKIA
• XX. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .747 • Artxibo kontsultatuak . . . . . . . . . . . . . . .1278 • Oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1279 • Bibliografia tafallarra . . . . . . . . . . . . . . . . .1321
• Tafallako prentsa idatzia . . . . . . . . . . . . .1361
• Glosategia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1369 • Elkarte tafallarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1380
• Aurkibide kronologikoa . . . . . . . . . . . . . .1399 • Gaien aurkibidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1419
• Izenen aurkibidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1449
9
Kultura Patronatuaren hitzaurrea
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Tafallaren bertze historia bat argitaratu zenetik 80 urte igaro dira. Ordudanik, gure hiria gaur egun dena izatera bideratu duten gertaera garrantzitsuen lekugune izan da. Horregatik, Tafallaren gaurkoturiko historia hau agertzea, inolako ezbairik gabe, gure hiriaren bizitza kulturalarentzat gertaera aipagarria da. Badakigu lan hau ahalegin handiaren emaitza dela, paper-sortei hautsa kenduz eta artxibo zaharretatik datuak eskuratuz igarotako ordu ugarirena. Badakigu solasaldi luzeak 1 0
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
beharrezkoak izan direla memoriari anekdotak entzuteko, eta badakigu, halaber, gure historiaren zenbait hutsune betetzeko egin den lana dela hau. Ezbairik gabe, iraupen luzeko ahalegina izan da hau, orain argia ikusi duen eta heldu den belaunaldientzat adibide eta akuilu izanen den egitasmo baten aldeko lana. Honen bidez hobeto jakingo dugu nondik gatozen, zein ziren tafallarren eguneroko kezkak eta gure arbasoen ohiturak eta etorkizunerako ametsak. Lan hau orientabide gisaA U R K E Z P E N A
•
1 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
koa izanen delakoan gaude, gure historia osatu duten zenbait gai eta pertsonaien inguruko ikuskera jakin batera hurbilduko gaituena. Irakurle bakoitzaren arabera geratzen da hemen aipatzen diren gertaerak interpretatzea, ezinbertzean, ez baita posible gauzen alde guziak eta jendeen iritzi guziak azaldu eta biltzea. Ezta hainbertze denboran Tafallak ezagutu dituen gertaera objektiboak ere. Baina pentsatu nahi dugu lan hau batzen gaituen bakarraren emaitza dela: gure hiriarekiko, garenarekiko eta izan ginenarekiko maitasunarena. Hemendik urte askora, gure orainaldi hau historia bilakatuko da. Eta beti gertatu ohi den moduan, gaur beltz edo txuri ikusten duguna difuminaturiko gris erlatiboa bilakatuko du denborak. Beharbada, orduan, norbaitek berriro atzera begi1 2
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
ratzeko eta letra xehez idatziriko historia txikiak biltzeko beharra sentituko du, letra larriz idatziriko historiaren bertsio bat ematera ausartuz. Itxaropentsuena, gure ondorengo belaunaldientzako etorkizuna antolatzea gure eskuetan dagoela da. Horren jakitun izanda bakarrik lor dezakegu Tafallak, bihar, ondorengoak harroaraziko dituen historia bat izatea. Azken batean, norbaitek erran zuen bezala, beti jarri behar da ilusio gehiago etorkizuneko ametsetan igarotako gertaeretan baino.
Isidro Olcoz Berruezo Kultura Patronatuaren Lehendakaria
A U R K E Z P E N A
•
1 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Herritarrei Arrazoiak
Liburu hau, nik jakin gabe hasi
zen ernaltzen, duela urte
anitz. Aurrenekoetariko gra-
bagailu batekin izan zen, Jose Maria gure aitonaren
Afrikako gerrako ibilerak, eta Radikarekin bigarren gerrate karlistara joan zen bere aitarenak, jasotzen
hasi nintzelarik. Gure amona Felisak zehaztasunez hitz egiten zidan Medranori garrotea eman zioten
egunaz, eta nola berak, zortzi urtez, altzoa harriz
bete zuen lurrik gabeko jornalariek korrale-gizonei
egotzi ziezazkieten. Gure aitona Zirilorengandik jakin
nuen bera sortu zen Santa Luziako gazteluaren
aurrien berri eta zeinen izugarria izan zen manigua
kubatarra gerrara eraman zituzten kintoentzat,
birraitona beraien artean zelarik. Fermina amonari
grabatu nizkion Ameriketarako emigrazioaren gorabeA U R K E Z P E N A
•
1 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
herak eta nola, duela urte gutti, Tafallan bizilagunak
fusilatu zituzten garagarra segatzen den gisa. Beraiei
guziei beren historiak apainarazi nizkien pasadizo,
esamolde, kontu eta kantekin, eta horietako anitz
orrialde hauetan topatuko dituzue. Nire historiarako
zaletasuna eta lurrarekiko maitasuna, hein handi
batean aitona-amonekin izan nituen solasaldi luze
haietatik datoz, etxeetan telebistarik ez zegoelarik,
orduak luzeagoak zirelarik eta bizilagunak
udako
gauetan
freskura hartzera irteten zirelarik.
Bertako historiaren adaba-
kiak atzematen jarraitu nuen
adineko herritarren laguntzaz, oroimena iristen zen
hartaraino. Jakinminaren harrak ukiturik, udal eta parrokia artxiboetan miatzen hasi nintzen. Frogatu
nuen aitona-amonek ziotena egia zela eta ohartu nintzen dokumentuen seriotasuna ahozko tradizioa-
ren Ăąabardura aberatsekin nahastearen garrantziaz.
Orduan, plazaratu nituen nire lehen lanak XX. men-
deari buruz, frankismoaren itzal militarrak erabat
estalirik zuen iragan hurbila argituz.
Hortik abiaturik, denboraren atzealderantzako
bidaia izan zen, beti ere oraingoen zergatia bilatuz,
ohiturak ernaldu ziren Historiako unearen bila, galdu
genituen edo kendu zizkiguten altxorren atzetik. Hel-
1 6
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
burua bistakoa zen: gauzen bilakaerari buruz ikasi, zikloen orbita ezagutu, garai berriak nondik ote dato-
zen sumatu ahal izateko eta hobetzen saiatzeko. Historia ez da ez iragana ez ahanztura: gure bizitzaren hitzaurrea da.
Ia hogeita hamar urte izan dira paper-sortei hautsa
kentzen, liburutegiak kontsultatzen, aktak transkribatzen, testigantzak, argazkiak eta dokumentuak
biltzen. Gure aitona-amonen
ondoan sortu zitzaidan zaleta-
sun hark zenbait liburu argitaratzera
eta
argitaratzaile
bilakatzera eraman ninduten. Nolanahi ere, ez nuen neure
burua ikusten Tafallako historiari ekinez, duela zenbait urte aldeko baldintza batzuk elkartu ziren arte: pilaturiko materialen kopuru handia; dauden egile
desberdinen lanak; ordenagailuen ezagutza; Altaffaylla elkartearen babesa; inprenta munduaren hurbilta-
suna
eta,
azkenik,
milurtekoaren
amaieraren
ikuspegia, beraren zikloak ixteko eta irekitzeko
iradokizunekin. Gainera, laurogei urte betetzear
ziren hiriaren azken historia izkiriatu zenetik. Guziak bultzatzen zuen
erronka hartzera.
Eta hemen dago
emaitza.
A U R K E Z P E N A
•
1 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Aurrekariak
H
I
S
T
O
R
I
A
Bertako historia izkiriatzeko
ezagutzen
dugun aurreneko saioa
Frantzisko Erasori zor zaio. 1682an Sevillan plazaratu
zuen Discursos históricos sobre la población de
España, en el que se prueba por la parte, que Tubal
dio principio a la población y que la Ciudad de Tafalla
es de las primeras que fundó. Dedicado al glorioso
Mártir San Sebastián, milagroso Patrono de la Ciudad de Tafalla. Sevilla, 1682. Liburua garai hartan inda-
rrean zeuden alegia tradizionalez beterik dago. Tafa-
lla Zidakosen ibar emankorra gisa aurkezten du,
ardo famatuekin; bertako “Gaztelu guziz sendoa” aipatzen du eta zalantza sortarazten
du, hain zabaldua belaunaldiz belaunaldi, “Gaz-
teluaren oinetan Hiriaren azpialdetik Ibairaino doan
koba edo lurpeko eraikuntzaren” existentzia posiblearena. Tafallaren antzinako lau parrokiak jadanik bira
murriztu dira, eta gainera badira bi komentu eta basi-
lika, kofradia, anaiarte eta kongregazio franko. Azalt-
zen du Tubal, Noeren iloba, Nafarroara etorri zela eta
berekin ekarri zuela hizkuntza kantabroa edo eus-
kara, Babel-dorrearen eraikuntza nahasiaren garaian
hitz egin ziren 72etako bat. Euskal hizkuntza lur
hauetan gorde zen “bertakoen izaerarengatik, zeinek kemen eta iraupen arraroekin beren ohiturak, erri-
toak eta askatasuna gorde baitituzte garai guzietan 1 8
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
eta iraupen eta kemen bera izan dute beren jato-
rrizko hizkuntza gordetzen”. Eraso agertzen da eus-
kara defendatzen duen aurreneko tafallarra gisa,
baiesten duelarik “euskara ulertzen ez duten zenbaitek erran dute ez dela hizkuntza perfektua” eta hori
–jarraitzen du Erasok– “ulertzen ez duten gauzaz mintzatzea da, zeren hizkuntza hagitz perfektua da,
eta bertze guziak bezala idazteko gai da, eta ahoske-
rarako bertze anitz baino leunagoa eta errazagoa”. Saiatu baziren ere erromatarrek ezin ezarri ahal izan zuten latina “eta are guttiago godoek eta
mairuek”. Euskaraz mintzatuz, Tubal inguru hauetara heldu zen, non lehenik Iruñea eratu zuen eta gero Tafalla, mendien buka-
eran, tradizioak agertzen duenez, eta
“duela laurehun urtetik” hiriko artxiboan
gordetzen diren dokumentu eta zigiluen ara-
bera, eta baita Santa Luziako Gazteluan nagusia den
Tubalen irudiak pentsarazten duen bezala ere. Erasok
aipatzen dituen zenbait egileen arabera, Tafalla batzuek Jabalia deitu zuten eta arabiarrek Semtofayla.
Ia mende bat geroago, bertze apaiz batek, Joakin
de la Santisima Trinidad delakoak, izkiriatu zuen His-
toria de la Ciudad de Tafalla, 1766an “zaldun tafallar
baten kontura” publikatua izan zena. Agian, beraren
ekarpen bikainena Santa Mariako obra handiak amaitu
ondoren egin ziren festen testigantza da. A U R K E Z P E N A
•
1 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Heldu den mende eta erdian, badirudi tafallarrak
hain harrapatuak egon zirela gerrekin, asmakizunekin
eta emigrazioarekin, non inork ez zuen tarterik izan
ezein historiarik izkiriatzeko, ez eta bizitako gertaera handiak ere kontatzeko. Gezurrezkoa dirudi hutsune
horrek, kontutan izanik inprimatzeko baldintzetan
egondako aurrerapenak, prentsaren garapena eta
izkiriatzeko artearen hedapena.
1912ko irailaren 18ko goizak iritsi behar izan zuen,
El Eco de Navarra erosi eta bertako orrialdeetan Nicolas Giralek idatzitako Historia de Tafalla-ren aurreneko atala ikusteko. Heldu den urteko ekainera
arte jarraitu zuten atalak argitaratzen, orotara 48. Beraren lanaren atal bat besterik ez zen, obraren eskuizkribu osoa Azkona Liburutegian dago. Haren
laburpen batek balio izan zuen “Tafalla a través de
los siglos” izkiriatzeko, Geografía General del País
Vasco-Navarro delakoan, Julio Altadilen liburukian
argitaratua izan zena.
Nicolas Giralekin hiria historia moderno bat izaten
hasi zen, paper-sortetan oinarrituagoa mitoetan
baino eta, gainera, sekular batek izkiriaturik. Meze2 0
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
nasgo baten faltak eta autorearen heriotza goiztiarrak eragotzi zuten lana burutzea. Alta, hazia ereinda
zegoen. Teodoro Galartzak kontatzen du bere Memorias-etan Jose Maria Azkona zela pertsona egokiena Giralen obra jarraitzeko eta etengabe lan hura egitea
eskatu ziotela. Tafallar jakintsuaren bertze zeregin
edo lehentasun batzuek, ordea, atzeratu egin zuten
eskaturiko lana. Galarzak berak, garai hartan zine-
gotzia zenak, Udalbatzari proposatu zion eska ziezaiola lana Jose Beltran eskolapioari. Ez zuen kritika
faltarik izan zinegotzi liberalak, Tafallako historia
apaiz bati eskatzeagatik eta gainera aragoiarra zenari, baina udal akordioa hagitz eraginkorra izan
zen. Urte bete geroago, 1919an, Udalak Historia com-
pleta y documentada de la M. N. y M. L. Ciudad de
Tafalla delakoaren ardura hartu zuen ofizialki. Bel-
tranek liburua amaitu ahal izan zuen denbora tarte
labur horretan, Giralen aurreko lanean oinarritu
zelako. Udalak mila pezeta eman zizkion, jornalak duroan zeudelarik, eta 1.500 aleko edizioa ordaindu zuen.
Ordudanik Beltranen Historia izan da katixima, eta
A U R K E Z P E N A
•
2 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
bizilagunok bertatik ditugu tafallartasunaren aurre-
neko ikasgaiak. Egun, hura plazaratu zenetik laurogei urtera, bere garaiko obra gisa ikusten dugu, gero eta
gehiago: oroz gainetik, erregeen, nobleen, leinu ent-
zutetsuen, kaparetasun prozesuen, noblezia arma-
rrien, apaiz eta militar ospetsuen historia da. Emakumea, jornalariak, herritarren eguneroko bizitza
xumea edo desberdintasun ideologikoa, ez ziren kasik existitzen.
Bitartean, bertako historiografia abe-
rasten joan da. Morras eta Galartzaren Memorias-ek giza-Ăąabarduretan hagitz aberatsa zen Tafalla baten
irudi ederra, utzi ziguten. Kabezudo,
Astrain, Azkona, Berruezo, Kolio... direlakoek
zorroztasun
historigrafikoa
zentzu herrikoi eta dibulgatzailearekin batzen joan
ziren. Gero Zierbide, Eskirotz, Kondon Urrotz, Menen-
dez, Flamarike eta bertze zenbait etorri ziren. Horien
lanek bideak eskaini zizkioten aniztasunari. Kemena-
rekin eta jakituriarekin, Jimeno Juriok gure artxiboetako bazterrik latzenak dibulgatu zituen.
Alta, laurogei urte igaroak ziren eta liburu bat falta
zen aurreko guzien lana bilduko zuena, agiritegiak
berrikusiko zituena eta milurtekoaren amaierak
merezi zuen obrari ekingo ziona. Ni saiatu naiz obra
hori eskuetan daukazuna izan dadin. 2 2
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
Egitura
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
Ez-ohiko moduan egituratu
dut liburua, asmo aztertuei erantzunez. Guziak testu
laburrak dira, dataren arabera ordenatuak era krono-
logikoan eta identifikazio zenbaki batekin, aurkibideen erabilpena errazteko. Aurrekoek ez bezala,
Tafallaren Historia hau saiatzen da gai guziekin eta
hiritar gizonezko eta emakume guziekin neurri bera
erabiltzen. Horrela, gertaera handiak pasadizo eta kanta arrunten ondoan sartzen dira. Udal erabaki garrantzitsuak hain garrantzitsuak ez, baina eguneroko bizitza ulertzeko mamitsuak direnekin. Beren oinorde-
kotasunarengatik auzitan dabiltzan pert-
sonaia handiak, paper-sortetan auzi koxkor
batengatik agertzen diren bizilagun anonimoe-
kin nahasten dira. Fundazio onuragarriak babesten
dituzten andere ospetsuak, legea eta garaian garaiko
morala jasaten duten bizilagun prostituten ondoan
agertzen dira. Apaiz santua bekatari errudunarekin...
Laburbilduz, egitura honek utzi dit, 160 gai baino
gehiago hartzen dituen aurkibidean ordenaturik dau-
den gure erkidegoaren alde guziak ukitzen. Obraren
protagonistak gizon eta emakume tafallarren 6.000 izen jasotzen dituen aurkibidean agertzen dira, non
arraroa izanen den bertan islarik ez duen familia. Eta
aurkibide honetan beren buruak zuzenki islatuak ikus-
A U R K E Z P E N A
•
2 3
A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
ten ez dituztenek, islaren bat izanen dute bizilagunak
mendeetan barna bildu diren bertako 800 elkarteetako bakarren batean.
Aurkibide kronologiko, gaikako eta onomastikoaren
bidezko antolaketa hau erabiltzaileei ikerkuntza eta
sakontzea erraztera –gaietan zein pertsonetan– bide-
ratzen da. Eskoletan lan hau lagungarria izan daiteke
gizarte zientzien arloan bereziki. Testu bakoitzak ohar bibliografiko bat du, nondik erdietsi den, zein
liburu edo artxibotatik, adierazten duena. Ikusiko denez, frankotan lerro laburretan biltzen da paper-
sorta lodietan tratatzen dena. Konformatzen naiz bideak adieraztearekin gaian sakontzen inte-
resatuko diren etorkizuneko ikert-
zaileei. Ehunka, agian milaka, dira hemen azaletik tratatzen diren alde bateko historiak
eta lan arduratsuagoa eskat-
zen ari direnak.
Ohartarazten dut franko-
tan erreferentzia bibliografi-
koak ez duela adierazi nahi
testua aipaturiko liburutik edo doku-
mentutik hitzez hitz atera denik. Bakarrik, erabilia
izan dela osoki edo neurri batean, nahiz hau ttipia
izan, edo osagarritarako balio izan dezakeela. Zentzu
honetan, aipatu ahal da zenbait testuen zalantzazko 2 4
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
fidagarritasuna. Mitoak, elezaharrak, eta
gertaera
mirariak
bitxiak
kronista batzuek egiaz-
kotzat jotzen dituztenak, hauek bere garaian jaso
azaldu
zituzten
ditugu
bezala
guk.
Beren adierazpenen bidez ezagutuko dituzue. Aski da
ikustea Mirari epigrafearen azpian jasotako aipamen
kopuru handia, erraten dudana ulertzeko. Kasu hauetan, erraten den bezala, “ez dut deus asmatzen, kon-
tatzen didaten bezala kontatzen dut�, baina arras interesgarria kontsideratu dut hori sartzea gure herri-
tarrek zeukaten munduaren eta erlijioaren ikuskera
aberasten duelako. Benetan gertatu zen ala ez, garrantzia guttiagokoa da.
Liburua orrialdez orrialde irakurriko dutenek froga-
tuko dute gertaera anitz daudela urtez urte edo mendez mende errepikatzen direnak. Saihestezina da
bertako egutegiaren monotoniarengatik, eta berariaz mantendu dut, hobeto islatzeko eguneroko bizitzaren
patxada, tradizioen lasaitasuna, udal geldotasuna,
transformazioen gelditasuna. Garrantzitsua da gure
gizarte komunal primitiboaren mendeetako errotzea ezagutzea, ulertzeko gero jasan dituen aldakuntza
ttipien eta iraultza handien garrantzia. A U R K E Z P E N A
•
2 5
A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
Partaide eta kronista izatea
S
T
O
R
I
A
Aurrez
neurriak
bertze
arrisku
hartu nahi ditut
baten aurrean. Izan ere, hainbertze egunerokotasuneko, hainbertze protagonistako eta hainbertze ger-
takariko testuan edonork topa ditzake hutsegite ugari
eta konparaziozko bidegabekeriak. Liburuak duen
tamaina badu ere, bertan ez da guzia sartzen eta kan-
poan geratu dira xehetasun, pertsonaia eta bertsio anitz. Ulermena eskatzen dut bidegabekeria posible-
entzat. Saiatu naiz lehenik eta behin aurretik jartzen
interes orokorreko irizpideak, baina aitortzen dut, Bergaminen gisan, ni objektua banintz objektiboa
nintzatekeela, baina subjektu batek ezin ekidin
dezake subjektibo izatea. Inor ez da inpartziala eta
are guttiago Historiaren aurrean; zintzoak izaten aha-
legindu behar da. Itxaroten dut nire subjektibotasun suharrak ez zidala jukutria gaiztorik jokatuko.
Gisa berean, gai eta gertuko familien zirrikituetan
sartu naizelarik, dudan arriskuaren jakitun naiz.
Badakit noizean behin aipatuko ditudala, menturaz
konturatu gabe, gai arantzatsuak edo desgaraiko
samarrak gaur egungo garaietarako, non gauzak
sobera zorrozten baititugu beti hain sutsuak diren
koiuntura politikoen arabera. Etsi dezagun eta
bakoitza atxiki dadila bere kandelari. Jose Espartza
izeneko apaiz bat gure historian gizon santu eta mira2 6
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
rien egile handi gisa sartu zen, Iribas familiako dipu-
tatu batek euskal batasuna “Laurak Bat� delakoaren
banderaren gerizan, lortu nahi izan zuen era berean. Eta Floren Aoizen aitona lehen bolondresetakoa izan
bazen 1936ko gerran, Luis Balero alkatearen amona
izan zen Tafallako emakume abertzaleen lehen lehen-
dakaria. Iraganaren irakurketak zerbaitetarako balio izatekotan, pragmatikoak izateko da eta guregandik
uxatzeko bizilagunen arteko diferentziak premiarik gabe handituko dituen dogma oro.
Azken atala
Hasiera batean nire asmoa
obra 60ko hamarkadako kontuekin amaitzea zen,
garai urruna izan baitzen hura, bai Espainiako Gerra Zibiletik eta baita Francoren aurkako borroketatik eta ondorengo erreforma politikoko gatazketatik ere, zeinetan parte hartu behar izan baitugu eta, frankotan, hagitz modu aktiboan.
Hala ere, eta azken hogeita hamar urte
hauek arriskutsuak izan arren, sartzea
erabaki dut, duten ikusgarritasun han-
diarengatik. Lehenik, Historia bat
amaitzea milurtekoare-
kin batera, ez da egunero aurkezten den abagunea.
A U R K E Z P E N A
•
2 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Gero, azken hogeita hamar urte hauetan agian
aurreko hogei mendeetan ikusten diren guziak baino aldakuntza gehiago biltzen dira. Iraultza handiak eza-
rri dira gure artean, menturaz beren garrantziaren
jakitun izan gabe. Emakumearen aferan, urte guttitan pasatu gara jostundegian bazterturik ikustetik
unibertsitateetako gehiengoa izatera. Lekuko izan
gaituen aldakuntza horrek, oraindik aurretik zer-nola-
koak izanen diren ez dakigun ondorioak izanen ditu.
Gure era industriala hasperen bat izan da, eta labo-
rantza-gizartea
zerbitzu-gizartearengatik
amen
batean aldatu dugu. Golde erromatarra erabili duten herritarrak orain interneten nabigatzen dute. Zenbait
urteetan desagertu egin dira gure lana eta gure
etxeak milurtekotan partekatu dituzten azienda
guziak. Lanaldiaren murriztapenak kirolaren leher-
keta ekarri du sekulako neurrian. Azken hogeita 2 8
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
hamar urte hauetan euskararen itzulera ikusi dugu tafallarren arteko hizkuntza bizia gisa, modernitatea-
ren eta iraganaren arteko armonia bikain bezala, guziok aberastu gaituena. Ongizateak bidaiari eta
kontsumitzaile egin gaitu, baina milurtekotan gure
bizilagun erlazioak gidatu zituen zentzu komunala
galarazten ari zaigu. Ideien askatasunetik fedegabe-
tasun zinikora makurtu gara eta kontsumo irrika indibidualista eta likitsa Patroi Santu zaharren idulkian
kokatu da. Gero eta elkarren antza handiagoa dugu,
baina elkartasunik gabe. Tradizioak eta modernitatea
nahasturik, balio eta produkzio sistema guziak hankaz gora direla, zernahi gerta liteke hirugarren milurte-
koaren atari honetan. Aldakuntza hauek guziak islatu
behar ziren, gure bilobek jakin dezaten han ginela, eta ikustearen zoramena izan genuela, nahiz eta era
inskonszientean. Saiatu naiz, hori bai, nire iritziak A U R K E Z P E N A
•
2 9
A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
gordetzen, hagitz gaurkoak diren gai eta pertsonei
buruz; horien zirrikituak biziki ongi ezagutzen ditut, alta, tartean zenbait
urte ipini behar dira.
Horregatik,
azken
hiru
hamarkaden kontaketa Nafa-
rroako eguneroko prentsaren
bilduma huts bat da ia.
Bi edizioak
Liburuak berdin-berdinak diren bi argitalpen
ditu, bat euskaraz eta
bertzea gaztelaniaz. Ahalegin handia da tamaina honetako eta publiko hain mugatuko obra honentzat. Baina,
ezin zitekeen bestela izan: ikaslego tafallarraren heren bat hizkuntza horretan eskolaturik dago eta 1999-2000
ikasturtean, haur hezkuntzan ikasleen %94,25ak hiz-
kuntza hori irakasten duten ereduak hautatu ditu. Nafarren
hizkuntzaren
aldeko
mugimenduak
goraka
jarraitzen du, gure Historiako hezkuntza ahalegin ikusgarrienetako batean. Eskola tresna izateko gogoa duen
edozein obra tafallar bi hizkuntzatan plazaratu behar da.
Argi gera bedi egilearen eta argitaratzailearen barru
barruko gogoa; Erasok, 1682ko lehen historia tafallarra-
ren egileak liburu hau ikusiko balu “Tubalen hizkunt-
3 0
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
zan�, erranen luke arrazoia eman diogula. Halaber, errenkada baliatzen dut jasota gera
dadin denborak eta zorteak obra honi
emango dioten edozein eratako onura,
oso-osoki gure merinaldean euskara sustatzeko izanen dela.
Gure lau aitona-
Eskerrak
amonei eskertzen diet beren oroimena eta beren
hazia. Gure seme-alabei, familiartekoei eta adiskideei ebatsi diedan denbora ordezka ezina. Nire
neska-lagunari, frogatu duelako. Kolektiboki, berriz,
oroitzapen bat nire ehunka herritarrei, gizon zein
emakumeei, zeinek oroitzapenak eta argazkiak ekarri
dizkidaten. Altaffaylla Kultur Taldeari, bere laguntza-
gatik eta Txalaparta argitaletxeari emandako errazta-
sunengatik. La Voz de la Merindad-i, berriz, emandako tarteengatik.
Jose Mari Jimeno Juriori, guziarengatik. Maisua da
historia eta gizatasunean, eta ezagutzeko zortea izan dugun pertsonaia handietako bat da. Bere ekarpena
Tafallako historiarentzat eta bereziki lan honentzat
bere lanen aipamen ugarietatik ateratzen da, batez
ere XV. eta XVI. mendeetan.
Jose Anjel Torres, Kepa San Martin eta Mikel Pater-
naini ordena paratu didatelako alde geologikoan: Xabier PeĂąalberri bere aholkuengatik euskal histo-
A U R K E Z P E N A
•
3 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
riaurreari buruz. Pello Joseba Monteanori Erdi Aroa eta
Aro Modernoa zuzendu dituelako. Emilio Majuelori Garaikidea zuzendu duelako.
Artxibozainak laguntza ederra eta guttitan estima-
tua dira. IruĂąean, Artxibo Orokorreko Maika Munarritz eta Mari Karmen Ilarriz adeitasuna eta eraginkortasuna izan ziren erabat. Elizbarrutiko Artxiboko arima
den Jose Luis Salesez, erran ahal den guzia gutti da. Tafallan, Karmele Barrena, Ana Labiano eta Jose
Ignazio Etxegarai liburuzainak profesional bikain
gisa aritu ziren. Roberto San Martinek, gainera, egina-
halak eta bi egin zituen bertako bibliografia osatzen.
Atxu Aiherrak, Rakel Pernautek eta Xabier Gonzale-
zek, Tafallako udaletxekoek, herritar jator gisa eta gainera udal enplegatu bikain bezala erantzun zidaten.
Gure kartzela zaharra izandako Tafallako Epaitegiko funtzionari begikoei, berriz, eskualdeko agiritegian
hertsialdiak egiten utzi izana eskertzen diet. Bertan harrapatu nituen katarro handienak. Haatik, itxaroten
dut egun batean agiritegi horrek izanen duela merezi
duen egoera.
Tomas Azparrenek eta gainerako apaizek parrokiako
artxiboak ireki zizkidaten, batzutan hagitz onestak ez
ziren orduetan. Pedro Mari Flamarikeri eskertzen diot
beraren jarrera amultsua eta Julian Kondon Urrotzi,
beraren prentsako zatiak eta beraren Ăąabardura zuze-
nak. Ander Cabrerori bere hemeroteka alternatiboaga3 2
•
A U R K E Z P E N A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
tik eta bere koadernatzaile trebeziarengatik.
Jose Luis Lizarbek, Xabier Martinezek eta Jesus
Maria Mondelak nire alderik ahulenetakoa diren kirolei
dagokiena berrikusi zuten.
Txankualo Berrio eta Mari Jose Ruiz izan ziren lanaren
lehen zuzentzaileak, lan hori gero Tere Billar Zabaletak burutu zuen. Jose Mari NuĂąezek eta Gari Berasaluzek gauza
bera egin zuten euskarazko bertsioarekin. Patxi Salaberrik
Tafallako euskarari buruzko hainbat argibide eman zizkigun. Agurtzane Arrillagak aurkibideak antolatu zituen.
Manolo Perez Gallo, izan zen lanaren argazkilari par-
tikularra; Padi Aritzuk Felix Lezearen argazki artxiboa
utzi zuen; Tere Ursuak amodioz koloreztatu zituen ant-
zinako grabatuak; Ana Armendariz argazkien bila ibili
zen... Guzioi, eskerrak auzalanarengatik.
Ez da guzia izan eraginkortasun profesionala eta
interesik gabeko laguntza. Bidezkoa litzateke esker
gaiztoko tarte bat, publikoak direla ahantzi ohi duten
agiritegi batzuetarako sarbidea eragozten saiatzen direnentzat. Beren anonimatu goibelean utziko ditugu,
animatuz etorkizuneko ikertzaileekin zentza daitezen. Azkenik, eskertzen
dut nire herrixkaren historia
idatzi ahal izateko izan dudan zori ona. Horrek bide
eman dit bizitza eta giza kondizioa ezagutzeko, nire
Jose Mari Espartza
garaitik haraindira bidaiatzeko eta inguratzen nauen
Zabalegi
Zoriontsua nintzatekeen ene herritarrei sentimendu
2000ko urtarrilaren 1a.
guziarenganako maitasuna eta adeitasuna ugaltzeko.
A U R K E Z P E N A
•
Labeetako Belenatik,
3 3
Tafallar labekada berriari: Irati, Amaiur, Garazi, Nahia, Noa, Xabier, Rozio, Alaitz, Jara, Lur, Izai, Ananda, Altair, Betti, Ekaitz, Maurizio, Iraitz, Adrian, Maialen, Ihoar, Aitor, Aimar, Naroa... guzioi.
Hizkuntza zaharrarekin gorde ditzaten oroitzapena, iraganeko altxorrak, eta herriarekiko maitasuna.
T
3 6
A
F
A
L
L
A
R
E
N
•
H
I
S
T
O
R
I
A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
XIV. menderaino
I
A
T
3 8
A
F
A
L
L
A
R
E
N
•
H
I
S
T
O
R
I
A
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Aurrehistoria - 1000 urtea
1.
-15.000 milioi urte
Orain dela 20.000 eta 15.000 milioi urte inguru sortu omen zen Unibertsoa, inork pentsa ezin ahalako leherketa baten ondorioz, Big Bang, edo Leherketa Handiaren ondorioz, hain zuzen ere. Une horretan, materia eta energia guzia dentsitate handiko eta tenperatura altuko puntu ĂąimiĂąo bakar batean kontzentraturik zegoen, leherketa gertatuz geroztik handitzen eta hozten ari dena. Irudimena zertxobait landuz gero, izarren hauts hartako partikula txiki haietako batzuk Tafallaren hastapena izan zirela erran dezakegu. 2.
-13.000 milioi urte
4.
-5.000tik 4.600 milioi urtetara
Helio eta hidrogenozko hodei erraldoi baten zatiketaren ondorioz Esne-Bidea izeneko galaxia sortu da. 10.000 argi-urteko diametroa du eta honen barruan 200.000 milioi izar inguru kokatu dira. Gure eguzkia galaxia horretako mutur batean dagoen puntu hutsal bat baino ez da. Tafallako adarjole batek Esne-Bidea galaxia zorionekoa zela erran ohi zuen, bertan sortu baitzen gure herria.
-14.000 milioi urte
Gure eguzki sistema sortu da; izotza eta harkaitzak dituen gas-hodei handia. Hodeia bere berezko grabitatearen erakarpenean gelditu zelarik eta aleak planetak sortzeko elkartu zirelarik sortu zen eguzkia. Eguzkia 150 milioi kilometrotara dago gure planetatik. Eguzkia sortu zeneko une haietan gure planeta tenperatura altuan dauden likido eta gasa bertzerik ez zen eta eguzkiaren inguruan, kosmoan zeharreko bidaian kide dituen bertze zortzi planetekin batera, biraka dabil.
Lehenengo galaxiak sortu dira; elkarri eragiten dioten grabitate erakarpenak elkarturiko izar multzo handiak. Andromeda, Magallaes Hodei Handia‌ hauxe izan zen gure lehenengo paisaia; gaur egun, oraindik orain ere, gau izartsuetan hari so egoten gara. Unibertsoa 100.000 milioi inguru osatzen dute, antza, eta neurrigabeko hutsartez bereizita daude. AURREHISTORIA- 1000 URTEA
3.
•
3 9
T
5.
A
F
A
L
L
A
R
E
-4.000 milioi urte
N
Lurrazala sortzen hasten da. Hasieran harri urtuaren gainean flotatzen zeuden plaketa solidotu txiki batzuk eratu ziren. 6.
Lur planetan bizitza sortzen da. Lehenengo bakterioak. Zientzialari anitzen iritziz, lurraren atmosferan sartu ziren asteroide- eta kometa-zatiak izan zitezkeen bizitzaren sorburu, horiekin batera biziaren hastapena izan zitezkeen molekula organiko eta bakterioak ekarri zituztelarik. -3.500 milioi urte
8.
-1.300etik –570 milioi urtetara
9.
-500 milioi urte
Lehenengo organismo zelulabakarrak eta animalia ornogabeak agertu dira: harrak, marmokak, eta bertze zenbait. Hauekin batera algak eta lorerik gabeko itsas belarrak ere sortu dira. Kanadan, Saharan, Eskandinabian… goi-lautadak eratu dira.
T
O
R
I
A
-400 milioi urte
12.
-350 milioi urte
13.
-270 milioi urte
14.
-225 milioi urte
Aldi Permikoa. Tafallaldea, eta honekin batera Euskal Herria ia osoa, itsasopean dago. Planetako eremu zabaletako klima beroa eta basamortukoa da eta, honen ondorioz, aldi Karboniferoan garatu den bizi eklosioak, bai animalienak zein landareenak, gainbehera eginen du. Hutsalak dira garai honetako animalia eta landareen aztarnak.
Gaur egun ezagutzen dugun Europako kontinentea zenbait uhartetxo eta Alemania zentraleko zati bat baino ez da. Itsasoaren aitzinatze eta urratzeak aldizkatu egiten dira. Hastapeneko krustazeoak garatu eta arrainen antzeko ornodunak ageri dira. Beroa, izigarriko beroa.
Mesozoiko edo Era Sekundarioaren hasmenta. Honen iraupena 160 milioi urte ingurukoa izanen da. Garai honetan gure lurraldea lautada sakona da, hainbat erliebez inguraturik: Asturiasko mazizoa, hegoaldera Iberiar mazizoa eta iparrekialdera gaur egungo Pirinioetarantz lerrokaturik zeuden uharte txiki batzuk. Zehatzago erranda, Tafallaldea eta gaur egungo Nafarroa, ia osorik, Era Sekundarioaren hasmentan, artean, itsasoak harturik zeuden. Eta halaxe iraunen zuen Era Tertziarioan Alpeetako tolestura gertatu zen arte. Kontinente guziak Pangea izeneko kontinente bakar batean elkarturik zeuden. Pangeak grekeraz “lur guziak” erran nahi du.
-450 milioi urte
Behe paleozoikoa. Aldi Ordobizikoa eta Silurikoa. Garai hauetako arrokak Baigorri eta Baztan haranetan azaleratzen dira. Arroka hauetako hainbatetan zenbait trilobite mota aurkitu da; hauexek dira, hainbat koral, briozoario eta brankiopodorekin batera, Euskal Herrian ezagutzen diren fosilik antzinakoenak. 4 0
S
Aldi karboniferoa. Lurra hoztu egin da. Izigarrizko basoen hondakinak ikatz bilakatzen dira. Fauna ugaldu egin da. Narrastiak agertzen dira. Gerora Nafarroa izanen den lurraldean Orogenia Hertzinikoa garatzen da; honen bitartez itsas hondoetatik gure lehenengo lurraldeak osatuko dituzten uhartetxoak urgaineratzen dira. Uhartetxo hauek gaur egungo Bortziri, Kinto eta Aiako Harrietako mazizoak dira.
Lurrazalaren lodiera areagotu egin da. Lurra hoztu egin da eta kontinenteak izanen diren lur masen nukleoak eta xaflak eratu dira. Sumendien erupzioak gertatzen dira. Atmosfera edo egurats eta ozeanoak sortzen hasten dira.
10.
I
Aldi debonikoa. Glaziazioen garaia da; ondorioz, itsasoak atzera egin du. Hainbat taldetako ornogabeak itsasoaren nagusi bilakatu dira. Halaber, intsektuak garatu eta lehenengo anfibioak, landare hostodunak, perretxikoak eta goroldioak ageri dira. Azaleko itsaso batek gure lurraldea estaltzen du bere osoan.
-3.800 milioi urte
7.
11.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
15.
A
F
A
L
L
A
R
E
-215 milioi urte
N
Mantso-mantso, Pangea hausten hasten da. Garai honetako klima, nola Euskal Herrian hala Europa osoan ere, beroa, idorra eta erdi-basamortukoa da. Prozesurik nagusiena lurrinketa da. Egoera honekin batera sumendi-erupzioak eta erupzio diapirikoak gertatzen dira. Lurraren gainazalean (Lizarra, Arteta) materialik arruntenetako bat ageri da: ofinita izenekoa (suge harriak edo harri muskerrak), gaur egun zirrikak irrista ez daitezen gure errepideetan erabiltzen dena. 16.
17.
H
I
S
T
O
R
I
A
-135 milioi urte
Kretazeoa. Kontinenteak aldendu egiten dira, gaur egun duten kokapenera hurbiltzen dira. Europa Ipar Amerikatik bereizi da eta horrekin batera Atlantiar Ozeanoa, gure itsasoa, sortu da. Aitzinago Euskal Herria izanen den horretan jalkitze handiko garaia da, buztin, tuparri eta hareharri kopuru handiak jalkiz. Aldi Jurasiko-Kretazeo honetan Bizkaiko Golkoa sortu da. Ternuako, Iberiako eta Europako plaken etengabeko aldentzearen ondorioz eta, halaber, Asturias zein Iberiako mazizoen etengabeko goratzearen ondorioz, Atlantiar Ozeanoa gero eta zabalago bilakatzen da. Honek gure Euskal Herrian izanen du bere eragina, zonalde bat sakonunekoa bilakatuz eta bertzea, berriz, garaia. Itsasoa, gutti gorabehera, gaur egungo Tafallari dagokion paraleloraino iristen da.
-195 milioi urte
Aldi Jurasikoa. Bizkaiko itsasoko arroa sakonago bilakatu da. Tafalla izanen dena gero eta sakontasun handiagoa hartzen ari da. Urgaineraturiko zonaldeak mailarik baxuenera iritsi dira. Amonite
Aldi devonikoko fosilak.
eta belemite itsas moluskuak, eta hauekin batera brakiopodoak eta ekinodermatuak, ugariak dira. Planetako zonalde kontinentaletan dinosauruak dira nagusi. Euskal Herriaren hegoalderantz, alegia gaur egungo Errioxa, Burgos eta Soria, iberiar kontinenteko itsasertza zegoen, hainbat dinosauruz eta bertze animalia batzuez populaturiko itsasertz deltaiko zabala. AURREHISTORIA- 1000 URTEA
Erribera agerian da. Gure eskualdetik hegoranzko lurraldeetan barna landare loredunak ageri dira lehenengoz eta pikondoak, ereinotzak zein bertze zenbait landare ezagun hedatu egiten dira. Itsas triku, tximeleta, erle eta inurri aunitz dago garai horretan. Ugaldu egiten dira, halaber, dinosauru haragijaleak eta belarjaleak: Megalosauridoak, Iguanodontidoak, Baryonyxak, Hipsilophodonti•
4 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
doak, Zetiosauridoak, eta abar. Alabaina, aldi honen amaierarako saurio handi anitz eta bertze zenbait espezie desagertu eginen dira. Tropikala da klima, arras bero eta euritsua. Gure ipar-ekialderantz, koralezko arrezife lerrokadura handiak Nafarroa, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko zonalde zabaletan hedatzen dira, ur garden eta epeleko sakonera txikiko itsasoaren pean. Aralar, Aizkorri Gorbea, Anboto eta bertze zenbait mendilerro koral-organismo masa ikaragarrien metaketaz sortuko dira. 18.
-90 milioi urte
4 2
S
T
O
R
I
A
21.
-35 milioi urte
22.
-25 milioi urte
Aldi Oligozenoa. Behin Orogenia Alpinoaren eraginez gure mendiak azaleraturik, itsasoak bi aldetara eginen du: batetik iparrerantz, gutti gorabehera gaur egun ezagutzen dugun euskal kostaldea sortuz, eta bertzetik hegoekialderantz, aitzinago Ebro Ibarra izanen den alderantz. Itsasoak atzera egitearekin batera, lurralde garai eta sortu berriak diren mendietatik jausten den ibaiurak Nafarroako erdialde eta Erribera inguruetan Aragoi eta Kataluniaraino iristen den aintzira sortuko du. Tafalla oraindik ere urpean dugu; ez, ordea, itsasoko urak estalita, aintzira honetakoak baizik. Garai honetan buztin eta gatz kopuru handiak jalkiko dira aintziraren hondoan eta behin aintzira idorturik, gaur egun Nafarroako erdialde eta behealdean ezagutzen ditugun igeltsu eta alabastro kopuru handiak geratuko dira. Oligozenoetan Mendi Zapalako materialik antzinakoenak buztinak, tuparriak eta hareharri gorriak dira. Aldi Oligozenoko bukaera aldekoak dira, halaber, Gerinda mendilerroko Tafallalderako isurbideko materialak.
-65 milioi urte
Aldi Kretazeoa akitu da. Bizkaiko golgoaren irekitze prozesua gelditu egin da eta Afrikako plakaren eraginez, Iberiako eta Europako plakak hurbildu egin dira; gaur egungo gure lurraldearen egitura sortuko da. Garai honek irauten duen bitartean, itsasoak berriro ere atzera eginen du eta Euskal Herriaren hegoa eta hego-mendebaldea (Nafarroako Erribera, Kantabriako mendilerroa eta TrebiĂąo) itsas mailaz goiti geratuko da. Klima beroa eta euritsua da. Azken dinosauruak desagertu egin dira, eta itsasoan, berriz, ordurarte arras ugariak ziren espezieak, bertzeak bertze Amoniteak. Hainbat ugaztun talde, berriz, ugaltzen hasten da. 20.
I
Aldi Enozenoa akitu da. Gure eskualdea itsasoak estaltzen du oraindik ere. Nafarroan eta Araban Numulite izeneko foraminifero txiki batzuk ugari ageri dira garai honetan. Numulitea, gure lurraldea estaltzen duen sakonera txikiko itsasoko planktona osatzen duen txanpon itxurako kararrizko fosila da. Bigarren orogenia handia gertatzen da; Orogenia Alpinoa, aldi Piriniarra. Tolesdura honek garrantzi handia du gure lurraldearendako: behin betiko azaleratuko dira Aralar, Urbasa, Andia, Pirinioak, gure Alaiz mendilerroa eta bertze hainbat. Garai honetan berean Alpeak eta Himalaia sortzen dira, eta hauetan jasotzen diren fosilak bai Nafarroako eta bai Arabako jalkinetan, baita hurbil dugun Alaiz mendilerroan ere, horren ezagunak ditugun fosilen antzekoak dira.
Garai honetan, gure ingurunean hiru zonalde geografiko bereizten dira: Pirinioaz haraindiko Euskal Herrian ozeano sakona da nagusi, euskal fosa; zonalde hau, aldi berean, sumendi lurraldea da. Nafarroa-Kantabria zonaldeak ere itsasoaren eragina du; honetan sedimentazio edo jalkitze terrigeno azkarreko prozesua gertatzen da, inguruko lurretatik ekarritako materialekin hain zuzen ere. Hirugarrena, berriz, euskal arroko hegoaldeko Ipar-Gaztela plataforma da; bertan kokatzen da Tafalla. Itsasoaren aitzinatzea maiz iristen da latitude honetaraino. Mareen zikloek eragin handia dute zonalde honetan. 19.
H
- 40 milioi urte
Aldi Miozenoa. Honek, gaur egun gure lurraldean ezagutzen dugun erliebea landu zigun, gutti gora•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
behera. Aldi horretatik aitzin aldaketak gertatu badira ere, garrantzi txikikoak izan dira. Gure eskualdea eta Nafarroako zatirik handiena estaltzen duen aintzira handiaren hondoan jalkitako buztin eta igeltsu metaketa ikaragarriek higadura prozesu gogorrak jasanen dituzte. Era Tertziarioan barna gaur egungo animalia askoren aitzinekoak ageri dira: katxalotea eta izurdea, bertzeak bertze. Lehorrean gamelua, zaldia, elefantea eta errinozeroa ageri dira. Animalia hauetako zenbait Nafarroako aintzira handiaren urbazter inguruetan bizi dira. Erriberako hainbat puntutan aipatu animalien hondakin fosilak aurkitu dituzte. Ugaztunak dibertsifikatuko dira. Primateek (lemureak, tximinoak‌) zenbait formatara eboluzionatzen dute. Ugaztun mota aunitz ugaltzen dira: zerbidoak, bobidoak edo jirafak. 23.
-15 milioi urte
Klima hoztu egiten da. Gure lurraz ezagutzen dugun erliebea osatzen doa. Ugaztun ungulatu edo apodunak, oreina kasu, aurrera egiten dute eta ugariak dira, bertzalde, haragijaleak. Era Tertziarioaren amaiera aldera zenbait tximinok eboluzionatu eginen dute, milioika urte geroago ezagutzen ditugun hominido bilakatuz. Tafallak, garai honetan, itsasoak atzera egin zuelarik utzitako aintzira horren pean jarraitzen du. 24.
-5 milioi urte
Iguanodonaren aldaki bat. Gure eskualdea urak estalita zegoelarik, dinosauru hau ur-bazterretan ibiltzen zen.
Era Tertziarioa akitu da. Tafalla izanen den lurral-
dea eguzkitara irten da. Gure lurraldea estaltzen zuen aintzira hustu egin da AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
4 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
gaur egungo Ebro Haranetik. Mediterraneoko arroak beiti eta mazizo Iberikoak goiti egitearen ondorioz, eta hauekin batera Nafarroako eta Kataluniako aintziraren presa gisa zegoen Kataluniako itsasertzeko katearen higadura gogorraren ondorioz, aintzira hustu egiten da, ez arras, Mediterraneo aldera irteten delarik. Tafallaldea izanen dena aintzira edo kubeta horren mendebaldean dago, eta behin ur gainera aterata gaur egun ezagutzen dugun egitura hartzen hasten da. Eremu honetan finkatzen den sare hidrografikoak lur higagarrienak hondeatu egiten ditu eta higatzen zailak diren lurrak irtenune gisa geratzen dira; honen eraginez sortu ziren igeltsu eta hareharrizko hainbat eta hainbat gailur. Iparraldean Genzelaia, Pingolotero eta Sardakoak; hegoaldean, berriz, ez dira horren gailenduak eta hareharrizkoak. Mendi Zapala da aipagarriena. Ugaztunak, dibertsitateari dagokionez, mailarik gorenera iritsi dira. Lurreko izaki aunitz eta aunitz gaur egungoen antzekoak dira. 25.
Gaur egungo Afrika Ekialdea deneko garai hartako lurraldeetan hominido mota batzuk zutik jartzen hasten dira. Taldetan bizi dira, harrapariak dira eta ez dute sua ezagutzen. Zidakos ibaia Mendi Zapalako terrazan duen ohantzetik urruntzen hasten da eta bertze terraza batzuk sortzen ditu mantsomantso gaur egun ezagutzen dugun ohantzean pausatzen den arte, Mendi Zapalatik hiru bat kilometrotara eta 30 edo 40 metro beitiago. -2 milioi urte
27.
-1,5 milioi urte
T
O
R
I
A
28.
-650.000 urte
29.
-300.000 urte
30.
-120.000 urte
Bifaze izeneko tresnak ezagutu dira Europan, harlanduzkoak eta bi aldeetatik landurikoak. Europan mastodonteak desagertu egin dira. Suaren erabilpena orokortu egin da. Izotz geruza lodi batek Alpeak, Mazizo Zentrala eta gure Pirinioak estaltzen ditu. Erdi Atxeliarra. Aldi honetan, Europan, aztarnategi garrantzitsu eta ziurrak ezagutu dira. Leizezuloetan bizi dira, alabaina aire zabalean txabolak eraikitzen dituzte, handiak eta sutegidunak. Bifazeak arinagoak dira. Aldi honetako gizakia ehiztaria da; aztarnategietan sarrio, zaldi, bisonte, zezen, elur-orein nahiz errinozero aztarnak aurkitzen dira, baita lehoi, hartz eta bertze haragijaleen aztarnak ere.
Aunitz dira ugaltzen diren ugaztunak: mamuta, bertzeak bertze. Garai honetakoa dugu Homo Habilisa; honek, ehiztari-biltzaile izanik, lanabesak sortu ditu bere jarduerarako, eta sua darabil bere beharretarako. Pleistozenoa. Gure historiaurreko era, Kuaternarioa, garai honetan hasi da. Europako Homo Erectus-ak kolpeka landuriko harkoskoak egiten ditu eta, halaber, tresnak erabiltzen ditu. 4 4
S
Junkalgo idoi endorreikoa.
-3 milioi urte
26.
I
Behe-Paleolitoaren amaiera. Irunberrin, Baiguran, Isturitzen, Lizarran eta Zuùigan egindako aurki•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
nozero iletsua eta mamuta ere garai honetako gizakien elikagai dira.
32.
-33.000 urte
33.
-15.000 urte
Goi-Paleolitoa. Kultur arloan nabarmenki egin da aitzinat. Xaflen gaineko karraskagailuak, eskopreak, pieza moztuak, zulagailuak eta txatel-perroi-aiztoak. Hezurgintzan azagaiak eta zula gailuak aurki ditzakegu. Garai honetakoak dira SantimamiĂąe, Ekain edo Isturizeko aztarnategiak. Tafallatik hurbil Erriberri, Alaitz eta Etxauriko aztarnategiak daude. Neanderthal gizakia desagerturik, Cro-Magnon gizakia da garai honetakoa. Halaber, garai honetakoa dugu Mendi Zapalako silex tailerra, industria litikoa eta mikrolitikoa lantzen zuena bereziki. Nafarroako aurkikuntza superopaleolitorik hegoaldekoenak dira. Magdaleniarra. Goi-Paleolitoaren azken fasea. Azken glaziazioko hotza. 1.300 metrotik gora elurra iraunkorra da. Aldi hau funtsezkoa izan zen guretako. Euskal kultura eta etnia garai honetakoa izatea litekeena da. Nafarroan adar eta hezurren gaineko lana hobetu egiten da, errito-adierazpen artistikoak eta erlijiozkoak dokumentatzen direlarik. Aztarnategi hoberenak Arraitz eta Urdazubikoak dira. Gure inguru hauetan leizezulo gutti zegoenez eta klima arras hotz zenez gero, forma zirkularreko eta estalki konikoko txabolatan bizi zirela pentsatzekoa da. Mendi inguruetan animaliarik ehizatuena eluroreina zen eta hegoalderago zegoen gure inguru honetan, berriz, oreina, zaldia edo bisontea, baita harrapakin txikiagoak ere: erbiak, marmotak eta kastoreak, bertzeak bertze. Erriberriko Hoya Grande-n Goi-Magdaleniarreko aztarnategia dago, jarraipenik gabekoa; garai hartako pieza litiko anitz jaso da. Gure eskualdeko giza-asentamendurik antzinakoena da. Ezaugarririk aipagarrienak zeru zabalekoa izatea eta latitudea dira. Paralelorik hurbilekoenak Alaitzeko leizezuloko materialak dira. Gure lehenengo auzotarrak dira.
kuntzetatik eta, halaber, Urbasako mendilerroan egindako esplotazioetatik ondorioztatzen denez, aldi honetakoak dira Euskal Herrian aurkituriko lehenengo aztarnak. Lekukotasun hauek, kulturalki, Atxeliar aurreratuari dagozkio. 31.
-75.000 urte
Erdi-Paleolitoa edo Musteriarra. Protagonista Homo Sapiens Neanderthalensis-a dugu, Neanderthal gizakia hain zuzen ere. Arras jende gutti bizi da aldi honetan. Garai honetakoak dira gaur gero desagertua den Koskobiloko aztarnategian, Olaztin, eta hortik hurbil dauden Urbasako aztarnategietan aurkituriko bilduma litiko musteriarrak. Leizezuloetan eta hauetatik kanpo bizi zen garai hartako gizakia. Leizezuloak ipar banalerroan dira ugariagoak. Bobidoak, zaldiak, oreinak, ahuntzak eta sarrioak ehizatzen dituzte maiz. Hein handi batean orkatza, basurdea, elur-oreina, are Merck-eko errinozeroa ere. Megazenoa, erriAURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
4 5
T
34.
A
F
A
L
L
A
R
E
-13.850 urte
N
-10.000 urte
37.
Aldi Holozenoan sartu gara, gure gaur egungo zonalde geoklimatologikoa. Izotzek atzera eginen dute. Pinua da zuhaitzik ugariena. Magadeliarrean Euskal Herriko Bizkaiko Itsasoko isurialdean kokaturik dauden leizezuloetako labar-arte aztarnategi guziak agortu eginen dira: Iparraldean Etxeberri, Erberua, Haristoi edo Isturitzekoa; Nafarroan Akerdi; Gipuzkoan Ekain eta Atxerri, eta Bizkaian SantimamiĂąe. 36.
S
T
O
R
I
A
-6.000 urte
Neolitoaren hastapena gure inguru hauetan. Zatoian zeramika hondarrak eta Marizulon animaliak etxekotu zituztenaren aztarna garbiak aurkitu dira. Leku egonkorretan finkatzen hasten dira; zeru zabalean egituraturiko herriak. Ehizak indarra galtzen du elikagaiak ekoizteaz batera. Zakurra da etxekoturiko lehenengo animalia. Oreina eta basurdea ehizatzen dira batez ere. Tafallako iparralderantz neolitoko hainbat aztarnategi dago 3040 kilometrotara gutti gorabehera: Haitza, Urbasa, Abauntz, Aita Areso, eta arestian aipatu dugun Zatoia. Baliteke garai honetakoa izatea Mendi Zapalan barna zertxobait barreiaturik jaso izan den silexa: hiru gezi-punta dira aipagarrienak; honen arabera, gaur egungo gure artadia ehizerako eremua zela pentsa dezakegu.
-8.500 urte
Epipaleolito edo Mesolitoaren hasmenta. Garai honetako aztarnategiak ugariak dira Kantabriar eta Pirinioetako zonaldean. Gure merinaldearen inguruan hainbat eta hainbat dira aztarnategiak: Aita Areso, Zatoia, Abauntz, Berroberria, Atabo eta Portugain gaur egungo Nafarroan. Anitz ugariago
38.
Ofitazko aizkora. 5.000 urte baino gehiago ditu eta, seguraski, dugun lan-tresnarik zaharrena da.
4 6
I
dira Bizkaiko Itsasoko ertzean, non gure eskualdean baino sakonago aztertu baita. Animaliarik ehizatuena oreina da oraindik ere. Bigarren lekua hartzen du sarrioak eta anitzez ere hondakin guttiago aurkitu dira bisontearen, zaldiaren, basahuntzaren eta orkatzaren kasuan.
Karbono 14 miragarriak, Arraitzeko leizezuloan aurkituriko aztarnak ikerturik data zehatz honetara eramaten gaitu. Hainbat ungulaturen hondakinak dira; bertzeak bertze, elur-oreinarenak. 35.
H
-3.000 urte
Neolitoa akitu da. Gure aitzinekoak, ordurako, nekazariak eta abeltzainak ziren, eta buztina ere lantzen zuten. Gure lehenengo azienda ardia eta ahuntza izan ziren. Ondoren bobidoak eta zerriak zaintzen hasi ziren. Alea ehotzeko esku-errota edo eiherak erabiltzen dira. Zeramikei heldulekuak paratu eta zuloak egiten dizkiete. Hildakoak trikuharri, tumulu edo leizezuloetan paratzen dira. Hezurren azterketa eginda, traumatismo eta ebaketa anitz gertatzen zirela ondorioztatu da, ehizak edo gerrak eraginda. Bertan gure hilerrietan harkozkorrak paratzen zituzten, Egipton, berriz, faraoiek piramideak eraikitzen zi•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
39.
tuzten.
A
L
L
A
R
E
N
-2.500 urte
I
S
T
O
R
I
A
neko herriak sortu zituen, gerora “Tutera” eta “Tafalla” izenak hartuko zituzten herriak hain zuzen ere. Cronica General de España-n, Florian Ocampo-k dioenez, Tubalek eraiki zuen Tafalla herria, “la qual dixeron primero Tuballa, con otra que nombran agora Tudela, que primero fue Tuballa”. Antza denez, Tubal Babel-dorrean solasten ziren 72 hizkuntzetako batez mintzo zen; euskaraz, hain zuzen ere, eta hizkuntza bertakoei irakatsi zien. Denborak aitzinat egin ahala bazter utziak izan dira kondaira eta fantasia horiek.
Eneolitoa. Garai honetakoak dira Eneritzeko Pasabideko eta Artaxoako Farangorteako trikuharri ikaragarriak; hauek ganbara eta atondoa zuten. Nafarroako iparraldean dauden monumentu megalitiko gehienetatik guziz desberdinak dira. Buztin-langile, nekazari eta abeltzain hobeak gara garai honetan. Aldi honek aitzinat egin ahala, kontsumitzen diren animalia gehienak etxekotuak dira, ehizatzen diren oreinak, ahuntzak, uroak eta basurdeekin alderaturik. Lau espezie hauetatik basurdea baino ez da aske bizi Tafallaldean. Ahuntza etxekotua izan zen; uro handia desagertu eta eskualdeko azken oreinak duela bortzehun urte inguru akabatu genituen. Ustez Eneolitokoak dira Uxueko mendilerroaren mendebal-hegalean aurkituriko hainbat aztarnategi. 40.
H
41.
-2.121 urte
42.
-1.800 urte
43.
-1.200 urte
Data honetan, eta aitzineko kondairari jarraiki, hainbat autoreren iritziz, sortu zen Tafalla. Bertan eman omen zitzaion lurra Noeren alaba eta Tubalen ama zen Noelari.
-2.163 urte
Brontze-Aroaren hastapena. Klima oraingoaren antza hartzen hasi da, zeru zabaleko habitata ugaritzen da eta laborantza zein abeltzaintza garatu da. Aztarnategi anitzek ematen digute eskualdeko populazioaren berri: Leotz, Sabaiza, Gardalain, Artaxoa, Kaparroso, eta bertze hainbatek. Harrizko lanabesak erabiltzen badira ere, metalezkoak ere hasiak dira erabiltzen; morko edo suilak egiten dituzte garai honetan. Orain arte baino apaingarri gehiago aurkitzen dira ehorzketa lekuetan.
Erdi Aroko eta Errenazimentuko historialari anitzek uste izan zutenaren arabera, Uholde Unibertsala gertatu eta handik 142 urtetara, gutti gorabehera, Jafeten bosgarren semea, Noeren biloba, lurralde hauetara iritsi zen eta Tubalia izeEnerizeko Pasabideko dolmena, Artaxoan.
Brontze-Aroaren amaiera. Kontinenteko jendearekiko harremana handiagoa da. Hainbat gizabanako kobre-ustiapen batean ageri dira Urbiolan. 1990ean gasbidearen lanak egiten ari zirela, Ebro Ibarreko errausketa-nekropolirik antzinakoena aurkitu zuten Larragan; eskuz egindako zeramika, bitxiak, esku-errotak edo aiherak, silexezko lanabesak, eta abar. Aldi berean, eta lanen ondorioz, Tafallaldean brontze garaiko ofitazko aizkora, karraskagailua, berana, hartxabala eta zeramika aurkitu ziren. Brontze-Aroaren bukaera eta Burdin Aroaren hasieraren tartean, Erriberri eta Tafalla artean dauden Falkonera eta Telleria bizilekuak AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
4 7
T
44.
A
F
finkatuko dira.
A
L
L
A
R
E
N
-900 urte
-600 urte
-500 urte
47.
-400 urte
T
O
R
I
A
48.
-218 urte
49.
-207 urte
50.
-200 urte
51.
-195 urte
Metautoko bataila. Asdrubal hil eta armada kartagoarraren zatirik handienarenak egin du. Kartagoren gainbeherarekin, euskaldunak, erromatar eta kartagoarrik gabe, aske dira denbora batez. Annio Viterbok, XV. mendeko domingotar italiarrak, nonbait Armenian aurkituriko testu bilduma bat eman zuen argitara. Idazki hauetako bat, berak ziurtatzen zuenaren arabera, Berosok idatzia zen, Kristo aitzineko bigarren mendeko historialari eta Bel-eko apaizak, hainbat libururen idazle zenak hain zuzen ere. Tafalla Tubalaren izen aldatua zela ziurtatzen zuen testua (oroitu Tubal Noeren patriarka biloba dela, herriaren fundatzailea), Berosori egotzi zion Annio Viterbok. Ondoren izanen ziren zenbait historialarik Berosoren testuaren egiazkotasuna errefusatu egin zuten.
Burdin Aroko lehenengo aldia bukatzen ari da. Garai honetan nolabaiteko garrantziko populazioegitura bat dago: horren lekuko ditugu Beireko Turbil eta El Pardo; San Martingo Santa Cruz Pentoka; Erriberriko Falkonera eta Telleria; Tafallako Gaztelua, eta Artaxoako Dorrea aztarnategiak, kasu. Guziak ere ezaugarri berekoak dira: inguruko lurraldea kontrolatzen duten muinoak, ibaiari loturik eta laborantzan dihardutenak. Espartak Greziaren gaineko nagusitasuna du, zeinak ordurako goieneko unea lortua baitzuen: Periklesen mendea izan da; bere lana idatzi dute Herodotok, Eskilok, Hiokratesek, Sofoklesek eta Euripedesek; Partenon-a eta Greziako tenpluak 4 8
S
Anibalek, armada sendo baten buru, Pirinioak zeharkatu ditu Erromaren bila. Gerra punikoei buruzko olerkian Silio Italiko olerkari epikoak dioenez, euskaldunek Kartagoko tropekin bat egin zuten eta Italian borrokatu ziren, batailan buruagerian eta armadurarik gabe borrokatzeagatik berenganatu zutelarik ospea.
Nafarroako hegoaldean eta Ebro Ibarrean iberiarren ekarpena gertatu da eta honek aldaketak sortaraziko ditu bai teknikan zein ekonomian: tornu bidezko zeramika, burdinaren metalurgia eta, batez ere, zereal laborantzan ematen den aitzinapena; honek ekoizpen soberakina izatea ahalbidetuko du, eta soberakin hori komertzializatu egiten da. Aziendarendako bazkalekuak eta laborantzarako lur beharrizanen areagotzeak basoaren suntsiketa dakar. Garai honetako ehorzketa errituala errausketa da. 46.
I
eraiki dira; Sokratesek oraindik ere irakatsi egiten du‌ Bien bitartean, euskaldunen asabek metalezko tresna berriak aitzinako harrizkoekin konbinatzen dituzte, eta herriak komunikabideak eta zabalguneak kontrolatzeko aukera ematen dieten leku garaietan eraikitzen dituzte. Santa Luzia izena hartuko duen muinoak herri haietako bat bertan bizitzen hasteko ezaugarri guziak ditu, berau ziurtatuko duten indusketak egitekoak badaude ere.
Lehenengo Burdin Aroan gaude bete-betean. Espazioa betetzeari –herri gotortuak– eta teknologiari dagokienez, aitzinapen nabarmenak gertatzen dira. Lurrezko nahiz harrizko hormez eraikitako etxe laukizuzen eta zirkularrak egiten dira, sukaldedunak eta zurezko habe zein zutabedunak. Europaren erdialdekoengandik datorkigu hildakoak beren gauza pertsonalekin eta armekin errausteko ohitura; errautsak morko edo suil baten barruan sartzen dira. Euskara, garai hartan, finkatua zen gure lurraldean. 45.
H
Terentziok, pretore erromatarrak, Aragoiko Bortzirietako suessetarren hiriburua zen Korbio konkistatu du; eskualde honek, ekialdera, •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
-150 urte
56.
Tafallan aurkitu omen zituzten eta non diren ez dakigun 16 Bascunes txanponen hagitz antzekoak dira.
Tito Liviok, Sertorioren kanpaina deskribatzerakoan, Ager Vasconum gisa Euskal Herriaren eremuko hegoaldeko lurraldeak aipatzen ditu, lur-landuak, non zerealetan oinarrituriko ekonomia garatzen baita. Iparraldea edo Saltus Vasconum eremu malkartsu eta oihantsuena da. Eremu hau, gure eskualdean, Tafallaldeko mendi-oinean hasten da. Caro Barojaren iritziz, gure eskualdea ez zen ez Ager-en, erromanizazio prozesu luze baten menpe egona, ezta Saltus-en ezaugarriekin ere bat etorri; azken honek erromanizazio ahulagoa pairatu zuen, eta hasiera batean Erromaren aurkako eta ondoren frankotar eta arabiarren aurkako erresistentzia gune bilakatu baitzen. Tito Liviok erromatarrek AURREHISTORIA- 1000 URTEA
O
R
I
A
Negua. Salustiok kontaturik, Ponpeiok Zeltiberia erasotu ondoren “baskoien lurraldera egin zuen atzera”, berauek aliatu baitzituen. Iritzi guzien arabera, orduantxe kokatu zen Iruñerrian eta herri primitibo zena hiri erromatar bilakatu zuen. Honi, Estrabonek Pompaelo deitu zion, “Ponpeioren hiria”. Urtaroaren unerik gordinena igarota, erromatarrek hegorantz jo zuten atzera ziurrenik ere Tafallaldetik, Ebro zeharkatu eta aurkaria zuten Sertorioren bila joateko.
-81 urte
-76 urte
T
-75 urte
Sertoriok Erromaren aurka pizturiko gerrak ondorioak ditu gure lurraldean. Ebro inguruko euskaldunek Sertorio eta Ponpeioren arteko borroken zama pairatuko dute. Mendialdea ez zaie Santa estrategei interesatzen. Bortz urte geroLuziaren ago Kaskante armen bitartez hartuko ekialdean aurkituriko Sekobirikes-en txanpona. dute. 54.
S
55.
Data honetatik aitzin eta heldu den mendeko erdialdera arte, bai denarioetan bai asetan zein iberiar alfabetoan agertzen den Bascunes edo Barscunes hitzak dituzten txanponak jaulkiak izan zirela pentsatzen da. Txanponen aurki batean gizonezko baten aurpegia ageri da, zenbaitetan izurde edo golde bat dutela; bertze aldean, berriz, zaldizkoa ageri da, ezpata laburra daramala. Itxura guzien arabera, txanponek euskaldunen antzinako izena daramate. 53.
I
baskoiekin izandako lehenengo topo egiteari buruzko kontaketaz idatziaren arabera, Setorio Ebron gora joan zen, Calagurris-era, Kalagorrira, iritsi eta Vasconum agrum-a zeharkatu zuen.
euskaldunen lurraldea zuen muga. Hainbat iritziren arabera, litekeena da urte hauetan izatea euskaldunen eta erromatarren arteko lehenengo harremanak. 52.
H
57.
-72 urte
Baskonia osoan barna Calagurris-en izandako erresistentzia izugarriaren eta hiria suntsitu izanaren berri hedatu da. Hil arte Sertoriorenganako leial, kalagorritarrek beren emazte eta haurren haragia jan omen zuten Afranioren aitzinean errenditu aitzin; honek nekez suntsitu omen zuen hiria eta bizirik geratu zirenei lepoa moztu omen zien. -65 urte
Estrabon, geografo grekoa, sortu da. Honen Geographika lanak euskaldunen herrialdeari buruzko lehenengo deskribapenetako bat jasotzen du. “Barnealdea –hau da Piriniotik hegoaldera eta Iberiaren iparraldetik Astureetaraino–- bi mendilerrok inguratzen dute (…). Pirinio eta Idubedaren artean Ebro ibaia doa, bi mendilerroekiko paralelo eta aipatu bi hauetatik jausten diren urak bilduz”. 58.
-50 urte
Mendetan barna Santa Luzia gaina bere esku izan •
4 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
62.
-29 urte
-27 urte
61.
15. urtea
S
T
O
R
I
A
50. urtea
Garai honetakoa dela uste da Tafallan, LoberaOtsondoan, Artaxoarako antzinako bidearen ondoan, 1995ean aurkituriko hilarri erromatarra. Aipatu hilarri honetan hildakoaren bi semeen izen osoak ageri dira, Martialis eta Avitus, biak ere izen latindarrak. Hauetaz gain, Thurscando izen bitxi bat ageri da, zeinari jopu (servus) deitzen baitiote. Izen hau, seguruenik ere, indigena izanen da, euskal-akitaniarra, eta beraz ez da indoeuroparra izaten ahal. Izen hau ez dago ez izen latindarretan ezta hispaniarretan ere jasota. Arkeologiaren ikuspuntutik duen garrantziaz gain, hilarriak Tafallako ontzat emandako lehenengo hiru semeen izenak
Oktabio aldarrikatu dute Erromako enperadore. Legio erromatarrak ez dira gure lurraldean erabat finkatu. Dion Kasio erretoriko grekoak idatzi zuenez, garai hartan “trebiroarrek borrokan ziharduten oraindik ere zelta, kantabriar, euskaldun eta asturiarren aurka, eta hauek Estatilio Taurok hartu zituen menpean�. Garai honetatik aitzin, Terra Sigillata izenez ezaguna den mahai zeramika erromatarra, kolore gorri berezikoa, hedatuko da mundu osoan barna. Izena sigillum edo zigilumoldez egindako dekoraziotik dator. Buskilmendiko hegomendebaldeko hegalean zeramika honen arrasto ugari agertu dira, arras zatikaturik. Berriki, Hasikin edo Primizia karrikan egindako lanetan ere agertu dira. 60.
I
harresi erromatarra, hogei dorreduna, gaur egun oraindik ere aski ongi irauten duena; halaxe erakusten dute eraikuntza motak eta erabilitako silarriek, antza handiagoa baitute garai honetakoekin inperio berantagokoekin baino.
zuen jatorrizko gaztelua erromatarrek, gutti gorabehera urte honetan, eraiki zutela idatzi zuten antzinako hainbat idazlek. Geroztiko historialariek ez dute ontzat eman iritzi hau. Egiaztatzerik ez dagoen bitartean, honetan utziko dugu datua kondairaren atseginerako. 59.
H
Puiuko hilarria (lehen mendekoa), agertu zen leku berean.
Oktabiok Augusto titulua hartu du. Urte hau Inperio erromatar Garaia eratu zeneko urtetzat jotzen da. Augustok euskaldunak komentu juridiko zesaraugustarrean sartuko ditu, Tarrakonense probintziaren barnean, eta bere guardia pertsonalerako, Kalagorriko euskaldunak hartuko ditu. Tiberioren gobernua. Ustez ordukoa da Kara, gaur egungo Santakara, hiri euskaldunean aurkituriko miliariorik antzinakoena. Miliarioa erromatar bideetan mila urrats adierazten zuen harria da. Aipatu herri horretan sei miliario aurkitu dira. Honen garrantzia Cesaraugusta eta Pompaelo elkartzen zituen bidea antza bertatik igarotzen zela ziurtatzean datza; beraz, gaur egungo Tafallatik pasako zen ezinbertzean. Mende honetan eraiki omen zen Erriberriko 5 0
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
erakusten dizkigu. XVI-XVII. mendeetako eskuizkribu batean bertze hilarri bateko inskripzioa aipatzen da eta egilearen arabera, “Tafallako antzinako gotorlekuan aurkitua izan zen harri hau…”, gaur gero desagertua den harria. Hilarri honek seguruenik ere gertatu zen hiru hildakoen ehorzketa dakarkigu gogora; aitaginarreba, senarra eta Flacilla izeneko alabarena, Tafallako lehenengo emakumezkoa. Datu hauek guziek eta egon litezkeen galtzadek eta bertze aurkikuntza batzuek gune erromatar garrantzitsu bat egon zitekeela pentsarazten dio arkeologo bati baino gehiagori. Gune honek Ptolomeok aipatzen duen Curnonion izena izanen luke. Nolanahi ere, bertze zenbait autoreen iritziz, gune hau mendebalderantzago zegoen. 63.
H
I
S
T
O
R
I
A
orain Iberiar deitzen diren horiek hain zuzen ere”. Tubal pertsonaia biblikoa da, Dilubio Unibertsaletik bizirik iraun zuen Noeren biloba zen Jafet-en semea hain zuzen ere. San Jeronimok ziurtzat jo zuen Iberiara etorria zela; San Jeronimok egindakoa San Isidrok kopiatu zuen eta halaxe egin zioten ondorengoek ere elkarri. Datu hauetan oinarriturik euskal-iberiar edo euskal-kantabriar teoria osatzen hasi zen; honen arabera, Tubalen ondorengoak Iberiako antzinako biztanleak izan ziren, hizkuntz propio bitxia zutelarik, erromatarren aitzinakoa, euskara hain zuzen ere. Mitoak aitzinat egin zuen: Tubalek Foruak eta lege zaharrak eman zizkigula erran zuen Garibaik XVI. mendean; Poza batxilerrak, berriz, euskaldunek askatasuna, hizkuntza eta ohiturak Tubal Patriarkaren garaietatik gordetzen dituztela. Euskal-nafar bereizgarritasuna Aro Moderno osoan barna gorde beharrak Tubal eta euskal-iberiar teoria armazoi ideologiko bihurtu zituen. Urruneko jato-
66. urtea
Flavio Josefo historialari judutarrak honako hau idatzi du: “Tubalek tubeloarrak fundatu zituen,
Thurscando –ezagutzen den aurreneko tafallarra– aipatzen duen hilarria.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
5 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
68. urtea
Galba enperadoreak euskaldun kohortea eraman du Germanian borrokatzera. Vasconum lectae a Galba Cohortes. Gaur egungo Londresen, Panonian eta Mauritanian ere hainbat dira goraipamen militarrak jasotzen dituzten inskripzioak. Zenbait egileren iritziz, gure aro honetako lehenengo mendekoak dira Erriberriko harresi bisigodoen azpian oraindik ere ikus daitezkeen harresi erromatarrak. Hamalu dorreren hondakinak dira, nahiz eta ziurrenik ere hogei izanen ziren. Harresiak 600 metroko perimetroa eta 150 metroko diametroa ditu. Tafallako ataritik ehun metro ingurura erromatarren garaiko nekropolisa aurkitua izan da. Gure aro honetako lehenengo mendean Puiuko Maizarri dermioan agerturiko hilarria egiten da, arestian aipatu dugun Tafallakoaren antzekoa. Hilarrian, Ager Vasconum-eko hilarrietan arras arruntak diren hexapetala nabarmentzen da. Familia aski erromanizatu batena da eta latinerako Cornutus, Cornutinus, Carus eta Avita izenak ageri dira. 65.
S
T
O
R
I
A
Baskoien lurraldearen gutti gorabeherako zabalera eta bere herri nagusiak.
66.
nik zuela bidegurutze izaera. 150-200. urtea
Hipolitok, idazle, presbitero eta antipapa denak, idatzitako Kronikan erromatarrek deitzen duten Tarraconense-ko biztanleak deskribatu ditu; hau da, ia iberiar penintsula osoa hartzen duenekoak. “Bortz dira: lusitaniarrak, betikoak, austrigoiak, baskoiak eta galaiko edo asturiarrak”. Bertzalde, Ptolomeok, geografo garaikideak, hamasei “hiri” baskoiren zerrendatze zehatza egin du; gehienen kokapena ezezaguna da. Tafallaldea aipatu lurraldearen erdigune geografikoan dago: Alauona (Alagon), Andelos (Andion-Mendigorria), Graccurris (Alfaro), Iacca ( Jaka), Iturissa (Aurizberri), Oiasso (Irun), Pompaelo (Iruñea), Setia (Egea de los Caballeros), Muskaria, eta abar. Hainbaten iritziz, Egea eta Andelosen artean zeuden bi herriak,
100. urtea
Mendigorria inguruetako Andeluseko biztanleriaren goieneko aldia hasi da. Ptolomeok baskoien hiririk garrantzitsuena zela erran zuen. Ravenaren anonimoan aipatzen denaren arabera, Andelus Caesaraugusta (Zaragoza) eta Pompaelo (Iruñea) lotzen zituen gunea zen. Nolanahi ere, bigarren mailako bidea izanen zen, aski ziurtzat jotzen baita 5 2
I
Santakaratik aitzin Erriberri eta Tafalla zeharkatu, Alaitz mendilerroan barrena egin eta Elortz bailaran sartuz hiribururantz jotzen zuen galtzada erromatar nagusi bat zegoela. Andelosen bigarren mailako bertze bide bat elkartzen zen, Ager Vasconum-a ekialdetik mendebaldera zeharkatuko zuen bidea hain zuzen ere. Jaka eta Errioxa lotzen zituen galtzada horrek ustez San Martin Unxetik barrena Tafalla zeharkatu eta bide zaharretik Artaxoara jotzen zuen, Lobera-Osondoan akitzeko, non eta 1995ean erromatarren garaiko hainbat aurkikuntza egin baitziren. Tafallaldea, gure iritziz, bide nagusi batek eta maila txikiagoko batek zeharkatzen zuten; honen arabera, argi ikusten da gaur egun bezala, Tafallak, aspaldida-
rriak eta purutasun hereditarioak aldarrikatu behar horrek bultzatu zuen, gerora, Tubal gure hiriko armarriko buru izatera. 64.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Curnonion eta Nementurissa hain zuzen ere, Tafalla eta Artaxoako basoan zegoen herrixka erromatar bat izan zitezkeen. 67.
253. urtea
348. urtea
69.
406-Urtarrila-1
S
T
O
R
I
A
408. urtea
71.
409-Iraila-28
72.
449-Otsaila
Hidazio apezpikuak aipaturikoaren arabera, tribu barbaroak, sueboak, bandaloak eta alanoak data honetan hasi dira Pirinioak zeharkatzen. Haranetatik beiti Iruñeko arroraino iritsi eta Tafallaldean barreiatu dira Ebro arrorantz. Gure eskualdeko biztanleek zer pairatu behar izan zuten Hidaziok berak azaldu zuen gertakarietatik 60 urtetara: “Barbaroek su eta gar dihardute; izurriaren kalteak, bertzalde, ez ziren guttiagorako izan. Barbaroek egindako ebasketez eta izurriaren hondamenaz gain, eta neurrigabeko soldadutzaren harrapakin gose asegaitzarekin batera ordainarazpen tiranikoak pairatu behar izan zituzten. Honek guziak jota utzi zituen herriak”. “Kendu digute azienda, kendu fruituak eta bihia, indarrez kendu dizkigute lur jota dauden landetxeak –Akitaniako San Prosperok kontatua–. Bandaloek eta Godoek sarraskia egin ziguten”. Erromatarren agintea desagertu egin da gure lurraldean. Euskaldunak ez dira tribu haiekin ongikonpontzen eta, ondorioz, erresistentzia luzerako prestatzen dira, erromatarrekin izandakoa baino luzeagorako. Indarrez sartu izate hau abiapuntu harturik, eta toponimian oinarriturik, teoria berri bat sortu da; honen arabera, herria kolonia militar antzin-berantiar hipotetiko batekin lotzen du. Akitaniako hainbat lekutan gertatu bezalaxe, hemen ere “taifal” talde bat kokatuko da, nonbait; hegoaldeko Errusiako estepetako zaldizkoen kidekoak. Erromatar inperioaren zerbitzura zegoen nekazal gerlarien asentamendua edo Mendebal Pirinioan barrena gure herrira etorritako herri andana horren atzean geldituriko talderen bat izanen zen, nonbait. Eta hemendik, Tafallaren beraren eratorpena.
Baskoniako Calagurris hirian izen handiko olerkari kristaua izanen den Aurelio Prudencio Clemente sortu da. Ebro ibaiaz Baskonia zatitzen zuela idatzi zuen: “Nos vasco Hiberus dividit”. Kalagorriko martiriak aipatzen dituelarik, euskaldunen paganismoa iraganeko kontua zela idatzi zuen. Hainbat urte geroago, Rufo Festo Avieno geografo erromatarrak iturri arras antzinekoen gaineko Ora Maritima lana idatzi zuen bertsotan. Gure lurraldeaz eta bertako biztanleei buruzko datu arras interesgarriak ematen dizkigu. Ebro ibaiak euskaldunen lurraldea zeharkatzen zuen eta hauek arras “artega” ziren: “Quod inquietos Vasconas praelabitur”. Barbaroek Rihn ibaia zeharkatu dute. Alanoen, bandaloen, asdingoen, sueboen eta Iparreko bertze tribu kementsuen inbasioa hasi da. Urte honetan bertan Pirinioetara iritsiko dira, baina euskaldunek bidea hertsiko diete. Hiru urtez ezin izanen dituzte Pirinioak zeharkatu. Berria nonahi zabaldu da: erromatarren inperioa suntsitua izan da.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
Honorio enperadoreak Iparretik datozen eta Pirinioak zeharka ditzaketen inbaditzaileei aurre eginez Iruñea defenda dezatela eskatu die bertako milizia-buruei.
Baleriano, Zesar izendatu dute, eta bere agintepean kristauak jazarriko ditu. Irudimen handiko historialariren batek idatzi zuenez, erromatarren Deobricula zen Deobrigan, “Nafarroako Tafallatzat jotzen zen” antzinako hirian, Sebero eta Memnon martiri santuak daude. Halaber, bertan dautza Saturnino eta Luporen hilgorpuak ere, “zeinek bertan pairatu behar izan baitzuten” Baleriano Enperadorearen garaietan. XVIII. mendearen bukaeran Dona Marina baselizan lau martirien hilgorpuak gurtzen zituzten, baina “sinesgarritasuna emanen dion ezein frogarik gabe”, antza. Bertze historialarien iritziz, Saturnino eta Luporen erlikiak Done Martin baselizan daude. 68.
70.
H
•
5 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Suebotarren errege den Rekiariok, Hidazio garaikideak zioenaren arabera, Euskal Herria arpilatu du Erromaren ahuleziaz profitatuz. Iparrera atzera egin zutelarik, uztailean, Ebro bailara eta zeharkaturiko lurralde guziak erraustu zituzten. 73.
457. Urria
477. urtea
541. urtea
O
R
I
A
574. urtea
78.
581. urtea
79.
586. urtea
80.
592. urtea
81.
610. urtea
Rekaredok euskaldunen aurkako gerrari ekin dio. Moret-en hitzetan, godoen borroka ahalmena hagitz handia izanik ere, ezin izan zuten “mugaz horren estu zen euskaldunen lurraldea menpean hartu”.
568. urtea
Gundamarok bi urtez okupatu du godoen erresuma. San Isidororen arabera, “euskaldunak espedizio bat igorriz zigortu zituen”. Ez du arpilatzea norainokoa izan zen aipatzen, hala ere, jakin badakigu Iruñeraino ez zirela iritsi. Ohikoa bihurtu zen errege godoen kronika guzietan Domuit vascones (baskoiak menperatuak izan dira) esamoldea, eta esamolde hauxe hartzen da
Leovijildok godoen tronua hartu du. Erresumaren hedatze politikari ekin dio, Kantabria, Asturias eta Baskonia konkistatuz. Isidoro kronikariak aipatu zuenez, “gauza aunitz erdietsi zituen garaipenei esker”, gure asaben bizkar, alegia. 5 4
T
Leovijildo hil da, harekin etengabeko borrokak izan dituzten baskoien atsedenerako. Haren semea den Rekaredo izanen da oinordekoa; honek, hegoaldetik, euskaldun menperaezinen aurkako borrokei ekinen die. San Isidorok aipaturikoaren arabera, Rekaredok hegoalderako lurrak okupatzen zituzten bertakoen aurkako hainbat espedizio igorri zuen. Bertakoek, iparraldean, Pirinioetatik behera egiten zuten eta Akitaniako lautadak hartzen zituzten.
Frankoek erreinu bisigodoari esker beren lurraldeak oraindik gehiago zabaldu dituzte. Urte honetan Txildeberto eta Klitario errege frankoek Pirinioak zeharkatu, seguruenik Orreagan barna, eta Iruñean sartu dira. Hordek hegorantz jo dute eta zeharkaturiko lurrak berenganatu dituzte. Godoen esku zegoen Zaragoza inguratu eta 49 egunez inguru guziak erraustu dituzte. Ondoren armadak Galietara joko du atzera bide beretik eta honatakoan egindako txikizioak errepikatuko ditu. Historiako urte hauetan Tafallako mendi-oina armaden ezinbertzeko igarobide izanen zela argi ikusten da. 76.
S
Leovijildok Baskonia inbaditu du, baina kanpoaldeko leku estrategiko batzuk baino ez. Iparrean, euskaldunek Txilperikok bidali duen armada osoa suntsitu dute. Gertakari hauek garrantzi handikoak izanagatik ere, historialariek ez diete ia aipamenik ere egiten; honen aitzinean Moret-ek “Frantzia eta Espainian hain zorigaiztoko den baskoien nazioa izan zen” idatzi zuen.
Eurikok, anaia zuen Teodoriko II.a akabatu ondoren tronua hartu berria duenak, Gauteriko kondearen agintepean igorri zuen armadak Pirinioa zeharkatu, Iruñea menpean hartu eta Tafallan barna Cesaraugustarantz –Zaragoza– jo du. 75.
I
San Brauliok zioenaren arabera, bisigodoak berriro ere saiatu ziren Kantabria eta Baskonia indarrez hartzen. Kantabria eta Amaia hiriak suntsitu zituzten, baina arrotzak gure lurraldeetatik urrun geratu ziren.
Teodoriko II.ak, bisigodoen erregeak, Pirinioak zeharkatu eta mendi-oinerantz jaitsi da hegoaldetik etsairik handienak dituen sueboen bila. Urrian Rekiario menpean hartu eta lepoa mozteko agindua eman du. Ebro inguruko euskaldunek, behin sueboak ahuldurik, lasaitasun pixka bat hartuko dute. 74.
77.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Ama Zuriaren ermita, Uxuen.
83.
ezein errege godok euskaldunak menperatu ez izanaren frogatzat. Kondaira baten arabera, Gundemarok, kanpaina hartan, San Lukasek Antiokian landuriko Andramari Zuriaren irudia ekarri zuen. Euskaldunen matxinada menperaturik, Martzillan santutegi bat eraiki zuen eta bertan utzi omen zuen irudia. Musulmanen inbasioa gertatu zelarik, irudia Uxuera eraman zuten eta bertan egin zituen laurehun urte, Andramari Zuriaren Ama Birjina gisa gurtua. Uxueko Ama Birjinari elezaharrak jatorri poetikoagoa ematen dio. Bertze hainbat birjinaren kasuan bezalaxe, artzain batek, uso batek gidaturik, leizezulo batean aurkitua omen da, eta horixe omen da herriari izen hori eman izanaren arrazoia. 82.
612. urtea
Sisebuto da Gundemaroren ordezkoa, euskaldun eta kantabriarren bertze etsai ankerra. Urte honetan Kantabria, Araba eta Bizkaia aldetik erasotua izanen da behin eta berriro; lurralde hauetan grinatuko da eta horren ondorioz, gure inguru hau lasaiago bizi izan zen. AURREHISTORIA- 1000 URTEA
621. urtea
Sisebuto hil da. Rekaredo II.a izanen da, hilabete batzuez, haren ordezko, eta azken hau, berriz, Suintilak ordezkatuko du. Euskaldunek, erregealdi berriaz profitatuz, hegoalderanzko eraso handienetako bati ekinen diote. San Isidorok Historia de Regibus Gothorum-en dioenaren arabera, erasoak ez zuen arrakastarik erdietsi eta Suintilak garaitu egin zituen; honek, Ebro ibaia zeharkatzera behartu zituen eta Erriberritik gora egin behar izan omen zuten atzera. Ondoren, errege godoak, zigor gisa, Oligito hiri-gotortua –godotarren hiria– eraikitzera behartu zituen euskaldunak, Arabako lautadan Victoriacum-ek –gaur egungo Gasteizek– bezalaxe, euskaldunei eusteko. Baieztapen hau duda-mudakoa da, Erriberriko harresia, hogei dorreduna, erromatarren garaikoa delako eta inperio goiztiar garaikotzat joa dago, milurtekoaren hasierakoa. Hala ere, San Isidorori esker, Erriberri euskaldunak geldiarazteko hegoalderanzko gotorleku gisa sartu zen historian, Erriberako laborantza aberatsen zaintzaile eta godoen erasoetarako abiapuntu; hauek, gaur egungo Tafallatik frontea hautsiz, berehala iristen •
5 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
630. urtea
Dagobertok Pirinioz haraindiko Euskal Herria okupatu, mendateak zeharkatu eta Suintilari aurre egiteko, gure haranak zeharkatu ditu Zaragozaraino iristeko. Kronistek Iparraldera opariz josita itzuli zela diote, ez dute, hala ere, zeharkatu zituen gure lurraldeak nola geratu ziren aipatu ere egiten. 85.
653. urtea
86.
673. urtea
87.
681. urtea
88.
693. urtea
I
S
T
O
R
I
A
Heldu den urtean ez Iruñea ezta Kalagorri ere, ez dira Toledoko kontzilioetara joanen. Godoak, berriro ere, Iruñerantz joko dute Zidakos ibaiaren bazterretik; hala ere, geroztik, ez zuten berriro ere halakorik egin. Tafallaldeak, elkar zaintzeko eta behatzeko lurraldeak, ziurgabetasun eta segurtasunik gabeko lurraldeak, euskaldunen eta godoen arpilatzeak eta erasoak ezagutu zituen lurraldeak, bertze arerioa ezagutuko du hegoaldean.
ziren Iruñera. Bisigodoen Marka Nagusiak gure gaur egungo herriak banatzen zituen: Erriberri godoen gotorleku, euskalduna zen Tafallako mendi-oinaren aurrez aurre… Orduan hasi ote zen bi herrien arteko lehia? 84.
H
89.
711. urtea
Euskaldunak eta godoak banatzen dituen muga behin eta berriro aldatzen da. Gure eskualdea behin eta berriro egoten da batzuen eta bertzeen esku. Urte honetan euskaldunek gogor erasotu dute Ebrorantz eta Toledotik Rodrigo erregeak konkistatzera jotzen du, denborarik galdu gabe. Gaur egungo Tafallako lurraldea zeharkatu eta Iruñea setiaturik zeukala, arabiarrek Gibraltar Itsasartea zeharkatu zuteneko berria iritsi zitzaion. Tafallaldeko biztanleek, berriro ere, godoen armada beren
Godoak banaturik daude. Gure arbasoek lanak bertan behera utzita, armak bildu, lautadetara jaitsi eta arerioaren mugak hautsiko dituzte, hegoalderanz eginez. Froia erregegaiaren alde eta honen aurkaria den Reszenbintoren aurka egin dute. Ebro zeharkatu eta Zaragozaraino iritsi dira, hau su eta gar konkistatu dutelarik. Zaragozako apezpikua zen Tajon-ek, euskaldunek paraturiko setioaren aitzinean ikaraturik, honela kontatu zuen: “Pirinioetako mendi garaietatik jaitsiarazitako euskaldunen herri basatiak iberiarren aberria inbaditu eta mota guzietako harrapaketak eginda erraustu egin zuten… Zorigaiztoko gerra Jaungoikoaren etxeetan sartu eta aldare santuak suntsitu zituen. Apaiz anitz ezpataz hilak izan ziren…”. Urte honetako udaberrian Wanba Euskal Herrian sartu da, eta sei hilabeteko kanpaina baten ondoren Toledora itzuli da. Urte honetan galdu omen genuen euskaldunok gure hiriburua, Iruñea. Godoen eskuetara pasatu zen.
Iruñea godoen agindupetik aske geratu da eta hauek Erribera aldera jotzera behartuak izan dira. 5 6
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
lurraldeak zeharkatzen ikusi zuten; oraingoan baina, betiko alde egin zuten. Guadaleteren ertzean Tarik-ek garaitu zituen uztailaren 19an.
90.
H
I
S
T
O
R
I
A
Abere, asto, saldo… xelebrea benetan kronikari musulmanek gure arbasoez egindako erretratua.
714-Ekaina
Musulmanak Zaragoza gainditu eta Bilad al-Bashkunish-era, Baskoien Herrira, iritsi dira. Euskaldunak, beren lurraldeak hiru urtez erraustu dituen Rodrigo erregea menpean harturikoak direla jakinda, ikusminez daude haien zain. Kronista arabiarrek gure lurraldearen eta bertakoen lehenengo definizioak egin dituzte: “Musak euskaldunen herria konkistatu eta aski barneraino iritsi zen, harik eta abereen antzeko herri batekin topo egin zuen arte”, idatzi zuen Ibn Idharik. Bertze kronista batek, berriz, Ibn al-Kutiyak, “Musak baskoien herria konkistatu zuen eta bertakoen aurkako gerra egin zuen, haiek guziak saldotan, astoak bailiran, agertu ziren arte” idatzi zuen. Musak berehala jo zuen hegoalderantz. Ez da erraz urte honetan arabiarrek Iruñea hartu izana, baina ia ziurtzat jo daiteke gure eskualdeak orduantxe egin zuela topo, lehenengo aldiz, Afrikako inbaditzaileekin.
91.
715. urtea
92.
718. urtea
93.
732. urtea
94.
734. urtea
Musa Ibn Nusair-en semea zen Abdelaziz-ek “al basquenses” mendiak ibili eta Iruñeraino iritsi zela erraten da. Godoen agintea zatikaturik, arabiarrek hegoaldeko Euskal Herriko jaunekin negoziatu dute eta hauek Islamera aldatu dira. Aristokrazia indigena honek Banu Qasi erresuma sortarazi zuen; hauek, godoek ezarritako muga berberei eutsi zieten eta abizen euskaldun eta arabiarrak modu aipagarri batean nahastea ekarri zuen egoera horrek. Lehenago godoekin gertatu zen bezala, oraingoan ere Tafalla bi eragin-zonaldeen muga bilakatu da. Idazle arabiarrek Nafarroako erdialdeko zonaldea Bashkunish gisa definitu dute; idatzi dutenez, “ez da zonalde aberatsa, biztanleak txiroak dira, ez dute beharbertze jaten eta bide-ebasleak dira; gehienek euskaraz egiten dute, eta beraz, ez zaie tutik ere ulertzen”. Abenalferadi kronistaren hitzetan, musulmanek Zidakos ibaiaren ertzetik gora egin zuten Iruñeraino, eta hiria hartu zuten. Iruñeak, bizirauteko, anitz ordaindu behar izan zuen. Zeharkatu zituzten herri guziak erraustu zituzten. Abd al-Rahman el-Gafeki-k, armada boteretsu baten buru, gure lurraldeak zeharkatu ditu, Iruñea gibelean utzi eta Pirinioak zeharkaturik Bordeleraino jo du, eta setiatu. Honen armada Karlos Martelen armadak erabat suntsitu du Poitiers-en. Gure lurraldeak harro eta ongihorniturik zeharkatu dituzten haiek lur jota eta hebaindurik egin dute atzera. Euskaldunek, egoeraz profitatuz, eraso egin diete aurretiaz jasotako laidoak kitatzeko. Arabiarrek iparreranzko martxa bertan behera utzi behar izan dute. Euskaldunek beren gotorlekuak berreskuratu dituzte, eta hauekin Iruñea.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
5 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
739. urtea
Alfontso XII.aren Cronica-n jasotakoaren arabera, badakigu zein zen musulmanen inbasio garaian Tafallaldearen inguruko eskualdeen egoera. Bizkaia, Alaone, Araba eta Orduña, baita Deio, Berrueza eta Iruñea ere, “bertakoen esku egon ziren beti”, aipatu Cronica-n jasotakoaren arabera. 96.
753. urtea
758. urtea
98.
778-Apirila
Karlomagnok, armada indartsu baten buru, Orreagan barrena Pirinioak zeharkatu ditu. “Nafarren gotorlekua” den Iruñera iritsi eta kapitulazioz makurrarazi ditu. Ebrorantz egin du aitzinat eta bere bidean dituen herri eta gotorleku guziak menpean hartu ditu. Gehiegikeria eta laido guziak biztanleen oroimenean gorderik iraun zuten.
O
R
I
A
100.
781. urtea
101.
812. urtea
102.
824. urtea
103.
841•Maitza
Pirinioez bestaldeko euskaldunez osaturiko armada, Eblo eta Aznar kondeak kapitain dituela, Iruñea menpean hartzeko asmoz iritsi da. Garaituak izan dira eta kondeak preso hartuak. Luze gabe, Eblo kondea preso daraman jarraigo batek gure lurraldeak zeharkatu ditu Kordobara bidean; han, bere emirraren esku utzi dute.
Abuztua-15
Atzera bidean, Karlomagnok eta bere armadak Pirinioak zeharkatu ditu. Historialariek diotenez, Artederreta eta Tafallaren artean Zaragozatik bahitu gisa dakarren Suleiman aske utzi du. Iruñeko harresiak suntsitu eta hiriari su eman dio. Alabaina, euskaldunak Orreagako gailurretan haren zain daude eta Europako armadarik handienak artzain eta nekazarien herriak eragindako porrotik desohoragarriena pairatu du; mendekua 5 8
T
Ludovico Pio, Pirinioak zeharkatu eta Iruñerrira iritsi da, euskalunei aurre egiteko. Herri guziak erraustu ditu. Atzera egin zuenerako, gorderik, zain zituen euskaldunak, baina 778an bere aitak izandako porrota gogoan zuela, berari halakorik gerta ez zekion neurriak eta bahituak hartu zituen. Kalterik jaso gabe itzultzea erdietsi zuen. Ez dakigu gure lurralde hauetaraino iritsi zen ala ez; hegoaldetik etorritako inbasioetan ez bezala, zeinetan Tafalla ezinbertzeko igarobide eta babes guttikoa izaten baitzen, iparretik etorritako inbasioetan harrapakin gutiziatua Iruñea eta Iruñerria ziren. Bertan geratzen ziren tropak hegoalderago zeuden herrien mesedetan.
Kondairan oinarriturik, zenbait egilek Uxueko Ama Birjina urte honetan aurkitu zela erraten dute.
778
S
Ibn al-Athir-en Urte-liburuetan jasotakoaren arabera, Abd al-Rahman I.a emirrak Kalagorriko lurraldeak bere egin ondoren eta Kordobara itzuli aitzin Bashkunis-en herrian sartu zen, hauek indarrez menperatzeko eta zergak ordainarazteko.
Akhbar Madchm’a kronika anonimoaren arabera, bashkunish-ak Yusuf al-Fihri gobernadorearen aurka altxatu ziren. Honek armada bidali zuen, gure lurraldean sartu eta Iruñera hurbildu zena. 97.
I
hartua da. “Pirinioetako igarobidea gainditurik –Eginardo kronistak dioenez– eta iritsi zenerako hiri zein gaztelu guziak kapitulazioz harturik, atzera egin zuen bere armadarekin, onik eta kalterik jaso gabe; alabaina, Pirinioetako igarobide berean euskaldunen saldukeria pairatu behar izan zuen”.
Musulmanak itzuli dira. Ukba ben al-Hachchach emirrak iparrerantz jo du, gure eskualdean sartu, Iruñea menpean hartu eta bertan soldadu-talde handi bat finkatu du. Berbereak altxatu direla jakitean, berehala itzuli da hegoaldera. 95.
H
Urte honetatik aitzin eta hamarkada bateko iraupenaz, Abd al-Rahman emirrak Nafarroako bashkunis-en aurkako espedizio militarrak burutuko •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
ditu. Oro har, udaberrian hasi eta udan alde egiten dute. Afrikarrek batere ongi pairatzen ez duten hotzak bakea ekartzen die gure arbasoei. 104.
842•Uztaila•15
842•Iraila•26
T
O
R
I
A
107.
844•Uztaila
108.
850•Uztaila
109.
859. urtea
Abd al-Rahman II.aren tropek muga zeharkatu dute Musa eta Iruñeko Erregearen altxamendua zapaltzeko. Tafallak, oraindik ere, Banu Qasiren eta Iruñeko erresuma sortu berriaren arteko muga izaten jarraitzen du.
843•Uztaila
Euskaldunek beren ahaide eta aliatuak diren Tuterako Banu Qasien aurkako presioak hasi dituzte. Eragin-zonaldeak banatzen dituen Tafallako
Fortunen eta Nafarroako bertze zaldun batzuen buru-moztuak seguruenik ere Tafallako pentoka-
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Berriz ere, Kordobako emirrak tropak igorri ditu bashkunis-en aurka, haren semea den Muhammad buru dutela. Tutera menpean harturik, Iruñerantz jo dute, harainoko bidean dauden herrietan izuikara sortuz.
Tuteran Musa Ibn Musa hil da, Banu Qasitarren leinuko famatuena; diotenez, Eneko Aritzaren amaren semea. Kordobatarren aitzinean Marka Nagusia defendatu zuen, Abd al-Rahman II.aren erasoei aurre egin behar izan zien eta euskaldunek aliatu izan zuten hegoaldean. 106.
I
tik eraman dituzte Kordoban denen aitzinean erakusteko. Behin Nafarroako Bashkunis-ak eta bere aliatuak garaiturik, eta Iruñerria erraustuta igorri zituen Abd al-Rahman II.ak. Eneko Aritza eta honen semea zen Galindo zaurituak izan ziren, baina Kordobakoen haserretik kanpo geratu ziren.
Abd al-Rahman II.ak “Bashkunisen emirra”-ren aurkako bertze kanpaina bati ekin dio, Nafarroako erresuma hasi berriari eusteko helburuarekin. Data honetan, gutti gorabehera, gure lurraldea zeharkatu zuen, garia jaso eta gatibuak hartu zituelarik. Kaparroso inguruan preso zeraman Harit aske utzi zuen eta Kordobara itzuli zen, Ibn Hayyan-ek idatzitakoaren arabera, harrapakin oparoa zeramala. 105.
H
•
5 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
mugak hegoaldera egiten du eta modu suntsikor batez Falzes, Kaparroso eta Murillo el Fruto konkistatzen dituzte. Nolanahi ere, Antso I. Gartzesen garaietara arte Nafarroako euskaldunek ez dituzte Ega, Arga eta Aragoi arroak berreskuratuko. 110.
859•Maiatza
S
T
O
R
I
A
862. urtea
113.
873. urtea
114.
874. urtea
115.
878. urtea
116.
882. urtea
117.
905. urtea
Kordobako emirra, Gartzia Iñigezek eta bertze familia euskaldun batzuek Banu Qasitarren altxamenduari emandako laguntzagatik haserre dago. Zaragozatik Iruñera joan da, tartean diren herriak arpilatuz. Tafalla, beti bezala, haren bidean zegoen. Muhammad emirraren semea zen Al-Mundir printze mairuak Zaragozako inguruak arpilaturik, Iruñerantz jotzen du inguru haietan gauza berbera egitera. Usadioa bailitzan, gure arbasoek iristen eta Kordobara atzera itzultzen ikusi zuten, heldu den urtean berriro ez ikusteko erregutuz.
860. urtea
Muhammad I.a emirra, Iruñera bidean, Gartzia Iñigez erregeari eusteko, armada handi batekin iritsi da. Lurraldea menpean hartu, erraustu eta erabat hondatu du, lapurretara eta sarraskira emana. Handik hilabetera, Kordobara itzulian, emirrak, Gartzia erregearen semea den Fortun Gartzes preso zeramala, gure lurraldeak zeharkatu zituen; erregearen semea hogei urtez preso eduki zuten. Merinaldeko hiru herri –Funes, Falzes eta Zarrakaztelu– musulmanen esku geratu ziren eta bertako gazteluak gotorleku bilakatu zituzten. Hainbat egilek Fortun Gartzes preso egin zuteneko gaztelua Tafallako Al-Kashtil ez ote zen zalantza du, gazteluaren kokapen geografikoa eta “Gaztelu” izen generikoaz izendatua zela kontuan harturik; honek, kronistek 924an Tafallakoari deitzen ziotenez “ospe handikoa” behar zuen. 6 0
I
Musa Ibn Musa, Banu Qasi buruzagi handia, Tutera, Zaragoza eta Huescako jauna, Ebroko lurraldeen errege, hil da. Haren heriotza gertatu zelarik, bere erresumaren goi-mugak Erriberri, Falzes eta San Esteban Deio hartzen zituen. Hortik gorakoak euskaldunen lurraldeak ziren. Tafallak eta Erriberrik elkar zaindu eta behatzen zioten muga tartean zutela.
Iparraldetik etorritako gurdizain eta bidaiariek Iruñea jende porrokatu eta arraroak hartua izan delako berria zabaldu dute. Arrotz hauek itsasartea zeharkatu, Tortosan barrena Ebron sartu, ibaian gora eginez Argan sartu eta Iruñearen inguruetan bertan ontziak uzteko ausardia izan dute; bertan, Iruñeko Gartzia I. Iñigez erregea gatibu hartu eta haren bizitzagatik 70.000 urre-pieza eskatu dute. Pirata bikingoak dira. Ondoren, beren ontzi arinekin ibaian behera egin dute eta Europako iparraldeko fiordetara itzuli dira. Logikoagoa dirudi normandiarrak Bidasoatik sartu izana, baina iturri arabiarrek Ebro-Arga bidea nabarmendu zuten. Beraz, gugandik hurbilen Larragatik igaro ziren. Arga eta Zidakosen arteko aldea da: guk ezin irudika dezakegu gure ibai apal honetan barrena bikingoen drakkar ontzia nabigatzen. 111.
112.
H
Udaberria. Al-Mundir Iruñearen aurkako kanpainan itzuli da: “Zaragozan hasi zen… handik Tuterara eta Banu Musak bere agintepean zituen lurralde guzietara; bertako gari guzia moztu zuen. Ondoren Iruñeko lurraldeak erasotu eta ereintza zein zuhaitzak suntsitu zituen. Halaber, gaztelu anitz suntsitu eta biztanle anitz erail zituen”. Muhammad I.a gure lurraldeetan ibili da Bashkunis-ei erasotzen. Horren ondoren Falzes eta Kaparroso gotortu ditu. Antso I. Gartzesek bere dinastiari hasiera eman dio. Iruñerria menpeko hartu, Monjardinen mairuen aurka jo eta Nafarroako hegoaldeko eta •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Errioxako eskualde zabalak bere erresumarako hartuko ditu. Tafallalde osoa aitzinago Nafarroako Erresuma izanen zenaren barnean geratzen da. Agramonten hitzetan: “bigarrenez Tafalla menpean hartu zuen, eta hartarako Tafallaren ondoan gaztelua eraiki zuen, zeinari Puiu izena eman baitzion; Tafalla menpean hartzeko harresira igo zen lehenengo zaldunari gaztelua eta Puiu herria bera eman zizkion”. 118.
I
S
T
O
R
I
A
Euskaldunek kontraerasora jo dute hegoalderantz eta Tuterako Banu Qasiei lurralde eta herri anitz berreskuratu diete. Orduko hartan, Ebro geratu zen euskaldun eta musulmanen arteko muga. Tafallaldea zertxobait lasaiago geratu zen. 120.
911•Maiatza•11
121.
918•Uztaila
Al-Tawil muladiak, Muhammad Ibn Al-Malik-ek hain zuzen ere, Tuterako Qasietako bat den Abd Allah Ibn Muhammad aliatu duela, Iruñea eskuratzearren gure inguru hauei eraso die. Euskaldunek aurre egin eta atzera eragin diete; haien gibeletik joan dira Rucita edo Carcastiello-ko gazteluraino (Zarrakaztelu), hura uztera behartuz.
907•Iraila•29
Lupo Ibn-Muhammadek, Tuterako buruzagi banukasiak, bere defentsa-postuak iparrerantz igoz Antso Gartzesen Iruñeko erresuma arriskuan paratu du. Tafalla eta Iruñea artean euskaldunek ustekabean harrapatu eta bertan garbitu dute. Anaia izan zen oinordeko eta honek ere eskualde hauek zigortu zituen. 119.
H
Antso Gartzesek musulmanei Ebroko mugan aurre egin die eta, arrakastarik erdietsi ez badu ere, Balterra berreskuratzen saiatu da. Gertakari honek Abd al-Rahman III.aren amorrua eragin du,
910. urtea
Hegoaldean, lur laua. Erriberri.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
6 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
920•Uztaila•26
123.
924•Uztaila•15
Abd al-Rahman III.ak Ebro zeharkatu du eta Nafarroan sartu da. Muetz eta Jaitzen arteko gunean euskaldunak garaitu ditu. Nafar askori burua moztu diote. Handik lasterrera, euskaldun odoleko emir ahaltsua Kordobako jauregira itzuli zen. Ortzeguna. “Bertan bi egun eman ondoren –Karkar eta Azkoienez ari da–, Abd al-Rahman Falzesko gaztelurantz abiatu zen eta han zegoela bertako errabalak erre zituen. Handik ospe handiko Tafallako gaztelura joan zen eta elikagai zein aberastasun handiak topatu zituen. Den-dena arpilatu eta suntsitu zuten metodikoki”. Kordobako emirrak ahaide dituen baskoien aurka burutzen duen bigarren zigor operazioa izan da. Musulmanak, seguruenik ere, Falzesko bide zaharretik iritsiak izanen ziren Monkaiuelo, Mendi Zapala eta Gurutzeta zeharkaturik. Kronikariek ez dute erresistentzia egin zitzaienik aipatzen. Musulmanen asmoa Baskoien bihotzeraino sartzea eta Antso Gartzes eta Toda erreginarekin bukatzea da; hauek, ordea, mendirantz jo dute arrotzei aurre egin gabe. Emirrak atzera egitearekin batera euskaldunak, berriro ere, Tafallako pentokara itzuli dira; berau, zalantza izpirik gabe, Zidakosen harana begiztatzeko eta musulmanek beren esku dauzkaten hegoalderako lautadak zaintzeko leku estrategikoa da. Tafallako gaztelu garrantzitsu hau, antza, ez zen sekula Tuterako buruzagi musulmanen esku egon, ez baita idazki arabiarretan sekula aipatzen hartutzat nahiz gal6 2
I
S
T
O
R
I
A
dutzat, ezta gotortu nahiz erraustutzat ere. Gaztelu honen sona euskaldunen eta mairuen arteko muga iraunkorra izatetik etor daiteke. Arib Ibn Said-en kronika jasoz Ibn Idarik gertakariez egin zuen kontakizun zehatza, Historian gure hiria aipatzen den lehenengo aipamen zuzena da. Gure aroko lehenengo mendeko Curnonion izenari buruzko zenbaiten iritzia bere horretan utzita, Tafalla izena, hainbat modutara, heldu den urteetako kroniketan jaso zen. 1027. urtean Altafayllako Fortunio Semenons delako bat ageri zen; 1054an Semen Azenarez “in Altafala”-n; 1170ean Oriz-eko Eneko… Rikardo Zierbideri jarraituz gero, 1042an Tafallia jaso dugu; 1075ean Thaphalia; 1140an Altafala; 1140an ere Altafalia, eta abar. Leireko dokumentazioan berdin aipatzen da Tafaila, Tafailla, Tafalga, Tafalia, Altafala, Tafallia, Taphalia, Thaphalia… Hauez gain, Iruñeko katedraleko dokumentuetan Taffallia, Atafallia, Tatalla… jasota daude. Ez ditu, ez, Erdi Aroko izen gutti gure herriak. Esa-
zeinak armada handi bat bilduta “arerioaren herrialdean sartu zen eta kristauak mendietako beren gazteluetan aurkiturik eraso egin eta sakabanatu zituen, triskantza izugarria sortuz”. Alabaina, Iruñeko Erregearen hegoalderanzko erasoen ondorioz haren lurraldeak Tafalla eta Erriberriraino hedatu ziren; lurraldeok halaxe izendatuak izan ziren: Herri Berri. Euskarazko izendapen hau Garibai, Oihenart eta bertze historialari batzuek jaso zuten. 122.
H
Panoramika hau ikusi zuen Abd al-Rahman-ek Altaffayllara hurbiltzean. Paradoxikoki, lehen aldikotz aipatzen delarik, herrialdea suntsitu egiten da.
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
nahiaren aldetik misteriotsua da. Caro Barojaren iritziz, hasierako “Al-“ hori arabieratzearen isla da. Izenaren erroa, berriz, “-alia’-n bukatzen den antzinako toponimo baten bukaera izaten ahal da”. Beltranek arabieratik itzultzen du: “leku garaia”. Idazkiek jasota dago –Altadill-en iritziz oinarri handirik gabe– Tubal-engatik Tubalia eta Tubalica ere deitzen zela, Tubalen ama barrutian ehortzia izan omen baitzen. Tubalaren aurrien gainean barduliarrek bertze bat eraiki zuten, antza, Gabalzeka izenekoa “hiri garaia, eguzkiari eskainia” erran nahi duena. Bertze interpretazio batek “Zabala”-tik (lautada) datorrela aipatzen du. 124.
H
I
S
T
O
R
I
A
erabat hutsik dago. Arpilatu eta su eman diote. Musulmanak Tuterara itzuli dira harrapakina beraiekin daramatela. 125.
998. urtea
126.
999. urtea
Udaberria. Almantzor (Al-Mansur) ahaltsua bere armadarekin igaro da gure lurraldetik Iruñea zigortzera dihoala. Ibn-Darray olerkariak egun hari kantua paratu zion; hartan ere, euskaldunek bakea negoziatu behar izan zuten. Antso Gartzes II. Abarkaren alaba zen Abda printzesa euskaldunarekin ezkonduta, semea izan zuten, eta aitatxiren ohoretan Antsuelo izena eman zioten. Baskoien herriarekin zuen ahaidetasunak, antza, ez zituen haren sarraskiak saihestu.
937•Abuztua•11
Ramadan bestaren amaiera. Gartzia Santxez eta Toda errege-erreginak altxatu egin dira eta Abd alRahmanek, berriro ere, Euskal Herriari eraso dio. Tafallako lur eremuak eta Aragoi ibaiaren ubidea suntsitu ditu. Altaffayllara iritsi direlarik, herria
Udaberria. Urtero bezala, eguerdiz eguraldi onak ekaitzak eta mairuen armadak ekarri ditu. Almantzorrek, berriro ere, bere armadarekin gure lurral-
Gartzia Santxez I.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
6 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
XI. mendea deak zeharkatu ditu Iruñea menpean hartzeko asmoarekin. Gartzia Santxez II.a erregea bakea eskatzera behartzen du. 127.
1000•Urtarrila•1
128.
1002•Abuztua•10
Zenbait historialariek diotenez, bigarren milurteko honetako lehenengo egunean lurrikara izan zen Nafarroan eta meteoro batek espazioa zeharkatu zuen; hau guzia munduaren amaieraren seinale gisa hartua izan zen. Aitzineko hilabetetan, data honetan munduaren azkena izanen zela-eta, horren inguruan sorturiko profezia eta sineskerien aitzinean bazter guziak aztoraturik zeuden. Jende anitzek, azken judizioaren zain, aspaldi utzia zuen bere lana azken egunak otoitzean eta penitentzian emateko. Denborak aitzinat egin ahala, emeki-emeki, lehenengo milurteko honetan deus gutti gertatuko zela ohartu ziren. Beharbada bigarrenean… Gure lurraldeak hainbertzetan bisitatu zituen zori6 4
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
gaiztoko Almantzor izugarria hil da. Euskaldun guziendako berri ezin hobea, nahiz eta nafar batekin ezkonduta egon, Antso Gartzes II. Abarka erregearen alaba zen Abdarekin hain zuzen ere. Ezkontza horretatik Abd al-Rahman, Santxuelo, sortu zen. 129.
1008. urtea
130.
1015. urtea
I
S
T
O
R
I
A
131.
1027. urtea
132.
1034•Urtarrila
133.
1035•Urria•18
San Joan Peñaren kartularioko dokumentu batean “Altafaylako Fortunio Semenoms” aipatzen da. Kartulario horretan berean “Tafalla” ageri da, eta 1056an, berriz, “Tafailla”.
Antso III. Gartzesek, Antso III. Nagusia izenaz ezagunagoak, Kordobako kalifatzaren ahuleziaz profitatuz Erresuma hedatzeari ekin dio. Almatzorrek gure lurralde hauetan egindako gehiegikerien ordaina izan da. Zenbait urte geroago, Gaztelarekiko mugak finkatu ondoren, Erresumak hegoaldeko Baskonia izanen dena hartuko du bere barne. Nafarroa sekula ez da lur eremuz orduan bezain zabala izan.
Nafarrak, Antso erregea buru dutela, Leonen sartu dira. Nafarroako Erregeak, 1929an Gaztela bere gain hartu ondoren, botererik gorena ezagutzen du. Hilabete geroago, Nafarroako armadak Leon utziko du eta bertakoek egindako eraso baten ondorioz nafarrek Pisuergaz bertzaldera jo behar izanen dute eta, honela, konkistaturiko lur eremu guzia galdu. Hauxe da errege honen lehenengo porrota, bere erregealdiko azken egunak garraztuko dituena.
Mahomad buruzagia Nafarroaren inbasioan Funeseraino iritsi da. Alarma eskualde osoan zabaldu da. Antso Nagusia inbasioari aurre egiteko garaiz iritsi da.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
H
Mezulariek Pirinioetako Errege zen Antso III.aren heriotzaren berri eman dute. Erresumak semeen
•
6 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
artean banatu ditu: Gaztela Fernandori utzi dio, Aragoi Ramirori eta Gartzia IV. Santxezi Iruñeko erresuma osatzen duten euskaldunen lurraldeak. Erresuma kristau hauek banaturik, haien arteko borrokak hasiko dira. Luze gabe, Ramiro Tafallatik hurbil borrokan oldartuko da anaia duen Errege nafarraren aurka. 134.
1038. urtea
135.
1040. urtea
136.
1042•Apirila•13
H
I
S
T
O
R
I
A
egindako Ariztuia eta Lisabe monasterioen emakida-idatzietan. 137.
1043•Abuztua
138.
1043•Abuztua•13
Hil honetako lehenengo egunetan, Aragoiko Ramirok, Zaragoza, Tutera eta Huescako errege mairuekin aliaturik, bere anaia den Nafarroako Erregeari eraso egin dio eta bere kanpamentuak Tafallako gotorlekuraino eraman ditu. Bertan, “arrancata de Tafaylla”-n, Ramiro garaitua izan da; ihesari eman dio “oinutsik eta kabestru bakar batez gobernaturiko zaldiz”. Bere jendeari lepoa moztu diote, gehienei, “ganadua bailiran”. Najerako Gartziak tafallarrei “txit noble, txit leial eta saiatu” titulua eman die, lehenik herriari eta ondoren herritarrei. Moret-en Urte-liburuen arabera, “harresietatik legoa laurden erdira bi harritzar ikusten dira, erregeak Torreta eta Barrankielen jarriarazi zituenak; hauek Tafallatik Erriberrira doan bide publikoa banatzen dute. Bata bertzetik ‘hiru habaila jaurtiketetara’ daude. Bietan inskripzioak ageri dira: Torretakoan antzeman daiteke inskripzioa, urak eta denborak gastaturik ilun samar ageri bada ere; ezin da paratzen duenaren berri eman”. Bada bi harritzar horiek hizpide dituen bertze kronistarik ere. Nadal Gurreak 1866an argitara eman zuen liburuan honako hau baieztatzen du: “San Gregorio baselizan gure garaikideek ezagutu duten harlandua egon da; bertan, erliebean ageri zen tafallar baten irudia ikus zitekeen, Nafarroako Erregeari biziki apainduriko zaldia ematen, Ramiro erregeak zuenari gogoraraziz… Mirespen eta harrotasunez ederretsi beharko zatekeen monumentu bitxi hau duela gutti hondatua du hargin ezjakin batek…”.
Gartzia erregea Estefaniarekin ezkondu da Bartzelonan. Bere emazteari utzitako jaurerri eta lurren emakida-eskutitzean, lur horiek gobernatzen zituzten zaldunen artean Oriolo Santxez ageri da Tafallan. Erresuma Zaragozako taifarekiko finkatzearren, Antxo IV.ak hainbat base militar edo “ordezkaritza” militar ezarri ditu. Urte honetan Tafallako ordezkaritza militar estrategikoa Ximeno Aznarezi dagokio. Auriol Sanz edo Sansoic ageri da Tafallako jaun, Najerako Gartzia erregeak eta Estefania erreginak
Bataila gogoratzen duen harria, San Gregorion.
Abuztuko Idus-a. “Ego Garsea, Dei gratia Rex… Ni Gartzia, Jainkoaren graziaz Errege, Antso erregearen semea, zuri Antso Fortuno zaren horri, zure leialtasun eta zerbitzuengatik ene borondatez, eta zilarrezko bortzehun sosetan baloratzen den zaldi beltza, Ramiro erregearena izandakoa, 6 6
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
T
O
R
I
A
1054•Iraila•1
Najerako Gartzia IV.a erregea Gaztelako Errege den bere anaia Fernandoren aurkako borrokan hil da Atapuerkan. Zori hobea izan zuen Ramiro bere bertze anaiaren auka Tafallan izandako borrokan. Hura hil izana biziki tristetu ditu tafallarrak, haren alde egin eta harengandik begirunea jaso baitute. Antso IV. Gartzesek, Peñalenegoak, ordezkatu du, gudu-zelaian bertan errege izendatua.
1045•Maiatza
142.
1055•Ekaina•4
Estefania Erreginak eta honen semea den Antso Gartzia IV.ak Tafalla ondoko Iusoko Oibar monasterioa eta Sansoain mendiko egurraren ustiapena Leireko monasterio ahaltsuaren jabetzara pasa direla baieztatu dute. Ekintza honen lekuko gisa Tafallako Ximeno Aznarezek eta Uxueko Santa Mariako Eneko Sanzek sinatu dute. Dokumentuek “super Tafalla” Oibar monasterioa aipatzen dute eta baliteke Pozuelo baserria izenarekin ezagutu duguna izatea. 143.
1057•Urria•27
144.
1064. urtea
Antso Gartzia IV.a erregearen dokumentu batean berriro ere ageri zaigu Eximino Azenariz (Exemenus, Xemeno, Semen eta abizenez Acenaric edo Aznarez) “dominator Tafailla” gisa.
1054•Otsaila•2
Antso Ramirez erregeak Forua eman dio Jakari, Nafarroako Erdi Aroko udala izanen denaren egituraketan aitzinapausoa
Iruñeko Santa Mariari egindako hiribildu baten dohaintza dokuAURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
141.
Urte honetan eman zaio Tafallatik Uxuerako erromeriari hasiera; gerora bertze herri batzuk ere gehituko zaizkio. Erromeria, aipatzen denez, Usoaren (Uxue) Ama Birjinari eskainia da, honek herritarrei emandako babesagatik, “in illa arrancata de Tafalla”-n garaitua izan zen Aragoiko RaUxueko Santa miro erregeak setiaturik ziMariaren irudi tuelarik. Prozesioa edo litazaharra. nia Kontzejuak antolatzen zuen; honek, bertan eskuhartzeko bete beharreko arauak, eman beharreko laguntza, espezietan nahiz dirutan, eta bertze alderdi batzuk finkatzen zituen. Lau parrokietako maiordomoak aginduen betearazleak ziren. Eri zeudenak salbu, familia bakoitzetik guttienez batek joan beharra izaten zuen. Joaterik ez zuten agureek ordezkoa bidali behar izaten zuten. Handik denbora batera, ogi eta ardo bidezko derrigorrezko ordainketa diruak ordezkatu zuen. 140.
I
mentuan lekuko gisa sinatu dute “Santio rex in Pamplona, Senior Garcia Xemenoiz de Sarasazo, ferme. Renimirua in Aragone. Ferdinandus rex in Castella. Semeno Garceyç in Liguin et Tafalla… Senior Enneco Sanziz in Sancta Maria de Ussoe…”.
Tafallako oldartze hartan hartua, bere aulki eta zilarrezko bridarekin zuk emana jaso dudalakoz, nik Etxauriren zigilupean dagoen Ororbia izeneko hiribildua ematen dizut dohaintzan, eliza eta guzi, eta jaun-menpekotasun guzietatik aske eskaintzen dizkizut, Erregearen inolako aginpiderik gabe betiereko izan ditzazun…”. Honen lekuko gisa sinatu dute Nagerako Fortun Sanzek, Aznar Fortuñezek, Bizkaiko Eneko Lopizek, Orti Ortizek eta bertze zenbaitek, “dohaintza gutuna abuztuaren 13an, larunbata, egina da”. Handik lau urtera zaldunak, jasotako dohaintza Leireko monasterioari eman zion. 139.
H
•
6 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
izanen delarik. Jakako Forua hurrengo mendean Iruñeko burguei eta Nafarroako bertze herri batzuei ezarri zitzaien eta, halaber, Lizarrako Foruaren eredu izan zen. Azken hau, berriz, bertze hainbat herriren Foruaren eredu izan zen, errate baterako Tafallarenarena XV. mendean. 145.
1066. urtea
146.
1066•Uztaila•25
I
S
T
O
R
I
A
1067. urtea
Antso III. Nagusiaren odoleko lehengusu eta biloba diren Aragoi, Gaztela eta Nafarroako hiru Antsoen arteko borroka. Bake hitzarmenen ondoren, Arabak eta Gipuzkoak Nafarroaren barne jarraitzen dute. Gaztelakoek, alabaina, Oka eta Pankorbo mendiak beren egiten dituzte. Kronikek gatazka hauetan esku hartuko duten erregeen eta zenbait nobleren izenak baino ez dituzte jasoko, hala ere ez zaigu zail gertatzen osteen artean, etxera dirua ekartzearen truke, hainbat tafallar izan zela irudikatzea. Soldadua baino lehenago izan zen sosa.
Lakarra irakaslearen iritziz, zenbait autorek Nafarroako lehenengo forutzat jotzen duten Tafallako Foru primitiboa urte honetakoa izan daiteke. Antso Azkarraren dokumentua, 1157koa, Peñalengo Antsok luzatu zuen aipatu foru honen egiaztapena izan daiteke, egiaztatzerakoan berriz ukitua eta data aldatua izan zena. Honako hau erraten du Tafallako lehenengo foru honek: “Ego Sancius, Dei Gratia rex Aragone et Navarre facio hanc cartam vobis populatoribus de Tafalia tan presentibus queam futuris… Nik, Antso naizen honek, Jainkoaren graziaz, Aragoi eta Nafarroako Erregeak, Tafallako biztanleoi, nola oraingoei hala etorkizunekoei, karta hau luzatzen dizuet…”. Biztanle guziak jaun-menpekotasunetik aske izendatuak dira, garai honetan Nafarroako erdialdean oso egoera ezohikotzat jo daitekeena. Bizilekuaren bortxaezintasuna eta justizia betearazleari ordaindu behar ez izatea onartu eta bermatzen zaie, are beren betebehar militarren murrizketa ere ageri da. Leireko Monasterioari egindako dohaintzan lekuko gisa sinatu duen dokumentu batean, berriro ere, Ximeno Azenariz ageri da “senior in Tafalia” karguarekin. Tafalla, oraindik ere, gazteluko jauntxoen menpeko da gobernatzeari dagokionez, nahiz eta eman zitzaien lehenengo foruaren ondoren Erdi Aroko udalerri baten hirigarapena agerian geratu. Hiriaren gobernua biztanle guzien batzarrearen esku zegoen (conciliun latineraz eta concejo edo conceyllo erromantzeraz). Poliki-poliki, batzarreak jauntxoei eskumenak kenduko dizkie. Erdi Aroak aitzinat egin ahala, batzarrea erabat egituratuko da. 6 8
147.
H
148.
1071•Uztaila•18
149.
1076. urtea
Antso erregeak Eximina esklaboari eta honekin izandako semeari Eskirotz herria eman die dohaintzan. Lekuko gisa sinatzaile ageri da: “Senior Eximino Acenariz, dominantes Atafallia testes…”.
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
I
S
T
O
R
I
A
ordezkaritzako jaun. Gaztelako Erregeak bere egiten ditu Erresumako Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Burebako lurraldeak; hauek zenbait urte barru Gartzia V.ak berreskuratuko ditu Nafarroarentzat. Antso Ramirezek foruak eman zizkien Tafallari eta Zangotzako burgu zaharrari. Tafallakoan, epaiketetatik kanpo geratuko dira burdina goriko probak, ur-irekinekoak eta kandelenak. Gaztelua ere aipagai du: “Hiribilduko jaunak jasotako kaltearen ordainetan prendaren bat jasoko balu, ez beza gazteluan sar hiribilduko plazan baizik, harik eta zuzenbidezkoa egiten den eta gazteluko atea gordeko duen atezaina izan arte”. Tafallako biztanleek hobera egin zuten, eta biztanleria handitu egin zen, zenbateraino eta biztanleek erregearen mesedeak exageratzeraino: “Dominus Rex Sancius, qui istam villam edificavit et donabit nobis nostros fueros… Antso erregea, hiribildu hau eraiki eta foru hauek eman zizkiguna…”.
Tafaliako Gartziak Iratxeko abadea zen Beremundori Balmaior-en etxe bat eta ortu bat “iuxta ortun regis”, eta bi alor eman dizkio. Lope Arzeiz zen “senior in Tafalia”. Antso Gartzes IV.ak Iratxeko abadiari Oibar mendiaren zati bat eman dio, Sansoain eta Tafalla artekoa. 150.
H
1076•Ekaina•4
Hiribildutik mezulari presatsuak igaro dira. Herrietan barrena Antso Gartzia IV.a erregea Funes eta Alesbes artean basurdeak eta oreinak ehizatzen ari zela Peñalen sakanean erorita hil deneko berria zabaltzen ari dira. Bere anaia gazteenak, Ramonek, hil du, noble talde bat lagun
Artaxoako harresia.
151.
1084. urtea
152.
1085. urtea
153.
1087. urtea
Rodako Pedro apezpikuak Iruñeko katedralarendako abade dignitatea eta Santa Maria elizako hamarrenak eskaintzen ditu aipatu katedrala eraikitzeko. Hauxe da Tafallako elizaren lehenengo aipamen historikoa. Geroago, XIII. mendearen hasieran, Erriberri eta Tafallaren arteko adostasunetan, non “seyendo plegados en los cimientos de Sancta Maria, do es acostumbrado plegarse Conceillo” irakurtzen baita, berriro ere aipatua izanen da.
Eskualdean lan handiak egin dira. Artaxoako hesi ikaragarria eraikitzen hasi dira. XIV. mendean berreraikia izan zen zati handi batean eta gaur egun duen itxura eman zioten.
zuela. Nafarrek ez diote koroa eman nahi. Garai txarrak iragartzen zaizkio Erresumari, luze gabe Gaztela eta Aragoi artean banatua izanen den Erresumari. Aragoiarrak Uxuetik sartu ziren Erresuman. Hiribildu honek ateak zabaldu eta gaztelua eman zien. Antso Ramirezek, Aragoiko Erregeak, gaur egungo Nafarroa dena bere eginen zuen eta Lope Gartzes izendatu zuen Tafallako AURREHISTORIA- 1000 URTEA
Aitzineko urtean Zalakan izandako porrotaren ondoren, Gaztela eta Leon Antso Ramirezekin bat etorri dira Nafarroa gobernatzeko. Nafarroako konderria sortu dute, Iruñea, Aibar, Tafalla, •
6 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1089. urtea
T
O
R
I
A
156.
1092•Urria•28
157.
1093. urtea
158.
1093•Maiatza•5.
159.
1094•Ekaina
160.
1096•Urria•31
Fortunen anaia den Antso Santxezek hainbat ordezkaritza ditu bere menpeko: Errokoa, Iruñekoa, Aibarrekoa, Tafallakoa, Funeskoa… Antso hau Antso Gartzes infantearen semea eta Najerako Gartzia Santxez III.a Iruñeko Erregearen biloba sasikoa zen. Antso Ramirez erregeak Huescako Montearagongo monasterioari, bertzeak bertze, Nafarroako hogeita bi herritako elizak eman dizkio, hamarrenak, hasikinak, jabetzak, benefizio eta kaperautzak barne. Honela dio: “Donamus etiam decimas terrarum, uinearum, molendinorum, (ortorum eta carnaticarum) quos habemus in tafalia eta in Olito et in Uns eta in Beir…”
1090•Maiatza•27
San Joan Peña monasterioan, Lope Gartzesek, eta haren emazteak, testamentua egin dute “Erregeak, ene Jaunak, Tafalla eta Unkastilloko jaurerria eman dizkidalarik”; luze gabe, 1076tik Aznarez ordezkatu zuen Tafallako Jaun edo “ordezko” hau hil zen. San Joan Peñan bertan dago ehortzirik, Erresumako Errege eta handien artean. Antsok, Erroko kondeak ordezkatuko du Tafallako aginpidean. Ikus dezagun zer ikusten duen gure historialari den Jose Beltranek, inondik ere datuekin baino fantasia handiagoarekin, aipatu dugun Antso honetaz: “bere tafallarrekin Pedro I. Zoriontsua eta Garailearen oste garaitu gabeen partaide da, eta Huesca setiatzen ari zirela, ehun mila sarrazeno eta gaztelauz osaturiko ejertzitoa garaitu zuten Akorazeko borrokaldi gogoangarri hartan, San Jorgeko kondaira loriatsu hartakoan, berrogei mila etsai piztien bazkatako utzi zituztelarik…”. Haietaz errandakoa kontuan harturik, 7 0
S
Antso Ramirezek Iruñeko katedralari pribilegioak eman dizkio; bertze hainbat elizaren artean Tafallakoaren jabetza emanez.
Urte honetan aipatzen da idatziz lehenengo aldiz Uxueko Santa Maria Erresuma gazteko santutegi beneratu gisa. Halabeharrez, Agurmaria otoitzaren hedapen urteekin eta handik bederatzi menderen buruan oraindik ere Uxueko santutegian kantatuko den Salbe Erregina antifonaren urteekin bat egiten du. Heldu den mendean, Uxue Huesca inguruko Montearagongo erregelapeko kalonjeen kongregazioko priorerria izanen da, eta halaxe jarraituko du XIV. mendera arte. Prozesu luze baten ondoren, eliza, 1386an, Iruñeko apezpikuaren aginte zuzenaren menpean geratuko da. Uxue, nafar guzien erromes-lekua eta santutegi beneratua izateaz gain, Erresumaren saihetsaldea Aragoiren inbasioetatik babestzen duen gaztelu eta gotorlekua ere bada. Bertako alkaideak Nafarroako estatuko bertze ezein alkaidek baino ahalmen militar handiagoak ditu. 155.
I
pizti bakarrak tafallarrak…
Falzes, Legin eta Monjardinek osaturik. Konderria Gaztelako Erregearen menpeko izanen da. Erresuma, 1134ra arte ondoko potentziek eklipsaturik egonen da. 154.
H
Leireko dokumentazioan “senior Eneco Arceiz de Tafalia”-ko jauna ageri da, ardantzen garai bateko nagusi. 1170ean bertze Eneko bat –Ienego, Iñigo–, Oritzekoa, izanen da Tafallako jaun. Hauexek dira ezagun ditugun tafallarren lehenengo izenak. Ennecus edo Eneko izenaren aitzindari izan daitekeen Enneges I. mendean jada Italian barna ibili ziren legionari euskaldunen artean ageri da. Garai hartatik ia mila urte geroago Eneko izena, berriz ere, ohikoa da biztanleen artean. Antsa Soltxagak Iruñeko Santa Mariari, Pedro apezpikuari eta kalonjeei Soltxaga eta Eristaingo bere ondasunak eman dizkie dohaintzan. Sinatzaile Sancio Sancic, “senior in Erro et in Taffallia”, ageri zaigu. •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
161.
A
F
A
L
L
A
R
E
1099•Uztaila•15
N
Godofredo Bouillongoak Jerusalem konkistatu du. Europan Urbano II. Aita Santuak aldarrikaturiko Lur Santurako lehenengo Gurutzada handian nafar anitz zegoen; hauek, ia hiru urte lehenago, Ramiro infantearen agindupean, atera ziren Iruñetik. Bide osoa oinez egin zuten Europa eta Asia Txikian (Anatolia) barrena. Lope Vegak dioenez Baztandik ehun Aitoren seme zeuden. Datu gehiagorik ezean, tafallarren bat bertan izatea suposa dezakeguna baino ez da. Gurutzatuetako anitzek Lur Santutik erlikiak ekarri zituzten eta eliza eraiki berrietan Kristoren Gurutzeko ezpalak, haren koroako arantzak, Maindire Santuaren oihalkiak eta Gurutziltzaketako makina bat iltze ageri ziren; guziak, jakina, benetakoak. Erlikiak garai horretako negozio ezin hobe bilakatzen dira, hauexek iraunarazten baitituzte erromesaldiak eta elizetako limosnak. Erraten denez, Artaxoako Saturnino Lasterrak birjina baten irudia ekarri zuen Jerusalemdik, Jerusalemeko Ama Birjina, gaur egun, oraindik ere, herriak gurtzen duena. Halaber, erraten denez, irudi horrekin batera eskualde osoaren ondamu ziren eta parrokia-elizan gurtzen ziren Hilobi Santuko lur pixka bat, Gurutze puska bat eta bertze hainbat erlikia ekarri zituen. Kruzat familiaren, zeinaren Tafallako adarrak XIX. mendean alkatetza hainbatetan bere esku izan baitzuen, nobletasun-agirian Kruzatarrak Pedro Kruzadoren ondorengoak direla jasotzen
I
S
T
O
R
I
XII. mendea
A
da, azken hau ere Jerusalemgo abentura hartan ibilitakoa. Honexegatik ikus daiteke Kruzatarren etxean, Feria karrikaren bukaera aldera, Jerusalemgo gurutzeak dituen noblezia-armarria.
162.
1100•Martxoa•4
163.
1102. urtea
Erromatik, Paskual II.ak Iruñeko eliza bere babespean hartu du, eta bertako agintariak menpean hartu. Honekin batera, Leire eta Iratxeko monasterioak eta bertze zenbait eliza ere hartu ditu, horien artean Tafallakoa.
Kruzatarren armarria, Erriberriko Atariaren ondoan.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
H
Aragoi eta Nafarroako Pedro I.a erregeak emandako pribilegio batek honela jasotzen du: “Zidakoseko urei Tafallak, San Martin Unxek, Erriberrik eta Kaparrosok onura atera diezaietela zortzina egunez ur horiez baliatuz, errotak libreki eraikitzeko eskubidearekin”. Honetan aipatzen da lehenengoz, hala ematen du bederen, Alaitz mendietan sortu eta Oloritz, Zenborain, Makirrian eta Urruzegi sakanek ugaltzen duten Zidakos ibaia. Alontso erregearen anaiak Kaparrosoko harresiak •
7 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
inguratu zituen, baina Obengaria errege mairuak Zidakos ibaiaren ura eman ezean ez zuela deusetarako balio erran zion; erregeak, Tuterako mairuekiko hegoaldeko muga indartu nahirik, bertze zortzi egun eman zizkion. Gartzia erregeak Erriberriko biztanleei grazia bera eskaini zien apirilean eta maiatzean; honenbertzez, “Tafallako biztanleek ezin zituzten zangoak uretan sartu; maskor nahiz bertze ontziez atera behar izaten zuten”. Honela hasi zen erabiltzeko eskubideari zegokionez lehentasuna zuten ibaiaren urengatik tafallarrek gauzatu zuten borroka luzea. 164.
165.
H
I
S
T
O
R
I
A
1111. urtea
Traibuenas gazteluko Rada jaunak Erriberrik eta Tafallak Zidakos ibaiaren urak direla-eta elkarren aurka dituzten auziak konpondu ditu. Hala ere, luze gabe eta bizitasun handiagoz ekingo diote berriro ere gatazkari. 166.
1115. urtea
167.
1118•Maiatza
168.
1119•Otsaila•25
Loarreko gaztelu izugarrian Alfontso I. Borrokalariak, Aragoi eta Iruñeko erregeak, Fragoko biztanleei herritartasun karta eman die. Lekukotasuna eman duten sinatzaileen artean Comes Sancius ageri da, Erro eta Tafallako jaun. Heldu den urtetik aitzinat Eneko Ximenones ageri da Tafallako “ordezkaritzaren” buru.
1105•Apirila
Alfontso I. Borrokalariak, Aragoi eta Nafarroako erregeak, Puiuko bazkalekua, gorteak barne, bere alferez den Gartzia Jimenezi eman dio. Comes Sancius-ek dokumentuaren azpialdean sinatu du lekukotasuna emanez, “senior in Erro et Tafalla” den aldetik. Oraingo honetan hiribilduaren izena gaur egun ezagutzen dugun bezalaxe idatzi dute; alabaina, Alfontso I. Borrokalariaren bilduma diplomatikoan bertze hainbat modutara jasotzen da: Altafala, Altafalia, Altafalla, Tafaila, Tafala, Tafalga, Tafalia, Taffalya, Taffallia… Hiribilduaren behin betiko sei hizkiak finkatu arte zenbait mende igaro beharko dira, oraindik ere.
Aragoiko erregeak deiturik, Pirinioz haraindiko tropa ugarik hegorantz jo du Gurutzada izaerarekin, Zaragoza almorabidea konkistatzeko. Zaldun ugarik bat egiten du espedizioarekin. Abenduan irisiko da hiriaren kapitulazioaren berri. Tutera konkistaturik, akitutzat eman daiteke Nafarroako Erriberan mairuek izan duten erresuma. Tafalla eskualdea Erresumaren muga politikoa izateari utziko dio. Urte honetan Portoko apezpikuak
Zidakosen ura, borroka
7 2
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1129•Iraila•3
Alfontso I. Borrokalaria Tafallan dago eta San Saturninoko Burguaren birpopulazioa agindu eta Lizarrako San Martineko frankoen forua hobetu du. Eneko edo Iñigo Ximenones Calatayudeko jaun gisa ageri da “et in predicta Altafala”. Usadioaren arabera, erregeek San Nikolas plazako etxean hartzen zuten ostatu; aipatu etxea, gerora Sorierra jauregia, Nabaztarren eta Iribastarren etxea izan zen. Horren sinesgarri ez diren bertze kondaira batzuen arabera, Baiona hartu ondoren “tafallarrek Alfontso I. Borrokalariari jarraitu zioten mairuen lurraldeetara eginiko espedizioetan, Arantzuelen hamaika errege kristau eta fedegabe batera menpean hartu ondoren, mairuen eskuetan zeuden Espainiako hegoaldeko probintzietan barrena gainezka egin duen itsaso oldarkor baten gisa murgildu dira, Turia ibar hagitz emankorretan barrena joan dira eta Valentzia menpean harturik Murtzia erraustu dute… eta ihesian doazen mairu-osteen gibeletik abiaturik Itsasarteraino iritsi dira eta hainbertze garaipenek horditurik itsasoan barrena murgildu dira beren zaldi kementsuekin, ur haiek berenak egin nahi balituzte bezala, itsasoa zeharkatu nahian eta garaipena Afrikako legar kiskalgarrietara eraman nahian; eta beren aberrira harrapakinak eta gatibuak zeramatzatela atzera egin dutelarik, antzin-antzineko memoriek baieztatu izan ez balute eta gure kronikaririk hoberenek berretsi izan ez balute, antza burutzerik ez zegoen beren asmoa bete dute, Pirinio garaietako zurez egindako galera eta ontzi-armada inprobisatuz Aragoi, Gailego eta Argaren urek eramanda Ebrotik beheiti egin AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
S
T
O
R
I
A
zuten Mediterranioaren jabe egiteko eta kostalde musulmana erraustera…”. Murtzia erraustu zuten, ondoren Pirinioetako zuhaitzak moztu eta hortik mairuen kostaldea erraustera… Gure kronikarien luma zorrotza ezaguturik ere, zail gertatzen zaigu tafallarrek halako errausteko asmo bortitza izan zezaketenik sinestea.
Nafarroa zeharkatu zuen Reimseko kontziliotik atzera bidean. Haren hitzetan “gizaki ankerrak bizi dira bertan, hizkuntza ezezaguna darabiltenak, zernahi gaiztakeriatarako prest direla”. 169.
H
170.
1134•Iraila•8
Tafallan egonaldia egin ondoren, Alfontso I. Borrokalaria, Aragoi eta Nafarroako erregea, Huescan hil da. Egoera honetaz profitatuz, nafarrek Antso III. Nagusiaren ondorengo zuzena den Gartzia Ramirez hautatu dute errege; honek Nafarroa eta Aragoiren arteko banaketa gauzatu eta Nafarroako Erresuma indarrean paratuko du berriro ere Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Errioxa gaztelaren eskuetatik berreskuratuz. 171.
1135•Apirila
Errege-dokumentu batean “Lopennecones frater eius in Atafalga”-k lekuko gisa sinatu du. Bertze dokumentu batean, Gartzia Ramirezek, Berrezarleak, Iruñeko Santa Maria elizari egindako dohaintza jasotzen duelarik hain zuzen ere, “Lope Enekones in Tafaila” deitzen diote. Bertze dokumentu batzuetan Lope Iñigez erraten diote. 172.
1135•Abuztua
Gartzia Ramirez erregeak Erresumako baroirik garrantzitsuenak deskribatu ditu dokumentu batean, “Iruinsemeen printze eta manatzaileak”. Gebara eta Arabako jauna den Ladronen anaiak, Lope Iñigezek, Tafallan “menperatzaiGartzia Ramirez, le” izenaz aipatzen du Berrezarilea. erregea. San Martin, Uxue, Santakara eta •
7 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1137•Maiatza•6
174.
1140. urtea
Inozentzio II. Aita Santuaren Ad hoc in apostolice bulda, “Antsok, Iruñeko apezpikuak” eta bere elizaren ondasunek babes apostolikoa jasotzeko idatzia izan zena.. Buldak bertze hainbaten babesa ere jasotzen du: Sos, Luesia, Unkastillo, Tafalla, Zebror, Obanos, Falzes eta Gartzantzu.
178.
Urte honetara arte Tafallako ordezkaritzaren buru Ladron kondearen anaia den Lope Iñigez, edo Ennecones, ageri da. San Migel Excelsisi Gartzia Berrezarleak egindako dohaintza batean Jaun “Eneco in Taffaylla” izenarekin sinatu du (euskarazko Jaun izena ematen dio). Heldu den urtean, bertze testigantza batean, “don Eneco de Tassonar in Tafalia” izenarekin sinatuko du, eta geroago “Eneco Lopeyz” eta “Eneco Lope”. 175.
1143. urtea
176.
1144•Otsaila•26
177.
1147. urtea
S
T
O
R
I
A
1150. urtea
Urte honetan, gutti gorabehera, Aimeric Picaud izeneko apaiz maltzur batek Codex Calixtinus-en jasotzen den “Erromesaren gida” izenekoa idatzi du, non, bertzeak bertze, Santiagora egindako bidaiaren berri jasotzen den. Hauxe da, erran daitekeenez, Jakue Bidearen lehenengo gida. Halaber, gure arbasoen lehenengo erretratuetako bat da. Bidaiariak Lorka eta Lizarra zeharkatu zituen, baina guziz soberatuak diren deskribapenak nafar guziak hartzen ditu. Hara zer idazten duen Aimeric-ek: “eskoziarren antzera, oihal beltz eta belaunerainoko motzez soilik jazten dira; oinetakoak, abarkak deitzen dituztenak, iledun larruzkoak eta zurratu gabekoak dira; uhalez lotzen dituzte zangoetara eta oinzolak baino ez dizkiete estaltzen, gainontzekoa biluzik dutela. Artilezko gainjantzi beltzak janzten dituzte, ukondoetaraino bezain luzekoak, longain gisa orlan bukatuak; hauei saiak deitzen diete… Eltze bakar batean jaten dute bazkari osoa, nahasita, eta ez dute goilararik erabiltzen, eskuak baizik; edateko kaiku bakarra darabilte: zakur eta zerriek bezala jaten dute. Solasean ari direlarik zerrien kurrinka datorkit gogora. Egia da, zinez, haien hizkuntza barbarotzat jotzen dela. Jaungoikoari Urcia deitzen diote; Ama Birjinari Andrea Maria; ogiari orgui; ardoari ardum; urari uric; haragiari aragui; arrainari araing; etxeari echea; etxeko jaunari iaona; andereari andrea; elizari eli-
Aznar Jimenez Ezkerra-ren semea den Semen Aznarez edo Acenaric Lizarra, Done Eztebe, Deio, Elo eta Tafallaren ordezkari gisa ageri da, Gartzia Ramirezen zerbitzura. Kargu hori bete zuen 1158ra arte guttienez. Artaxoa eta Larragako gotorlekuetan ziren gaztelauak erasotu zituen. Zelestino II. Aita Santuak Ex commisso nobis buldaren bitartez Iruñeko apezpiku izendatu berriari Tafallako elizaren gaineko agintea berretsi dio. Gartzia Ramirez Berrezarleak Erriberriko biztanleei, Herri Berriak kristauen agindupeko lur bihurtu asmoz, Jakako Forua eman die. Honekin Tafallako kokapen estrategikoa areago nabarmentzen da. Foruak honako hau ematen zuen: “San 7 4
I
Martin mendilerrotik eta Tafallatik Erriberrirantz isurtzen den ura. Eta eman dizkizuedan lurralde honetako lugorriak gorde ezazue salbu, zuen borondatearen arabera, zuek, zuen seme-alabek eta zuen giza-belaunaldiak menderen mendetan (…) ni, Jainkoaren graziaz, Iruñea, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Errege naizela. Miguel Apezpikua Tarazonan, Lope Apezpikua Iruñean. Rodrigo Azagra Lizarran. Semen Aznarez Tafallan…”. Epe motzean, Erriberriko harresi erromatar eta bisigodoa txiki geratu zen eta oparotasunera zabalduriko auzo berriak harresi berri batek inguratu zituen. Azkoienek ere antzeko forua jaso zuen eta Tafallak bere eskualdeen hegoaldera erresuma arrotzak zituela bizi behar izan zuen.
Erriberriko gazteluekin batera Bizkaiko lurraldeetaraino iristen zen Erresuma defendatzen zuten hegomendebaldetik. Dokumentuan, bitxia bada ere, lekuko gisa bi emakume ageri dira: Andre Toda Letekoa eta honen alaba Andre Maria. 173.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1150•Uztaila
180.
1150•Azaroa•21
S
T
O
R
I
A
181.
1153•Ekaina•2
182.
1156•Urtarrila
183.
1157. urtea
Gaztelako eta Iruñeko Erregeen arteko Soriako Ituna; honen ondorioz, Nafarroaren bihotz-bihotzean dauden Artaxoa, Larraga eta Zebror Gaztelaren menpeko izatera pasa dira. Gerora, Erriberri gobernatzen zuen Remiro Gartzesen desleialtasunez, aipatu hiribildua Artaxoako Erresuma deitzen zen hartara bildu zuten. Hainbat urtez Tafalla erresuma arrotz batez inguraturik egon zen. Gaztelaren zerbitzura dagoen Gartzia Almorabidek Tafallako jauna den Semen Aznarren aurkako borrokari ekin dio Zolinan. Nafarroako tropek, zigor gisa, Gaztelaren menpe dagoen Artaxoaren lurraldeetan sarturik, Larraga suntsitu eta zonaldean gose-urte hilgarria eragingo dute. XIV. mendetik, Erriberriko mugan, Almorabit-en presa bat dagoenaren lekukotasuna ageri da. Peñalengo Antso hilda, Nafarroako errege den Antso Jakintsuak, Nafarroako herriekiko adiskidetze politikaren barnean, Tafallari foru berezia eskaini dio, beharbada aitzineko bertze batzuen berrespena, Nafarroako bertze foruekin inolako lotura ezagunik ez duena. Latineraz dago eta zenbait elementu erromantzean eta letra karolinjioan. Arras egoera onean gordeta dago gure artxibategian. Gerora, Antso VI.ak berretsi zuen. Idazkerari erreparatuz gero, jatorriz Tafallako Kontzejuarena dela ematen du, eta ondoren erregeari sinatzeko emana; honek, dokumentuari lehenengo konstituzio lokaleko nolabaiteko izaera eman zion. Hiru mende eta erditik gorako iraunaldia izan zuen. Aipatu foruan harresiaren mugak finkatu dira, eta, halaber, zein eremuren barruan diren Tafallako biztanleak gizahilketagatiko erantzule. Era berean, biztanleek gizahilketaren erruduna hiribilduaren mugen barnean atxilotu ezean ordaindu beharreko isunak ere jasotzen dira. Ustezko hiltzaileak
Leireko monasterioa Sansomain hiribildutik eta Oibarko Santo Tomas monasteriotik banandu da, Artaxoako Lope apezpikuaren alde, erregea buru duen truke batean. Lagapena oso egoera behartuan egin da eta monasterioaren gaineko borrokek mendearen bukaera arte iraunen dute. Oibarko monasterioak, biztanle kopuru aski ez izaki, ezin izan zuen parrokia bilakatu eta, ondorioz, ez zuen iraun eliza-erakunde gisa. Santa Zeziliaren bezpera. Lizarrako bidean barrena mezulariek Gartzia Ramirez erregea, Berrezarlea, “Rege in Pampilona, et in Alaba, et in Bizcaya eta in Ypuzcoa”, Lorkan ustekabean hil delako berria zabaldu dute. Berri nahasien arabera, istripuz hil AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
da, ehizean, zalditik erori eta lepoa hautsita. Hamabortz urtez izan zen errege. Haren semea zen Antso Jakintsua izanen da errege.
cera; presbiteroari belaterra (…); gariari gari; erregeari ereguia; eta Santiagori iaona domne iacue. Hau barbaroen herria da eta beren ohiturak eta kultura edozein jenderenetatik desberdinak dira; maltzurkeriaz beterik daude; aurpegi beltzekoak dira; begirada zitala; gaiztoa, doilorra, faltsua, desleiala eta ustela, lizuna eta hordia; itxura bortitza, ankerra, basatia, izugarria, gaitzesgarria, adeigabea, zarpaila, malturra eta liskartsua dute (…) edozein nafar edo euskaldunek akatuko luke txanpon baten truke galiar bat. Zenbait erregiotan, Bizkaian eta Araban kasu, nafarrek, sutondoan berotzen diren bitartean, gizon-emakumeek elkarri erakusten dizkiete beren hankarteak. Nafarrek are aziendarekin ere jotzen dute larrua (…) musu lizunak ematen dizkio zeinek bere emakumearen aluari, baita mandoarenari (…) Hala ere, borroka-zelaian egokitzat jotzen dira (…) eta ohiturari jarraiki, ehiztarien modura, adarra lepoan daramate eta auconas deitzen dieten bizpahiru azkon…”. Picaudek Tellus Basclorum-eko biztanleei, noizbait Ultrapuertos lurrak izanen direneko biztanleei alegia, euskaldunak deitzen die, eta Orreagaz hegoalderako Tellus Navarrorum-ekoei, are arabar eta bizkaitarrei, nafarrak deitzen die. Guziek hizkuntza bera dute eta ohiturak ere antzekoak dira. 179.
H
•
7 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
torturatzeko erabiltzen ziren kandela nahiz burdinekin egindako epaiketak bertan behera utzi ziren; lekukoen nahiz zinpeko frogak baino ez ziren baliagarriak. Tafallarrek, ofizialki bederen, duela zortzi mendetik gora bertan behera utzi
H
I
S
T
O
R
I
A
zuten galdeketetan tortura erabiltzea. Honetaz gain, saion-a, justiziaren menpeko agente moduko bat, herrikoa ez izatea eta, ukondorainoko luzerako makila izan ezik, armarik ez eramatea erabaki zen. Herritarrei ordainarazitako prendak ez ziren Tafallatik atera behar. Hainbat delitu zerrendatzen dira, errate baterako: ebasketak, irainak, bizilekua haustea, inoren baratzea kaltetzea eta zuhaitzak botatzea. Antso erregearen Foruan, zenbait zigorrendako zin egitea “San Pedro elizan emanak eta jasoak izan behar direla” ezartzen da; hauxe izanik tenplu honi egiten zaion lehenengo aipamena. Garai batean San Andres parrokia, eta ondoren San Frantziskoko komentua, izan zena ere aipatzen du: “Los terminos de las mugas son estos: del Enforcador al Cascaillar, e del Cascaillar al mollino, non pasando la agoa, e dent a San Andreo por la regadera que es de yuso el Cuerno de Villar que va a la pieza de los freires”. Mendian lursailak zituztenei –“monte taffallienssi” deitzen dio– bertan behera uztea agindu zien, trukean bertze zenbait jasoz, eta, halaber, menditik egurra ateratzea debekatu zen. 184.
1158•Abuztua•31
185.
1162•Urtarrila
Gaztelako erregea den Antso III.a hil da. Errege hau Larraga, Miranda eta Erriberrira hedaturiko gaztelako enklabe iraingarriaren errege ere izan zen. Tafalla eta gainontzeko eskualdeak Antso Jakintsuaren esku zeuden bitartean, Artaxoako erresuma gaztelaua, Erresuman egindako zentzugabeko tartekatzea zen. Ezkon-anaiak ziren bi erregeen arteko itunak, hil aurreko urtean harturikoak, afera konpondu zuen eta eskualde osoa Nafarroaren eskura igaro zen. Tafallari dagokionez, bere inguruan halako lasaitasuna izatea arras garrantzitsua izan zen, herriak lotzen zituzten mendi eta partzuergoengatik eta herrien artean egoeraren ondorioz sorturiko liskarrengatik.
Antso Ramirezen pribilegioa (1157).
Ximeno edo Semen Aznarez ageri da Tafallako jaun; Antso Ezkerra, Uxuekoa; Martin Lete, Azkoiengoa… Urte honetatik aitzinat, Antso VI. Jakintsuarekin, Nafarroako lurraldearen toponimoa dokumentatzen 7 6
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1162•Urria
1169. urtea
1170•Uztaila
R
I
A
190.
1174•Uztaila
191.
1176•Otsaila•5
192.
1179•Abuztua•5
193.
1184•Maiatza•1
194.
1189•Otsaila
195.
1190•Urria
Antso VI.ak Atarrabiari Forua eman dio. Lekukoen artean, Tafallako jaun gisa, Lope Alfaro ageri da. Honen aitzinekoa zen Eneko Oriz orain Aizorrotzeko jaun da.
1173•Iraila•18
Nafarroako Antso VI.ak Orreagako ospitaleari Tafalla inguruko “la rueda de Villanueva” eman dio dohaintzan. Dirudienez, Hiriberriz ari da, Orban.
Artaxoako bidetik zaldizko presatsu batek hiribilduko harresiak zeharkatu ditu Gaztelako Alfontso VIII.aren soldaduak Errioxa aldetik sartu eta ondoko hiribildua hartu dutela errateko. Tafallako AURREHISTORIA- 1000 URTEA
O
Antso Jakintsuaren emaztea, Antsa, hil da. Martzillan zistertarren monasterioa sortu zuen; erregeak bi urteren buruan sendotza eman zion. Lekuko gisa Tafallako jaun zen Lope Alfarok sinatu zuen.
Antso VI.ak Tuterako judutarrei Najerako Forua eskaini die. Nafarroan agintea duten eta lekuko gisa sinatu duten lekukoen artean “Eneco de Oriz in Altaffallia” ageri da. 189.
T
Iratxeko Santa Maria monasterioko abadea den Bibianok Iruñeko apezpikua den Pariseko Pedrori edo Artaxoako Pedrori Tafallako San Pedro eliza eman dio Arbeitza, Zubielki eta Biloriaren truke. Tafallan Oritzeko Eneko edo Iñigo ageri da urte honetan jaun, Araba eta Gipuzkoakoa ere bazen, are Durangoaldekoa ere.
Arazuriko Pedrori Tafalla, Larraga, Logroño eta Artaxoan zituen eskubide guziak kendu zaizkio eta jaun izateari utzi dio. 188.
S
Berriro ere, Alfontso VIII.aren tropak Nafarroan sartu dira eta Milagroko gaztelua eta hiribildua bera ere suntsitu dituzte. Tafallak bere portaleak hertsi eta borrokarako prestatuko da. Nafarroako erregea bi egunez egon zen setiaturik Legineko gotorlekuan, Izaga mendiaren magalean, baina, luze gabe, gaztelauek, beren helburua erdietsi gabe, bertatik alde egin zuten. Heldu den urteetan ere, behin eta berriro gertatu ziren gaztelauen erasoak; ondorioz, Ingalaterrako erregearen arbitrajea eskatu zen.
Errioxako lurraldeetan Nafarroako erregearekin batera borrokatzeko, hiribilduko gizonen artean soldaduak erreklutatu dira. Antso Jakintsuaren kanpainak heldu den urteko martxora arte iraun zuen. Nafarrek Logroño eta Errioxa arabarra hartu zituzten menpean, Busgosko inguruetaraino iritsi zirelarik. 187.
I
portaleak hertsi eta zaindariak paratu dira. Gaztelauak, ordea, Iruñerantz doaz. Luze gabe Gaztela aldera egin zuten atzera.
da: “Regnante rege Sancio in Navarra…” Garai honetan, “nafar”, Pirinioetatik hegoalderako euskaldunak, are bizkaitar eta arabarrak ere, definitzen dituen kontzeptua da, Codice Calixtino delakoan ikusi ahal izan dugunez. Honela bada, lingua navarrorum euskara da. Erresumako lehenengo konstituzioa izan zen Foru Nagusiak “se dice en bascuenz” edo “se dice en navarro” baliokidetzen ditu. Horren ondorioz, musulmanei kenduriko lurraldeetan, XII eta XIII. mendeetan Erriberako biztanleek Nafarroa berena ez bezalako bertze lurralde bat zelako uste osoa zuten. Yanguas y Mirandaren Diccionario de Antigüedades-en aipatzen diren dokumentuetan Azkoien eta Tuterako kontzejuek Nafarroa bertze herrialdetzat zutela ondorioztatzen da, behin eta berriro honakoak aipatzen dituelarik: Nafarroatik “datorren” jendea, nahiz Nafarroara “doan” jendea. Tafalla, mugan bada ere, beti egon zen Nafarroako jatorrizko mapa horren barnean. 186.
H
•
7 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1192•Urria
197.
1193•Ekaina•14
Baztango Fortun edo Fortunio ageri da Tafallako jaun. Familiako bertze zenbait kide DonibaneGarazi eta Ergako ordezkariak ziren. 1167az geroztik Iruñeko apezpiku izan den Pariseko Pedro, edo Artaxoako
199.
200.
Pedro, hil da. Haren ordezko Tafallako Martin izanen da, XXVIII. Apezpikua. Izendapenaren inguruko zalantzak sortu dira eta, ondorioz, Erromara joan behar izan du auzitara; bertan hilko da. Bianako Printzeak, bere Cronica-n, apezpiku urtebetez izan zela baieztatzen du, “hautatua izan zen, ez, ordea, donetsia”.
T
O
R
I
A
1196•Uztaila
1198•Maiatza•20
Calatayudeko ituna: Gaztela eta Aragoiko erregeek Nafarroako Erresuma beren artean banatzea erabaki dute. Honetara heltzeko, Antso Azkarrak musulmanekin izandako harremanaren ondorioz kardinal batek eskumikatu izana erabili zuten. Egoera horretatik sortuko zen merinaldean, Arga ibaiaren arroa –Milagro, Funes, Azkoien, Falzes, Miranda, Larraga, Artaxoa eta Mendigorria, alegia– Gaztelarendako izanen zen; eta Kaparroso, Erriberri, Tafalla eta gainontzeko herriak Aragoiren esku izanen ziren. Aragoi eta Gaztelako arma-
1194•Ekaina•27
Antso Jakintsua errege ona hil da; herriko hilkanpai guziak jotzen dituzte. Tafallako hiribildua,
7 8
S
Tafallako jaun gisa bertze jaun bat ageri da: Petrus Martinez Letekoa. Urte-liburuen arabera, urte honetan iritsi ziren Miramamolin (al Nasir) enperadorearen mandatariak “urte luzez Nafarroan ikusiak ez ziren jantziekin, beren jauna ordezkatuz, arrandia eta handikeriaz sartu ziren eta beren aberriaren harrokeria eta handiustearekin halako nobedadea izan zen, non data hau gertaera arras berezi bezala jasoa izan baitzen”. Bisitaldi honen ondoren Antso erregeak, bere jarraigoarekin, tartean aipatu Lete jauna zegoela, bisitaldia egin zuen mairuen lurraldeetara.
Antso VI, Jakintsua.
198.
I
1157az geroztik, Antso Jakintsuak onartua zuen Foruarekin gobernatua zen; hainbat berrespenen ondoren, hirurehun eta berrogeita hamar urtetik gora egon zen indarrean. Errege honek beharrezkoak izan zituen, Erresumaren osotasunari eusteko, jakinduria eta arma guziak, zenbaitetan eskualdea erraustu zuten aragoiar eta gaztelauei aurre egiteko. Tronurako ordezkoa Antso Azkarra izanen da; Frantzian Rikardo I. Corazón de León-ekin batera borrokan ari zela izan zuen bere aitaren heriotzaren berri. Lehenengoz izendatu zuen bere burua Nafarroako Errege, ordura arte erabilitako Iruñeko Errege beharrean. Urte honetan, Ortako Antso ageri da Tafallako jaun edo ordezkari.
Tafallako jaun Pedro Martinez Letekoa ageri da, Antso VI.a bahiturapean zegoen Galar herria berreskuratu dueneko dokumentu batean. 196.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
XIII. mendea dek laster batean inbaditu zuten Nafarroa. Miranda, Gaztelako tropek hartu zuten. 201.
1200. urtea
Mende hasierak berri txarrak ekarri ditu. Antso erregea, Gaztela eta Leonekin duen amaiera gabeko borrokei aurre egiteko, Afrikan da Almohadetarrei laguntza eskatzen. Erregea kanpoan dela profitatuz, Gaztelak Gipuzkoa eta Araba hartuko ditu. Azkenean, halabeharrez, Antso II. Azkarrak Gaztelako Erresumari hainbat eta hainbat kontzesio egin zion; betiko galduko zituen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa eta ondorioz, baita itsasoratzeko ahalmena ere. Kalkuluen arabera, garai honetan landua izan zen Sosierra jauregiaren ondoko San Nikolas basilika; estiloz protogotikoa eta Zisterraren eraginarekin. Kanpoaldea harlanduzkoa da eta aitzinago gehitua izan zen. Antzinako hormetan jatorrizko leihoak ikus daitezke. XIII. mendearen lehenengo erdialdekoa da, halaber, Haurra besoetan duen Ama Birjinaren irudia, eserita dagoena, estiloz erromaniko aitzinatukoa, San Pedro parrokian zaindu eta gurtzen dena. Sabaizako Andre Mariaren Jasokunde Parrokiatik dator. 202.
Sabaizako Ama Birjina, San Pedron.
1206. urtea
Urte honetatik aitzin Tafallako bi parroki elizek “Ganbarako artxidiakono� bakarra izanen dute abade gisa; honek, abadiari dagozkion errentak jasotzen ditu eta Santa Maria zein San Pedrorako AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
7 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1206•Martxoa
Tuteratik, Antso VII. Azkarrak Tafallako biztanleei, oraingoei zein ondorengoei, foruak eman dizkie. Ordaindu beharreko petxak (zerga mota) zehaztu ditu, abuztuko Santa Marian laurehun kaiza gari (ale-neurria; ez da beti berdina, lekuaren arabera) eta San Migeletan bertze hainbertze kaiza olo ordainduta, gainontzeko guzietatik salbuetsita geratzen direlarik. Aipaturikoez gainera 1.600 sos eskatu die. Herritik kanpoko errege-lanetara joan behar izatetik ere salbuesten ditu; Gazteluan eta herri barneko erregesailetan baino ez dute lan egin behar. Latineraz idatzdagoen testu honek arrano beltza du bukaeran. Lekukoen artean “Petro Martinez de Lete, Taffallam” sinatu zuen. Petxa honi tasada deitzen zitzaion, eta behin finkaturik herri bakoitzak ordaindu behar izaten zuen, berdin populazioak gora nahiz behera egin. 204.
I
S
T
O
R
I
A
armarrian ageri diren kateak bataila hartan esku hartu zutenei erregeak emandako saria dira. Hainbat idazleren iritziz, Navas de Tolosaz geroztik armarriak, “urdin ilunekoa, hiru dorreko urrezko gaztelua dakar; erdikoa nagusia da eta bi ate ditu, erdikoa nagusia eta bertan gerlaria armaturik; bordatua gorri kolorekoa eta erresumako kateak urre kolorekoak”. Horixe erakusten du, antza, udaletxean gordetzen den eta trokelak egiten zituen antzinako argizarizko zigiluak. Hala ere, Cabezudo
bikarioak izendatuko ditu Kontzejuak hautatu eta aurkezturiko apaizen artean. 203.
H
1207. urtea
Gartzia apezpikuak utzitako zorren ondorioz sorturiko auzian erabakia hartzeko izendaturiko arbitroen artean Tafallako Lope ageri da. Honekin batera ditugu Nabazeko Pedro eta Leotzeko Gartzia, beharbada biak ere Tafallarrak. 205.
1211•Iraila
Hainbat idazleren iritziz, Antso erregea hilabete honetan Tafallan zegoen, Navas de Tolosara eramanen zuen kanpainarako zaldunak eta tropak biltzen. Ohore eta karguen banaketan, Arroitzeko Pedro Gartzesi Tafallako jaurerria eman zion. Erregearekin bat egin zuten Martinez Letekoa eta Zuñigako zalduna, “Bizar Beltzekoa” Beltranen hitzetan. 206.
Tafallako Forua, 1206koa, Antso VII. Azkarra erregearen zigiluarekin.
1212•Uztaila•16
Navas de Tolosako bataila; gaur egungo Jaenen. Tradizioaren arabera, Tafallako gaur egungo 8 0
•
Astrainek erraten duenari erreparatuz gero, XIV. mendeko zigilu honetan armarriak ez omen du katerik, eta hauek hiri titulua jaso ondoren gehituak izan omen ziren. Garai hartan erraten zen bezala,
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
hildako mairuari lantzakada ederra; batailaren ondoren herri anitzek bertan esku hartu izana goraipatzen zuen. Nobiliario de los Reinos y Señoríos de España-ren arabera, Tafalla “garai hartan zuen kokapenagatik eta garrantziagatik, Nafarroako gotorlekurik garrantzitsuena zen; bertakoak, beti adoretsu eta aitoren seme, Navas de Tolosako batailan izan ziren eta Erriberrikoekin batera Miramamolinen (al Nasir) legendazko kateak hautsi zituzten; beraiek eraso zioten guardia beltz ikaragarriari”. Datu dokumental ezean, apartak dira kondairak. 207.
210.
T
O
R
I
A
1234•Apirila•7
Tafallako Foruko Arrano Beltza.
1214•Abuztua•23
Iruñerantz; berri txarra daramate: Antso VII. Azkarra Tuterako gazteluan hil da. Bera da Nafarroako erregeen leinu euskaldunetatik azkena. Antso erregearen hilotza Tafallatik igaro zuten Orreagara bidean, non ehortzia izan baitzen.
1215. urtea
211.
1234•Maiatza•5
212.
1237•Maiatza
Herriko zaldun eta nobleen ordezkaritza Iruñera joan da Antso VII. Azkarraren ordezko izanen den Teobaldo I. Champañakoaren koroatzera. Leinu honekin, Nafarroa gero eta kateatuago egonen da Europako politikan. Hiru egunetara Foruei zin egin zien eta errege-mailara igo zuten. Estatugizona baino trobalari gisa ezagunagoa zen errege izendatu berriak Erresumako hiri eta herri nagusienak bisitatu zituen.
1227•Apirila•15
Kaparrosoko Kontzejuak, infantzoiek eta nekaAURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Zaldun azkarrek Errege Bidetik zeharkatu dute
Bi talde daude, jazteko moduari dagokionez, nabarmen agertzera derrigorturik: legenardunak eta judutarrak. Legenarrari zaion ikara Europa osoan barna zabaldu da. Gaitz honekin kutsaturikoak herrietatik kanpo bizitzera, grisez jaztera eta dauden bezala daudela ere horren berri emanen duen txilina eramatera behartzen dituzte. Judutarrei dagokienez, berriz, Gregorio IX. Aita Santuaren xedapenek jazkeran nabarmentzera derrigortzen ditu, haien bazterketa errazteko. 209.
I
zariek Tafallako Kontzejuari bere eremuko Zidakos ibaiaren ura 3.500 sosetan saldu diote; hemezortzi egun dira, gauak barne, apirilean, maiatzean eta ekainean. Mende bat geroago, salmenta honek hainbat eta hainbat auzi eta liskar sortuko ditu.
Antso VII.ak Nabarreria eta San Nikolaseko biztanleei San Zernineko Burguaren aurka eraikin militarrak altxatzea debekatu die. Azken hauei, aitzinekoek debekua aintzat hartzen ez badute, ahalbait gehin eustea aholkatzen die. Dokumentu-oinean izenpetu duten jaunen artean Arroitzeko Petro Gartzeiz, Tafallako jaun, ageri da. San Frantzisko Asisekoa igaro al zen Tafallatik? Nafarroako tradizio batek santua Jakue bidean zihoala Iruñeko auzoen baketzean esku hartu zuela aipatzen du. Frantziskotarren ordenako historialariek baieztatzen dutenez, urte honetan iritsi zen Tuterara, eta bertan ordena sortu. Hala izan bazen, Tafalla, berriz ere, haren igarobidea baino ez zen izan. 208.
H
•
8 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Teobaldo I.aren dokumentuetan, berriz ere, Eneko Oriz ageri da Tafallako jaun. Teobaldok Erresumako administrazioa modernizatu zuen. Haren agintealdian sortu ziren merinaldeak. 213.
1238•Urtarrila•25
214.
1238•Apirila•23
217.
Gregorio IX. (Ugolino Segnikoa) Aita Santua Teobaldo I.a erregearekin bakeak eginda, Nafarroan Inkisizioa ezarri zuen, alabaina hiru mende barrura arte ez da Auzitegi Inkisitoriala martxan paratuko, Erresumak bere independentzia galdu zuelarik hain zuzen ere. Horiek martxan paratu arte auzitegi zibilek zigortzen zituzten heterodoxia eta sorginkeria delituak.
8 2
S
T
O
R
I
A
1245•Apirila•18
Teobaldo I.a erregeak Tafallan dituen lur-eremu guziak –soro, ardantze, ur eta gainerako eskubideak– herriko nekazariei eman dizkie errentan, San Migeletan berari nahiz bere oinordekoei Nafarroan indarrean dagoen edozein txanponeko 1.400 sos ordaintzearen truke. “Nos don Thibalt, por la
1238•Abendua
Data honetan, gutti gorabehera, Teobaldo erregea Marsellan itsasoratu zen Ekialderako bandan. Bere armadaren buru zihoan Seigarren Gurutzadan esku-hartzeko. Tafallako leinuekin loturik erregearekin joan ziren zaldunen artean Korbaran Lete, Arnaldo Ojer Maule, Pedro Diez Aux, Beltran Kruzat… zeuden. Izmir-en (Smyrna) lur hartu zuten eta Gedis ibaiaren arroan barna Asia Txikiko (Anatolia) goi-lautada zentralera jo zuten. Karahissar zeharkatu eta aintzira gazietako eremuan sartu ziren, bi mende aitzinago beren herrikideek Lehenengo Gurutzadan erabili zuten bide beretik. Ideal handiak aitzakia gisa paraturik, suntsiketa eta harrapaketarako gerra baino ez zen izan. 216.
I
Teobaldo I.ak “bazkaleku, zuhaitzak botatzea eta antzinako lur-hertsiturak” auziaren gain Artaxoa eta Tafallaren arteko gatazkan epaia eman du. Bi herriotako gizon jakintsu eta zintzoek errandakoa entzun ondoren honako erabakia hartu zuen: abuztuko Andre Mariaren egunetik San Martin eguneraino bi herriotako aziendak egun nahiz gauez bazka daitezke, Artaxonakoak Tafallako eremuetan eta alderantziz; ezin izanen dira bazkatu ereindako soroetan eta ardantzetan. Zuhaitzak botatzeari buruzko xedapenak bitxiak dira, arras: “Herri hauetako pertsonaren batek bertze herriko basoan egurrik eginen balu, ordain beza egurzama bakoitzeko bortz sos. Gizona bertan eserita egoteko adinako gerizpea duen eta adarrak burutik gorakoak dituen zuhaitza egotziz gero, ordain beza hamar sos”.
Nafarroako noblezia nahigabeturik dago Teobaldorekin, ez baititu Erresumako usadio eta ohiturak betetzen. Hainbat zaldun eta noble Lizarran elkartu da erregeek errespetatu eta hobetu beharreko foruak idatziz jasotzea erabakitzeko. Teobaldok bilkura hauei “legez kontrako koaligazioak” deitzen die, eta “egindako zina gogoan hartu gabe liga hori berehala bertan behera uztea” agindu die. Bertan sortu zen, Foru Nagusiaren mamia izan zen Antzinako Forua.
215.
H
Teobaldo I.
1243•Otsaila
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1253•Ekaina•30
219.
1253•Uztaila•8
221.
Herri guzietan hileta-elizkizunak egin dira, Teobaldo I.a hil baita. Analier olerkariak “justizia maite izan zuen, halako moldez non bere agintaldian aberats nahiz txiro, adoretsu, errege alai, kantari… berdin aintzat hartzea agindu baitzuen” idatzi zuen erregeaz. Errege honek sortu zuen Foru Nagusia; Nafarroako nobleek erregearen ahalmena mugatzen zueneko bilduma juridikoa, Erresumako usadio eta ohiturak, arautegi judizial eta penalak, foru lokalak… biltzen zituena.
T
O
R
I
A
1255•Otsaila•6
Erdi Aroko ezkozko zigilua.
1253•Azaroa•27
Tafallako herritar anitz joan da Iruñera Nafarroako errege izanen den Teobaldo II.aren izendapen ospakizunetara. Errege izendatu berriak foruei eta gizarte klase guziek zituzten pribilegioei eutsiko ziela zin egin zuen; bai apaiz, noble, zaldun zein AURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Teobaldo II.ak Antso VI. Jakintsuaren 1157ko Foruaren klausulak onetsi eta berraztertu ditu. “In Di nomine nostri Jesuchristi, amen. Sepan todos cuantos esta present carta verán, é odrán, que Nos D. Thibalt, por la gracia de Dios, rey de Navarra, de Champaina é de Bria, conde Palacin; por remedio de nuestros pecados, é de nuestros antecesores otorgamos é confirmamos á nuestros labradores de Tafalla todo aqueill fuero que nuestro honrado visabuello el rey D. Sancho les dio...”. Bere barrutiko “kortserak” mugatzen ditu, hainbat prozedura prozesal eta zigor ebazten ditu eta Arga eta Aragoi ibaien arteko belarrak
Tafalla eta Erriberriko Kontzejuek Tafallakoak Erriberrikoari soro eta ardantzen gain egindako demandari buruzko irizpena onartzeko eta liskar, borroka, heriotza eta kalteak saihesteko, beren ordezkariei ahalmenak eman dizkiete. Herrietako batzorde banak liskarrak arindu beharko zituzten irizkidetasunak idatzi zituzten. Tafallako batzordea Martin jaunak, alkateak, eta Paskual Arbizuk osatzen zuten. Erriberrik, garai hartan, mila berrehun familia inguru zituen eta, beraz, Erresumako herririk garrantzitsuenetako bat zen, Iruñea, Tutera eta, beharbada, Lizarraren gibeletik.
220.
I
handizurenei, baita frankoei eta “Nafarroako herri osoari” ere. Hainbertze dira zinak erregeari paratu zizkion loturak, ezen erregeak Aita Santuarengana jo behar izan baitzuen egindako zinaz askatzeko baimena eske.
gracia de Dios rey de Navarra, comde palazino de Campainna et de Bria, fazemos assaber a quantos agora son et de aquí adelant seran, que Nos, por todos tiempos que son a venir, atrebudamos a todos nuestros labradores de Taffaylla todas nuestras piecas, las vinnas et los huertos que nos hi avenemos, con sos agoas et con sos dreytos. Et es assaber que eyllos deven dar a nos ho a nuestros herederos quada aynno por la fiesta de Sant Miguel mil et quoatrocientos sueldos de qualque moneda corriere en Navarra”. 218.
H
dohainik erabiltzeko baimena ematen du. Erregeak ez zituen herriko mugaz haraindiko gizahilketak kobratuko, alabaina gizahilketa mugen barruan gertatuz gero, herriak hiltzailea entregatu beharra zeukan, edo gizahilketa ordaindu. Berriz •
8 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
ere, ebasketa eginaren susmopean zeudenak ezin ziren kandela nahiz burdinaren bitartez torturatu. Lekukorik nahiz frogarik ezean, aski zen bere errugabetasuna aldarrikatzen zuen bizilagunaren zina aske gera zedin. Justizia ministroak, kanpotarra behar zuenak, ezin eraman zezakeen armarik, “ukondorainoko luzerako makila eskuan” baino ez. Dokumentua Erriberrin sinatu zen, Kaldeleria ondoko lehenengo igandean.
Eneko Oritzekoa da, oraindik ere, Tafallako jaun. Mende honetan eta hurrengoan, hainbat dira herriaren izena idazteko moduak. Artxibategi Nagusiaren errege-dokumentazioan honako hauek ikus ditzakegu: Tafaila, Tafailla, Taffallia, Taffaylla, Taffaillem, Taffalla, Taffala, Taphallam, Taphalliam, Taphalam… Ohartuko zarenez, aitzineko mendeetan izenaren aurrean ageri zen Al silaba desagertua da.
Herrian Gortearen ezohiko bilera egin da, Teobaldo II.aren garaian ezagutzen den mota honetako bakarra. Gortea justizia epaitegi gorena da, erregea buru duela. Bertan goi nobleziako kideek ere esku-hartzen dute, berauek baitira noble eta handizurenei buruzko aferak ebazteko gai. Esku-hartzen dute, halaber, “gizon jakintsuek”, zuzenbidean adituek edo “gorte-alkateek”. Joffre Bourlemontekoa seneskalarekin batera bi noblek, bi elizgizonek, txanpainiar batek eta diruzainak esku-hartu dute Gortean. San Zernineko burguarrendako dokumentua dute aztergai, eta seneskalak Burgu honetako gizon zintzoei San Nikolasekoekin duten auzia erregea Nafarroara iritsi arte atzera dezatela eta San Nikolasekoek, berriz, Burguan obra gehiagorik ez egitea agindu die.
Teobaldo II.aren kontu-erregistroan Gartzia Iñigez zaldunaren kargura dago Tafallako gotorlekuaren defentsarako beharrezkoak diren gaien hornikuntza. Eginkizun honen ardura dutenak zaldunak dira; gaztelua zaintzeagatik dirutan nahiz gauzetan urteko zerbitzu-saria jasotzen dute. Nafarroan 67 dira baldintza hauetan dauden gazteluak.
222.
223.
1256•Maiatza•30
8 4
1259. urtea
226.
1264•Abuztua•18
227.
1266. urtea
1258. urtea
Teobaldo II.ak Tafallaren gaineko Puiuko kontzejura jotzen du eta hilketaz aske uzten ditu, salbu eta aldez aurretik prestaturikoa izan den kasuetan. Herria bere eskutik utziko ez duela hitz ematen du. Bertze hainbatetan Puiuri “Taffayla gaineko Herria” deitzen dio. Antzinatik, Puiu beti ageri izan da Tafallara arras loturik; biztanleen arteko harremanak ere arras bereziak izan dira.
1259•Iraila•1
Hilketa gertatu da Tafallan. Egilea, hildakoa eta arrazoiak zeintzuk izan diren ez dira ezagun. Roldan Perez Erantsusekoak, Iruñeko alkateak, bederatziurrena jaso zuela baino ez dakigu. Garai honetan, Teobaldo II.ak paratua du indarrean merinaldekako administrazioa; Nafarroan hiru dira: Tuterakoa, Lizarrakoa eta Mendialdeetakoak. Karlos III.ak Erriberriko merinalde berria sortuko du. Merinaldea merioak erregea ordezkatzen zueneko lurraldea zen. Merioak bere ahalmen betearazlea garatzen zuen, erregearen ondarea kudeatu, kartzelak mantendu eta gaizkileak atxilotzen zituen.
Tafalla eta Erriberriren arteko adostasunerako dokumentua, zeinean lehenengoz hiriaren antzinako armarria jasotzen duen argizarizko zigilua ageri baita. Argizari zurikoa da eta gaztelu harlanduzkoa ageri du, goialdean bortz almena txiki dituela; hauen beheitialdean puntadun arkua duten bi leiho berdin. Erdiko atetik, eskuinalderat, besoa ageri da eskuan ezpata laburra duela. Ezkerralderat, berriz, armarri txiki baten modukoa, hutsa; erliebeak, inoiz izan baditu, ezabaturik dauzka. Letra-tipo gotikoan idatzita dauden hitzek hauxe erraten dute: “SIGILLUM CONCILLI DE TAFALLIA”. 224.
225.
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
228.
1269•Urria•7
229.
1270•Abendua•21
N
Teobaldo II.a, Frantziako erregea zen San Luis aitaginarrebarekin batera Zortzigarren Gurutzadan borrokan ari zela, Trapani-n, Sizilian, hil da; aitaginarreba ere espedizio horretan hil da. Teobaldo II.arekin zihoazenen abizenak, itxura guzien arabera, ez dira bertakoak. Bai, ordea, beharbada, Korbaran Lete, Korbarandarren arbasoa; honen hilobia gaur egun, oraindik ere, Santa Mariako eliz atarian ikus daiteke. Oinordekorik gabe hil denez, haren anaia, Enrike I.a izanen da Nafarroako erresumaren eta Champagne Konterriaren errege. 1271•Martxoa•20
T
O
R
I
A
232.
1274•Abuztua•30
233.
1274•Azaroa•1
234.
1275•1276. urteak
Erriberriko Gorteetan present dauden zaldunen arteko aunitzek bezala, Tafallako Roy Marquizek Aragoiko erregearen seme zaharrena den Pedro infantea Nafarroara etortzeaz batera leialtasun zin irmoa eginen diotela erabaki du. Hiriburu aldera, non nafarrak eta frankoak borrokan ari baitira, gobernadore izendatu berria igaro da Tafallatik; honekin batera Frantziako Tolosako Guillermo Anelier olerkaria doa. Anelierrek, aitzinago okzitanieraz kodize garrantzitsua idatzi zuen; bertan jasotzen da gure herriari eskainitako lehenengo laudorioa. Erriberri eta Tafallatik igarotzean, eskualdearen abegi onaz hunkiturik honako hau idatzi zuen: Anec enta Olit on es tota bontat E la el sogornec guar es loc ajzinat E quan el asaguisa fo ben sogornat Anec enta Tafailla que zes loc abastat
1274•Abuztua•27
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Zurrumurruen arabera, gaztelauek Erresumaren mugetara ejertzitoa ekarri dute, eta Bianari setioa ezarri diote. Erresumako hainbat handi-mandik, Nafarroako Korbaran kasu, kanpotarrei laguntza eman die.
Ortzirala, Enrike I.a, errege izendatu berria, Erresumako hiri nagusienetan barna egiten ari den ibileraren barnean Tafallara etorri da. Hemendik Erriberrira joan da eta bertan Tafallako Kontzejuari foruak, salbuespenak, pribilegio eta ohitura onak “oraingo hiritarrei eta gure bizitza osoan izanen direnei” iraunaraziko dizkiela, “Tafallako ezein gizon nahiz emakume preso izan ez dadin eta, halaber, bere gorputzez zein gauzez bahitua izan ez dadin…” zin egin du, eta hauekin batera “bere aitak, anaiak eta osabak ezarritako indar, bidegabekeria eta ohitura txarrak” deuseztuko dituela; hau da, bi Teobaldoek eta Antso II. Azkarrak ezarritakoak. “Et todas estas cosas, como escriptas son en esta present carta, otorgamos et confirmamos nos, el dicho rey don Henrric, et juramos que terremos et cumpliremos assi como scripto es de suso; et por aquesta razon, damos a vos, los nuestros amados naturales fieles, el alcalde et los jurados et a todo el pueblo de la vylla de Taffaylla…”. 231.
I
Aitzineko hilaren 22an Iruñean hil zen Enrike I.aren hileta-elizkizunak akitu dira. Erraten zutenez, errege gaztea loditasunak hil zuen, “ito omen zuen”. Tafallako zaldun ahaltsuenak eta hauekin batera Nafarroa osokoak Erriberrira joan dira ondorengotzaz solasteko. Adinez txikia zen Joana I.a erregina izendatu arte Nafarroa eraendu behar zuen Gobernadoreak egin zitzakeen arbitrariotasunak kontrolatzeko, herriek hiru hilabetez behin Erriberrin batzartzea erabaki zuten.
Teobaldo II.ak Iruñeko Santa Engrazia Komentuari Tafallak ordaintzen zuenetik berrehun kaiza gari eman dio.
230.
H
(Zaldiz Erriberriraino joan zen, non oparotasun handia aurkitu baitzuen. Bertan gaua eman zuen, •
8 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
leku arras erosoa baitzen, eta nahi adinako atsedena harturik Tafallaraino jarraitu zuen, hagitz horniturik dagoen lekua). 235.
1276•Maiatza•10
236.
1277•Abuztua•7
Herriko Kontzejuak leialtasun eta erranekotasun zina egin die Nafarroako erregina den Joanari eta gobernadore den Eustakio Beaumarchais-i. Pozik agertu dira erregina eta Frantziako erregearen semea den bere senarra. Dokumentua nafar erromantzeaz idatzita dago: “Sepan quantos esta present carta veran et odran que nos don Guillermo Romeo, alcalde, Miguel Semeneyz, Anelier mayoral, Miguel de Gracian, iurado olerkariak izkiriatu de Taffailla por nos et por los otros zuen, okzitanieraz, Tafalla goretsiz mayorales eta iurados et por todo el agertu den lehen Concejo de Taffailla, por mandamiento testua. del dicho Concejo esguardando el provecho et la honrra de la mucho honrrada dona Iohana, nuestra natural seynora eta reyna de Navarra...”. Ohartuko zarenez, Romeo izeneko bat ageri da, gaur gero, Tafallako alkate, eta gaur egunera arte herritarren artean ageri izan da izen hori.
Paristik, Felipe III.ak Frantziako kondestableari eta Nafarroako Gobernadoreari judutarren eta Tafallako gizonen arteko oraindik gauzatu gabe dauden negozioetan esku har dezatela agindu die. Biharamunean, gaztelauaren edo Tafallako gazteluko alkaidearen erregua igorri zien latineraz idatzita; judutarrekiko auziarekin gertatu zen bezalaxe, latineraz idatzitako dokumentu honek ez du eskaria zehazten. 237.
1277•Abuztua•21
238.
1278•Abuztua•3
lla eta Baionako fraide predikariei zor zaiena ordain dakiela agindu dio Nafarroako gobernadoreari. Urte hauetan, apaiz gehienek bizimodu sekularra daramate. Elizako jendeak baino ez du kulturarako bidea eta honez baliatuz gizartean ohorezko mailetara iristeko aukera. Hamarren, fruitu, azienda eta bertze hainbat eskaintza da hauen mantenua. Hauetaz gainera, barkamenak saltzen dituzte eta aunitzetan zergak, isunak, konfiskazioak... kobratzen dituzte. Apaiz anitzek bizimodu lasaia eta ez arras bertutezkoa badute ere, elizako epaitegiek baino ezin epai ditzakete; eskubide hau, onbera denez eta heriotz zigorra barne hartzen ez duenez, arras preziatua da.
Inesek, Dona Garazi –“Iruñearen ondoan”– monasterioko abadesak, Tafallako petxatik dagozkien berrehun kaiza gari jaso dituela adierazi du. Urte honetan ordaindu gabeko mailegu baten erlazioa agertu zen, “judutar eta Tafallako herritar baten artekoa”.
239.
Le Vendreuil-etik Felipe III.ak Lizarra, Iruñea, Tafa8 6
1280. urtea
Mirandako kartzelan preso egondako ebaslea Tafallan hila izan da. Data honetan, gutti gorabe•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Egoera gorputz-zigorren bidez inposatzen da bereziki. Tafallako Foruan, oinazebideetatik salbuesten badu ere, bitan aipatzen da urkabea: “del Enforcado al Cascaillar... de part castello et usque al Enforcado...”. Urte honetan, Erriberriko probestuaren kontuetan diru-sail guziz ikaragarriaz ohar gaitezke: “senarra hiltzeagatik, Pitillasko emakume bat erretzeko erositako egurragatik: hamabi sos”. Mendigorriako Dominga izeneko emakume bat hogeita bederatzi egunez eduki zuten preso eta ondoren bizirik ehortzi zuten. 241.
1284•Abuztua•15
242.
1291. urtea
243.
1297. urtea
Nafarroako Enrike I.aren alaba den Joana I.a Frantziako koroaren oinordekoa den Felipe IV. Ederrarekin ezkondu da; honenbertzez, bi estatuak loturik geratzen dira. Paris urrun da; erregeak Pirinioetako erresuma gobernadoreren bitartez gobernatzen du. Hiribilduek, gobernadoreekin konpontzen ez direlarik, mandatariak bidaltzen zituzten Parisera. Tafallak hainbatetan bidali behar izan zituen.
hera, justiziak judutar bat hil zuen Erriberrin. Urte honetan, Tafallako alkaideak gazteluan lanak egin ditu: bertzeak bertze, ateak berritu eta dorre nagusia eta bertze dorreak ere estali ditu. Erregekontu ikuskatzaileen idazpen batek “trigo et farina de la garnicon al castillo de Taffaylla”-ren berri ematen du. Bertze idazpen batek, berriz, Tafallan ziren judutarren gutunen eskribautzagatiko kobraketa jasotzen du. Tafallak ordaindu beharrekoak zituen hogeita hamaika kaiza artatxiki petxa bertze horrenbertze kaiza garagarrez ordezkatu da. Errege-petxak, laborariek fiskoari egiten zioten ordainketa alegia, XII. eta XIII. mendeetan bateratu egin zituzten emekiemeki, urteko kopuru bakarra bilakatu zen arte.
Hainbat ardantze eta lur-eremuren inguruan Tafalla eta Erriberriko Kontzejuen arteko ezadostasunez ebazteko, herri bakoitzak lau ordezkari izendatzea erabaki da auziak hauek xedatu eta konpon ditzaten. Urte honetan, merkatu eta azoketan karlin izeneko diru, sos eta liberak agertu dira. Aipatu karlinak, según eta zenbateko zilar kopurua duten, ilunak edo argiak dira. Ilunei febles ere deitzen zaie. Gezurra badirudi ere, txanpon hau gaur egun, oraindik ere, erabiltzen da, bertzerik ez bada ere, lege-baliabide gisa. Nafarrok egiten ditugun testamentu guzietan, beti ageri da desoinordetzeformula; honen arabera, jaraunspen-eskubideak erreklama ditzaketen guziei “herri-lurretako erregu-lur bana eta bortzna feble edo karlin sos” ematen zaie dohaintzan.
Zorrotza da, inondik ere, justizia garai honetan.
Erriberrin judutar bat bizirik erre duteneko berria
240.
1284. urtea
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
8 7
T
A
F
A
XIV. mendea L
L
A
R
E
N
zabaldu da. Bertze zenbaitetan, delitua txanpon faltsuak egitea bezain larria baldin bazen batez ere, hobendunak “egosteko” agindua ematen zen. 244.
1304•Urria•16
1304•Abendua•17
246.
1304•Abendua•29
S
T
O
R
I
A
247.
1305
248.
1306•Otsaila•25
249.
1307. urtea
Pedro Tafallakoa urkatzen dute Arradako igeltsero baten sototik irina, ardoa eta linua lapurtzeagatik. Ebasketak zigortzeko gogortasunak adieratzen du norainokoa zen garestitasuna alde guzietan. Garai hartako dokumentuek diotenez, hiribilduari petxa legez ezartzen zitzaiona %5ekoa zen. Erregearen ondareari, edo jaunari, elizaren edo jaurgo laikoen kasuan, ordaindu behar izaten zitzaion errenta zen petxa. Gillen Loartzekoa da urte hauetan gazteluko alkaidetzan agertzen dena, eta beronen agintepean berregin zen gaztelu hartan erregearen bizilekutzarako erabiltzen zen jauregia.
Felipe Ederra erregeak entzun ditu hiru tafallarren kexuak. Nafarroako Gobernadoreari idazten dio Paristik eta jakinarazten dizkio zenbait zaldunek aspaldidanik herriko nekazariei uztak eta egurrak nahiala ebatsiz eragiten dizkieten endredoak: “tomándoles sus cultivos y leña en sus casas y habiéndolas de llevar a sus casas por su capricho, con grande perjuicio de los labradores”. Bidegabekeria horiek ordainarazi eta aurrerantzean gehiago gerta ez daitezen agintzen du erregeak. Berriro ere Paristik, Felipe erregeak dioenez tafalla-
Komendadoreak, hamar urteko eperako, ematen dizkio Migel Berbintzanakoari Tenpluko Ordenak udalerriaren barnean zituen etxeak eta gainerako jabegoak, gari eta garagarretan egin beharreko ordainketa baten eta Ordenaren Jauregia berregin beharraren truke. 1312tik aurrera, Tenpluko Ordenaren ondasunak konfiskaturik eta haren zaldunak giltzapeturik geratuko ziren.
Parisera eraman zen eskaera (1304).
8 8
I
rren ordezkariek adierazi dizkiote Zidakos ibaiko urak erabiltzeko duten eskubidearen aurka Erriberrikoek egiten dizkieten bidegabekeriak. Erresumako Gobernadoreari agintzen dio iker ditzala salakuntzak eta egiazkoak balira ez dezala utz erriberritarrek tafallarrei eragoz diezaieten alorrak, ehuntzeak eta belardiak ureztatzeko ura hartzea. Erregearen idazkia, latinez idatzia Tafallako nekazarien batzarrearen aurrean irakurriko zen, ohiko moduan bilduta: “todo el conçeillo de los lauradores de Taffaylla, plegado conceyllo a voz de pregonero en logar acostumbrado”. Sena ibarreko hiriburura bidalitako enbaxada osatzen zuten hiru herritarrek lan emankorra egin bide zuten.
Hiribilduak gorabeherak ditu zenbait kaperadun ahaltsurekin, bereziki Erresumako Gobernadorearekin, beronek laido handiak egiten eta ondasunak konfiskatzen dizkielako. Udalbatzak gutuna idazten dio latinez Felipe Ederra, Nafarroa eta Frantziako erregeari, haren onberatasunari dei egin eta erregutuz entzun ditzala “Dominicum Martini, Pascasium Petri et Martinum de Soria, vicinos nostros uestrosque uasallos”. Hiribilduak eskatzen dio Erregeari aintzakotzat har ditzala eta sinets haiek herritarren zorigaitzak ozenki kontatzen dizkiotenean. 245.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Gartzia Tafallakoa, judua, Golgota mendian Kristorekin hildakoak bezala gurutzean sokaz loturik hiltzera zigortzen dute. Argetasen emakume bati hamasei libera, sei diru eta zilarrezko eraztun bat ebatsi omen zizkion, gauekotasunaren astungarriarekin gainera. Barkaezina zena egilea judua izaki. Kasu honek, Nafarroan exekuzio mota hau erabiltzen zela jakinarazten du. Kontulariak latinez idazten du: “bestie que cumduxit ad crucem...”, hots, “gurutzeraino eraman zuen aberearen gastuengatik, bi sos”. Judu bat exekutatzen zen bakoitzean, zakur bat akabatzen zen haren alboan. Bi judu zirelarik, bi zakur. Irudia argi eta garbi zizelkaturik gera zedin: zakurra-judua-zakurra-judua. 250.
1307•Iraila•1
251.
1307•Urria
252.
1307•Azaroa•12
I
S
T
O
R
I
A
1307•Abendua•14
Luis Setatiak aintzakotzat hartzen du Tafallako nekazarien erregua zeinak kexu baitira hiribilduko petxa biltzen duten merioek, meriordekoek eta baileek egiten dizkieten oker anitzengatik –”muchos tuertos”– eta behar baino petxa gehiago kentzen dietelako. Erregeak agintzen du ez diezaietela har hogei kaizanako bat baino gehiagoko petxarik. 1329an itzuliko zen gutuna Nafarroako erromantzera, jatorrizkoa latinez baitzegoen “escripta en pargamino, seyllada con cera blanca, con seyllo pendient del muyt noble Don Loys, rey de Nauarra”. 254.
1308•Ekaina•7
Trinitate Santuaren Igandea. Santa Mariako kanpanmihiak doinu bereziak ateratzen dizkio kanpaiari. Kontzeju bilkurarako deia egiten du. Batzarrea dago. Infantzoi edo aitonen semeek nahiz nekazari arruntek denek agertu behar dute parrokiko zimiterio edo hilerrira, auziak tematu eta behar izanez gero bozkatzeko, eguneroko gauza arruntak bakarrik erabaki baititzakete euren kabuz alkate eta zinegotziek. Herrikoseme biziak herrikoseme hilen hilobien gainean bilduta, herritar guzien bizimoduan eragina izanen duten erabakiak hartzen; bertan, beraz, tafallar izandakoak, direnak eta izanen direnak. Gaur, Zidakos ibaiko uren erabilpenari buruz Erriberrikoekin dituzten gorabeherak eta auziak erabaki behar dituzten prokuradoreak hautatzea egokitzen zaie. Eta Nafarroako erromantzean honela idatziko du aktan eskribauak: “Seppan quantos esta present carta verán et hodran que ante mi Pasqual Martiniz notario publico et iurado del conçello de Taffalla et, ante los testigos de yuso escriptos... dicho conçello plegado con preguon de conçello de inffançones et lauradores en çiminterio de Sancta Maria, el loguar acostumbrado como husado es de pleguar conçello don Pascual Marin, alcalde, et los mayorales et iurados del dicho conçello de inffanciones et lauradores”. Herrikosemeen batzarreak eskumen osoak ematen dizkie bere ordezkariei auziaren baitan demanda egin, defendatu, erantzun, ihardetsi, here-
Iruñean bilduta, Gorteek erabakitzen dute ez diotela menik eginen ezein gobernadoreri Errege berriak Nafarroara etorri eta Foruei zin-hitza ematen ez dien bitartean. Nabaria da Obanosko Kapareen eragina eta haiek beren hiribilduak eta Erresuma defendatzeko duten jarrera. Luis I.a Setatia koroatzen dute Iruñean Foruei zinhitza eman ondoren. Handik zenbait egunetara pasatuko zen Tafallatik, hiribildu nagusienetako Foruei zin eginez burutu zuen bidaian. Berehalaxe suspertu ziren aragoarrekiko liskarrak; haiek, Aragoa ibaia zeharkatu eta Erriberri eta Tafallako sailetara iritsi ziren, harrapatzen zuten guzia kiskaliz. Itzultzerakoan, ordea, oibartar eta zangozarrek segada ipini eta bertan akabatu zituzten. Lizarratik Luis Setatiak jakinarazten du tafallarrek eramanak zizkiotela egurra eta bertze hainbat gauza abereekin Erriberriko bere jauregira, eta aitortzen du horrek ez zuela inolako morrontzarik erakarriko etorkizunean eta ez dituela haien berarizkoak kamustuko. Tafallarrak lasaiago geratzen dira, ondotxo baitakite ohitura zein erraz bihurtzen den lege.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
253.
H
•
8 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
netsi, jarki, adostu, hitzeman eta zin egiteko: “demandar, de deffender, de lit contestar, de replicar, de triplicar, de componer, de comprometer alto et baxo el dicho pleyto... et de iurar si mester fuere toda manera de iura que pueda acaesçer...”. Hiru egun geroago, Erriberrikoak dira auzi berorretarako prokuradoreak izendatzen dituztenak. 255.
I
S
T
O
R
I
A
zea ur ugari zihoanerako, erregearen arloetarako ura ibaiaren etorriaren araberakoa izan zedin: “según la cantidad de agua, así sea la fila para las heredades del rey”. Hiru gizonek zaindu behar zuten Tafallan inork ez zezala har Erriberriri zegokion urik. Epaiak ez du aipamenik egiten tafallarrek erriberritarrei, ordura arteko kalte eta eragozpenengatik, eskatzen zizkieten bi mila libera santxeteren ordainketari buruz. Epaiak, haatik, ez zuen kitatuko arazoa, eta ika-mikek bizirik jarraitu zuten, ia beti ere Erriberrikoen mesedetan, Joan Ritz Pariskoa bezalako pertsonaien bitartez eragin indartsuagoa baitzuten haiek Gortean.
1308•Uztaila•7
Erriberri eta Tafallako kontzejuetako prokuradoreek erabakitzen dute Zidakos ibaiko urei buruzko auzian bi herriek dituzten ezadostasunak hiru pertsonaiaren epaiaren erraneratzea: Esteban Borretekoa, Poitiers-eko dekanordea; Gartzia Arnalt, Novallaseko jauna; eta Pedro Salt-ekoa, inkisidoreak eta Erresumaren erreformatzaileak. Behinbetiko erabakia lortzeko asmoa komuna da bi herrietan, eta horrexegatik bi kontzejuen ordezkariek hitza ematen dute “a tener et conplir et guardar todas las cosas sobredichas et cada vna d’ellas”, eta bermetan euren ondasunak eta euren herrietakoak ipintzen dituzte: “obligaron todos sus bienes et de los dichos conçellos, et renunçiaron su fuero los procuradores del anbos los conçellos”. 256.
H
257.
1309•Urria
San Simon eta San Juda aurreko igandean “domengo próximo antes de la fiesta de Symon et Juda Apostolos” sinatzen dira Tafallako Infantzoi eta Nekazarien Kontzejuaren Ordenantzak, hamabi gizaseme on eta jakintsuk osaturiko batzorde batek prestatu dituenak. Ezagutzen den lehendabiziko
1308•Uztaila•8
Erresumaren erreformatzaileek Zidakos ibaiko urekiko ureztaketarako Erriberri eta Tafallako kontzejuek duten auziari buruzko epaia ematen dute. Bi herrien ordezkariek ontzat eman eta bakoitzak bere kontzejuaren zigilua ezartzen diote. Luis Setatia da errege. Marin Berakoa da hiribilduko alkate. Epaiak agintzen zuen urtero apirileko eta maiatzeko lehen lau egunetan eta lau gauetan joan zedila ura Tafalla aldetik Berbintzandarraren ateraino, eta handik joan zedila jatorrizko ibaibidera, erregeak Tafallako sailetan zituen alorrak ureztatzeko zihoan ur-erreten bat salbu; ondorengo lau egunetan eta lau gauetan ur guzia Erriberri aldera joanen zela, ibaibidera botaz osoro, erregearen alorretarako joan behar zuen erretenekoa salbu; erregearen alorretarako ura hartuko zen lekuan, zubiko errotaren azpian, ipin zedila burdin edo harri zulodun bat, bi zulorekin, ttikia bata ur gutti zihoanerako, eta handia bert-
9 0
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
zaizkien: “Si ningún ganado que toviere manada en mont o em plano e fuera fayllado culliendo elzino o ramas o quemando, que pague por cada elzino V sueldos e por cada rama XII dineros”. Gauez koadrilan ibiltzea ere debekatzen zen, eta zigortu egiten ziren liskarrak hala nola bertzeren etxeari harrika egitea. Tafallarrek ezin zuten ohiko labana bertzerik eraman, eta hura borroketan erabiltzea guziz debekaturik zegoen. Paskoal Morin zen alkate sasoi hartan. Pergaminoan idatzitako orijinal bat bada udaletxean, Nafarroako erromantzean idatzia, eta argizarizko zigilu berria daramana jada; zigilu honen brontzezko trokela osorik zegoen hain zuzen ere, eta hiritasun titulua lortu zeneko 350. urteurrena ospatu zelarik erreproduzitu ahal izan zena da. Irakurgai hauxe darama: “Sigillum : Concilii : de : Tafaylla”. Zigilu honetan inspiraturikoa da hiriaren armarria, heraldikazko hitzetan “dakar urdinetan eta urrezko gaztelu bat hiru dorreduna, erdikoa handiena, bi aterekin, erdikoa handiena eta bertan gerlari armadun bat. Ezpaina gulezkoa erresumako kateak urrezkoak dituela”. Bitxiki, Donostiako hiriak 1352. urtean duen zigilua Tafallako hau bezalakoxea da.
kontzeju-arautegia osatzen dute. Hiribilduaren bizimodua arautzen zuten abeltzaintza eta nekazaritzari zegokion guzian: laboreen ekoizpena, frutarbolen zaintza, larreen erabilera, egur eta eraikuntzarako lehengaien hornidura. Miresgarria gertatzen da herri ondare behar-beharrezkotzat dituzten zuhaiztiak babesteko herritarrek agertzen duten arreta. Okelen kalitate eta osasungarritasuna ere arautzen da; antzara, ahuntz eta zerrien jabeek ordaindu beharreko petxak ere zehazten dira; edota erretira deiak, eta zigorrak, lapurretengatik edo leihoetatik ur zikinak botatzeagatik; baita ere ezartzen dira hiletetako negarkantarien lamentuak mugatzeko neurriak: hilobia erabat estalirik egon arte negar egitea debekatzen zaie, hala nola hildakoa elizatik ateratzea. Ordenantzak gogotik arduratzen ziren zuhaiztiaz, hainbat ehizagairen babesleku zena agi denez: oreinak, otsoak, urdeak eta basurdeak, untxiak, erbiak, eperrak... Arteak edo haien adarrak mozten zituzten abereen jabeei edo sua egiten zutenei zigor gogorrak ezartzen zit-
258.
1312•Uztaila•16
259.
1313•Urtarrila
Ganbarako artzedianoa den Semen Gartzia Asiaingoaren, eta Puiuko alkate, zinegotzi, herrikoseme eta elizgizonen arteko hitzarmena, eta arartekotzaren epaia parrokietan apaiz beneficiado edo onuradunen kopuruari zegokionean hark eginiko moldakuntzaren inguruan zuten auzian. Betekizun horretarako izendaturiko epaileek erabakitzen dute artzedianak gorde dezala aurreko urterako hitzartu zen banaketa berbera. Toda eta Maria Arlegikoa atxilotzen dituzte Tafallan garia, ardoa eta irina ebatsi izanaren akusaziopean, eta bizirik hobiratzen dituzte bertan. Urte horretan bertan hobiratu zuten bizirik hiribilduan Dominga Sarriakoa ere, bederetzi libera santxete lapurtzeagatik. Zigor basati hura, gehienbat emakumeei ezartzen zitzaiena, hilobia egin eta bere AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
9 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
horretan hobiratuz zertu ohi zen. Urte honetan bertan, gotzaina protestaka ageri da bere barrutian gizaseme eta emakume anitz Jainkoaren maitasunari erabat bazter emanda, ez direlako lotsatzen bi eta hiru bider ezkonduta ere, nahiz eta lehengo ezkontideak bizirik dituzten. Erdi Aroan, ezkontzeko bi era ezberdin eman ohi ziren, bata elizaren erritoaren araberakoa eta bertzea “leal coniugio” deitzen zena: apaizaren presentziarik gabe bi edo lekuko gehiagoren aurrean ospaturiko ekitaldi zibila, guziz legezkoa edozertarako. Kontratu hau etenez gero, zilegi zen berriro ezkontzea, nahiz eta aurreko ezkontidea bizirik egon. Elizak egin zituen ahaleginak gaindituz, ezkontza zibil honek onarpen juridikoa aurkitu zuen Nafarroako Foru Nagusian eta bi mende geroago ezkontza hauek normalki egiten jarraitzen dute: kontratuaren baldintzapenak hitzeman ezkero, ezkongaiak eta lekukoak leku jakin batean bildu eta norbaitek ospakizuna zuzentzen zuen. Ezkongaiek, elkarri eskua eman eta “fedeak” edo elkarrenaganako zintzotasunezko zinak egiten zituzten. Horrez gero, ezkontza ospatutzat ematen zen, eta horrelako elkartzetik sorturiko umeak bidezkotzat hartzen ziren. 260.
I
S
T
O
R
I
A
jauregietan berregin eta mantendu eta haren alorretan lan egiteko zukeen obligazioaz. Garai honetako dokumentuan ageri da jada jauregi bat hiribilduan, eta uste da berau erregeen udako egoitza zela Antso Azkarraren garaia baino lehenagotik.
261.
1316•Abuztua•17
262.
1318•Maiatza
263.
1319•Ekaina•11
Asteartez eta Erriberrin, Alfontso Robraykoak, Nafarroako gobernadoreak, epaia ematen du Tafallako nekazariek gazteluaren eraikuntzan egin behar dituzten lanei buruz, herritarrak haiengatik kexuka joanak baitziren Erregearengana. Nekazariek argudiatzen zuten, foruaren arabera, Erregeak ohiko ogia eman behar ziela, eta garagarra abereentzat eta ezin zitzaiela lanetarako maisuak ekartzera behartu ezta ere lehengaiak erostera; prest daudelako lanerako baina ez gehiagotarako: “Dizen que eyllos son priestos de yr a las dichas labores a laurar et dar seruidores et que no son tenidos de comprar piedra, fusta, losa, madera nin logar acarrear con lures bestias et ir a las labores como dicho es...” Bi urte geroago, Paristik, Felipe Luzeak berretsi eginen du epaia. Paskual Marin zen alkate sasoi hartan Tafallan.
1316
Felipe II.a Luzea erregearen prokuradoreak demanda egiten dio Tafallako Kontzejuari gogoratuz erregearen gaztelua, errotak eta jauregia berregin eta sostengatzeko, hala nola haren alorrak lantzeko obligazioa, hartarako harria, karea eta zurak erosi eta eraikuntza maisu eta jornalariak ordainduz. Tafallako jauregiari buruz ezagutzen dugun lehen aipamena da. Paskual Marin alkateak eta Kontzejuak Gobernadorearengana jo zuten.
Eneko Lopiz Zurbanokoa, ezkutaria, Erriberriko biztanlea, bere seme, iloba eta senitartekoekin batera, Tafallako herriarekin, “con todo el conçejo de ynffançones et de lauradores de Taffaylla...” etsaiturik ageri da Ferrando Zurbanokoa, Enekoren semea, Tafallan hil zutelako. Hilketa, kalte eta liskar gehiago sor ez zedin, Erresumako gobernadoreak eta Gorteko bi alkatek esku hartu zuten arartekotzan. Alderdi bakoitza entzun ondoren, epaia eman zuten eta bakea eta mena ezarri mendebeterako: “por çient et un aynno et un dia... diziendo cada uno tres vezes: Tregoa a buena fe”. Haietakoren batek mena hausten bazuen, traidoretzat geratuko zen. Bi herrien arteko bakeak, gerora ere berritu eginen ziren. Urte honetakoa da Erregearen prokuradoreak Tafallako Kontzejuaren aurka ezarri zuen demanda, honek herriko gaztelua eta erregearen errota eta 9 2
H
Felipe Luzeak Nafarroako errege legez egin behar duen zina jasotzera Parisera joan behar duten berrogeita bi mandatari nafarrak izendatzen dira. Erresumako hiribildu eta bazterretan nazkaz maiseatzen da Frantziarekiko menpekotasuna, eta baita erregearen gizalege falta ere, inoiz ez baitzuen nafar lurretan oinik ipiniko. •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
264.
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1321•Abuztua•10
1321•Abendua•10
266.
1324•Otsaila•14
S
T
O
R
I
A
1325•Ekaina
268.
1326•Abuztua•11
269.
1328•Martxoa•6
Tiebaseko gaztelutik eta ez bere gogotik, Alfontso Rovray gobernadoreak argitara ematen du Karlos erregearen gutuna, ontzat emanez Kaparrosokoen urak Tafallakoei saltzea. Erregearen gutunak ez du ezbairako biderik ematen eta bete dadin agintzen du Gobernadoreak, eta tafallarrei inolako eragozpenik ez ezartzeko erositako uren erabilpenean: “Et porque nos mandamos firmement a vos et a cada uno de vos que a los dichos de la dicha universidad de Taffailla deyssedes usar de la dicha agoa de Zidacos que la universidad de Caparroso les vendió non embargando ni perturbándola en ninguna manera”. Hala ere, hiribilduaren etsaiek ez zuten amore eman eta zenbait urte geroago berpiztu egin zen arazoa.
Paristik, Felipe Luzeak agintzen dio gobernadoreari ez diezaiela eragotzi Tafallako herritarrei apirilean, maiatzean eta ekainean Zidakos ibaiko urak hamazortzi egunez eta hamazortzi gauez erabiltzea, betidaniko usadioari jarraiki. Frantziako Tolosatik, Karlos Burusoilak agintzen die Nafarroako gobernadoreari, diruzainari eta justiziei manten ditzatela tafallatarrak euren ohitura, usadio, askatasun eta eskubide guzien jabetasunean, eta edozein bortxa eta zapalkuntzatik libra ditzatela. Dokumentua latinez idatzirik dago: “Mandamus uobis et uestrum prout ad ipsum quot homines et habitatores ville nostre de Taffaylla in suis iustis posesionibus, libertatibus, franchisiis et sainsinis...”. Iohan Periz Berakoa zen hiribilduko alkate sasoi honetan.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
Tafallak bere ur eskasia konponbideratu nahi du eta Kaparrosori erosten dizkio hark Zidakos ibaiko ura hartzeko zituen apirileko bederatzi egunak eta maiatzeko bertze bederatziak. Gobernadoreak ezetsi egiten du salmenta, erranez urak ezin direla besterendu eta bide batez salmenta ez dela zilegi. Tafallarrek eta kaparrosotarrek zuzenean erregearengana jotzen dute. Fay-ax-Logesetik, Frantzia eta Nafarroako errege den Karlos Burusoilak arrazoia ematen die. Erraiten du badakiela Nafarroako Antso erregeak 1227an Kaparrosori eman ziola urtero bederatzi egunez apirilean eta bederatziz maiatzean ureztaketarako Zidakos ibaiko uraren erabilpena, betiko. Eta Kaparrosoko unibertsitateak saldu eta utzi diola erabilpen hori Tafallari: “universitati castri de Taffallia”. Erregeak ontzat ematen du salmenta, berretsi egiten du berau eta agintzen du ez ditzatela endreda tafallarrak ura erabiltzerakoan.
Agi denez Frantzian Felipe II.ak emandako aginduei jarraiki, Nafarroa osoan legendunen sarekada handia egiten da. Gafo edota mesieyllo deituriko hauei ondasun guziak kentzen zaizkie. Zangoza, Lizarra, Iruñea, Tafalla eta Erriberrin ematen da pertsegiziorik gogorrena. Gure eskualdekoak Erriberrin giltzapetu zituzten lehenik, gero Aragoa aldera igorri zituztelarik. Urak pozointzea leporatu zitzaien. Hala ere zorte ona izan zuten, handik zenbait urtetara emakume legendun bat bizirik kiskaliko baitzuten Izaban. Herriaren ezjakintasunak era guzietako gaitzak leporatzen zizkien legendunei, eta Forua bereziki gogorra zen haiekiko, herrietatik erabat kanporaturik uzten baitzituen eta haur eta gazteekin harremanik izatea eragozten baitzien: “Ynfanzón o villano, si tornase gafo, en eglesia o en abrigos de la villa non debe ser con los otros vezinos, mas que valla a las otras gaferías... et no aya solaz con los ninos ni con los ombres iovenes quoando ande por la villa pidiendo almosna”. 265.
267.
H
Lizarrako aljaman gertaturiko judu hilketari buruzko albiste izugarriak heltzen dira. Guttiengo judua beldurturik dabil, jakitun delako pastorrele taldeak Pirinioetako mugez alde honetara etorriak direla juduak hiltzeko asmoz. Frantzian, artzain eta neka-
•
9 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
zari errogabetuen artean sorturiko mugimendu honek israeldarren aurkako mendekua aldarrikatzen zuen eta diru prestamista eta zerga kobratzaile judu aberatsen aurka bertako anitzek zeramaten gorroto isilean oinarritzen zen gehienbat. Moretek ere juduen diruzaletasuna azpimarratu zuen, “codiciosísima nación” deitzen zielarik. Guttiengo haren defendatzailea izan zen Karlos I.aren heriotzak sutu zuen erasoa. Lizarran ez ezik Funes, Biana eta San Adrianen ere eman zen judu hilketarik. Pedro Ollogoiengoa frantziskotarraren predikuek ospe handia erdietsi zuten eta bertakoen juduen aurkako jarrerak biziro gartu zituzten. Heldu den urtean Joana erreginak ikerketa bat burutu zuen eta 56 hiribilduri agindu zien itzul zitzatela juduei ebatsitako ondasunak eta zigor zitzatela errudunetako batzuk.
270.
H
I
S
T
O
R
I
A
1328•Martxoa•13
Zaldun, handiki, infantzoi eta elizgizonak doaz hiribildutik Gareserako bidean. Karlos Burusoila erregea hil da eta nobleek erabakitzen dute haren jaraunslearentzat erresuma zaintzea (goardar el regno de Navarra),betekizun horretarako elkar laguntzea, eta foruak, usadioak eta ohiturak gordearaztea. Lau hilabetero Erriberrin biltzea erabakitzen dute hiribildu bikainek; Tafalla ez zegoen oraindik berauen artean. 271.
1329•Martxoa•5
272.
1329•Maiatza•15
273.
1331•Uztaila•24
Joana II.a eta Felipe III.a Evreuxkoa erregin-erregeak Frantziako lurretatik itzuli dira eta harrera handi baten ondoren Iruñean koroatzen dituzte. Jarraian, Erresumako hiribildu nagusietara bisitaldia egiten dute, berauen artean Tafallara. Hilaren 22an itzuli ziren Iruñera. Ohikoa baino joan-etorri gehiago nabari da harresiaren ondotik doan Errege Bidean. Erresumako hiribildu guzietako zaldun anitz eta elizgizonik garrantzitsuenak Erriberrira doaz, Felipe eta Joana errege-erreginak buru direlarik ospatzen diren Gorteen bilkuretara. Erresumako jaraunspenaren arazo larria izan zen hizpide, errandakoa aktetan jaso zen eta bertan ziren hiribildu guziek ipini zuten beren zigilua haren pean. Semen Marin zen Tafallako alkate. Felipe Evreuxkoak, Nafarroako erregeak, berresten du Semen Martinez Tafallakoaren testamentuan ezarritako klausula bat, zeinaren bitartez sortzen baitzen kaperautza bat San Pedro elizan Frantzia eta Nafarroako erregeen arimen mesedetan, bere iloba Eneko kaperau izan zedin eta egunero bere bizitza osoan meza bat eman zezan haien alde: “En tal manera que don Yenego, capeillan sobrino del dicho Semen Martiniz, touviese la dicha cappeillania et celebrase la missa cada dia en toda su vida en la dicha iglesia de Sant Pedro por las animas de todos los sobredichos...”.
San Nikolas-eko belena, Sosierra jauregiaren atzealdea.
9 4
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
274.
1332•Urtarrila•19
275.
1334. urtea
N
278.
Albiste izugarria da hizpide: Artaxoan senar-emazteak atxilotu dituztela haur bat hil dutelako “haren bihotza eta odola hebraiarrei saldu ahal izateko”. Urte honetan bertan justiziatzen dituzte Nikolau Aitzuriagakoa, Semen Peritz Ornakoa eta Andreu izeneko bat, hiribilduko alkate izandakoaren semea, Tafallako judutegian egindako hilketarengatik.
1336•Abendua•22
277.
1337•Iraila•23
I
S
T
O
R
I
A
1340•Martxoa•29
Asteazkena. Hiribilduko ordezkariak Iruñean agertzen dira Gobernadoreari Gortean kargu hartzeko, Sanzeko artzapezpiku, Chalonseko gotzain eta erregearen ordeko denak hiribilduaren aurka hartu dituen erabakiengatik, Zidakos ibaiko urei buruz Erriberrikoekin daukaten auzian. Tafallakoek zioten inolako epaiketan ez entzun eta ez gaitzetsi gabe kentzen zitzaiola beren Kontzejuari uraren jabegoa: “no siendo citado, ni confeso, ni vencido en juicio el Concejo de la villa, según uso y costumbre en el Reyno de Navarra, lo despojó de la posesión del agua...”. Tafallaren helegiteari eginen zitzaion ihardespena zen Karlos Burusoila ez zela Nafarroako errege izan, eta bide batez Kaparrosokoek egindako salmenta bertan behera geratzen zela.
Urte honetan azokako solasaldietan hizpide dira eskualde osoan edozein bazterretan ezartzen diren zigor publikoak. Ebasketa ttipiengatik, errudunei zigorkadak eman eta belarriak mozten zaizkie. Ebasketak handiagoak direlarik, zigorra are gogorragoa da. Artaxoatik helduriko berriek diotenez, Maria Xardina “belarri gabe utzi zuten ebasketa ttikiengatik”. Santsoainen bertze “malatxandra” bat belarririk gabe geratu zen zenbait oihal osteagatik. Murelun ere Grazia izeneko bat zigorkatu eta belarririk gabe utzi zuten. Pitillasen, irina lapurtzeagatik zigorkatu zuten bertze bat... Sasoi makalak dira. Aurreko urtean lehorte izugarri batek kiskali zituen penintsulako erresumak, eta beharrak kopeta iluna ipintzen zuen. Gosetearekin batera, zigorrak ere gogortu egin ziren. 276.
H
Tafallako judu-auzoaren Torah-a.
Juce de Bonalavor, Açac Enbolat, Çima Embolat, Gento Levi, Jacob de Haro, Mosse Motça, Juçe Negro, Gento Euenxoen eta bertze hainbat agertzen dira hiribilduan bizi diren judutarren artean. Hiribilduaren errentak Tuterako judu bati alokatzen zaizkio. Johan Miranda eta Açac Levi “judu egoilea”, hiribilduko biztanleak biak, lekuko bezala sinatuz agertzen dira Eloko herritar baten aurkako epaiketan, beronek Açac Abolfaza bertze judu bati zor zionagatik. Zor eta maileguengatik sortzen diren auzi guzietan ageri dira nahasirik juduak, sasoi hartako diru edukitzaile eta biltzaile nagusiak direnez. Iohan Periz Berakoa zen alkate urte honetan. AURREHISTORIA- 1000 URTEA
•
9 5
T
279.
A
F
A
L
L
A
R
E
N
I
S
T
O
R
I
A
1340•Urria•13
Paristik, Felipe Evreuxkoak dio tafallarrek Zidakos ibaiko ura “bidegabe” erabiltzen zutenez, Chalonseko gotzaina, sasoian Nafarroako gobernadorea zenaren aurrean euren eskubidea froga zezaten deitu zituela. Beronek ez zuen ontzat eman Kaparrosokoei 1227an eginiko erosketa, eta urak Erregearenak zirela erabaki zuen. Baina Erriberri eta Tafallakoen beharretarako izan zitezen nahi omen zuenez, agintzen zuen uraren erdia izan zedila Erriberrikoentzat 500 libera santxeteren truke, eta bertze erdia Tafallakoentzat bertze hainbertzerengatik. Azken hauek uko egiten bazioten eskaintzari, ur guziak Erriberrikoentzat izanen omen ziren mila libera santxeterengatik. Nabarmena denez, Erregeak mila libera irabazi nahi zituen lehendanik egina zegoen salmenta berreginez, erosirik zeuzkan urak Tafallari kendu eta gero. Tafallarrek duintasunari eustea nahiago izan zuten eta uko egin zioten lehendanik beraiena zutena berriro erosteari. Erregearen dokumentua frantsesez idatzirik dago, eta bertako leku izenen aipamen bitxiren bat jasotzen da: “...eaue pour regar touz nos heritages que nous auons et aurons es terminals de Olit et pour notre molin de Tafaille Mendi”. 280.
1341•Uztaila•15
281.
1341•Uztaila•19
ez haatik Erriberrikoak, haserre baitaude Torretako etxola gotortu hori eraiki baitute, haren barnean tailladera (ur-atea) dutelarik eta hura inork altxa ez dezan sarrailaz ixten baitute atea: “affin que ninguno sen su voluntat non pueda leuantar la dicha tailladera”; ondorioz, ez omen da urik heltzen Tafallamendiko errotetara. Erriberrikoek eskatzen dute suntsi dadila etxola: “dicha caseta fuert clamada Torreta”. Egungo zezen plaza dagoen lekuan kokatzen zen Torreta tirabiratsu hau, eta inguruneari izena eman zion. Lauandera-ko bokalearekin batera, bi herrien arteko iskanbilen erdigunea izanen zen mendetan, hain zuzen urak handik bideratzen baitziren Erriberri aldera edota tafallarren alorretara.
Tafallak Kaparrosori erosi zion Zidakos ibaiko uren jabegoa Erriberriren eskuetan ipintzea agintzen duen epaia plazaratzen da. Tafallamendiko erroten ubidetik hartuko omen zen ura, auzoko hiribilduko sailak ureztatzeko erabili behar zena. Epaia argitaratu eta lau egunetara, ortzegunez, sinatzen da Erriberrin uraren jabegoa hartzeko dokumentua. Epaiak zehazten zituen urek eraman behar zuten bidea, Galindarteko errotako errekatik pasatuz lehendabizi: “que son primerament por la cequia del molino de Galindart”; ondoren joan behar zuten “por una caseta de piedra llamada Torreta... Item por la cequia de las ruedas de Taffallamendi”. Tafallarrak ados agertzen dira, 9 6
H
282.
1342•Maiatza•27
Erriberritarrak, garaile bezala, hiribilduraino heldu eta Lauandera deituriko bokale edo etxolan, eskribauaren, zinegotzien eta lekukoen aurrean, erosiak zituzten Zidakos ibaiko uren jabetza aldarrikapena egiten dute. Tafallarrek ez dute iraina onartu eta, Gil Berakoa alkatea buru dutela, •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
S
T
O
R
I
A
284.
1344. urtea
285.
1344•Urtarrila•7
Erriberrin lepotik zintzilikatzen dute, hil arte, Pero Biurrun tafallarra, ebasketan egiteagatik: “por furtos que fizo”. Atxilotu eta hogeita hiru egunez giltzapean, “al pan del Rey” eduki ondoren exekutatu zuten. Haren zenbait lagunek, errukiz, baimenik eskatu gabe, hilotza hartu eta lur eman zioten: “lo desenforcaron de la forca et lo enterraron en Sant Bartholomeo”. Gobernadoreak bilatuarazi egin zuen gorpua eta non ehortzirik zegoen jakindakoan lurpetik aterarazi (certificado do era soterrado, lo desoterrasen) eta berriro urkatzeko agindua eman zuen. Migel Peritz, Erriberriko probestuak aurkitu zuen non zetzan ehortzirik eta, gaua eta lan arriskutsua izaki, hogeita hamar gizon eraman zituen berarekin, sei suzirirekin argi eginez. Lurpetik atera zuten tafallarra, eraman zuten berriro urkamendira eta ederki kostata zintzilikatu zuten jendaurrean bigarren aldiz: “enforcado de segunda vegada”. Oraingoan soka lodiagoz urkatu bide zuten ez zezaten berriro aska: “con una gran cuerda, porque no lo podiesen desenforcar”. Zoribeltzeko hileta izan bide zen Pero Biurrunena. Hogeita bi sos eta sei diru kosta omen zen argizaria: “la çera quemada de las torchas”.
hantxe bertan akta eta protesta iradokitzen dute ekintza harengatik. Erriberritarrek, legea eskutik dutela, bokaleko ohola kendu zutelarik, Tafallakoek protesta egin zuten eskubidearen kontrakoa zeritzotelako (contra fuero, huso et costumbre) eta bere garaian Kaparrosokoei egin zieten erosketaren baliagarritasuna aldarrikatu zuten. Une horretatik aurrera, gerra bizia sutzen da bi herrien artean. Erriberritarrek, legea aldarrikatzen dute; Tafallakoek, arrazoia eta ebasketa egin zaienaren haserrea. Ibaia gutiziatuaren ibarretan irainak, liskarrak, labankadak eta hilketak jazoko dira luzaro. 1342•Ekaina•11
Herriko handiki gehienak eta herritar arrunt anitz Erriberriraino doaz. Erresuma osoko jendetza, hasi Gobernadorea berarengandik eta iparraldekoak barne, biltzen da duelu zelaian, non neurtuko baitira ospe handiko bi zaldun. Erronkaria, Gartzia Martiniz Labiokoa da, eta desafiatua Johan Ollokikoa. Duelu zelai hauetan, garrantzia handi samarreko auziak erabakitzen dira, zaldizko borroka edo lehia baten bitartez. AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
Ez zen urteko ikuskizun bakarra izanen auzokoen hiribilduan. Urte horretan bertan hil zuten Erriberriko gazteluko almena batetik jauzita Johan Agorretakoa. Ondorengo urteetan ere exekutaturiko dituzte bertze hainbat hobendun sistema berbera erabiliz. Tafallan, beharbada sasoi hartan ez zelako goiera handiko lekurik, ez dugu aurkitzen gisa horretako sententzien aztarnarik. Ezta ere ez da ageri gure hiribilduan urperaturik itotzeko zigorrik, Ebro, Ega, Arga eta Aragoa ibaien ondoko herrietan, hots, ura erruz zutenetan, ohikoa zena. Orain baino ur gehixeago bazekarren ere, Zidakos ibai apalean orduan ere errazagoa izanen zen amilduta hiltzea itota baino.
Ureztaketa erreka. Ubide hauek ongizateaz gain gerrak ere ekarri zituzten.
283.
H
Pedro Perez Eslabakoak, erreginaren izenean, zergeran alokatzen du Tafallamendiko errota, San Gregorio muinoaren ondoan zegoena. •
9 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
286.
1344•Martxoa•12
287.
1344•Maiatza•14
288.
1344•Abendua•6
289.
1345•Uztaila
N
I
S
T
O
R
I
A
zen. Kiskalien garraisien eta su-garren zirtaken artean añafila, tronpeta moriskoaren doinua, entzuten zen. Heldu den urtean, plaza horretan bertan erreko zuten bertze mutil gazte bat, Gartxot izenekoa, homosexuala izateagatik hau ere. Seiehun urte pasa falta ziren oraindik hauek, eta juduak, Erriberriko karriketan lasai ibili ahal izan zitezen.
Hiribilduko alkate, zinegotzi eta nekazarien kontzejuak auzitara jotzen du Erriberako Merioaren aurka, bahituran abereak kendu zizkielako oheko arropak, egurra, kaikuak, lastoa eta bertze hainbat gauzen demanda egiten zien bitartean. Erriberritarrak Lauanderako bokalera etorri eta ospe handiz Erresumako gobernadorearen sententzia irakurtzen dute, Tafallak Kaparrosori erosi zion ura bereganatzen duten bitartean. Baina Erriberrikoei ura garesti ateratzen zaie, bokaleen zaintzarako eta ataskak puskatzen dizkieten tafallarren aurkako auzietan xahutzen baitituzte diruak.
290.
1345•Urria•14
291.
1348. urtea
Ortzirala. Erriberri eta Tafallako ordezkariak, ohikoa eta usadiozkoa den bezala, Santa Mariako zimiterioan biltzen dira: “Plegados en el cimiterio de Santa María do es usado y acostumbrado”. Xedea da elkarren arteko gogaidetasun zin-hitzak berritzea Zidakos ibaiko urengatik bi herrien artean ematen ari ziren hilketak, zauritzeak, ezinikusiak, auziak eta ika-mikak gainditu ahal izateko, eta elkarri ez erasotzeko su-etena berri bat sinatzea erabakitzen dute, gauzak okerragora joan daitezkeelakoan: “Temiendo del diablo, que siempre vela y nunca duerme, usando de su oficio que poco mal puede inducir a mucho mayor, siguiendo la carrera de los sabios que dicen es cuerdo y sabio quien antes que el mal venga poner remedio...”. Tregua hau hausten zutenak atxilotu eta epaitegietara eramatea hitzematen zen. Gil Berakoa zen Tafallako alkate. Eta horrela egin ziren bakeak, bakoitzak hiru bider errepikatuz: “tregua a buena fe”. Hiriko zigilua, hiru dorredun gaztelua eta haren atean gizon armaduna daramana ageri da dokumentua zigilatuz. Urte horretakoa da baita ere Joana erreginaren pribilejio bat, udal artxibategian dagoena; frantsesez idatzirik dator.
Erriberri eta Tafallako kontzejuek su-etena sinatzen dute uren auziagatik bi herrien arteko liskarrak baretu ahal izateko. Ez zuen deustarako balio izan, eta handik urtebetera berritu zen zin-hitza. Garai honetan agertzen da herriko dokumentuetan herritar judu gisara “Saul de la Parra iudio morante en Thafaylla”. Udako ikuskizunak Erriberrin du eszenategia. Garesko bi judu kiskaltzen dituzte herriko plazan, agi denez harreman homosexualak zituztelako: “fizieron peccado sodomitico uno con otro”. Ez dago oso argi hori egia zenik ere, izan ere lehen salakuntzaren ondotik estira ezarri baitzitzaien bertzerik gabe, eta oinaze-zaldian, suz eta burdinez ateratakoa bertze frogantzarik ez zen izan. Juce Abolfaça eta Simuel Nahaman zuten izena eta juduak ziren. Zertarako behar zen froga gehiago? Egun sargoria suertatu zen eta benetan bero egiten zuen, bi sos gastatu behar izan baitziren egurra bertaratu zutenei emandako ardotan. Bi juduak arte handi batean lotu zituzten kateaz elkarren kontra. 22 mahats xirmendu gabila erre behar izan ziren, baina borreroak maisuki erabili zituen eta bikotea erabat errausturik geratu 9 8
H
Tafalla, Artederreta, Añorbe eta Bardeako mendietan ehizaketa saioak egiten dira gipuzkoar lapur talde bat harrapatu nahiean. Hobe dute atzematen ez badituzte. Borreroaren eskuetan erortzen badira, lepotik zintzilik izanen dute akaberarik ziurrena. Ebasketa ttikia bada eta Erriberrin zigortzen badituzte, ukabila galduko dute seguruenik; zorte hobexeagoa izaten badute, zigorkatu eta belarri bat edo biak moztuko •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
dizkiete soilik. Ebasketa hagitz ttikiengatik, pikotan loturik ipintzen zituzten jendearen isekagai.
292.
1348•Ekaina
Hil honen lehen egunetan barreiatzen da hiribilduan Izurrite Handia edo Izurri Beltza, herritarren kopurua ordura artekoaren bortzenean utziko duena. Inguruko hiribilduetan, hots, Artaxoan, Erriberrin edo Larragan baino bortitzago nozitu zen Tafallan. Izurrite honi gingil izurria ere deitu ohi zaio izterrondoko eta besazpiko ganglioetan agertarazten zituen gingil edo handidurengatik. Ekialde Urrunetik zetorren, endemikoa baitzen han, eta erraiten da Europa Mendebaldera genoar untzi batek ekarri zuela Krimean egonaldi bat egin ondoren. Arratoiek zuten gaitza, eta haietatik gizakiengana arkakusoen bitartez heltzen zen, baina garaiko jendearen artean entzuten zen juduek barreiatzen zutela, eta esames horretan oinarrituz aljamen aurkako erasoak emanen ziren Nafarroatik kanpoko hainbat lekutan. Nafarroan pairatzen zen goseteak eta mixeriak erraztu egin zuen izurritearen zabalpena. Dirudienez, gizateriaren galerak populazioaren %50erainokoak izan ziren. Izurritearen erasoak hamar edo hamabosna urtero errepikatu ziren XVI. menderaino; bortitzenak 1362, 1400 eta 1422koak izan ziren haatik. Epidemiaren eraso hauetako batetik bizirik ateratzea erdiesten zutenak aski inmunizaturik geratu ohi ziren. Horrexegatik, 1362an erasoaldi berria iritsi zelarik, urte honetako izurritea nozitu ez zuten haurrak hilaraziko zituen oso bereziki. Garai tristeak izan ziren haiek tafallar sendientzat. XVI. mendearen erdialdera, nekez gainditzen zen 1330an hiribilduak zuen populazioaren erdia. 293.
Karlos II.a paristarrekin.
erregealdiaren lehen hilabeteak biziki gaizki ikusiko zituen herriak, eta bertakoei ezarri zitzaizkien zigorrek harrera txarra aurkitu zuten nafarren artean, baina denboraren joanean XIV. mendeko subiranorik distiratsuena zen. “Gaiztoa” goitizenarekin geratu da historiarako; baliteke frantsesek ezarritako gaitzizena izatea, 1355 eta 1364 artean aritu baitzen borrokan haien aurka. Nafarroarako errege ona izan zela erraiten dute batzuek: burgesei lagundu zien beren merkatal jardueran; Erresumako musulman eta juduek babesle izan zuten, eta Uxueko Santa Maria bere bihotzeko elizari emari anitz egin zizkion... Tafallarentzat, lehenik eta behin, Moisesen antzeko ur-banatzaile bat izan zen, Zidakos ibaiarenak tajuz aldebanatu zituena.
294.
1350•Ekaina•27
Kanpaiak jotzeko eguna da. Handikiak Iruñean bildu dira Santa Maria katedralean, Karlos II. Evreuxkoak, Felipe eta Joanaren semeak, Foruei zin-hitza eman behar dielako. Frantses petoa alde guzietatik, bere amaren jaraunspenetik datorkio Nafarroako erresuma, bere aitarengandik Evreuxko konderria eta Normandian eta Paris inguruan jaurerriak jasotzen zituen bitartean. Bere AURREHISTORIA- 1000 URTEA
1350•Uztaila
Karlos II.a erregearen pregoilariek jakinarazten dute Miluzeko zelaiean hainbat nafar urkatu dituztela konspiraziogintzaren akusaziopean. Bertze zenbaitzuk jendaurrean zigorkatu zituzten eta argizari urtua bota zieten kopetan. Beren ondasunak konfiskatu egin zitzaizkien. Miluzeko zelaiko urkamendiek oroitzapen mingotsa utziko zuten nafarren artean. Ihes egitea erdietsi zuten errebeldeen artean Martin Azkonakoa eta haren seme •
9 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Gonzalo aurkitzen ziren, geroago Tafallan sendo errotu zen leinu bateko zaldunak. 295.
1350•Uztaila•23
1351•Uztaila•7
T
O
R
I
A
298.
1351•Urria•8
299.
1353•Apirila•8
300.
1353•Maiatza
301.
1355•Ekaina
Zidakos ibaiak gainez egiten du. Ez dugu Tafallan egin zitzakeen kalteen berririk, baina Erriberriko artxibategiek diotenez garai haietako beldurgarriena izan bide zen, frantziskotarren komentuko harresia ere bota baitzuen han. Karlos II.aren aginduz, guda-mutilak biltzen ari dira herrietan Normandiako gotorlekuan defendatu ahal izateko. Arronitzeko abata ari da Baionako portuan bilbatzen joan behar duten merkagaiak biltzen. Erriberritik, 14 ozpin zamaldi eraman zituzten, eta Tafallan labeak egin ziren ogia egosi ahal izateko. Hainbat tafallarrek euren bizian lehendabizikoz bidaiatu zuten itsasoz, Baionatik Cherbougera.
Karlos II.ak Tafallako Foru zaharra, 1157an eman zitzaiona, berretsi egiten du: “Nos, conssiderando las cosas sobredichas et cada una d’eillas, queriendo seguir las obras de nuestros predecessores, ouiendo aqueillas firmaes et agradables en tanto como son iustas, et end han vsado deuidamente, aqueillas loamos, aprobamos et ratifficamos por tenor de las presentes, de nuestra auctoridat real et plenero poder confirmarnos”. Errege hau amodiotan ibili zen Katalina Lizaratzekoa edota, bertze zenbaiten iritzian, Katalina Lizasokoa izeneko dama nafar batekin, eta harekin seme bat izan zuen, Leon Nabarrakoa deitua, eta harengandik abiatzen da
1351. urtea
Urte honetako egun batean herritar franko joan zen Erriberrira mairu bat kiskaltzen ikustera. Izena Ybrahim Almarim zuen eta heriotz zigorra ezarri zioten emakume kristau batekin oheratu zelako: “yació con una cristiana”. Erreketaren kiratsa goxatzeko, erromeroa nahasi zioten egurrari. Eta 1 0 0
S
Tafalla eta Puiuko eliz kabildoek konbenioak egiten dituzte Santsoain aldeko dermioetan hamarrenak nola egin behar diren zehaztuz. Behar-beharrezkoa da kontuak argi eta garbi egitea, eskualdeko apezteria ugariaren hornizioa bermatzeko. Har kontutan mende honetan Orbaibarrak 218 bat su zituela eta 133 apaiz bertako 39 elizetaz arduratzeko.
Tafalla azkenean garaile ateratzen da ibaiarengatiko borrokan. Karlos II.ak esku hartzen du uren auzian, eta tafallarrek Kaparrosokoei erosi zizkieten eta gero erriberritarrek bereganatu zituzten hamazortzi egun eta hamazortzi gauengatik Erriberri eta Tafallaren artean ematen ziren liskarrak amaiarazten ditu. Epaia ezbairik gabekoa da: Tafallakoei ematen die arrazoia eta Erriberrikoei aurpegiratzen die gaiztakeriaz eta gutiziaz jokatu izana (con grant malicia et desordenada cudicia) erosi ez zutenarekin geratu ahal izateko, erregearen eskumenen kaltetan. Auzitan ziren egun horiez gain, epaiak bertze zenbait ureztaketa egun ematen dizkie tafallarrei betiko, Erriberrikoek ura bidegabe erabili duteneko denboraldiaren ordainetan; halaber, ureztaketa egunak arautzen ditu, zigor astunak ezartzen ditu arau-hausleentzat eta hiru gizoneko batzorde bat sortzen du bidegabekeriak zaindu eta zigortzeko betekizunarekin. Dokumentuetan ez da deus ageri baina igar liteke nolako jaialdiak eginen ziren Tafallan garaipena ospatzeko. 297.
I
erromero usain artean erraustu zen mairu galaia, andere kristauak maitemintzen ez jarraitzearren kristauek kiskali zutena.
Orreagako Priore eta kabildoak eskritura ematen dute Migel Galindo, Tafallako alkatearen, eta Martin Periz, kaperauaren mesedetan. Hauek, Arrozubiko abade zenaren testamentuaren aitzindari modura geratzen dira. Arrozubiko abadeak Tafallako ospitaletik hamabortz kaiza jasotzen zituen, Iruñeko neurkinetan, gariko errentarengatik, 170 santxete liberaren truke. Dirudienez, diru premia zegoen aipatu ospitaletxeko langileak edo soldatapeko mutilak ordaintzeko. 296.
H
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Nabarratarren etxea eta deitura. Leinu horretakoak dira Nafarroako Maritxalartarrak, gorteko Markesak izan zirenak. Egun, eraberriturik dago Maritxalartarren etxea, Nabarratarren Jauregia edo “kordoiaren etxea”, hiru izen hauetako edozeinez deitu ohi baitzaio San Joan karrikako jauretxeari. 302.
1356•Uztaila•17
303.
1357•Uztaila•3
S
T
O
R
I
A
305.
1357•Abuztua•15
306.
1358•Ekaina•15
307.
1360•Maiatza•29
308.
1361•Uztaila•22
Falzestarrei ezarritako zigorrak ez dira amaitu. Luis infanteak Tafalla, Artaxoa eta Larragako jendea kontratatzen du falzestarren uztak segatu, eultzi, iraizi, bahetu eta ordain gabe eramateko betekizunarekin. Horretan ari ziren heldu den hilaren 28an errege barkamena herrira iritsi zelarik. Jakitegiak hustu eta gero, ez zen zer eginik geratzen han, eta bide batez hanka egin zuten kanpotarrek, herri mindu eta behartsu bat utziz atzean.
Santa Mariako Kabildoaren Konstituzioak edo Kapitulu Ordenantzak erredaktatzen hasten dira; hauen ale bakarra, pergaminozko hamabi foliodun koadernoan, Azkona etxeko liburutegian aurkitzen da egun. Ondorengo urteetan, 1498ra arte, atal berriak erantsi zitzaizkien. Nafarroako erromantzean idatzirik dago, baina gaztelara kutsu handiarekin jada.
Infanteak agintzen die bere ofizialei Lekunberri eta Amaiurko portuetatik 500 zamaldi ardo pasatzen utz diezaietela tafallarrei, ohiko bidesariak ordaindu eta gero.
1357•Abuztua•7
Karlos II.ak agintzen die erresumako kontulariari eta Tafalla eta Leringo alkate, maizter eta errenta biltzaileei hiribildu horietan erregeak dirutan nahiz salgaitan dituen alogeretatik ordain diezaizkiotela 1.500 ezkutu Juan Remirez, zaldun eta mariskalari. Dokumentua frantsesez idatzirik dator: “...en noz dittes villes de Taffaille et de Lerin, soient blez, vins, orges, fains, auainues, deniers ou autres choses quelconques a estre priuses...”. Urte honetan bertan ageri dira Migel Langilerkoa eta Martin Etxarrikoa merkatari legez Tafallan.
Zergak eta petxak ordaintzen asperturik, Falzesko herritarrak matxinatu egiten dira eta Karlos II.a Gaiztoaren anaia den Luis infanteari eta haren segizioari eraso egiten diote, herritik barrena doazenean. Zaurituren batzuk izaten dira eta Infanteak ihes egitea erdiesten du zaldiz, estu eta larri. Erret haserrea gogor erortzen da faltzestarren aurka, eta hemeretzi herritar gaitzesten dituzte, haien artean alkatea. Zenbait errebeldian aldarrikatzen dira eta Falzestik ihes egiten dute emazte eta semeak harturik. Zigortuetako zortzik urkamendian aurkitu zuten akabera. Erriberrin zintzilikatu zituzten lau, gauez eta arrastaka eraman ondoren, eta bertze hiru Tafallan urkatu zituzten. Segurtasun neurri ikusgarrien artean urkamendiratu zituzten, “rastrados en sendas tablas y enforcados”, falzestarrak laguntzera etorriko ote zitzaizkien beldurra baitzegoen: “porque era AURREHISTORIA- 1000 URTEA
I
fama que los de Falces debían venir a contradecir”. Tafallan exekutaturikoak Gil de Ferrero, Johan Pan e Agoa eta Pero Lopizen biloba bat izan ziren. Falzesko etxe guziak arpilatuak izan ziren Infantearen izenean eta 900 ardi eta ahuntz konfiskatu zitzaizkien.
Erriberritik, Luis infanteak agintzen dio merinaldeko hartzaileari konpon dezatela Tafallako gaztelua. Sasoi honetan, Karlos II.aren txanbelana, Joan Dehan, da gazteluko alkaidea. Urte honetan bertan, Karlos II.a Nafarroako erregea preso hartzen du Frantzian bere aitaginarreba zen Joan II.ak, Ehun Urteko gerraldiko gorabeheretako batean.
304.
H
Nantesen jaiotzen da, Karlos II.a eta Joana Frantziakoaren premua, Nafarroako errege koroaturikoan Karlos III.a izenaz ezagutuko dena. 38 urtez izan zen Nafarroako errege, gerraterik gabe eta nahikoa lasaitasun handiz. “Gorputzez ttikia zen, baina jite bizi eta berokoa, burges konplitu baten idurikoa”. Haren agintealdian biziko du Tafallak •
1 0 1
T
A
F
A
L
bere garairik distiratsuena. 309.
L
A
R
E
N
I
S
T
O
R
I
A
ren aginduak ez luke interes berezirik baldin eta aurrerago zehaztuko ez balu 120 florin horiek hartuko zirela Erriberriko bat hil zuten tafallarren bizkarretik: “sobre los bienes d’aqueillos qui mataron a Miguel de Rich, hombre vezino de Olit que fue, los quoales matadores fueron de Taffailla, segund mas largament parezcra por sentencia dada et pronunciada sobre esto”. Ez zen, noski, bi herrien arteko liskarretan hildako lehena. Uraren gorabeherengatik ote zen oraingoan ere?
1361•Urria•15
Luis infanteak mehatxu egiten die Tafallako nekazarien Kontzejuko alkate, zinegotzi eta kide guziei beren ondasun guziak bahituko dizkiela baldin eta Iruñera eramaten ez badute berehalaxe, “sin tarza ni escusa alguna”, petxatzat ordaindu dituzten 150 karlin libera estu eta ordaindu behar zituzten 150 karlin libera zuriren artean dagoen aldea. Lau urte lehenago Falzeskoei gertatu zitzaienaren oroitzapenak goibeltzen du tafallarren barrena. 310.
H
1362•Maiatza•17
311.
1362•Ekaina•29
312.
1362•Abendua•14
Erregea Erriberrin dago eta agintzen die Tafallako hiribilduko alkate, maizter, zinegotzi eta kontzejuari eraman diezazkiotela haraino hogei kaiza irin, bere ostatu beharretarako.
Karlos II.a, sasoi horretan bere garairik distiratsuenean dagoen Tiebasko gazteluan bizi da, eta handik agintzen du ordain diezazkiotela Semen Urozkoari 120 florin urrezko, erosi zitzaion zaldi gorri beltxaranaren ordainetan; Erregearen aginduz Luis infanteari eman zitzaion zaldia. Erregea-
Erregea Tafallan dago egun honetan, eta hainbat agindu ematen ditu bertatik. Sinatzen dituen dokuGaztelua eta harresia
Erriberriko Ataria
Ibaialdeko ataria
Hiriaren jatorrizko erdigunea
Jauregia eta Lorategiak
Tafalla Erdi Aroko harresiarekin (XIV. eta XV. mendeak
1 0 2
Esperagrano Ataria
Errege Bidea
Zidakos Ibaia
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
mentuei jarraiki, ordea, ikus dezakegu hil honetako aurreko egunetan Lizarran egona dela, bi egunez Urantzian, gero Lizarrara itzuli eta ondoren hainbat egunez Garesen egoteko. Haatik, erregea ez da etorri Tafallara Gabonetako oporrak bertan pasatzera: hiru egun geroago Erriberrin sinatuz aurkitzen dugu; hilaren 19an Iruñean, 20an Larrasoañen, Eguberri bezpera Nafarroa Beherean ematen du, Donibane Garazin. Eta Gabonzahar egunerako berriro Iruñera itzulita dago. Bere Erresumako bazter guzietan egoteko obsesio honekin ez da harritzekoa hildakoan bere gorpuzkina zatika, Uxuetik hasi eta Orreagan amaituz, ehortzi zezaten aginduta utzi izana. 313.
T
O
R
I
A
316.
1364•Maiatza•16
317.
1364•Uztaila•24
318.
1365•Urria•27
319.
1366•Apirila•3
Erregeak agintzen du Tafallako nekazariak ez ditzatela behartu 50 florin baino gehiago ordaintzera, abuztuaren 15ean gerrara igorri behar zituzten hamar gizonengatik.
1363•Martxoa•8
Karlos II.ak lehendanik emanak zizkion Joan Dehan bere txanbelanari Tafalla aldeko bere errentamendu guziak: “todas las nuestras rientas de pechas de molinos o quoalesquiere otros drechos a nos pertenescientes en la villa de Taffailla et en sus terminos”. Orain, haren oinordekoei ematen dizkie erregeak hiribilduan zuen belar-saria eta gatzaren lezta, akura batean utzitako bi etxe, etxalde bat eta bertze hainbat gauza, Xemen Martiniz Tafallakoa eskribauari, erregeak, gazteluaren zaindaritzan ipini zuelarik, eman zizkion hamabortz kaiza gariren ordainetan. Urte honetan bertan, erregeak berrantolatu egiten du Konptuen Ganbara, Nafarroako ogasunaz arduratzen den erakundea, eredu frantsetik eratorria.
1364. urtea
Lizarratik, Karlos erregeak agintzen du itzul diezazkiotela Joan Martinez Azkonari, haren aita Gonzalori, Miluzeko urkaldiekin suntsitu zen erreboltaren ondotik konfiskatu zitzaizkion jauregiak eta ondareak. Joan hau izan zen bederatzi urte lehenago ikazkinez mozorroturik Cambresiko gazteluan sartu eta Karlos erregea frantsesen eskuetatik askatzea erdietsi zuten zaldunetako bat. Jatorriz Azkona herrikoa zen leinu honen adarre-
1364•Otsaila•22
Erregeak agintzen die herri guziei debeka dezatela AURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Ehun Urteko gerran murgildurik jarraitzen du Europak. Cocherel-en bentzuturik geratzen da Normandian Karlos II.aren jabegoak frantsesen erasoetatik babestera joan zen nafar espedizioa. Handik bizirik itzuli ziren tafallarrek abenturaren oihartzuna baino ez zuten ekarriko hiribildura.
Mendi Zapalean barrena dabil Martin Ibañez Leitzakoa, ehiztaria, erregearen otordurako orein, basurde eta bestelako basa-piztiak harrapatzeko kontrataturik dagoena: “pasó muchos trabajos cazando ciervos, puercos monteses y otros venados para provisión del hostal del rey”. Karlos II.aren agintealditik aurrera badugu argibiderik gure artadi eta hariztiei ematen zitzaien erabilpenari eta bertan zegoen ehizari buruz. 315.
I
jokoa, batez ere dadoekikoa, beronek erakartzen dituen liskar, birao eta ezegitekoengatik.
Karlos II.ak agintzen du ordain diezaietela Tiebasko gaztelura, “para nuestra prouision”, eramateko ardoa kendu zitzaien tafallarrei. Zehazten du ordea ordain hori atera dadila bereak, “de la ayuda graciosa que se cuylle en la villa de Taffaylla”, omen dituen diruetatik. Alegia, azkenean, dirua ere ardoa atera zen leku beretik sortu behar duela. Eta gainera, “en el caso que los dineros de la dicha ayuda graciosa no cumpliessen por fazer paga entegra a cada uno”, erregeak agintzen du ordaina osa dadila tafallarrek ondorengo hilabeteetan eman behar dizkioten 50 florinetatik. Hitz guttitan eta esaerak dioen bezala, meza guziak Tafallako sakristiatik abiatzen zirela. Ez dirudi negozio aparta zenik erregeen hornitzaile izatea. 314.
H
•
1 0 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
tako bat, azkenean Tafallan finkatuko da. 320.
1366•Apirila•13
321.
1367•Otsaila
Biztanlegoa behin eta berriz sakailatu duten izurriteen ondorioz, garai batekoaren bortzena baino ez da hiribilduaren populazioa. Urte honetan kapareen hogei su eta nekazarien 132, eta hauetako 8 behartsuak, baino ez dira zenbatzen. Harakin bat, jostun bat, zapatagile bat, errementari bat, kutxagile bat, eskribau bat eta zenbait larre-zergari. Hamar familiek osatzen zuten guttiengo judutarra. Kapareen artean Marin Ximenez Aldazkoa, Pero Nabar, Lope Otxoa, Johan Elortzekoa, Martin de Torres, Migel Barasuaingoa, Antso eta Martin Andelena, eta abar. agertzen dira. Urte horretako Suen Liburuak argibide interesgarriak eskaintzen ditu Erresumako populazioari buruz. Iruñeak, sasoi horretan, mila bat su ditu, hots, lauzpabortz mila biztanle. Tafalla hagitz leku apalean agertzen da Erresumako hiribilduen artean, Tutera, Zangoza, Biasteri, Lizarra eta abarren oso atzetik. Gaztelako gerra zibilaren inplikazioek Nafarroa ere ukitzen dute. Pirinioetatik barrena heltzen da Galesko Printzea edo Printze Beltzaren armada. Ingelesak, gaskoiak, mallorkarrak, Pedro I.aren aldeko gaztelauak eta etorki guzietako mertzenarioak sartzen dira Erresuman. Zorionez, Iruñera iritsitakoan, Gasteiz aldera jotzen dute, eta Tafallak ez du nozitzen gudarostearen pasaera beldurgarria. Bortz hilabete geroago, ordea, ez zen horrenbertzeko zorterik izan eta armada berorrek Tafalla aldeko mendi barreneko bidea hartu zuen itzultzerakoan. 322.
ren aldean, edota 85 zituen Lizarrakoaren aldean.
323.
1368•Apirila•10
“Miguel García de Tafayla, escudero, debe a Jacob Ayllamin, judío de Tafaylla, 26 libras karlines prietos, término que debe pagar hasta Santa María de agosto próximo. Testigos, Miguel de Eguaras, corellero, y Açac Alborge, judío” dio idazkiak. Egungo banketxeen betekizuna asetzen zuten juduek. Haiek Nafarroan finka zitezen saiatu zen Joana erregina. Tafallako aljama, bere 10 familiekin, haatik, oso ttikia zen 270 familia zituen Tuterakoa1 0 4
1369•Iraila•13
Tafallako Pero exekutatzen dute Lizarran. Bidelagun zuena hil omen zuen traizioz, eta Erreginak gaitzetsi eta agindu zuen motz ziezaiotela eskua herriko plazan, urkatu baino lehen. Han geratu zen zintzilik, “con su puynno al cueyllo”. Kontularitzako liburuak dira exekuzioaren xehetasunak gehien argitzen dizkigutenak: justiziagintza aldarrikatuz joan zen pregoilariak eraman zuen bere eskupekoa; baita eskua ebaki eta zintzilikatu zuen borreroak ere berea; eta justiziagintzan lagundu zutenek: “diez ombres a cauallo et diez ombres a pie”; eta sokak eta kabestrua ipini zituenak ere... •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Bakoitza bere diruak kontatuz ariko ziren, Pero, tafallarra, plaza gainean dilindan zebilen bitartean. 324.
1371•Ekaina•13
1373•Maiatza•10
T
O
R
I
A
1375•Otsaila•20
328.
1376•Otsaila
329.
1378•Uztaila•30
330.
1378•Iraila•19
331.
1379•Urtarrila•25
332.
1379•Martxoa•3
Gaztelauek Nafarroa eraso dutenaren albisteak iristen dira. Erresumaren mendebalde guzia deseginda geratzen da. Heldu den urteko martxora arte iraunen du gerrak. Nafar gudarosteekin batera borrokatzera, mertzenario ingeles, gaskoi, biarnotar eta aragoarrak heltzen dira. Tafallako gazteluaren defentsak sendotu egiten dira. Donibane Garazitik, Martiko izeneko batek jakinarazten du ehun florin jaso dituela Tafalla defendatzeko bi kanoi erosteko: “para la guarda y defensa del castillo y villa de Tafalla”.
1374•Iraila•17
Frantzian eta Normandian urte anitz eman ondoren, Karlos II.a Nafarroara itzuli da berriro. Atsedenez hartu zuten frantsesek berria, errege nafarrak kontinentean bere menpe zituen lurrak zabaltzeko eginahalean etengabeko etsaigoa agertu baitzien. Hilaren hastapenetan heldu zen Erriberrira, Bartzelonatik zetorrela. Hainbertze denboraz ikusi gabe, ikusminez hartu zuten herritarrek erregea. Egun honetan agintzen dio Tafallako nekazarien Kontzejuari bere petxatik urtero Iruñeko Santa Klararen komentuko lekaime frantziskotarrei eman behar zitzaizkien 200 gari kaizetatik falta dena eman diezaiela.
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
S
Ehunka gizon untziratzen dira Tuteran, Ebron barrena Tortosaraino heldu eta handik gero Greziara joateko, legendazko abentura izanen denari hasiera emanez. Nafarren espedizioak Atenas hartu zuen eta 50 urtez Peloponesoan moldatu zen, gerragintza eta bidelapurtzaren arteko erdibidean, baina azkenean haien aztarna betiko galduko zen. Ez litzateke harrigarria egun ere tafallar deituren bat Adriatiko aldeko paraje haietan topatzea.
Tafallako kapareen Kontzejuko zinegotzien erreguz, Karlos II.ak erabaki bat hartzen du herriko kapareen nahiz nekazarien etxeetan ziren egurpila edo sendorrei buruz. Erregeek egur hori erosi egiten zieten euren egoitzen beharretarako, eta Tafallako nekazarien betekizuna zen hura Erriberriraino eramatea zamaldi bakoitzeko bi diruren truke. Hornizio horrek, ordea, huts egin zuen eta erreginak agindu zuen mendian bota zezatela egurra zamaldi bakoitzeko hamabi diru ordainduz, eta eraman ziezazkiotela Erriberriraino. Kapareek protesta egin zuten eta azkenean erregeak erabaki zuen egurraren zazpirena ematea zegokiela haiei eta nekazariek eskuratu behar zituztela bertze sei zazpirenak. Eta gertatua kitatzeko, baimena ematen die kapareei mendietatik beraientzat bortzehun zamaldi har ditzaten. 326.
I
Karlos II.ak agintzen du ordain diezaizkiotela Andre Dehani, erresumako diruzainari, urrezko berrehun florin, etsaiaren konpainiak Erresuman sartu zirelarik hiribildua eta bertako gaztelua zaindu eta defendatzen pairaturiko gastuengatik.
Juan Ossitano, alkateak, eta Tafallako nekazarien Kontzejuak aitortzen dute jaso dituztela 1363ko apirilean erregeari mailegatu zizkioten hogei gari kaizak. Hiribilduak bi administrazio ditu, bi Kontzeju, bi zinegotzi mota... Nekazariak eta kapareak, bi interes, azken batean. 325.
327.
H
Gurdi samalda abiatzen da Uxuerako bidean, basilikako obretarako erositako materialak garraiatuz. Abereak, erresak, kare-orea, pikotxak, balankak, saskiak, konportak, aitzurrak, baiarteak, angarilak eta bertze hainbat lanabes zeramatzaten, “para derribar las torres y abrir los cimientos”. Eginiko zerbitzuak aintzakotzat hartuz, Karlos II.ak barkatu egiten dizkio Tafallako nekazarien Kontzejuari urteroko zergatzat eman beharreko hamar •
1 0 5
T
A
F
gari kaizak.
A
L
L
A
R
E
333.
1379•Martxoa•31
334.
1380•Urtarrila•20
N
I
S
T
O
R
I
A
1380•Apirila•25
Herriko bankaritza-lanak juduen esku jarraitzen du. Çaçon judua herriko biztanle bilakatzen da; Jacob Aljamin “judío de Thafaylla” bezala ageri zaigu, eta baita ere Saul Aljamin; Acon; Açac Abolfaça; Mosse Moreno; Jento Aljamin; Azen; Gento Franco... Zerga-bilketa, mailegu, zor eta bahiturekin zer ikusia dutenetan agertzen zaizkigu denak.
Brionesko tratatua sinatzen da, eta haren baitan Gaztelak Erresumako plaza ugari okupatzen ditu; haietako bi, Larraga eta Miranda, geure merinaldean. Erriberritik zenbait herritar eramaten dituzte Gaztelara bahituran. Remir Santxiz Asiaingoa eta Lakarrakoari lepoa mozten diote. Tafallako gazteluan zegoen giltzapeturik, bera eta Fillot Agramontekoaren artean egin asmo zuten baina egiteke geratuko zen duelu batengatik, Karlos Gaiztoa erregearen erranera geratu baitzen hura. Iruñeko gazteluan borroka ospa zedin dena prest zegoelarik, Gorteetara etorritakoen eskariaz bertan behera utzi behar izan zen duelua eta erregeak agindu zuen Agramonteko jaunaren semea eraman zezatela preso Donibane Garaziko gaztelura eta Asiaingo jauna sar zezatela Tafallakoan. Giltzapean sei hilabete zeramatzanean, ordea, bigarren honek ezusteko ekitaldi batean gaztelua bere menpe hartu zuen eta Andreo Dehan alkaidea bere gelan giltzapetu zuen. Erregearen aurkako matxinada zen. Handiki erreboltaria, bere lagunekin, Tafallako gazteluaren almenen babesean gotortu zen. Martin Xemeniz Arazubikoak, ordea, setioa ezarri eta gaztelua asaldatu eta hartu egin zuen, matxinatuak atxilotu eta erregeari entregatuz. Asiaingo jaunari traizio handiak leporatu zizkioten, “grandes et enormes casos de traición”, eta beroiengatik erregeak lepoa moztuarazi zion Tafallako gazteluan bertan: “lo fizo restar et justiciar faciéndolo decapitar en la villa de Tafalla en el castilo o torr de la quoal eil era alzado” hain zuzen ere. Asiaingoarekin matxinatu ziren bertze guziek ere leku berberean galdu zuten burua: “fueron con el dicho senior de Asiain escabezados en Tafalla”. Haien gorpuzkinak Tafallako almenetatik zintzilik geratu ziren egun franko, putreen zaintzapean, eta beren ondasunak, errentak eta morroiak konfiskaturik geratu ziren.
1 0 6
335.
H
336.
1381•Abendua
337.
1383•Urtarrila
338.
1383•Abendua•26
339.
1384•Abendua•25
Bartzelonako bidetik heltzen da Nafarroara Karlos infantea, gerora Karlos III.a izanen dena; Frantziatik dator, hango erregeak bahiturik egon baita. Aurreko hilean eman zioten askatasuna eta jaialdi handiekin ospatzen da albistea herrietan. Hiru juglare “del senyor de Duraz (Luis infantea, Albaniako Durazzoko jaunari buruz ari da) et un tragitador que han sydo con el rey en Taffaylla en la fiesta de Nadal” izan omen ziren erregearekin gurean. Foixeko kondesa, Ampurieseko gotzaina, Iratxeko abata, San Joango priorea eta Iruñeko gotzaina agertzen dira hil honetan Karlos II.a erregearekin eta haren alaba sasikoa Joanarekin otorduak egin zituztenen artean. Hildako anitz eragiten ari da izurritea. Karlos II.a erregeak debekatu egiten die herritarrei ehorzketen ondoren oturuntza eta jan-edan handiak egitea, ohiturak oinordekoei erakartzen dizkieten gastu handiengatik eta errenta eta petxek ondorioz pairatzen duten kalteagatik. Bestela, isuna: “Et si lo fazían que pagasen de pena et calonia cada persona diez libras”. Oturuntza handiak eginez hiletak ospatzeko ohiturak bizirik iraun du oraintsu arte. Eguberri festa jauregian. Johantxiko Ruiz Aibarkoaren kontura izan zen okintza-lana. Azukrezko opil galanta egin zuen: “para hacer un ‘clarel’ para la •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Karlos II.ak Tafallako gaztelua eraikitzen ari direnei ordaintzea agintzen du (1384).
fiesta de Navidad, que pesaba ocho libras y ocho onzas”. Berrogeita hamar florin ordaindu zitzaizkien jaia alaitzen jardun zuten hiru juglare eta traictador bakarrari. Biharamunean Eloko gaztelurantz abiatu ziren Foixeko kondesa, Ines Nafarroakoa eta infantak. 340.
bere harresiak eta gotorlekuak sendotzeko egin behar izan dituen esfortzuengatik. Eta Karlos II.ak berak hartu behar izaten ditu hainbat neurri herritarren onurarako. Aitortzen du tafallarrek obretan egin duten lana: “los labradores de nuestra villa de Tafalla han usado y acostumbrado ir a labrar y ayudar a hacer las obras y reparaciones de nuestro castillo con sus cuerpos y bestias...”, eta txiroturik daudela gerra eta izurriteen ondorioz: “tanto por causa de la guerra como por las mortaldades”. Bidenabar, agintzen du ordain diezaietela egunero laurden bat garagar eta hamabi diru peoi bakoitzari, eta bertze hamabi diru abere bakoitzeko. Lehen guttiago, edo hutsa, ordaintzen zitzaienaren aitorpena.
1384• Urtarrila•6
Babaren erregearen jaialdia ospatzen du Karlos II.ak. Agi denez, erromatarren inperioaren garaietakoa da baba-alearen bitartez norbait errege hautatzeko ohitura, eta batzuen ustez Teobaldoek ekarriko zuten Nafarroara. Errege Magoen jaia non ospatu erregeak erabakitzen zuelarik, inguruetako haur behartsuak mahai baten inguruan bildu eta erregearen sukaldariak, zeremonia handiz, zerbitzatzen zien tarta handi bat, barnean zorionezko baba-alea zeramana. Bere zatian baba topatzen zuen mutikoa Babaren Errege izendatzen zuten eta era guzietako menak eta opariak egiten zitzaizkion. 341.
342.
1384•Apirila•22
Hiribildua ahiturik dago erregearen demandaz AURREHISTORIA- 1000 URTEA
1385•Urtarrila
Larragako jendea dabil Tafallako gazteluan eta Karlos II.ak erabakitzen du moldakuntzaren batzuk egitea haien egokitasunerako. Urte honetan bertan, eta Tafallatik, erregeak debekatu egiten ditu oturuntza handiak eta negarkantariak Erresumako •
1 0 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
hiletetan, arrakasta handirik gabe agi denez.
T
O
R
I
A
sortzea zen bere ametsetako bat, baina gaztelau eta frantsesekiko gerrek galarazi zioten asmoa.
1386•Urria•11
Baude Hanekoiz okin tafallarrak jakinarazten du erregearen antzarek Tafallan bi hilabeteko epean hiru kaiza eta bi erregu gari jan dituztela. 344.
1386•Azaroa•13
345.
1387•Urtarrila•1
346.
1387•Iraila•21
347.
1388•Ekaina•19
Hiribilduko alkate eta zinegotzien eta nekazarien Kontzejuaren erreguak aintzakotzat hartuz, Karlos III.ak urteroko petxatik zor zituzten erdibanako ogitan zortziehun kaizatatik ehun kaiza gari eta bertze ehun kaiza garagar barkatzen dizkie. Zergatia zen lehorteagatik lehendabizi eta harriagatik gero ereindako hazia baino anitzez gehiago ez zutela uztatu herritarrek. Urte honetan bertan erregeak Txapitela, almudia edo Azoka Etxea desagertarazten du, eta zilegitzen du herritarrek inolako zergarik ordaindu gabe saldu ahal izatea. Ordura arte, urteko hamar kaiza ordaintzen ziren urteko txapitelagatik. Garaitsu honetan agertzen zaizkigu zezenketei buruzko lehen berriak eskualdean. Erriberritik datoz hain zuzen: Karlos III.a erregeak hiru zezenketari etorrarazten ditu Zaragozatik eta hogeita hamar libera ordaintzen die.
Karlos II.a erregeak Larragatik abiatuz Lerin eta Berbintzana bisitatzen ditu. Ondoren, Tafallara itzultzen da abendura bitartean herrian geratzeko. Erregeak hiribilduan eman zituen azken egunak ziren; bera hasi zen herria goraltxatzen eta txirotasunetik ateratzen, harresia eta gaztelua hobetuz. Haren jaraunsleak burutu zuen ahalegin hau. Gauez hiltzen da Iruñean Karlos II.a erregea, Gaiztoa, 53 urte dituelarik. Legenarrak jota, dirudienez. Erdi Aroko subiranoen usadioari jarraiki, zatika ehortz zezaten agindu zuen bere testamentuan: bere gorputza Iruñeko katedralean; bere erraiak Orreagan, eta bihotza berriz Uxueko Santa Marian. Bihotz baltsamaturik urtarrileko egun batean igaro zen Tafallatik, Uxuera joateko, hainbertze gurtu zuen saindutegirako bidean; hantxe Unibertsitatea 1 0 8
S
Karlos II.aren bihotza, Uxuen.
Uxueko Santa Maria, Karlos II.aren bihotzaren babeslekua.
343.
I
Alkateak, zinegotziek eta nekazarien Kontzejuak eskatzen diote erregeari izenda dezala komisario •
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
bat hiribilduko kapareek ordaindu behar duten tasa banatuko duena. Erresumak ordaindu behar duen hogeita hamar mila florineko laguntzatik hiribilduari dagokionaren zazpirena ordaintzeari uko egiten diote haiek, eta ehun liberako zorra uzten dute. Gatazka ez da txantxetakoa, eta kapareek nekazarien klasearekin duten jazargoa nabarmentzen du. Hala ere, oraindik urteak joanen dira erregeak soluziobidea ematen duen arte. 348.
1388•Iraila•2
349.
1388•Urria•13
350.
1389•Urtarrila
351.
1389•Apirila•3
Segizio dotorearekin heltzen dira hiribildura Ines Nafarroakoa, Foixeko kondesa, eta Maria Nafarroakoa, Karlos III.aren arreba. Afalordurako Erriberrira joan ziren eta han 120 lagunekin eseri ziren mahaian.
Jacob Alamy, Tafallan zerga-biltzaile den juduak, berrogei libera karlin balio zuen mando gorri-beltxarana bahitzen dio Pedro Iñigez herritarrari, saltzailearekin ados ipini eta zerga-sariak ordaindu gabe erosia zuelako.
353.
1390•Urtarrila•8
354.
O
R
I
A
1392•Otsaila•1
Margelina, tafallar emakume judua, hogeita bortz florinekin zigortzen dute hiribilduan Migel Zolinakoa eta Santxa, haren emaztearen etxean zenbait ondasun ebatsi zituenaren akusaziopean. Ez zen soberazko zigorra, kontutan hartzen badugu aurreko urtean bertan juduen hilketak edonon eman zirela penintsulako erresuma guzietan. Antisemitismoa purian dagoeneko urteak dira, klaserik apalenek horrela itotzen baititutze beren ezintasunak, gaitz guzien errua juduei leporatuz. Juduak mailegatzaile eta zerga-biltzaile lanetan aritzen ziren, baina finean nobleziaren tresnak baino ez ziren. Herritarren artean beharra gordintzen zelarik, judu sakrilego eta kristo-hiltzailea jendailaren
Herriko elizgizon eta anoadunen auzia, alkate, zinegotzi eta Kontzejuarekin, haiek ez dituztelako zergak seglar arruntek bezala ordaindu nahi, baizik eta ohiko moduan. Honela egiten jarraitzeko agintzen du Karlos III.ak. Kontzejuak Joana Argaizkoari bere ondasunak bahituak zizkion, argudiatuz kapare eta pertsona laikoa zenez, honelaxe, eta ez elizgizonen sailekoa balitz bezala, ordaindu behar zituela zergak.
Johan Pan et agoa eta Gartzia Ortiz, Tafallako nekazarien kontzejuko morroi-nagusiek, 15 gari AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
kaiza ematen dizkiote Semen Martiniz Santsoaingoa kaperauari, San Pedro elizan ezarria zuen kaperautzaren baitan. Urte honetan bertan Karlos III.ak behin-betiko uko egin zion Erromako Aita Santu Urbano VI.ari men egiteari eta Klemente VII.a Avignongo Aita Santuaren erranetara ipini zuen Erresuma. Hura hil zelarik, bere jaraunsle Benedikto XIII.aren aginduei men egin zien.
Foixeko kondesa eta Nafarroako infantak Tafalla eta Azkoien artean ematen dute urtarril hau.
1389•Ekaina•4
S
Karlos III.a. Zubiriren margoa.
Erregeak agintzen dio Andreo Dehani xeda ditzala ehun florin Gazteluko dorreetako bat konpontzeko.
352.
I
•
1 0 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
eskuetan uzten zen, zigor edota su garbitzailearen ondoren, denak lehengo moduan jarrai zezan. 355.
1394•Ekaina•8
356.
1395. urtea
T
O
R
I
A
360.
1398•Azaroa•30
361.
1399•Urtarrila•16
362.
1399•Otsaila•17
363.
1399•Uztaila
Erret auditoretza modura jokatzen zuen Konptuetako jendeak agintzen du itzul diezazkiotela Tafallako judu eta Orba ibarreko sailen zergeraren ordaintzaile diren Gento Franco eta Judas Hadidari, Martin Aiesakoaren sail batzuen salmentatik eratortzen ziren hogei liberak.
1395•Uztaila•7
Konptuetako entzuleek agintzen diete Juda Hadida eta Gento Franco, Tafallako judu, zapatagile eta zergalariei, itzul diezazkiotela herritar bati bi oilo zor zizkielako bidegabe kendu zizkioten zenbait bahitura.
Blanka erreginak, Joan II.aren emazteak, hirurehun florin bidaltzen ditu San Sebastian elizako obretarako. Dirudienez, erromes frantsesak izan ziren, IX. mendetik aurrera Donejakue Bidean etorrita, San Sebastianenganako debozioa zabaldu zutenak.
1396•Urtarrila
Karlos III.ak aurreko urteari zegokion petxako ehun kaiza gari eta bertze horrenbertze garagar barkatzen dizkio Nekazarien Kontzejuari, laboreek pairaturiko harri-erauntsi eta izozteengatik. 359.
S
Azac Alfaquin eta Mosse Moreno, hiribilduko juduek, emakume jazki bi kentzen dizkiote Joan Berakoa herritarrari, honek zor zienaren ordaintzat. Konptuetako ofizialek erabaki zuten ordaindua zuela hark, eta jazkiak itzuli egin behar zitzaizkiola. Azac Alfaqui maiz agertzen da maileguak edota zergak ordaindu ezin zituztenen aurkako auzietan.
Tafallarrek uko egiten diote erregearen Erriberriko sailetan lan egiteko eskatzen zitzaizkien hamabortz gizasemeak uzteari. Erraiten dute hori egin behar ez izateko eskubidea dutela, baldin eta ez badira Tafallako sailetakoak. Hala ere, lan egitera behartu zituzten eta zenbait zigortu ere bai uko egiteagatik. Tafallarrek Gartzia erregearen pribilejioa erakutsi zuten eta auzia erabakitzeke geratu zen.
358.
I
renganako debozioa adierazten duena.
Karlos III.a Tafallara etorri da, “Erriberriko mendietan ehizan jardutera”.
357.
H
1398•Abuztua
Egun Erriberrin ezagutzen dugun jauregi handia, lehenagoko bertze baten gainean eraikia, egiteko lanak hasten dira. Eskualde osoko mazoi eta harginak arituko dira langintza galant honetan, eta haren ondoren Tafallako jauregia eraikiko dute.
Erregina eta infantak Erriberritik heltzen dira Tafallako San Sebastian bisitatzera, eta hogeita bortz sos uzten dituzte limosnatzat. Lehendabiziko argibideetakoa da gero tafallaren patroia izanen dena-
Olibondoak. Gure kulturan errotuak.
1 1 0
•
AURREHISTORIA- 1000 URTEA
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
XV. mendea
O
R
I
A
T
365.
A
F
A
L
L
A
R
E
1400•Urtarrila•1 Beren urrezko mendea izanen dena hasten dute tafallarrek. Egun arrotzak egiten zaizkigun izenak agertzen dizkigu onomastikak: Johan da izenik ohikoena, jarraian datozelarik Martin, Johaniko, Johanko, Johankoxe; Lope, Lopeko, Lopetxo; Semen, Semeniko, Simeniko; Eneko, Enekot; Pero, Pere, Peruko, Perutxo, Peru, Peyre, Pellen; Mitxeto, Mitxelko, Matxin; Gillet, Gillen, Gerart, Garzeran; Domenja, Domenjon; Otxoa; Errandeko; Itxusko; Arnalt... Maria da garai honetako dokumentuetan agertzen diren emakume bakanen artean ematen den izenik ohikoena.
N
1400•Abendua Peruko Espartzakoak ehun libera ordaintzen dizkio Andreo Dehan, erregearen kontseilariari, gazteluan igarotako egunengatik, zenbait ezkutariren eskupekoengatik eta jan zituzten legatz eta harenkeengatik.
H
I
S
T
O
R
I
A
366.
367.
370.
1405•Uztaila•28 Johan Gallarkoa, Iruñeko merkatariak, urrezko laurogei florin jasotzen ditu Leonor erreginak, gaisotasunen batengatik egin zuen bederatziurrenerako, San Sebastian elizan eskaintzeko erosi zizkion urrezko hiru ehunengatik.
1402•Abendua•3
Errege ezteiak Erriberrin: Joana infanta ezkontzen da Joan, Foixtarren etxeko premuarekin. Biharamunean Foruei zin-hitza ematen diete eta Erresumako jaraunsle aldarrikatzen dituzte. Zaldun-lehiak, jokoak eta musika jaialdiak antolatu ziren eta auzoko hiribildura jende anitz joan zen guretik ospakizunekin olgatzera. 368.
1403•Urria•1
369.
1404•Azaroa•30
371.
1406•Apirila•20 Karlos III.ak Johan Martiniz Tafallakoaren ondasun guziak bahitzen ditu, Johan Ibañez Berbintzanakoa hil zuelako hiribilduan eta hildakoaren emaztearekin ihes egin zuelako Erresumatik. Era berean Tafallan leporatzen zioten belar pozoidunak ematen aritu izana eta haien bitartez Tafallako zenbait jende hil izana, eta bertze hainbat bidegabekeria. Pozoinketa delituak sorgintzarekin elkartrabatzen ziren eta heriotzaz zigortzen ziren. Erregeak, bere botileritzako elizgizona zen Johan Periz Erriberrikoari eman zizkion bahituriko ondasun guziak.
Karlos III. Nobliak, errege ondarekoak zituen Kongosto eta Tafallamendiko errotak ematen dizkio hiribilduari, urtero erregeari hamar kaiza gari ordaintzearen truke, eta haiek egoera onean mantendu eta udalerrian errota berri gehiago ez egitera behartuz.
372.
1406•Iraila•1 Urte honetan nekazarien petxa 470 kaiza gari eta 396 kaiza garagarrekoa zen, gehi 186 libera eta sei sos karlin, ondorengo era honetan banatzen zirenak: 200 kaiza gari Iruñeko Santengraziko lekaimeentzat; 235
Johaniko Tafallakoa, Bastero deitua, Iparralderako joan-etorriez arduratu ohi dena, Foixeko kondesarentzako gutunekin abiatzen da mandatu-bidaian. Mitxelko Papon eta Peruxe Tafallakoa ere joan-etorrian dabiltza beren manda-lerroarekin tapiz ikusgarriak garraiatzen Iruñetik Erriberriko jauregietara. 1 1 2
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
urte pasa kostako zaio Tafallari merioaren autoritatearen menpetik ihes egin ahal izatea.
374.
1407•Iraila•2 Gazteluan espetxeratzen dute Jacobi maisua, Santo Vitore-n sortua, “lonbardiarra, alkimista eta sendagilea”. Sorgintza leporatzen zioten italiarrari eta hiru urte geroago giltzapean jarraitzen zuen oraindik. 375.
1408•Otsaila•1 Karlos III.ak jakinarazten du hiribilduari itzuli zaiola Tafallamendiko errota, kapagin batzuek beren oihalak apailatzeko erabili dutena arestian. Erregeak agintzen du konpon dadila errota.
Erdi Aroko harresia, Atari
376.
1409•Ekaina•15 Nafarroako erregeentzat untziratzen dituzte Valentzian dozenaka frutarbola eta lorategi-landare mediterraniar: “laranjondoak, limoiondoak, zipresak, Alexandriako arrosondoak, palmondoak”, eta abar. Dirudienez, laranjondo hauek izan ziren Nafarroan hazitako lehenak. Erriberrin landatu zituzten, ondoren Tafallako jauregira zeharraldatu zituzten eta azkenean Frantziako erregeen negutegietaraino heldu ziren.
kaiza gari, 396 kaiza garagar, 186 libera eta sei sos karlin Andreo Dehan, errege kontseilariak emaritzat zituenak; hogei kaiza gari Tafallamendiko errotagatik ordaintzen zirenak eta bertze hamabortz hiribilduan abesten zen errege-kaperautzagatik. Kantitate hauek, “laguntza” deiturapean ordaindu behar izaten ziren bertze zenbaitei gaineraturik, jasanezina egiten zitzaien nekazariei, eta halaxe aitortuko zuen erregeak berak 1411an. 373.
377.
1411•Martxoa•5 Karlos III.ak jakinarazten du Erresumara heldua zela, bere menturaz, Benaventeko Dukea, eta egun honetan atxilotu eta Tafallako gazteluan giltzaperaturik ipini dutela. Fadrique Trastamarakoa zen bera, Enrike II.a Trastamarakoa eta Beatriz Ponce de Leon anderearen seme borta. Gaztelan Enrike III.aren aurkako nobleen mugimendu baten buru izateagatik pertsegitzen zutenez, bere arreba Leonor erreginak Nafarroan eman zion babesa, erregea, bere senarra, kanpoan zebilen bitartean. Bidenabar, Leonor erreginak zenbait erosketa agindu zituen, eta berauen artean hiru balezta, Petriko Ezpeletakoari eman zitzaizkionak. Urtebete geroago, Eloko gaztelura eraman zuten presoa. 1414an atxilotua Gaztelako agintarien eskuetan ipiniz kitatu zuen Karlos III.ak arazo diplomatikoa, haren bizitzari buruzko bermeak lortu eta gero.
1407•Apirila•14
Lizarratik, Karlos III.ak Erriberriko merinaldea sortzen du, Erribera, Mendialde, Lizarra eta Zangozakoetatik bereizituriko lurraldeekin. Guzira 20 hiribildu eta 27 auzune barneratzen ditu. Johan Periz Tafallakoa izendatzen du harreragile kargurako. Merioak Mirandako Gaztelua zuen, eta bere kontseilaria zen Andreo Dehanek, Tafallakoa. Geroago, merioak Tafallako gaztelua bere menpe izanen du gaizkileen presondegi bezala. Merioaren betekizuna zen merinaldeko gaizkile guziak atxilotu eta zigortzea. Gorrotatuak izaten ziren beren gehiegikeriengatik; are gehiago, Erriberrikoaren kasuan bezala, herri batekin aspaldiko auziak zituen bertze baten menpekoa zelarik. Berrehun
X V .
M E N D E A
•
1 1 3
T
378.
A
F
A
L
L
A
R
E
1411•Martxoa•17 Karlos III.ak agintzen du kontuetan onar daitezela erresumako diruzainak ordaindu zituen zenbait gastu, harrizko hainbat zutabe kentzeko eta San Sebastian elizako obretarako harlauzak erosteko. Leonor erreginak obra egitea agindu zuen Johana, infanta premuak santuari zion debozio handia kontutan harturik. Egun berean zurgintza eta sarrailgintzako lanak ere ordaintzen dira gazteluan, non Benaventeko Dukeak preso jarraitzen baitzuen.
N
I
S
T
O
R
I
A
bestelako basahuntzek galsoroetan eta ardantzetan egiten zituzten txikizioak eragozteko. Baleztaria, 1412tik 1414ko apirila bitartean erabat zerga gabeturik geratzen zen ehizatzen zituen piztiengatik: “de todos los ciervos y venados que haya matado y vendido o pueda matar y vender”. Oreinak eta basahuntzak Tafalla inguruan; otsoak edozein bazterretan zain; ohianak Erriberri ondoan; istorioak; kondairak...
383.
1414•Apirila•30 Erriberri eta Tafallako sailetan oreinak eta basahuntzak ehizatzeko Pedro Ferrandiz de Atienzari eman zitzaion zama kitamendu osoa amaitu egiten da. Ez dakigu kontratupean jarraitu zuen, baina ez litzateke harritzekoa, bi hiribilduak pozik utzi baitzituen. Urte honetan bertan adierazten zaigu Otxoa Arruizkoa, bertze lagun batzuekin, erregearentzako ehizan aritzen zela. Basurde batengatik 56 sos ordaindu zizkioten. Ehiza xeheari dagokionez, zenbaittan hain ugaria izanik untxien presentzia, kontzejuak ehizaketa handiak antolatu behar izaten zituen gauzak okerragoa joan ez zitezen. 1423an Erriberrik mandatariak igorri zituen Artaxoa, Larraga, Miranda, Falzes, Azkoien, Kaparroso, Murillo eta Pitillasera, haietako herritarrak Mendi Zapalean nahierara ehiza egin zezaten gonbidatzera.
379.
1411•Uztaila•21 Karlos III.ak barkatu egiten die alkate, zinegotzi, morroi-maisu eta kapare eta nekazarien kontzejuari dirutan ordaindu beharreko “sufrienza” bat, aintzakotzat hartuz biztanlegoa arras guttitu dela eta lehendanik hagitz zamaturik daude ohiko petxarekin zein bertze zerga berezi zenbaitekin. 380.
1412•Uztaila Izurritea da berriro eskualdean. Erriberritik heltzen diren berriek hilaldi latza adierazten dute, biztanlegoaren herena desagertaraziko duena. Tafallako berririk ez dugu, baina sinestekoa da ezingo zutela izurritea atarian geldiarazi. Jakin badakigu, ordea, zoritxar honengatik auzoko herria babil edo argizarizko estun batez inguratu zutela; agi denez, ez zen hagitz eraginkorra izan, baina beharbada handik aterako zuten ideia Tafallakoek 1599ko izurritean bertze bat egin zutelarik.
384.
1415•Otsaila•27 Asteazkena. Ilundu eta gero heltzen da Leonor erregina, Karlos III.aren emaztea, Erriberriko jauregian hil denaren berria. Sei alaba eta bi seme zizkion emanak erregeari. Biharamunean, Erriberriko Santa Marian meza nagusi bat eman eta gero, Leonor erreginaren hilkutxa bi mandoren gainean ipini eta errege bidetik abiatzen dira Iruñera. Herritarren ikusmina biziro suspertuz pasako da Tafallatik segizio luzea: berrehun gizon suziriekin eta zaldizko anitz. Heldu den egunean ehortziko dute katedralean. Garai honetarako jada ez da begi onez ikusten hilbeilatan negarkantariak agertzea deiadarka, jantziak urratuz, ileak atzamarka atereaz... Dolu planta zalapartatsu hauek, aspaldiko usadiokoak, ez zetozen hagitz bat Berpizkundearen itxaropenarekin, eta gero eta baztertuago geratu ziren legeen debekuz.
381.
1413•Urtarrila•10 Erregeak jakinarazten dio Erresumako diruzainari hiribilduan dauden kapareen kopurua murriztu denez, hamaika florin eta laurden baten dohaina egiten zaiela, hots, hirugarren kuartel edo kontribuzio bereziagatik ordaintzea zegokienaren erdia.
382. 1413•Martxoa•8 Erriberri eta Tafallako alkate, zinegotzi eta kontzejuen erreguak aintzakotzat hartuz, Karlos III.ak zama guzien kitamendua ematen dio Pedro Ferrandiz de Atienzari. Baleztari eta ehiztari hau Tafallara bizitzera ekarria zuten udalerri hauetako sailetan oreinek eta 1 1 4
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Urte honetan bertan Beltran Azedokoa izendatuko dute Tafallako gazteluko alkaide. 1443an Ojer Maulekoak ordezkatuko du. Garai honetarako hobekuntza nabariak egin dira kanoietan, eta haietako batzuek jada sutautsaz betetako zulodun jaurtikigaiak botatzen dituzte, jotako lekuan lehertzen direnak. 385.
1415•Ekaina•7 Eguzki eklipse ikusgarria. Oliba monasterioko kondaira zaharrek diotenez, iraun zueneko ordu erdian ezin zen eguna ala gaua zen erran. Beldur galanta eragin zuen eta jendeak zoritxar edo Jainkoaren zigorren baten iragarpen bezala hartu zuen. 386.
1416•Maiatza•7 Karlos III.a erregeak nekazarien kontzejuari dohain berezi eta betikoz barkatzen dizkio berrehun kaiza erdibanako ogitan eta berrogei libera dirutan. Erdibanako edo meytadenco ogia erraiten zitzaion garitan eta garagarretan erdibana ordaintzen zen petxari. Nekaraziek adierazi zioten erregeari hogei urteren buruan herrian, hirurehun nekazari ziren lekuan, laurogei baino ez zirela geratzen izurrite eta agorteen ondoren: “que a ora veinte aynos en la dicha villa solía auer treszientas casas pobladas de lauradores et que de present, tanto por las mortandades como por esterilladades de tiempos et por otras cargas que les ha couenido soportar, son tanto disminuydos et mengoados en tan baxo número que apenas ay en esta villa ochanta casas pobladas de los dichos lauradores”. Garai bateko hirurehun etxeek zeramaten zama berbera ordaindu behar zuten laurogei etxe hauek eta erregea prest agertu zen arintzeko ordura artekoa zen petxa: “uqinientos et quinze caffizes de trigo, quatrocientos et quoarente et cinquo caffizes de ceuada et cient ochanta siete libras, diez sueldos en dineros por ayno”. 387.
San Salvador karrika zaharra, gero Kaldeleria deitua. Herritarrentzat, Beltzarana edo La
asmo zituen obra eta jauregietarako harria eta mozkinak garraiatzen egin behar izaten zituzten lanengatik, eta egin behar zituzten zenbait ordainketa kitatzeko dohaina egiten die.
388.
1417•Iraila Erregea hiribildura maizki etortzen hasten da bere jauregiko obrak ikustera. Erriberri aldeko ardoak dastatzen ohiturik edo, gurean otorduetan ateratzen diotena ez zaio atsegin eta agintzen du hogei florin eman diezaizkietela hainbat herrikosemeri beretzat ardoa egin dezaten: “para que compren uvas en la vendimia y, hecho el vino, lo guarden en casa para provisión del rey”. 389.
1417•Azaroa•15 Pedro Nikolai, kaperau eta hiribilduko biztanleari bere pentsioa ordaintzen zaio errege kaperautzan abesteagatik: “en la capilla de San Salvador, dentro del Castillo”. Egungo San Salbador karrikaren inguruan, eta beraz Santa Luzia gainetik nahikoa urruti,
1417•Ekaina•16
Karlos III.ak aintzakotzat hartzen du Tafallako hiribilduko nekarazien alkate, zinegotzi eta Kontzejuaren pobrezia nabarmena, herriak biztanle anitz galduak zituelako hilaldiengatik eta hiribilduan berehala egin X V .
M E N D E A
•
1 1 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
zegoela baseliza hori uste da. Haraino heltzen ote zen bada gazteluaren esparrua?
H
I
S
T
O
R
I
A
zituen, eta laurehun metro inguruko luzera zuen. Iruñea aldetik errege bidetik zetorren edozeinek lehendabiziko ikusten zituenak Goiko Lorategia ezkutatzen zuten harresiak ziren; egun Argentinako Errepublika karrika dagoen lekuan Esperagrano edo Espelagrana ataria zegoen, barrenean Otsagabia Dorrea zuela, erregeen afaltegia eta itzalpeekin; ondoren Beheko Lorategia zetorren, Johan Lomek eraikitako bertze afaltegi eta itzalpe batzuekin. Bere garaian Jauregiko Arma Plaza, bere kuartel eta zaltegiekin, izan zena eta egun herriko plaza denera iritsi baino lehen Pavado-a aurkitzen zen, hala nola erregeen bizilekua eta klaustro gotiko handia, eta baita ere hainbat dorre. Jauregiaren hegoaldean, Gorte Aretoa kokatzen zen; 1536ra arte bildu ziren han Nafarroako Gorteak.
390.
1418•Martxoa•18 Eraikitzen urtebete baino ez zeraman jauregian sartzen da lehendabiziko aldiz Erregea. Eraikuntza lanek oraindik hamar urtez jarraituko zuten, baina dirudienez Erregeak irrikitan zeuden Tafallan bizitzeko eta altxatzen ari ziren bitartean ere bizi izan ziren bertan. Harresiei dagokienez, Karlos II.aren garaietan eraikiak ziren haiek, beharbada lehendaniko gotorketaren bat handituz, baina Karlos III.ak, bere idazkaria eta Erresumako eraikuntza eta gotorketen arduraduna zen Simon Nabazen bitartez, zabaldu eta berreraiki egin zituen, murru sendoekin, goialdean harlanduzko almenak eta dorre trinkoak zituztela. Bere sasoirik distiratsuenean, jauregiak hedadura ikusgarria zuen: iparraldeak egungo INEMaren eraikinetik hasi eta San Pedro hilerrirainokoa hartzen zuen; hegoaldea, Ibaialdeko Ataritik Lau Izkinetaraino iristen zen; mendebaldea Kale Nagusiak agintzen duen moduan zihoan Lau Izkinetatik San Pedro inguruetaraino; eta ekialdea hamairu dorreko harresi bat zen, egungo errepidearen alboan altxatzen zena. Guzira, 25.000 metro karratu barneratzen
391.
1418•Apirila•20 Hiribilduan hilabete osoan barna egiten diren zaldun-lehia eta torneoengatik egindako hainbat gastu ordaintzen dira. Urte honetan bertan ordaintzen zaio Simen Lazkaokoa mazoiari, erregearen aginduz lanak burutu dituelako “en la mina del quoal castiello... a fecho facer de nuevo en este present aynno XII arquos de piedra et calcina...”. Dirudie-
TAFALLAko PLANOA 1858 1 Santa Luzia Gaina 2 Frantziskitaren gortearen aurreko lekua 3 Manero etxea 4 Kale Nagusia eta Pikondo karrikaren arteko etxea 5 Azoka plaza 6 Udaletxea 7 Astrain Etxea 8 Zidakos Ibaia- Putzu Biribila Zenbaiten iritziz, ibilbide hau izan zitekeen gazteluaren tunelarena.
1 1 6
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
nez, Gaztelua eta Putzu Biribila elkarlotzen omen zituen tunelari buruzko lehen aipamena da. Dokumentuak adierazten duenez, berregin egiten da, eta horrek erran nahiko luke arras lehenagokoa zela. Karlos III.aren eraikuntza lanek mito bitxiak sorrarazi dituzte historialarien artean. Zenbaitek diotenez, Tafalla eta Erriberriko jauregiak elkartu nahi izan zituen bi hiribilduen artean dagoen legoa osoan barna galeria altu eta baxu batez, edota atari arkupedun etengabeaz, “con el fin de que aumentando la población en sitio llano y delicioso, se formara de ambos pueblos una ciudad populosa”. Are fantasiatsuagoa dirudi oraindik Beltranek Karlos III.aren egitasmoetan antzematen duen obra, izan ere Zidakos ibaian, Erriberri eta Tafalla bitartean hainbat kanal eraiki nahi zituen, nabigagarri z ibaia, Erriberritik barrena Aragoa ibairaino jarraitu ahal izateko, eta handik barrena Ebroraino eta azkenean Mediterranioraino. “¡Lástima grande que este monarca no hubiera vivido diez años más –erranez amaitzen du Beltranek– y hoy quizá hubiéramos visto a Tafalla convertida en corte y puerto de mar! ¡Hermoso sueño dorado navegar por estas apacibles riberas del Cidacos en rumbosas barquillas y ligeros vaporcillos!”.
S
T
O
R
I
A
394.
1419•Urtarrila•18 Karlos III.ak aurreko hilean emandako bortz eguneko Feria egiten da lehen aldikotz. Gento de Rabidavit juduaren emaztea den Aljoher-ek erregua egiten du agin diezaion Tafallako gazteluko gazteluzainari utz dezala aske bere senarra, zergak biltzen jarraitu ahal dezan, lanbide horixe duenez. Juduen artean usu eman ohi zen lanbidea, hain zuzen. Andereak argudiatzen du ez diotela hari jaten ematen ere uzten eta beldur dela gosez hilko ez ote den ziegan.
1418•Abuztua•13 Martin V.a Aita Santuak, Karlos III.a Nafarroako erregearen eskariz, Licet bulda argitaratzen du Iruñeko San Saturnino eta Tafallako San Sebastian elizak indulgentzia mordo batez aberastuz. Haietako bigarrenari buruz erraiten zen jende multzo handiak erakartzen zituela, bertan martiri santuaren merezimenduengatik Jainkoak maiz egiten zituen mirariengatik.
395. 1419•Apirila•24 Karlos III.ak bi etxe eta erdi bereganatzen ditu San Joan zendean (centena de San Johan de dicha villa). Haietako baten jabea zen Simon Nabarrekoari Sosierrako jauregi bat eman zion trukean: “un palacio sito en la centena de Sosierra”. Erregeak luze eta zabal arrazoitzen zuen eraiki asmo duen jauregi berriaren zergatia, erranez “por seruicio e plazer nuestro e de los succesores e heredero del regno de Nauarra que por tiempo serán, días ha que ayamos principiado costruir e hedifficar un nuebo palatio muy insigne en nuestra villa de Tafalla, de la coal obra e construcción esperamos que nuestro Sennor Dios será
393.
1418•Abendua•20 Herrikoseme eta biztanleek egin dizkioten zerbitzuak aintzakotzat hartuz, eta hiribildua goraltxatzeko, Karlos III.ak agintzen du heldu den urtetik aurrera eta betiko, urtarrilean, San Sebastian eguneko jaiak heltzen direlarik bortz eguneko feria egin dadila edonolako salerosketa eta trukeak egiteko: “aya de auer feria por vender, comprar, trucar, cambiar et descambiar todas et quoales cosas, auerías y mercaderías... la quoal feria queremos et M E N D E A
I
ordenamos que aya de ser de cinquo días...”. San Sebastian eguna eta aurreko eta ondorengo biak izanen ziren feria egunak. Feriara etortzen zen edonor ezingo zen atxilotu ez bahitu zorrengatik ezta ere bestelako delituengatik, baldin ez baziren oso gaiztakeria larriak egindakoak: “crimen de lesa majestad, falseadores de monedas, ahorcadores de mujeres, quebrantadores y robadores manifiestos de caminos, rompedores de los aseguramientos que el rey hace...”. Feria zaintzeko ardura Gazteluko gazteluzainaren eskuetan ipintzen zen eta haren eskumena zen feriako salerosketetan erabiltzen ziren pisuak eta neurriak aztertzea eta zigorrak betearaztea. Honela sortu zen Tafallako Feria, ospetsua ospetsuenen artean. 1468an Leonor erreginak bertze lau egunez luzatu zuen. Joan II.ak pribilejio berriekin aberastu zuen 1473 eta 1481ean. Dirudienez, XVII. mendearen hastapenetan otsailera aldatu zuten.
392.
X V .
H
•
1 1 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
keta arbuiatuz. Erregeak agindua eman zion alkaideari bere autoritatearen aurrean ager zedin, tafallarrekiko auzia bertan behera utzi ahal izateko, baino ez zen agertu flakiak jota zegoelako, eta Santa Luziako gaztelua presoz gainezka omen zuelako. 397.
1419•Abendua•1 Jauregitik, erregeak agintzen du egin dadila hirurehun florineko zerga-bilketa bat Tuterako aljamako mairuen bizkarretik, Gaztelara enbaxadoreak bidaltzeak sorturiko gastuetarako. 398.
1420•Urtarrila Urte honetan heltzen da Tafallara Martin, Menkostarretako lehena, Joan II.a erregea zerbitzatzera, eta bertan finkatzen da. Gaztelako familia handiki batean sorturikoa zen. Haren semea, Joan, Maria Etxauz eta Beaumontekoarekin ezkondu zen, eta familia Nafarroan sendoki errotu zen, bortz menderen buruan tituluak, ondadunak eta ospea bereganatuz. Agramondarren alderdiaren buru egiten zutenen artean nabarmenduko da deitura hau, eta Menkostar bat da hiribilduko alkatea herriak gaztelauen inbasioari aurre egiten dionean. Hala ere, haiek Nafarroa konkistatu eta gero ere ohoreak errezibitu zituzten eta Tafallako Errege Alkazarretako betiko alkate izendatu zituzten.
Karlos III.a erregearen agiria, Tafallako Jauregia eraikiko dela jakinaraziz.
seruido e non solament te nuestra dicta villa encora todo nuestro regno sera onrado e ennoblecido en la coal dicta construcción de palatio por continua meditación pensamos a fin que ella sea tal e de tal forma que de nos perpetuament finque memoria”. Honela hasten da hiribilduaren urrezko mendea den honen ikur eta harribitxia izanen den Errege Jauregiaren eraikuntza. Aurrerantzean ere erregeak eskertuko die bi etxeak utzi izana; haiek erabat suntsitu ondoren eraikin berriak altxa ziren orubean: “han sido fechos nuebos edificios e muy notables”. Sosierrako jauregia, ondoan San Nikolasen izenean zuen baselizarekin batera, Iribastarren eskuetan geratu zen geroago, Ana Nabaz edo Nabarrekoa Migel Iribaskoarekin ezkondu zenetik aurrera.
399.
1420•Ekaina Hamar urtez aritu zen Karlos III.a almadiazainak ordaintzen Pirinioetatik pinuak eta izaiak garraia zitzaten Jauregiko eraikuntza obretarako. Lehenik, Irati ibaian behera ekartzen zituzten, jarraian, Aragoa ibaian barrena, Santakararaino heltzeko; handik Tafallaraino garraiaketa gurdiz egin ohi zen. Baina urte honetan zangozarrak kexu dira almadiazainen desmasiekin eta pasabidea eragozten diete; horren ondorioz, Erriberri eta Tafallako obrak ia erabat geldi geratzen dira. Erregearen aginduz, Erasoko jauna Zangozara joaten da eta, zenbait bermerekin, geldiarazitako almadiek aurrera jarrai ahal dezaten erdiesten du. Baten batzuk ordea, behaztopa saihestu eta pasatzea lortu bide
396. 1419•Abuztua•20 Nekazariek ezarritako auzia, gazteluko alkaidea zen Johan Beltran Azedokoari egin behar zioten ordain1 1 8
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
zuten, handik denbora guttira erregeak agintzen baitzion Migel Reta, merinaldeko hartzaileari, zergak ordaindu gabe Tafallara heldurikoak atzeman zitzala zor zutena ordaindu arte: “si hubieran pasado más fustas que las antedichas, vaya al lugar de Tafalla y arreste a todas las que encontrase y les haga pagar los derechos a que están obligadas por el paso”.
400.
1420•Urria•20 Semeniko Urozkoak Jauregian eginiko hainbat obra ordaintzen ditu: Eneko Aizkoetakoari cambra fría edo hoztegiaren hormak mazoitzeagatik; Johan de Menkosi, sukalde handiaren estaldurarako ekarri zituen 27 gurdikada harlauzagatik; Semen Miliari sukalde berorretarako ekarri zituen bertze 75 gurdikada harlauzagatik; Anton eta Perikori obreterako etengabe ekarri zituzten gurdikadengatik eta egin zituzten joan-etorriengatik. Pero Santxiz Nabaskozekoa, Otxoa Lantzekoa eta Johan Santxobueno, Erriberriko arotzak, Galata eta hoztegi-gelako hormak eta zorua moldatzeagatik kobratuz agertzen dira. Martin eta Semeno Periz Urantziakoek 48 libera kobratzen dituzte hoztegi-gela berorretako leihorako egin zuten burdinezko saretagatik.
Jauregiaren eraikuntza-lanak agirien bidez segi daitezke. Dena enkarguak eta ordainketak dira: Eneko Aizkoetakoari, Otxoa Lantzekoari, Johan Santxobuenokoari...
Lanzelot Nafarroakoaren gorpua daramate lur ematera. Karlos erregearen seme borta zen, Maria Espartzakoarekin izandako amodiotik sorturikoa. Katedralean, erregeen kriptan, ehortzi zuten. Urte honetan bertan agertzen zaigu San Sebastianen Kofradia delako baten lehen aztarna.
401.
1420•Azaroa•2 Tafallako San Kristobal elizako kaperau Johan Aiakoari sei libera ordaintzen zaizkio, idazten eta irakurtzen (le mostrar escriuir et leer) irakasteko betekizuna zuen Pero Sanz eskolauaren gastuengatik. Agi denez, hiribilduan eskolari buruz agertzen den lehen aipamena da. Egun horretan bertan koroak etxe bat erosi zion Enekot Gurpidekoari.
403.
Erriberritik, Nafarroako kantzelariak eskatzen die apaizei bizi daitezela duinki, mulastinekin publikoki bizi gabe, “que no sean públicos concubinarios”, eta meza eman behar dutelarik jantzi daitezela gizalegez, izan ere haietako batzuek galtzarik gabe eta zangoak agerian zituztela aritzen baitziren mezatan.
402.
1421•Urtarrila•9 Hileta-segizio jendetsuak zeharkatzen du hiribildua errege-bidean barrena, Erresumako hiriburu aldera. Aurreko egunean Erriberrin hil den Iruñeko gotzaina, X V .
M E N D E A
1421•Otsaila•12
•
1 1 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
I
S
T
O
R
I
A
Erdi Aroan, mulastin edo ohaideen izatea ontzat ematen zen jendartean, eta apaizteriaren artean arras zabaldurik zegoen. Herri anitzetan bere ohaidea ez zuen parrokorik ez onartzera ere iritsi ziren, herritarren emazteen zintzotasunaren bermerik onena zelakoan. Mende honetatik aurrera, haatik, ohitura hauen publikotasuna murrizten joan zen, eta elizgizonei exijitzen zitzaien garbiak izan ezean zuhurrak
1421•Maiatza•10 Johan Lome, mazoia, Erriberriko biztanlea, herri horretan ardantze bat, lorategia eta arlo bat saltzen agertzen da. Aldi berean, etxe baten jabe da; horrek erakusten du patroi deunaren irudi beneragarriaren egile ospetsua Erriberrin finkaturik zegoela. Deigarria da nola bi hiribilduen artean eman diren auzi eta liskar luzeetan ez duten inoiz haizatu
izan zitezela. Ikusiko dugunez, hiru mende geroago, ez bata eta ez bertzea erdietsi gabe jarraitzen zuten.
tafallarren erlijiosotasunaren muina Erriberriko bati zor zaiola.
404.
1421•Martxoa•6 Pedro izeneko italiar zirujau batek medikuntzan dihardu hiribilduan. Egun honetan, erregearen gaztetxo urena den Johankoxe Sueskungoari besoa sendatzen dio. Bere ezkutari dituen Johanikot Sueskungoa, Albaro Eulatekoa, Errandeko Sueskungoa eta Mitxelko Barasoaingoarekin ziharduen hark erregearen zerbitzuan. Bere zerbitzuak ordaintzeko, Karlos III.ak Gardalaingo eremua eman zion.
407.
1421•Maiatza•16 Antso Lizaratzukoak hamazortzi liberako saria jasotzen du Uztaritzeko baleztaria atxilotu, hiribildura ekarri eta Iruñeko Maria Meharraren presondegira itzultzeagatik. 408.
1421•Maiatza•29 Bianako Printzea izanen dena jaiotzen da Peñafielen. Ezkontzako xedepanen arabera, Blanka erreginaren jaraunsle unibertsala izan behar du eta Nafarroan hezi behar dute. Sortu eta urtebetera Tafallara ekartzen dute eta han bere aitona Karlos III.a Nobliak hartzen du. Etorrera hau gogorarazteko Hiri Onaren titulua eman zion Tafallari. Erriberri eta Tafallako jauregien artean haziko zen printze ttikia.
405.
1421•Martxoa•12 Domenja Taffaillakoak hamar libera eta hamar sos jasotzen ditu Karlos III.aren alaba bortaren inudea izateagatik. Errege moztaka eta kementsu hau maiz aldendu zen Leonor bere emaztearengandik, eta Maria Espartzakoa bezalako dama ederren atzetik ibili zen usu; batekin zein bertzeekin Tafallako jauregia semez gainezka ipini zuen: bidezkoak zortzi eta sasikoak bertze zortzi. 1 2 0
406.
H
409.
1421•Ekaina•7 Matxin Zalbakoak, erregearen kutxen zaindariak, 140 libera jasotzen ditu Mitxelko Tafallakoarengandik,
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Iruñeko merkatari bati erosi zion zilar urreztatuzko “saski” batengatik.
H
I
S
T
O
R
I
A
pabiloi handi eta ttikirako 5.300 harlauzatxo zulatzeagatik; harlauzaz estaltzeagatik “desde la luquana hasta la torreyta francesa y la lobera pequeña”, eta abar. Ordainketa hauen arabera igartzen da bi eskailera handi zeudela lorategiraino jaisten zirenak Pavado-aren ingururaino; eskailera biribil bat arrain-urtegian, dorreila morisko bat.... Johan Loçano eta Semen Loçano mazoiek kon-
410.
1421•Ekaina•12 Egun honetan hasten da Jauregiko obretako kontu-liburuetako bat. Arotz bezala ageri dira Johan Berrikoa, Gartzia Sabaizakoa, Rubert Brabantekoa, Mahoma Orofekoa eta Mahoma Kortes-
Jauregiaren gutxi gorabeherako berreraikiketa.
koa. Igeltsero legez ageri dira Matxin Okarizkoa eta Johan Deikaztelukoa. Obren zerrendak agerian ipintzen ditu Jauregiaren egoitza ezberdinak: Eskailera Handia; Dorreila Frantsesa; Mairuen Pabiloia; Pabiloi Handia; Pavado-ren Plaza; Galeria Luzea; Nata galeria; Dorreila Moriskoa; Pabiloi Txikia; Sukalde Ezkutua; Jauregiko Sarrerako Zubia; Enekot eta Txarloten ganbarak; Lorategi Handia; Lorategiko Ataka Zaharra; upategiak; otoiztegiak; tximiniak; arrain-urtegiak; erregea San Pedrora joaten zeneko bidea; balezta jolasetarako belartza; erlojuaren horma; Dorre Handia...
pondu zituzten itoginak eta egin zituzten sukalde ezkutuko zoladura eta komunak edo “retreytes”.
413.
1421•Iraila•30 Jauregiko hainbat obra ordaintzen dira: Martin Gereszita mazoiak landu eta ipini zituen 576 arku edo “perpeaynnos” eta 39 eskubandak lorategira jaisten ziren bi eskailera handietan hala nola Pavado-aren ondoan zeuden bi “dorreila” inguruan ipini zirenak. Era berean ordaindu zen arrain-urtegiko horma, lorategiaren parekoa edo “par del jardín”; arrain-urtegiko zolaren pavadoa; “dorreila moriskoaren” aurreko pavado-a; bi eskailera handien alaka edo “chanfrant”, arrain-urtegiko atakako ate-orriak, eta abar.
411.
1421•Iraila•8 Otxoa Ernialdekoa, mazoia, agertzen da hiribilduko jauregietan buruturiko lan garrantzitsuen egile bezala. Urte honetan bertan kanoi bat erosi zitzaion Pedro de Vitoria armagileari gaztelurako.
414.
Karlos III.ak agintzen die Konptuetako entzuleei ordain diezaiotela hirurogei sos San Sebastiango fraideari: “a Micer Johan, fraile de San Sebastián”, hari irakurtzen eta idazten irakasteko bere zaintzapean duen Pere de Arnaut-en otorduengatik (expensa de boca) . San Sebastian elizako fraideei buruz aurkitzen
412.
1421•Iraila•28 Jauregiko obrak ordainduz jarraitzen dute: hoztegiaren aurrean dagoen luquana estaltzeko eta
X V .
M E N D E A
1421•Urria•26
•
1 2 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
dugun lehen aipamena da, eta ez da argitzen lekaideak, ermitariak edota hirugarrendarrak ziren. Geroagoko bertze dokumentu bati esker badakigu fraidearen izena Johan de la Haya zela, “capellán habitante en la casa de la cofradía de San Sebastián, cerca de Tafalla”.
S
T
418.
1421•Urria•29 Karlos III.ak erraiten dio Lizarrako bere hartzaileari Tafallako Jauregian lorategia egiteko asmoa duela, eta frutarbola txertatu (enxertados) ederrak landatu nahi dituela bertan. Agintzen dio eros ditzala bizpairu zamaldiren frutarbola onenetarikoak, “peras francesas de Sant Reble, dangoix, de ceresales e de durazuales”, eta bidal ditzala hiribildura lehen ilberan: “en la primera mengua de la luna”. Armagnacetik ehun urritz landare ekarri ziren.
O
R
I
A
1421•Abendua•19
Maria Nekollari ordaintzen zaizkio Jauregian erregeak zuen hoztegirako egin dituen bi estalki “de tela blanca prima de Bretaña”. Urte honetan aginduko zen baita ere tapiz handi bat egitea, Santa Katalinaren irudia eta historia agertzen zuena, erreginaren kaperarako. Harrizko horma hotzak tapiz handi hauekin estaltzen ziren, eta zolak ere ihizko edo espartzuzko zerriaz estaltzen ziren neguan. Mendi Zapaleko arte-egurrez ederki epelduriko tximinien ondoan, jauregiko biztanle handikiek ausazko jokoetan, dadotan usu, edota taulazkoetan eta xakean eman ohi zituzten arratsak.
416. 1421•Azaroa•14 Karlos III.a errukitu egiten zaie harri erauntsiak uztak deseginda, mahatsak erabat galduta eta laboreetan, batez ere garagar alorretan, ereindako hazia baino anitz gehiago bildu ezinik, utzi dituen tafallarrei: “Nos, informado et plenerament certifficado del pobre estado et miserable facultat del alcalde, jurados et conceillo de los labradores de nuestra villa de Taffailla, et que en este present ayno la grant tenpestat de piedra que ha acydo en lures términos lis ha destruydo et dissipado todo el fruyto de sus bynas en manera que no han ouido prouision alguna de bino et en los panes lis ha fecho muy grant dayno, especialment en las ciuadas que apenas han cuillido la semient que sembraron...”. Erregeak kitatu egiten die Tafallako nekazariei urte honetan erdibanako ogitan Puiukoei ordaindu behar zizkieten 42 kaizak; seguruenik Orbako Iriberriren erromantzezko izena zen Villanueva deitu lekuari zegokion petxa zen ordainketa hori.
419.
1421•Abendua•25 Berrehun gonbidatu ditu lagun erregeak Jauregian, Eguberri egun honetan. 420.
1422•Urtarrila•14 Johan Periz Tafallakoak, Jauregiko obretarako Karlos III.aren hartzaileak, Arnalt Baionakoari hamar kintal beiraren prezioa kitatzen dio. 421.
1422•Urtarrila•30 Johan Lome ari da Jauregirako urharka bat egiten. Aditzera ematen zaigunez, harrizko lehoi-buru batetik erortzen zen ura. Garai berean, San Sebastianen irudiaren egilea izan zela uste den Lome hargin ospetsu honek berak egindako harrizko bi eserleku ipini zituen beheko terrazan. Dirudienez, haietako bat da egun oraindik Kultur Etxean jasota dagoena. 1766an eserleku edo aulki honek Flores aitaren arreta piztea lortu zuen hura hirian izan zelarik; gero hondakinez estalita geratu zen eta 1865ean berriro agerian ipini zuten: sasoi hartan marraztu zuen Serra marrazkilariak, Pedro Marrazo idazlearekin batera Jauregiaren zaharkinak bisitatzen izan zirelarik. Aulkia galdu eginen zen berriro ere, jauregi izandakoaren orubea pribatizatu eta Frantzisko Astrainen irin
1421•Abendua•16
Martin Jusaurrekoa, Eneko Aizkoetakoa, Otxoa Ernialdekoa, Martin Infanrekoa, Peru Azeraingoa eta Perutxo Nareakoa, hiribilduko mazoiak denak, urlangintza garrantzitsuak egiten ari dira Jauregian. Hauen artean, errekatik arrain-urtegira zihoan ubide handia; hiribilduko harresia zulatzea urari pasabidea 1 2 2
I
zabaltzeko; pavado lauki bat eraikitzea errekako ura garbitu ahal izateko, eta abar. Johanikot Iriartekoa, Baionako iturgina, herriraino etorri zen erregearen jauregietako iturri bat begiratzeko asmoarekin.
415.
417.
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
lantegia, egun Muruzabal dena, eraikitzen hasterakoan azkenekoz aurkitu zuten arte. Astrain familiak urte anitzez eduki zuen bere etxeko lorategian, Plaza Berrian, eta 1992an eserlekua Kultur Etxearen eskuetara etorri zen.
422. 1422•Otsaila•6 Karlos III.ak Alfontso, esgrimalari maisua, kontratupean hartzen du “esgrimaren jokoa” erakus diezaien bere bilobei eta bertze zenbait ahaide eta zerbitzariri. Urte honetan bertan erregeak Tafallako Jauregiko upategietarako hogei upelen egitea ordaintzen du. Noizean behin Mendialdeko sagardoa ere ekarrarazten zuen. Edaraleek pattar eta anisak zerbitzatzen zituzten, eta udan infantek hagitz gogoko zuten arrosa-ura izeneko edari freskagarria edaten zen, ura, arrosak, azukrea eta usaingozoko belarrak nahastuz lortzen zena.
423. 1422•Otsaila•12 Johan Lome mazoiak Jauregian egindako zenbait lan kobratzen ditu. Harrizko bi katedra landu bide zituen “en la pavado de baxo con un gargailla de leon que es por do cae lagoa a la pexquera”. Era berean, lau arku landu zituen “debaxo de la torre del reloj, entre la galería de las natas y la cambra fría”; eta bi iturri Esperagrano inguruan: “cerca del portal llamado Esperagrano con dos grandes pilas”. Bi iturri hauen hondakinak hain zuzen 1995ean agertu ziren, egungo Argentinako Errepublika karrikan egin ziren obra batzuen ondorioz. Berehalaxe estaliarazi zituzten berriro, aurkikuntzak ez zezan eragotzi obraren aurrerapena.
Errege Jauregiaren eserleku gotikoa.
alguno de lur dicho beneficio ni han ouido ni han buenament con que puedan continuar ni facer el seruicio diuino et de la eglesia de Dios”. Honen txiroturik daudenez, erregeak ondorengo bi urteetako kuartelen ordainketa kitatzen die. Zio berberarengatik eta denboraldi berorretarako, kuartelen ordainketa kendu egiten zaie baita ere hiribilduko kapareei ere.
424.
1422•Martxoa Karlos III.ak hilabete osoa ematen du hiribilduan Joana, bere alaba bortarekin batera. Egun horietako hainbatetan bere mahaira gonbidatu zuen Leonor Borbongoa; Karlos Beaumontekoa, alfereza; Godofre, Korteseko kondea; eta Luxako jauna.
426.
1422•Maiatza•3 Johan Menkos eta Martin Amezkoakoa herrikosemeei lorategiaren ondoko pavado-rako eta haren inguruko dorre eta eskailera handietarako ekarri dituzten 663 gurdikada harlauza ordaintzen zaizkie; baita sukalde ezkutuaren estalkiaren pasaiarako, Johana infantaren galeriarako, beronen jantzitegirako eta bertze zenbaitetarako ekarritako bertze 77 gurdikada harlauzarengatik ere.
425.
1422•Apirila•6 Azken bi urte hauetako harri-erauntsiek galduriko uzten krisialdia hiribilduko elizgizonen artera ere heltzen da, izan ere haien ogibidea ere alorretan galdu baita: “casi eillos no han ouido ni tomado fruyto
X V .
M E N D E A
•
1 2 3
T
427.
A
F
A
L
L
A
R
E
1422•Maiatza•10 Johan Lomek hoztegiaren gaineko pinakulua amaitzen du; harrizko bi drezadore beheko pavado-an lorategiaren ondoan, eta harrizko katedra bat dorreila moriskoaren ondoan.
N
S
T
O
R
I
A
432.
1422•Abendua•16 Simon Nabaz edo Nabar maisuak, Karlos III.aren idazkari izan zenak, bere testamentua egin zuen Zangozan eta bertan berrogei florin urrezkoren agindua utzi zuen San Sebastianen harrizko irudia egiteko: “para facer de piedra una figura et imagen de San Sebastián para poner altar de dicha iglesia”. Erantsi zuen haren ondoan bere armarria ezarri behar zela, “serán puestas mis armas en una ídra de jus de dicha imagen”, eta irudia egitea Johan Lomeren eskuetan utzi zuen. Etorkizunean, estatua horixe izan zen hiribilduan beneratuena. Simon Nabar 1425ean hil zen seguruenik, baina hark agindu zuen estatuak bizirik dirau, bere baldatik gu zaintzen.
1422•Ekaina•11 Zaldunak eta zalgurdiak doaz errege bidetik Erriberri aldera, han biltzen baitira Nafarroako Gorteak Erresumako jaraunsle izendatzera urtebeko haur bat: Karlos du izena, bere aitonak bezala, eta Bianako Printzearen tituluaz ezagutuko du historiak. Nafarrek beren erregetzat aitortuko dute Blanka erregina, bere ama hiltzen delarik. Bere aitak, Joan infanteak, ordea, tronua usurpatu eginen dio. Erriberri eta Tafallako jauregietako lorategietan emanen ditu Karlosek seguraski bere bizitzako urterik atseginenak izan zirenak, gero nozituko zuen patu bihurria iragarri gabe.
433.
1423•Urtarrila•20 Gorteak bilduta daude Tuteran. Karlos III.ak Bianako Printzerria sortzen du bere biloba Karlos, Blanka eta Juan Aragoako infantearen semearentzat. Egun horretan bertan, Karlos Tafallan lehenbizikoz sartu zenean bere alaba Blankak egin zion erregua aintzakotzat hartuz, herri honi Lizarrakoen Forua ematen dio eta Hiribildu Bikainaren maila ere ematen dio, Gorteetan bere eserlekua Donibane Garaziren ondoren izanen duena. Aurrerantzean, bertakoak Erresuma osoan franko eta ruano edo hiritartzat hartuak izanen dira, eta bertze hiribilduek dituzten zerga-gabezia eta onurak izanen dituzte. Betiko Alkatea eta Probestua edukiko du, hala nola gutunak sinatzeko zigilu egiazkoa, eta merkatua asteartero. Martin Lopiz Relain izanen da betiko alkatea, eta Johan Pasquier probestua, hots ordena publikoaren arduraduna. Herritar guzien berdintasun juridikoa aitortzen da eta edonolako morrontzatik askatu egiten ditu, baina bereziki goraltxatzen ditu haietako zenbait, errate baterako Pierres Azkoiengoa, Eneko Gurpidekoa edota alkatea bera. Eta honela tafallarrek bazterrera uzten dute 1157az geroztik beren bizimodua arautzen zuen Foru berezia, zalantzarik gabe Lizarrakoaren testua anitzez zabalagoa eta osoagoa zelako eta herritarren berdintasun juridikoa ezbairik gabe aitortzen zuelako. Edonola ere, Tafallako foru zaharra eta Lizarrakoa,
1422•Ekaina•15
Karlos III.ak eman egiten dio Simon Nabazi Kongostoko errota, bere presa eta ubideekin: “de un molino con su presa, çequias y cualesquier derechos en el término de Congosto”. 430.
1422•Abuztua•12 Johan Lomek laurehun libera jasotzen ditu jauregiko obren errege hartzailea den Johan Periz Tafallakoa elizgizonarengandik mazoi langintzak egin, harria atera, eskoadran landu eta beheko pavado-aren inguruko lekuetan asentarazteagatik eta baita ere Esperagrano inguruko bi iturriengatik: “y por las dos fuentes que labró cerca del portal llamado Esperagrano, con dos grandes pilas...”. 431.
1422•Iraila•13 Johan Lome mazoiak aurrera darrai bere langintzarekin Jauregian, eta amaitu ditu lau arku “debajo de la torre del reloj, entre la galería de las natas y la cambra fría”. Bertzalde, Martin Infantzekok ordainarazten zituen Johana damaren ganbararen inguruko dorreilaren eskaileran egin lanengatik, eta baita ere bertze dorreila batengatik “que hizo en el muro del jardín junto al portal llamado Esperagrano, y
1 2 4
I
por el muro que atraviesa desde Ios estajos de los jardines de dama Johana a la casa de Charlot”.
428.
429.
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
errege berberak, Antso Jakitunak sinaturikoak ziren. Gorte horietan bertan eman zion erregeak Kongostoko errota Simon Nabaz maisuari, Jauregiko Lorategietakoa deitzen zitzaion errotako uraren truke.
434.
H
I
S
T
O
R
I
A
ratzen du eta Martin V.a Aita Santuari eskatzen dizkio Artaxoa, Kaparroso eta Larragako prioretzak monasterio berrirako. Inguruko mendietan hain ugaria denez ehiza, Karlos III.ak dei egiten die inguruko herriei etor daitezen ehizara Mendi Zapalera, Erriberri aldera.
1423•Maiatza•6
436.
1423•Uztaila•9 Johan Etxauzkoa, Baigorriko bizkondea eta oraindik orain ere behenafartar herrian gailentzen den Etxauzia jauregi ikusgarriaren jabea da. Tafallan sinatzen duen dokumentu batean aitortzen du jaso dituela Johan Errekaldekoa, Mugaosteko hartzailearengandik Donazaharreko hiribilduko bidesarien gain hitzemanak dituen diruak. Tafallan gaskoiez idatzirik agertzen den dokumentu bakanetakoa da: “En testimoniance de bertat de las causes desus dites et de cada ue deres jo, lo dit Johan, bizconte de Baygur, e y roblat mon propi mori de ma propie man en las presentz en la biele de Tafailla, lo navau die de jui...”.
Karlos III.ak ogi eta dirutan ordaindu beharreko petxa murrizten dio hiribilduari. Betebehar berrien artean dago, ordea, urtero Iruñeko Santengraziko abatesa eta lekaimeei hirurehun libera karlin eman beharra; era berean zehazten da gazteluko alkaideari eta kaperauari ordaindu behar zaiona: “al alcayde de Taffalla por la tenencia del castillo... et al capellan que cantaba la capellania”. San Sebastian elizaz arduratzen zen zaindariari bere urteroko petxa barkatzen dio erregeak martiri santu eta hiribilduaren Patroia izanen denari dion debozioagatik. 435.
1423•Maiatza•26 Piarres Azkoiengoa Zaharrak, erregearen ostatumaisuak, Tafallan monasterio bat eraikitzea delibe-
Etxauztarren jauregia, Baigorrin. Tafallarekiko harreman zaharra.
X V .
M E N D E A
•
1 2 5
T
437.
A
F
A
L
L
A
R
E
1423•Azaroa•9 Suziriak distiratsu daude jauregiko aretoetan. Gaur gauerako erregeak bere mahaira gonbidatu ditu Iruñeko gotzaina, Karlos Beaumontekoa alfereza eta otorduko soberakinak garbitzera beti agertzen diren hiru behartsuak. Bertan da baita ere Godofre, hilabete daramana erregearen mahaian egunero eseriz. Eta erregearekin batera pasako ditu gabonak ere Tafallako jauregian.
N
438.
1424•Urtarrila•6 Epifania jaia. Hiribilduan Babaren Erregearen eguna ospatzen da. Aurreko urtean Tuteran ospatu zen.
442.
H
I
S
T
R
I
A
1424•Uztaila•9 Pozezko kanpaiak entzuten dira. Erriberrin Blanka, Nafarroako Blanka eta Joan II.aren alaba, sortu dela adierazten dute. Bere anaia Karlos Printzearekin batera, bi jauregietako lorategietan haziko da. Zorigaiztoko bizitza pairatuko du ordea: senarrak zapuztu eginen du, aitak heredentzia kendu, atxilotu eta erbesteratu eginen dute... Eta bere lurretik urruti hil beharko du, Nafarroara itzultzea lortu gabe. 443.
1424•Abuztua•14 Mahoma Alali, Tuterako mairuak, Jauregirako egin dituen burdin-lanengatik dagokiona jasotzen du Johan Periz Tafallakoa ordaintzailearen eskutik.
439.
1424•Otsaila•29 Johan Lomek Jauregirako harriak lantzen jarraitzen du: amaituak ditu belardiko lorategiko perpeaynoak; hogeita hamar carnelle egin ditu, arkuen gaineko iturriaren koroan ipini direnak; bi yayllona mazoitu eta ipini ditu, eta harri handi batzuk erosi ditu aurel-aren ondoko katedra handia egin ahal izateko. Ordurako, bertzalde, Martin Periz Bellmontekoa, pintore eta apaintzaile maisuak, prest zuen jadanik jauregitarren olgetarako oholtza handi bat bere taula joko eta escaque (xake) jokoekin, urrebitsez eta kolore ezberdinez ederturik.
444.
1424•Urria•28 Periko eta Anton orgazainei ordaintzen zaizkie Kandaraiztik ekarri zituzten hiru mila harrien garraioarengatik zor zitzaizkienak; Lomek landu zituen harri haiek: “fueron convertidas en arcos y pilares de la corona de la fuente del Palacio y fueron mazonadas por Johan Lome”. Era berean
440.
1424•Martxoa•20 Hiribilduan ospatzen diren lehen Gorteak. Hiribilduko hiritarren zinegotziek eta bertako kontseilariek Martin Lopiz Relain alkatea eta bertze bortz auzokide izendatzen dituzte prokuradore.
Periko eta Anton orgazainak arduratu ziren Kandaraiztik harriz betetako ehunka orga ekartzeaz, Jauregia eraikitzeko.
441. 1424•Apirila•5 Ortzegun Santua. Karlos III.a hiribilduan aurkitzen da eta otorduan Bianako Printzea du mahaikide; eta Johana bere alaba borta, Kortesko Kondea, Nafarroako Mariskala eta 148 lagun gehiago, handiki eta elizgizon gailenak denak. Kontzientziak ere asetzeko, hiru behartsu eseriarazi zituzten mahaian. 1 2 6
O
Alaitzeko mendietatik 217 gurdikada zur biribil ekarri zituzten iturria eraikitzeko. Egun erabat ahiturik dauden Kandaraizko harrobietatik atera zen Tafallarri gehientsuena, eta haren ospea egundaino heldu da. 445.
1424•Urria•29 Johanikot Arbeloakoa arotzak kobratzen du pavado-
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
ko putzutik ura ateratzeko egin zuen uhagagatik eta hura gazteluko dorrean kokatzeko egin zuen zurezko bankra-gatik. 446.
1424•Azaroa•16 Johan Lome, gure hargin ospetsuak, lorategi handiko mazizo handiaren gainean bederatzi arku, berederatzi zutabe eta hamabi zutabetxorekin, eta Jauregiko bertze hainbat obren ordaina jasotzen du. 2.100 libera kobratu zituen guziarengatik. Oro har, berrogeita hamar mazoi eta bertze horrenbertze zurgin aritu ziren Jauregiko obretan. 447.
Tafallako Jauregiko burdinsarea, zinez filigrama arraroa
1424•Azaroa•25
Esteben, sarrailginak, egiaztatzen du 67 libera jaso dituela Jauregiko obretako mazizoaren leihorako erosi zitzaion burdin-hesi baten ordainetan. Hainbat egilek aipatzen eta bere arrarotasun eta filigrana ikusgarriarengatik goraipatzen duten burdin-hesi ospetsua dela ematen du. Jauregiaren erabateko hondamenaren erdian, burdin-hesi hau XX. mendearen hastapenetan Nafarroako Museora eraman zuten eta egun San Martin elizaren atzealdean dago ipinita. Haren kordonadura txit berezia ikusita, erran liteke bere forjariak enigmaren bat aurkeztu nahi izan ziela hura begiratzen zutenei. Orduango burdinartisautzako teknikak desagertu diren heinean, enigma hori gero eta asmagaitzagoa egiten zaigu. 448.
1424•Abendua•22
449.
1424•Abendua•24
dukeak eta bertze handiki batzuek azeritarako zakurrak oparitzen zizkioten, eta erbi-zakur zuriak; hauenganako zaletasun aparta zuen eta horrexegatik sortu zuen Erbizakur Zuriaren Ordena izenekoa. Karlos II.ak lehoi ar eta eme banarekin hasi zuen zootxo ttipia, gamelu bat, ostruka bat, bortz zisne, tximino bat, basurdeak eta abarrekin osatuko zuen bere semeak.
450.
1424•Abendua•28 Johan Gartzi Puiukoa, Tafallako dendariari erosten diote betuna Jauregiko iturriko ubideetarako; iturri berorretako berunezko ubideen soldaketarako erretxina; bikea putzuko uhagarako; lizta ( fil de liz) uhaga berorretarako eta tornurako; bilgorra berunezko eta eztainuzko soldaduretarako, eta abar.
Tafallako Jauregitik, Karlos III.ak bere epaia aldarrikatzen du Donazaharre eta Donibane Garaziko lurren erabilpenari buruz. Aipamenik egiten da baita ere Orreaga eta Luzaideko udalerrien muga eta mugarriei buruz.
451.
1425•Otsaila•16 Karlos III.ak, aintzakotzat hartuz Tafallako nekazariek egin dizkioten zerbitzu handiak eta gogoratuz lehendanik franko eta hiritar eginak dituela, erabakitzen du zenbait moldakuntza egitea Kontzejuaren jardueran, kapareak eta hiritarrak jurisdikzio ezberdinetan daudelako, eta horrek gorabehera anitz sortzen dituelako. Horregatik, elkartasuna eta batasuna bultzatu , agintzen du hiribilduan bi alkate egon daitezela: kapareena, Johan Martiniz Arbizukoa, eta
Karlos III.ak Jauregian igarotzen ditu Gabonak. Afarian 268 pertsona “eta hiru behartsu” eseriko dira. Etorkirik ezberdinenetako juglare eta ministrilek hartzen dute parte jaialdian; juglare labanadunak, ahozkoak –koblakariak edo kontalariak– harpajotzaileak, soka, biola, lauda, zitola edota organo-joleak. Ehizan zaletua, Karlos III.ak Flandes edota Ingalaterraraino bidaldu ohi zituen bere belatzainak belatzak ekartzera, eta Bretainako
X V .
M E N D E A
•
1 2 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
I
S
T
O
R
I
A
454.
1425•Iraila•8 Larunbata. 64 urte dituela hiltzen da Karlos III.a. Hezueriak jota zegoen eta goizean osasuntsu eta alai jaiki zen ohetik... eta handik piska batera zorabio hilkorrak eman zion, konorterik gabe geratu zen, bere alaba Blanka, Sizialako erregina, etor zedila erraiteko beta bertzerik eman ez ziolarik. Eta hari begira, erran beharreko anitz balitu bezala baina deus erran gabe, eman zuen azken hatsa haren besoetan. Bere agintealdian lortu zuen hiribilduak distirarik handiena. Zortzi seme-alaba izan zituen Leonor Trastamarakoarekin; haietako hiru ttikitan hil ziren, eta gainerakoak Erriberri eta Tafallako jauregietako lorategietan jostatuz hazi ziren. Garaiko usadioari jarraiki, sasiko ugari ere izan zituen, eta haiek ere etorkizun erosoan ipinita utzi zituen. Karlos III.aren heriotzarekin denboraldi zail bat hasten da Nafarroarentzat.
frankoena, Martin Relaingoa. Bat hildakoan bizirik geratzen zena bi klaseetakoen alkatea izanen zen, eta handik aurrera ere bakarra izanen zen urtero txandakatuz, urte batean kapareena eta hurrengoan hiritarrena. Alkate hauek, Foru Nagusiaren arabera epaitu behar zituzten kapareak, eta Lizarrako San Martingo Foruaren arabera franko edo hiritarrak, haren forudun zirenez. Aurrerantzean, hamalau gizaseme zintzo ere hautatu beharko ziren, “nahikodun” edo aberatsenen artean, sei kapareen artetik eta zortzi hiritarren artetik, kargurako hautagai izanen zirenak; agintealdia bi urtekoa izanen zen eta zozketa bitartez egin behar zen hautaketa, “haurtxo tolesgabe bat” erabiliz horretarako. Erabaki korapilotsu hau, nekazariak franko izatera heldu eta handikiek beren eskumenak arriskutan ikusten hasi zirenez geroztik hiribilduan bizi zen giro nahasiak baldintzaturik zegoen. Bi alkate betiko izendatu eta haietatik luzaroen bizirik irauten zuenarekin bakarrik jarraitzeak adierazten zuen denbora irabazi nahi zela alde batekoak zein bertzekoak mindu gabe. Hitzarmen honen aurka egiten dutenak hiribildutik kanporatuak izanen dira traidore gisa, eta ez zaie itzultzen utziko ezta ondorengoei ere: “et ellos ni los descendientes de ellos no ayan de tornar ni entrar jamás en la dicha villa”.
berrikoaren esku zegoen.
455.
1425•Iraila•9 Karlos III.aren gorpua Iruñera eramaten dute. Hiribilduari bertze inork baino begirune gehiago erakutsi zion erregeari agurra egin zioten tafallarrek, eta hiribururantz abiatu zen hileta-segizio luzea, haren seme mordoa ere tartean zela. Lau urte lehenago, honelako bertze hileta-segizio batek lagundua zuen bere seme Lanzeloten hilkutxa, eta hamar urte lehenago Leonor emaztearena. Haren ondoan ehortzi zuten hain zuzen ere Karlos III.a. Alabastrozko hilobia, Tafallan hain ezaguna dugun mazoi maisu batek landu zion: Johan Lomek.
452.
1425•Ekaina•4 Girart, Behe Alemaniako beiragin batek, hemeretzi libera eta hamar sos kobratzen ditu pasabideko dorrearen leihoetarako beirak egiteagatik. Hiru urte lehenago Flandriatik ekarriak ziren jauregietarako hogei beirate istoriodun, prezio gogoangarria ordainduz: 488 libera eta hamasei sos. Bere bizitzako azken urteetan Karlos III.ak ia 90.000 libera xahutu zituen Tafallako jauregiaren eraikuntzan; kontu-liburuetan zehatz-mehatz jasota dagoen zifra hau izugarria zen garai hartarako.
456.
1425•Iraila•26 Johan Lomek Jauregian egin dituen lanen azken laburbilduma aurkezten du. Aurrerantzean mazoi ospetsua desagertu egiten da herriko obretatik, nahiz eta tradizioaren arabera txapelaren mirariaren protagonista izan zen heldu den urtean. Gastuen laburbilduman agertzen da 90.000 libera gastatu zirela; izugarrizko dirutza, kontutan izaten badugu Tuterako jauregian 22.000 libera gastatu zirela, eta Erriberrikoan 70.000 libera pasa. Gazteluen konponketa arruntetarako erregeek nekez ordaindu ohi zuten mila libera baino gehiago eta eraikin erlijioso-
453.
1425•Uztaila•1 Sukar humanistikoak bete-betean kutsatu du Nafarroa eta herri guziek nahi dute bakoitzak bere Gramatika ikastegia. Egun honetan hasi zen irakasten maisu bat gurean. Hiribilduko eskola Remonet Irun-
1 2 8
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
S
T
O
R
I
A
459.
1425•Abendua•25 Galazko bazkaria Jauregian. Eguberri eguna da eta Erregina eta infantak 184 lagunekin esertzen dira mahaian, gehi gaztetxo urenak eta hiru behartsuak. 900 ogi ateratzen dira eta aurreko egunetik soberan diren 71; ehun bat olata eta hiru dozena opil. Hamabortz antxume ekarriz etorri diren Ledeako zinegotziak ere bertan dira. Idi bat hil dute eta bertze baten laurdena ere jaten da. Gainera, 72 untxi, 86 oilo, 24 ahari, bi antzara handi, ehun arrautza, urdaia, arroza, kipulak, bi erregu gatz, mustarda... A zer betekada. Egun horretan bertan erreginak banatu zituen hiribilduko behartsu eta alargunen artean idi laurden bat, bi ahuña, hamabi untxi, hiru bildots, hiru ahari, sei eper y hogeita lau oilo. Bertzalde, egun hauetarako ekarri ziren jauregira laurehun laranja edo arabisagar eta ardo pitxerkada ugari. Tafallako Errege Jauregi inauguratu berria, bere sasoirik distiratsuenean aurkitzen da.
etarako guttitan erabiltzen ziren bortzehun baino gehiago. Tafalla eta Erriberriko jauregietan egindako gastuekin, Karlos III.ak Europako erregerik ospetsuenen mailaraino goraltxatu zuen bere gortea. 457.
1425•Azaroa•18 Santa Katalina ospitalea berregiten da. Iragan otsailean aldarrikaturiko zedulak dioenez, erregeek 250 libera karlin trinko eman zizkioten Semen Urozkoa ezkutariari ospitalean egin behar ziren obretarako: “para distribuyr en las obras que nos avemos ordenado hazer en el Hospital de Santa Catherina que de nuevo fazemos fazer en nuestra villa de taffailla”. Ospitale honen inguruan kofradia bat eratuko zen, kapereak eta beren emazteak baino onartzen ez zituena bazkidetzat. Agi denez, ospitaleari buruzko lehen aipamena da; noiz sortua zen ez dakigu, bai ordea Pikotaren Plazan zegoela, erraiten dutenez egungo Merkatu Plazako bederatzigarrena dagoeneko lekuan. 1681ean Santa Katalinaren Kofradiak Ospitalea hiriari eman ziion. Sasoi honetan ematen du Tafallako gortean erlijio ezberdinak gorabehera larririk gabe elkarbizi direla. Postu garrantzitsuetan usu agertzen diren judutarren presentzia ohikoarekin batera, ageri dira baita ere izen deigarriak dituzten moriskoak: egun honetan, Mahoma Alli, errementariak, erreginaren gelan eginiko hainbat obrengatik zor zitzaizkionak jasotzen ditu.
460.
1426. urtea
Tradizioak dioenaren arabera, Johan Lome Tournaykoa San Sebastianen irudia zizelkatzen ari zen San Frantzisko elizatik hurbil, Simon Nabazkoak bere testamentuan agindu zion moduan. Atsedenaldi batean, mazoiak bere txapela santuaren buru gainean ipini zuen, bere gaztelera baldarrean hari erraiten ziolarik: “Sebastián, si santo ser guarda gorra”. Erraiten dute handik denbora batera Erriberri aldetik zetorren bidari batek hartu egin nahi izan zuela txapela eta bertan erantsita geratu zela, Lome itzuli zen arte askatu ezin zelarik. Kondairaren bertsio zaharrenek diote mazoia euskalduna zela, eta horregatik hitz egiten zuela hala. Baina Lome frantsesa zen; eta agi denez garai horretan ez zen jada Tafallan lanean ari.
458.
1425•Abendua•15 Joan eta Blanka erregeek hiribilduko alkate, zineM E N D E A
I
gotzi eta hiritarren unibertsitateari gaztigua bidaltzen diote. Karlos III.ak murriztua zien petxa tafallarrei jauregiaren eraikuntzan lagundu ziotenagatik: “al tiempo que hediffico et fizo fragoar nuestros pallatios de nuestra dita villa de Taffailla”. Orain Erriberriko merioak zorrozki kobratzen dizkie 813 libera karlinak zuritan, eta erregeek agintzen dute ordain dezatela zentsua karlin trinkotan, ez zuritan.
Karlos III.aren hilobia, Katedralean. Johan Lomeren
X V .
H
•
1 2 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
bustitzeko hamabi ardo pitxerkada. 463. 1426•Abendua•30 Xirmendu besada batzuekin erretzen dute zerri bat, eta ehiztari batzuek Jauregira ekarri omen dute “un puerco montés”, basurderen bat agi denez.
Gainera, bertze zenbaitren ustez, Karlos III.aren hilobiko filigrana ederra zizelkatu zuen Lomeren eskuek ezingo zuten santuaren irudi zakarra egin. Handik aurrera, irudiak benerazioa erdietsi zuen, eta tradizioak dioenez hargin ospetsua ez omen zen ausartu hura erabat osatzen. Txapela ere erlikia bilakatu zen eta egundaino beneratu da, eta San Sebastianenganako debozioa biziro handitu zen. Ermita apala zena, laster bihurtu zen basilika ospetsu, eta eliztar eta limosna ugariren hartzaile. Mirari honi buruzko legenda geroagokoa da. Berez, argigarria da Frantzisko Erasok, 1682an, bere liburuan gertaera aipatu ere ez egitea, edota Joakin de la Santisima Trinidadek 1766an berea idazten duenean deus ez adieraztea, txapela aipatzen duen arren.
464.
1427•Abendua Konptuen Ganbarak xehetasun guziz jasotzen ditu Karlos printzearen eguneroko otorduetan egiten diren gastu guziak, eta bazkaltzen nahiz afaltzen harekin mahaian eseritzen direnen izenak. Izenik ez bestelako ezagupiderik gabe geratzen diren bakarrak, egunero Jauregian jaten zuten bortz tafallar behartsuak dira. Beharbada, beharraren beharrez, izenik ere ez zuten izanen.
461.
1426•Azaroa•20 Otxoa Gurpidekoa, hiribilduko probestuak, Tafallako juduen probestugo eta bailegoaren gaineko errenta lortzen du. Karlos III.ak emana zion Aezkoako almirantegoa eta Tafallako errege zigiluaren zaintza.
465.
1428. urtea Errege ezteiak hiribilduan. Anglesona edo Anglesa Nafarroakoa ezkontzen da mosen Graziant Agramontekoarekin. Eztei oturuntzarako erregeak erosarazi zituen berrehun azpil, pagozurezko hirurogei mozkailu, 28 platera eta eztainuzko 25 azpil.
462.
1426•Abendua•25 Eguberri eguneko bazkaria Jauregian. Ohiko gonbidatuez gain, Blanka erreginak Santa Katalinaren Kofradiako 70 anaiak mahairatu ditu, eta hamaika behartsu. Johanikot okinak 264 ogi egin ditu, Gabon afarian sobera geraturiko 85ez gain. 210 ogi jan omen ziren, idi laurdena, bortz ahari eta hamaika oilo, eta dena
466. 1428•Otsaila•3 Johan de Santa Maria borreroari (borrero de la villa) hogei libera ordaintzen zaizkio bere langintzagatik. Handik hilabetera, soldata igo egiten dio erregeak.
467.
1428•Abuztua•10 Segizio ikusgarria abiatzen da hiribildutik Erriberri aldera. Bianako Printzea doa zaldun talde batekin: Txiebo, Eneko Gurpidekoa, Altzate, Entzirena, Lanzarot Ezpeletakoa... Eta guziekin batera bi juglare, Antxo eta Urtsua, Printzearentzat eta bere lagunentzat egun osoan jotzen aritzeko kontrataturik.
San Sebastianen irudia.
468.
1429•Urtarrila•18 Urte honetan bertan Johan de
1 3 0
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Torres herritarrak Lope Ona auzokidea hil zuen. Hiltzaileari, berrogeita hamar libera karlineko zigorra ezarri zitzaion. Garai honetan hasten da baita ere moneta berri baten kudeaketa; zurikoa edo blanca deituko zitzaion eta bi sos karlin balio zituen. Egungo gazteleran bizirik dirauen “estar sin blanca” esaera, beharbada, garai honetan sorturikoa izan daiteke.
S
T
O
R
I
A
473.
1429• Urria
474.
1430•Otsaila•26
Hiribilduko hogeita hamar gizon, Migel Leozkoa eta Martin Berakoa zinegotzien burutzapean, joaten dira Erriberrira, Joan I.a erregearen kuartel nagusia dagoeneko lekura, Urantziara, bonbarda izugarri bat garraiatzen laguntzera. Eskualde horiek gaztelauen eskuetan eror daitezen galarazi nahi da.
1429•Otsaila•29 Jauregian mosen Johan Agramontekoak men egiten die Joan eta Blanka errege-erreginei, Karlos printzearen aurrean, eta haien eskumenean ipintzen ditu Iparralden, Agramonten eta Bidaxunen dituen gazteluak.
Martin Arrozubikoa, Tafallako ezkutariari bere sosak ordaintzen dizkiote bere gizonekin batera Lizarra defendatzera joateagatik. Hiribilduan, bitartean, hiritar edo nekazari eta kapareen arteko gorabeherek bizirik diraute. Lehenek diote kapareek berdinki esku hartu behar dutela hiribilduan errege zamak ordaintzerakoan, baina hauek erantzuten dute zortzirena baino ez dutela ordaindu behar. Errege erabakia izan zen hiribilduaren zama komunak ordaindu behar zirela, eta iristen ez baziren, kapareek zortziren bat ipini beharko zuten.
470.
1429•Apirila Erreginak kuartel-zerga murrizten die Johan Otxoa Gurpidekoa, herrikoseme eta arma-sarjentuari, haren mezularia den Martin Berroetakoa Matxuz deituari, “llamado Machuz”, eta Migel Olkozari. 471.
1429•Uztaila•12 Blanka erreginak agintzen du eska dadila zilarra eta dirua erresuma osoan gazteluaren erasoetatik muga defendatzen duten armagizonei laguntzeko. Ahal duten guzia suntsituz dabiltza gaztelauak: “dagnificando nuestros subitos, talando et destruyendo el dicho Regno quoanto pueden a todas partes de su frontera, sin ninguna causa et razón”. Bolbora kintale bat ere erosten da Tafallako gazteluko izkilu eta kanoietarako. Hiru Estatuei biltzeko deia egin zaie eta gizonak bidali dira erasoari aurre egin eta eusteko “et pugnar por la honor de nuestra real corona de Navarra”. Horretarako heldu dira presaka hiribildura 170 baleztari eta txingartari Donibane Garazitik, Zisatik eta Izuratik. Garroko jaunak berak bakarrik 36 gizon ekarri ditu. Haien egonaldiak gorabeherak sorraraziko zituen herrietan, hornizioetan egindako abusuengatik.
475.
1431•Ekaina•2 Hiribilduko errementariak protestaka ari dira Paskoal Otxoa auzokidearen aurka, honek ez baitie behar adina ikatz ekartzen Bardeatik, obligazioa duen moduan, eta kalte anitz egiten baitie. Azkenean, ikatzaren errenta Fernando Ziordiakoari eman zioten. 476.
1431•Abuztua•25 Erregeak gazteluko alkaideari ordainketa egiten dio bertan isilmandati bat gorde dezan: “un hombre secreto”. 477.
1432•Otsaila•6 Iparraldetik zenbait mandaturekin heldu den jendeari ordaintzen zaio, bakoitzari berea: Ogerot Jatsukoari eta Johanexea Etxebertzeri, gutunak ekartzeagatik; Matxin Antziondori, Jauregira 24 dozena
472.
1429•Iraila Gorteek deiturik, Mugaosteko Lukuzeko jaunaren armagizonek zeharkatzen dute eskualdea, gazteM E N D E A
I
lauekin borroka egitera doazenean. Halaz eta guziz, haien aurkako protestak entzun ziren herrietan, batez ere Orban, bertakoei kentzen zietenetik hornitzen zirelako.
469.
X V .
H
•
1 3 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
uso eta 14 dozena gazta ekartzeagatik; Matxin Lohitubieti, bi zamaldi ukendu ekartzeagatik; Petrixea Indarti, 22 dozena uso eta 400 “pomas perazas”, sagar eta abarrengatik. Urte honetan hiribildua kexuka joan zitzaion erregeari Konptuen Ganbarak behartzen zuelako aurreko urteetan herriko dermiora etorri zen ganadu agerizado-agatik ere zergak ordaintzera. Ganadu hau atxikia zen, kanpotik ekarria. Erregeak kitatu egin zion hiribilduari obligazio hori.
H
I
S
T
O
R
I
A
gezitzarrak, “viratones”, eta bertze zenbait burdintresna, Garazitik Tafallara ekarri beharko zituztenak. 479. 1432•Apirila•10 Segizioa dator Erriberri aldetik errege bidetik. Leonor printzesa, gero Nafarroako erregina izanen dena, laguntzen dute, San Sebastian elizan beila egitera baitator hura. Gauean hiribilduan afaldu zuen. 480.
1432•Ekaina•30 Ingalaterrako enbaxadoreak etorri dira Tafallara eta erreginak afari dotorea eskaintzen die Jauregian. Musikarien artean, baita harpajolea ere: “Guillem de Olanda, sonador de arpa”. Europar ordezkari anitz heltzen da Tafallako Jauregira, erabaki politiko garrantzitsuen bilgune baita berau. Ezin da ahantzi Europako estatu libre garrantzitsuenetako bat dela Nafarroa, eta Tafalla da bere Gortea.
478.
1432•Otsaila•17 Erreginak erosten dizkie Mitxeto Eseberri, Johanikot eta Petri Santz Isturizkoa, Donibane Garaziko lantzagileei bortz mila lantza-burdin eta baleztentzako
481. 1432•Abendua Moret-ek kontatzen duenez, berrogei eguneko elurtea pairatu zen, eta haren ondorioz gorriak ikusi behar izan ziren: “cayó en Navarra tal cantidad de nieve que las villas y aldeas estuvieron sitiadas y reducidas a la extremidad por falta de viveres (...) habiendo nevado sin cesar por espacio de cuarenta días, de forma que no se podía ir de un lugar a otro”. Goseak beharturik, animaliarik basatienek ere amore eman behar izan zuten: “hasta las fieras como lobos y osos y pájaros de todas las especies, se dejaban cojer...”. 482.
Jauregiaren behatokia eta ubidea, Madrazok XIX. mendean margotu zuen bezala.
1 3 2
•
1433•Urtarrila•6
Epifania jaia. Babaren Erregearen jaialdia ospatzen da Jauregian, eta horretarako Blanka erreginak hamar besabeteko Bristolgo oihala erosi zion Iruñeko merkatari bati. Bertze saltzaile batzuek ere, erraterako Martin Murillokoak, Txarles X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Atondokoak eta Gento de Rabidavid juduak, oihal eta larru pieza ugari saldu zituzten. Gorte ospakizun hau Nafarroan Karlos II.aren garaietan dokumentatzen da jada, eta barnean babale bat zeraman tartaren zatiak banatuz mutiko bat hautatzean zetzan. Zorteduna erregea bailitzan jazten zuten erregeek, alkandora, galtza, kota, kotagainekoa, gerrikoa, sakela, mantua, kapela eta zapatekin. Erregeek ordaindu ohi zituzten gastu hauek denak, eta batzutan hautatuari dotea ere ematen zioten ikasketak egin zitzan.
1433•Ekaina Erregeak agintzen du ordain diezaizkiotela Abran Larrabizakoa, Azkoiengo juduari “por ocho almadraques chicos que había mandado poner en el hospital de Santa Catalina”. Kuxin, burko edo koltxoiak lirateke almadraque-ak.
S
T
O
R
I
A
488.
1435•Iraila•15 Johan Londreskoa maisu harpalari ingelesari bere zerbitzuak ordaintzen zaizkio, printzeari eta infantei musika irakasten egin duenagatik alegia. Hain gustura aurkitzen zen Johan Londreskoa Jauregian erreginari baimena eskatu ziola bere emaztea ere ekarri ahal izateko.
484.
1433•Abendua•26 Erriberri eta Tafallako jauregietan eginiko lan eta kontsumo zenbaiten ordainagiriak aurkezten dituzte. Kaioletako (gayolas dio erdaraz ere) txoriek kaizaka jaten dute kalamu hazia eta belatzainak eskuzabalki botatzen dizkie oilo erdiak bere belatzei. Martin Espartzakoa merkatariak 48 besabete Bretainako ehun mehe saltzen dio eta Baionatik izokinak ekarri dituzte. Ondorengo urteetan, hartz, zakur, aztore, orein, antzara, otso cerval bat, basurde eta baita lehoiak ere mantentzeko ordainketak agertzen dira.
489.
1435•Iraila•16 Pedro Tafallakoa orgazainak Blanka erreginaren gauzak Tafallatik Tuteraraino eramatearen ordainsaria jasotzen du. Guzira, bederatzi gurdi behar izan ziren. Handik hiru egunetara iritsi zen hiribildura Valentziako gotzaina. 490.
1435•Urria•6 Erregeak agindua aldarrikatzen du Eugi haranean (Eugui arana orijinalean) dagoen errege mendiko larreetara Tafallatik zerriak joatea eragotzi eta bere ondarea kaltetu dutenen aurka; beraz, bertze auzi bat gehiago badute hiribildukoek.
485.
1434•Abuztua•17 Foixeko Kondearen enbaxadoreak heldu dira hiribildura, haren semea eta Nafarroako Leonor printzesaren arteko ezkontza hitzemateko asmoz. Enbaxadoreak erromerian joaten dira Uxueraino eta ondoren hiribilduko jauregiak eta ingurumariak bisitatzen dituzte.
491.
1436•Iraila Erriberri eta Tafallako hiribilduen artean ematen du hilabete osoa Bianako Printzeak. Egun horietako batzuetan bere mahaira gonbidatuen artean du mosen Piarres Azkoiengoa, eta haren semea mosen Piarres Gaztea, eta egunero, ohi zuen bezala, bortz behartsu.
486.
1434•Iraila•5 Blanka erreginak prokuradoreak izendatzen ditu bere alaba Leonor Foixeko Kondearen semearekin, Gaston Foixekoarekin, ezkontzeko baldintzak moldatu ahal izateko. Betekizun honetarako, Pedro Beraizkoa, Tiroko artzapezpikua; Juan Galindo, Orreagako M E N D E A
I
priorea; Arnaldo, Lukuzeko jauna; Bernard Aubert eta Gillen Arnalt, Santa Mariakoak izendatzen ditu. 487. 1435•Urtarrila•18 Gixen Etxebarnekoa, Mugaosteko Garazi aldean fisikaria edo medikua dena, hiribildura heltzen da erreginaren zerbitzuan aritzeko. Ez dirudi Pirinio gainetako bortuak Nafarroaren batasunerako eragozpen zirenik. Tafallako gortea eta Iparraldeko lurren arteko pertsona, mezu eta merkagaien joanetorria, Erresumako bertze edozein lekurekin bezalatsu egiten da.
483.
X V .
H
492.
1436•Iraila•3 Tafallako kapare eta eta hiritarren arteko gorabehe-
•
1 3 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
rek bizirik dirautenez, errege pribilejio bat prestatzen da kapare, hiritar eta frankoen alde, haiek denak kontzeju bakar edo unibertsitatean eta alkate bakarraren pean bateratzen zituena berretsiz. Joan II.a erregeak, Leonor printzesak eta Karlos, Bianako Printzeak sinatzen duten dokumentuak agintzen du tafallar guziak eta ez bakarrik kapareak (todos los vecinos de Tafalla, no sólo los fijosdalgo) Foru Nagusiaren arabera molda daitezela. Horrela, behin betiko bazter emanda geratzen da bertako zuzenbidea, Lizarrako San Martinen Foruan oinarritua, 1423az geroztik indarrean zegoena. Foru berria ondorengo 405 urteetan egonen da indarrean, lehen karlistada amaitu eta gero ia erabat indargabeturik geratzen den arte. Errege dokumentuan lehen alkate betikotzat izendatzen da ordura arte kapareena zena, Johan Martiniz Arbizukoa. “Jauregi” maila aitortzen zaien hamar etxe ere aipatzen dira eta sinaduran present ziren haietako ordezkariak. Alkateaz gain, honako hauek ziren: Pedro Martiniz Untzuekoa; Pere
H
I
S
T
O
R
I
A
Anaut; Johan Arbizukoa; Martin Nabarrekoa; Yenego edo Eneko Gurpidekoa; Pedro Migel Leozkoa; Martin Periz Arrazubikoa edo Darrazubikoa; Juan Periz eta Martiniz Soltxagakoa.
493.
1436•Iraila•13
Bartzelonatik heltzen dira Ingalaterrako enbaxadoreak, eta ongietorri handia egiten zaie Jauregian. 494.
1436•Urria•1 Blanka erreginak Muza maisua, fisikari mairua, bere mediku izendatzen du haren ospea aintzakotzat hartuz: “por las buenas curas que ha havido en diversas personas de nuestro Regno”. Aspaldiko jakituria arabiarrek nahiz azkenaldiko berrikuntza iparreuroparrek, denek dute lekua Tafallako jauregian, ezagutza eta artegintzarako zabal-zabalik daudelako hango ateak. 495.
1438•Urtarrila•20 Bianako Printzea espreski etortzen da Erriberritik San Sebastian egunean feriara: “a ver et mirar la feria”. Urte honetan indarberritu egiten dira Tafalla eta Erriberriren arteko hitzarmenak gizaki, abere, azienda eta fruituei buruz. Tafallarren izenean Joan Martinez Arbizukoa alkateak sinatzen du. Urte honetan bertan Gorte Nagusiak bildu ziren Tafallan. 496.
1438•Urria•28 Errege zedula batek agintzen die Santa Katalinako ospitalzainei, “Gonzalbo de Arnedo y María su mujer”, eman diezazkietela zazpi kaiza gari, hogeita zortzi bat erregu, ospitaleko behartsuei. Karlos III.aren garaian, ospitalea handitzeko Jauregiko orube bat utzi zitzaion, bizilekuekin. 497.
1438•Abendua•10 Adostu dira erregina eta hiribilduaren prokuradoreak herriak urteroko zentsu betikotzat ontzen zituen 780 libera, hiru sos eta bortz diru karlinak frankotzeko negoziaketan. Hitzematen diren atal nagusienak ondorengoak lirateke: erreginak betiko frankotu, kitatu egiten dio hiribilduari zentsu hori; hiribilduak erregeei eta haien oinordekoei ematen
Karlos, Bianako Printzea.
1 3 4
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
die doan Mendi Zapaleko larreen gaineko eskubidea, baina beretzat gordetzen du han egurretan eta ehizan egitekoa, eta erreginari ematen zaio Santa Marina Gainean zegoen igeltso mehategia. Ondoren, bertze zenbait akordio sinatzen dira erroten salerosketaz, gaio berriak egiteaz, eta abar. Martin Nabarrek Kongoston zuen errota, etxea eta gaioa hiribilduak erosi zituen. Aipatzen den Santa Marina buru hau, Balmaiorreko ehuntze eta Solkantokoa aldebanatzen dituen gaina da. Hantxe egon zen, XVIII. mendearen amaiera bitartean bederen, Santa Marina ermita, Valeriano enperadorearen garaietan hildako Sebero, Memnon, Saturnino eta Lupo martirien gorpuak gordetzen zituela. Bertze zenbaitek diotenez, ordea, Saturnino eta Lupo santuen gorpuak San Martin ermitan zeuden. 498.
S
T
O
R
I
A
501.
1439•Ekaina•20 Bianako Printzeak hainbat hornizio agintzen ditu Jauregirako: Johanko Pikart-i ohe bat eta oinaulki bat ordaintzen dizkio erreginarentzat; Piarres Azkoiengoaren ganbararako ate bat prestatzeagatik; Lope, erregearen sukaldariarentzat, ohe bat; Printzearen zaldientzako ganbelak; labea konpontzegatik; Pavado-an dauden itoginak; Erreginaren ganbarako leihoak; zubi altxagarria edo“puent levantadiza”. Handik zenbait egunetara, Oier Maulekoa ezkutariak dirua jasotzen du zubi horretarako: “para la obra de la puent levantadiza del palacio de Taffaylla”.
1438•Abendua•25
499.
1439•Urtarrila•16 Antso Puiukoa, Printzearen oreinen zaindaria Tafallan, haien mantenurako zenbait diru jasotzen agertzen da. Gartzia Argetaskoa, errege Jauregietako etxezaina, antzara, indioilar, oilo eta untxien mantenuaren ordainsaria jasotzen ageri da. Eta oraindik falta zen ezustekoren bat Tafallako lehen zoo honetan.
502.
1439•Iraila•30 Jende eta bisitarien joan-etorri etengabea dago Jauregian. Erriberrin ezkontzen da Karlos, Bianako Printzea, 18 urtekoa, Ines Cleveskoa, Clevesko dukearen alaba eta Borgoinako dukearen ilobarekin. Hil honen 5ean ikusi du printzeak bere emaztegaia lehenengo aldiz. Mitxeto Etxeberriakoa dendari tafallarrak zeta eta belus ubela ekarri du erregina eta printzearen bandetarako; belus gorria tronpeten oihal eta armen ikurretarako; seiehun urrebits, hari zuria, zetazko menkaleak; zeta berdea; oihal nahasia; Bartzelonako haria; ehungorriak... Xativatik juglare mairuak, garai hartan modan zeudenak, etorri ziren. Zaldizkoen borrokak eta lehiak egin ziren, eta haie-
500.
1439•Otsaila•17 Blanka erregina, Joan II.aren emazteak testamentua egiten du. Jaraunsle izendatzen du Karlos, Bianako Printzea eta agintzen du ehortz dezatela bere gorpua Uxueko Santa Marian. Gero, Santa Maria de Nievan M E N D E A
I
hil zenean, inor ez zen arduratuko haren nahia betetzen. Handik zenbait urtetara, bere alaba Leonor saiatu zen Tafallako Ama Miserikordiakoaren elizara eraman zezaten, baina asmo hau ere ez zen bete. Bere seme Karlos ez zen errege izanen, ezta ere bera Nafarroan lur emanda geratuko. Bete zen ordea. San Sebastian elizarako aginduta utzi zuen hogeita hamar florineko obaria. Garai honetan jada erroturik zegoen santu honenganako debozioa, beharbada Italiatik etorria, eta izurritearen aurkako zaindaria izateak suspertuko zuena. Berez, ordurako hiribildua ari zitzaion bere kasa kapera bat eraikitzen Erriberrira doan bidearen ezkerraldean, bertze kapera, hau ere herriaren baitakoa, San Andresi eskainia eta denboraldi batez parrokia izan zena, zegoen lekutik nahikoa hurbil.
Bianako Printzeak Eguberri eguna ospatzen du Iruñeko gotzainarekin, Blanka Gaztelakoa eta Agnes Nafarroakoa printzesekin, Leonor Foixeko kondesarekin eta bertze zenbait gonbidaturekin, izendatzen ez diren arren gehiago bazirela pentsatu behar baita jan zutena kontutan harturik: lau antxume; bederatzi pare eper; zazpi pare untxi; bortz okela zati; barazkiak, olatak, intxaurrak, eta abar. 74 ogi xahutu ziren; haietako hamar, behartsuei eman zitzaizkien, eta 47 zakurrei.
X V .
H
•
1 3 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
tarako hamar dozena lantza ekarrarazi ziren; harpajoleak, txistulariak eta txirula joleak. Une hartan, hango luxu eta jaialdiengatik mendebaldeko ospetsuena zen Borgoinako gorteko modak eta gustuak Erriberri eta Tafallako jauregietaraino heldu ziren 1448an printzesa hil arteko denboraldian. 503.
I
S
T
O
R
I
A
en la solemnización del bien aventurado matrimonio del Príncipe”. Eta zehazten zuten zenbat justa-ezkutu, burugaineko, besoko, txaramel, zaldibasta eta gainerako erabili eta hondatu ziren.
507.
1439•Urria•27
1439•Abendua•13
Igandea. Bazkalorduan jendetza heltzen da Johan Cleveskoa, Ines, Karlos printzearen emazte gaztearen anaia, lagunduz. Santiagotik dator hogeita hamar bat zaldun eta 97 zaldirekin; frantsesak dira denak, Borgoinako gortekoak. Urriaren lauean, Ines eta Karlosen ezkontzaren ondoren, abiatuak ziren Santiagorako bidean.
Auzoko Tafalla, Puiu eta Barasoaineko lurretan zenbait sail lantzeagatik urtean erdibanako ogitan ondu behar izaten duten berrogeita hamar kaizako ordaina auzitara eramaten dute Artaxoakoek. Artaxoarrek argudiatzen dute hiribildua hirurogei biztanlerekin geraturik dagoela eta ezin dutela ordaindu seirehun zireneko zama berbera: “como quando en el dicho logar auia seyscientos moradores”.
508.
1439•Abendua•24 Gabon gaua Jauregian. Erriberritik mahaiak eta bankuak ekarri dituzte; printzesaren ganbarako leihoak babesturik ipintzen dituzte; seirehun crochete (kakotx) erabili ziren jaialdiaren apaingarrietarako; erreginak bere logela utzi egin zuen eta Pavado-aren gaineko bertze gela batera joan zen; ehunak, apaingarriak, otorduak, morroi-mutilak, zerbitzariak... Jauregiaren handitasunezko urteak dira. Karlos eta Ines ezkonberriek elkarrekin ematen dituzten lehen Gabonak dira. Huskeriatan ez galtzearren, errege kronikek ez digute kontatzen nola igarotzen zituzten jaiak hiribilduko bertze biztanleek.
504.
1439•Azaroa•20 Ordainketa bitxiak egiten dira Jauregitik: Domenjon Ezkonztegikoa Erreginaren mandazaina da eta Bianako Printzea eta infantak Erriberri eta Tafalla artean eraman eta ekartzen dituzten zamarien alokairuagatik kobratzen du. Bianako Printzesaren aitorleari, ile beltzeko mandemea erosten diote; Baltasar, Printzearen gaztetxo urena jazteko, hamar besabete ehungorri fin. Baita ere erregina Uxueko santutegira egin zuen “erromerian” andatan eraman zuten 36 gizonei ere ordainsaria ematen zaie. Bai erosoak erreginen penitentziak. Diruzainak, mezulariak, enbaxadoreak, ezkutariak, ganbarazainak, zaldizainak... Konptuen kontuetan, Europako estatu moderno baten hiriburu gisa agertzen zaigu Tafalla.
509.
1439•Abendua•25 Eguberrietako oturuntza Jauregian. Gonbidatu anitz eta anitz Karlos printzea eta bere emazte Ines ederraren mahaian. Bertzeren artean, Kondestablea, Iruñeko gotzaina, Gaztela eta Nafarroako printzesak eta Foixeko kondesa. Erresumako handikienen artean, bortz behartsu ere eseritzen ziren mahaian, behinbehineko errege bailiran. 74 ogi xahutu ziren, 46 ardo pitxerkada; bi ahari; lau antxume; bederatzi pare eper; zazpi pare untxi; barazkiak, esnea, arrautzak, ilarrak, almendrak, eta abar. Lau libra kandelarekin argitu zen jangela.
505.
1439•Abendua•1 Lehoi eme bat ekarri dute Jauregira, hango Lorategian antolatzen joan den zoo hornitua osa dezan. Makanas gaitzizenaz ezagunagoa den Abrahan deituriko judua ipintzen dute lehoiaz arduratzeko. 506.
1439•Abendua•2 Periko Soltxagakoa, Bianako Printzearen armazaina, eta Johan Martzillakoa armaginak aurkezten dituzte errege ezteiak alaitzeko egin ziren zaldizkoen borroka eta torneoen gastuak: “que han sido fechas 1 3 6
H
510.
1439•Abendua•27 Nobleziaren Gabon bilkura profitatuz, Jauregian antolatzen da Piarres Azkoiengoa Gaztea eta Ines •
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
Bravanteakoa, Borgoinako dukearen alabaren arteko ezkontza kontratua. Blanka erregina da ekitaldiaren buru, Iruñeko gotzaina, Orreagako priorea eta Tuterako deana lagun dituela. Karrikan, Tafallako neskatoak, XV. mendeko errauskineak bailiran, Jauregiko handikien jantziak eta jolasak urrutitik begiratu beharrean aurkitzen dira.
513.
512.
514.
T
O
R
I
A
1440•Urtarrila•12 Egun honetan erreginak agindu zuen ordainketa zerrenda exhaustiboaren bitartez jakin dezakegu Jauregian Bianako Printzesa zaintzeko bakarrik zeuden zerbitzarien zerrenda: Johan Agirrekoa eta Frantzes Espartzakoa zituen aitorleak; Johan Orozkoa, frutaria; Mitxeto, saltseroa; Malet, sukaldaria; Simeniko, okina... eta horrela 35 laguneko zerrenda osatu arte, infantaren zerbitzariak denak. Hilero hamasei florin jasotzen zituen aitorlea zen gehien kobratzen zuena, ikuzleak bortz florin eta abeltegiko mutilek lau jasotzen zituzten bitartean.
1439•Abendua•31 Printzeek Gabonak pasa dituzteneko Jauregian hilabete osoan egin diren gastu guzien kontuak ateratzeko ordua da. Guzira xahutu den kopurua 699 liberakoa da, jakiak, oturuntzak, soldatak eta zerbitzarien edo zamaltzainen ordainsariak eta bestelako erosketak barneraturik. Florentzio Idoateren kalkuluen arabera, garai hartan dirutza horrekin eros zitezkeen 1.300 bat antxume, bortzehun ahari eta bertze horrenbertze kanela libra. 1440•Urtarrila•3 Hiribilduko dantza talde bati buruz topatzen dugun lehen albistea, Bianako Printzeak egun honetan Jauregian antolatzen duelako, erregen aurrean, “una
M E N D E A
S
danza con ciertos cabailleros et gentiles hombres”. Nikolas Etxabarrikoa Gazteak dantzariei argi egiteko hamabi suziri ekarrarazi zituen. Urte honetan bertan Gorte Nagusiak biltzen dira Tafallan. Blanka printzesaren ezkontzarako bi kuartel baimendu zituzten.
511.
X V .
I
1440•Uztaila•15 San Pedroko prozesiora Bianako Printzea ere etorri da. Hogei florineko limosna uzten du elizako obretarako eta eliz-argiteriarako. Biharamunean, San Sebas-
•
1 3 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
tian elizako prozesiora ere agertzen da. Heldu den urtarrilean ere errepikatuko du bisitaldia. 515. 1440•Urria•26 Karlos Beaumontekoa, ganbarako arzedianak, Simon Nabarrekoa izendatzen du Tafallako parroki-elizako diruzain eta zaindari. 516. rila•1
O
R
I
A
Juan II.
1441•Api-
Blanka, Nafarroako erregina Segoviako Santa Maria de Nievan hiltzen da, Soterrañako Ama Birjinaren erromeriara joanda zebilela. 56 urte zituen. Karlos III.aren alaba zen eta Siziliako erregearen emaztea izan zen, 1490 eta 1415 bitartean lurralde hartako erregina izan zelarik. 1420an Aragoako Joan II.arekin ezkondu zen. Bere seme eta jaraunsleak, Bianako Printzeak, 21 urte ditu amaren hilorduan. Blanka eta Leonorren ama da, era berean. Bigarrena, Gaston Foixkoarekin ezkondu zen eta Nafarroako erreginatzat koroatu zuten. Leonorrek bere testamentuan agindu zuen ehortz zezatela bere amaren ondoan Tafallako Ama Miserikordiakoaren monasterioan. Ez zioten bere nahia bete. Erreginaren heriotzak bidea zabalduko dio botereagatiko borrokari; aurrez-aurre, bere semea eta tronuaren egiazko jaraunslea, Karlos, Bianako Printzea, eta Aragoako Joan II.a, bere senarra. Hodei beltzez ari dira Erresumako zerua estaltzen. 517.
1442•Ekaina•15 Erriberritik Bianako Printzeak agintzen du San Sebastian elizaren ondoko, “jus la iglesia de Sant Sebastian”, uharkako antaparatik abiatu, Tafallamendiko gaio-errotako ubidetik barrena Sernaraino eta Erriberriko Errege Lorategiraino heltzen den erreka apurtu dutenei ezar diezazkietela zigorrak. Uraren bideak sakratuak dira. Tanta bat ere ez zen galdu behar alorra, gaio, errota edota abereen askarako bidean.
“San Sebastian elizaren beheko uharka” (1442); San Andresen uharka (1545); edo Fraileen uharka
518.
1443•Otsaila•20 Tafallatik Bianako Printzeak agintzen du Nafarroa Behereko zenbait herriei kita diezazkietela zergak, 1 3 8
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
gogoan hartuz Frantziatik etorritako armagizonak herri horietan sartu eta zakuratu egin dituztela, etxe eta bordetako gariak, garagarrak, belar onduak eta abereak ebatsiz eta upel, kutxa eta gainerako altzariak kiskaliz. Frantsesak iparraldetik eta espainiarrak hegoaldetik, Utrimque roditur lema eta Nafarroako hezurra bereganatzeko lehian ari diren bi zakurren irudia da garai honetan Erresumaren egoeraren laburbilduma.
H
I
S
T
O
R
I
A
irentsi zituzten bortz ahari; hamabi antxume; bi txerrikume; 63 oilo; hiru kapoi; 18 dozena arrautza; 35 untxi; hiru dozena uso; zortzi eper; bi urdantzaki... Postretarako ehun arabi-sagar erosi ziren eta Johan Espartzakoa unaiak esnegainkremak ekarri zituen, bi eratara mahairatu zirenak. Eta dena bustitzeko, 22 pitxer ardo moskatel, zuria eta gorria. Deigarria da ikustea nola biltzen diren afari honetan laster Nafarroa erdibitu eta odolustuko duten familiak: Lukuze eta Beaumondarrak alde batetik, Azkoiendarrak bertzetik... Beraz, erran beharko da agramondar nahiz beaumondarrek ospatu zutela printzesa ederraren urtebetetzea. Oraindik ere zorion garaiak dira Tafallako jauregiaren murruen gibelean bizi direnak.
519.
1443•Otsaila•24 Bianako Printzesaren urtebetetzea da, Jauregian galazko afaria ospatzen da eta bertan da Karlos Printzea, Johan Beaumontekoa kondestablea, Johan Lukuzekoa, Pierres Azkoiengoa, Gillen Santa Mariakoa, Johan Ezpeletakoa, Antso eta Txarles Etxauzkoak, Nafarroa Behereko Baigorriko jauregiaren jabeak eta bertze aitonen seme, andere eta errege-etxeko dontzeila anitz. Oturuntzaren gastuak zehatz mehatz jasota daude eta guzira 97 libera eta zazpi sosekoak izan ziren. Afaltiarrek
520.
1443•Ekaina•20 Oger Maulekoa izendatzen dute gazteluko alkaide, eta bertan bizitzeko obligazioa ezartzen zaio. Soldata, hirurogei sos eta hamabortz kaiza gari (kaiza bakoitzak lau erregu), gehi Mendi Zapalean larre eskubidea. Baigorriko Jauregiko anderearekin ezkondu zen gizon hau, eta alaba bat izan zuten, Maria Maulekoa, Adan Urtsuakoa handiki baztandarrarekin ezkondu zena. Eta honela geratu ziren elkarloturik Tafallan konkistatzaile leinu ospetsua osatu zuten maiorazkoak.
521.
1443•Azaroa•19 Bianako Printzesa hiribildura heltzen da bere segizioarekin; Iruñetik dator eta otsaila bitartean bertan geratzeko asmoa du. Dama ospetsuak ditu berarekin: Johana, Konstantza anderea, Hoba, Espaina, Margarita, Johanaton, Graxiana, Marieta, eta abar. Zerbitzarien artean, bertzalde, aurkitzen ditugun izenak dira Gilemin, Johan Pikart, Arnauton, Mitxeto, Malet, Lorentziko, Eneko, Martiko, Martiniko... Heldu bezain fite, sukaldariak erosi zituen hamalau libra okela, ahariak, antzartxoak, arrautzak, usakumeak, kanela, zingiberra, azafraia, azukrea, iltzekanela, mustarda, ginga, masusta, armendola, ilar berdea... 522.
1445•Iraila•15 Tafalla eta Erriberriko jauregietan egindako hainbat obra ordaintzen dira. Zer ote zen 507 libera ordaindu
X V .
M E N D E A
•
1 3 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
zen “ingenio bolant” hura? Antso Arbizukoa maisuak harlauzaz estali zuen Otsagabia Dorrea, Esperagrana karrikan, eta baita ere lauzaz estali zuen Nata geletara zeraman eskailerako sabaia. Erriberrin berriz, Martin Ilurdozkoak eta haren lankideek hamar eguneko lana egin zuten gero Tafallara eraman zuten kanoia atontzen ( ferrar el grant caynon). Baita ere egin ziren bertze obraren batzuk sukalde handian eta arrain-urtegiaren ondoko komun batean. Ipuruzko bi upel egin ziren Bianako Printzearen ardoa edukitzeko. Juce Almaha izeneko mairu tuterar bati burdinezko kateak erosi zizkioten printzesaren lehoi eta erbi-zakurrak lotzeko, eta zenbait ordainketa ageri dira aztoreei buruzkoak edota “los buffalos nuestros, que han estado en los términos de la villa de Olite” aipatzen dituztenak. Garai honetako Tafallako kondairek, ipuinetatik jasotakoak ematen dute.
H
I
S
T
O
R
I
A
zituen tafallarrak hirurehun liberako petxa ken ziezaieten eskatzera. Blanka erreginak lehendanik ere hiribildua petxa berririk gabe utzia zuen, eta horrek zertxobait samurtu zituen tafallarren gabeziak. Tafallarrek ordaintzeari utziko ziotenaren trukean, dokumentu berberak Santengrazi komentuari ematen dizkio ehun eta berrogeita hamar libera errege tauletatik eta ehun kaiza gari, Orbako nekazariek urtero ordaindu behar zuten petxatik. Tafallakoent-
523.
1446•Martxoa•6 Urte honetan ere Erresumako Gorteak Jauregian biltzen dira. Karlos Printzeak mesedeekin saritzen du Joan Menkos, aitonen semea, bere zerbitzuengatik eta Olmedo, Cuellar eta bertze zenbait gudutan erakutsi duen adoreagatik. Agramondarren buruetako bat izanen zen Joan hau, Manuel Menkos eta Klara Ollaurikoaren semea zen. Bere aita, Tafallaratu zen lehendabiziko Menkostarra, Gaztelakoa zen jatorriz, Burgos iparraldekoa zehazkiago. 524.
1447•Ekaina•6
Andreo Periz Bonetakoak Mendi Zapalean ehizan egiteko eskubidea erdiesten du zerga bat ordainduz.
525. 1447•Iraila•15 Johan Martiniz Arbizukoa da alkate. Erriberritik, Bianako Printzeak kitatu egiten ditu Iruñeko Santengrazi monasterioari Tafallako hiribilduko franko eta hiritarrek, “sobre los tributos de los molinos de Congosto situados en el término” ordaindu behar zizkioten 300 libera karlinak. Jadanik bi urte inguru izanen ziren Simon Nabar, ezkutari, hiribilduko herritar eta erregearen idazkaria izandako Simon Nabarren semeak, errota erreklamatua zuela bere aitaren jabegokoa zelakoan, eta horrek behartu 1 4 0
Errege Jauregiaren planoa, XVIII. mendearen erdialdera Bizente Arizukoak egindakoa.
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
zat pribilejio garrantzitsua –eta, alderantziz, Orbakoentzat petxa– izanen zen hau Johan erregeak berretsiko zuen 1447an; haren primua zen Leonorrek 1468an, eta Johan eta Katalina errege-erreginak 1490ean eta 1495ean. Erresuma konkistatu zutenetik aurrera ere, Espainiako erregeek pribilejioa berresten jarraituko zuten. 526.
X V .
I
S
T
O
R
I
A
Erriberri eta Tafallako jauregietan krespa beltzak daude zintzilik. Hil-kanpaiek mina aireratzen dute. Juglareak eta txirulak isildu dira jauregi-geletan. Negar egiten dute damek. Ezkutari, ataltzain, zamaltzain, belatzainek eta Jauregiko gizaseme guziek goraipatzen dute haren edertasuna. Ines Cleveskoa, Karlos printzearen emazte gaztea hil da. Jaraunslerik utzi gabe. Aurpegi zurruneko handiki eta mezulariak presaka pasatzen ikusten dira errege bidean. Gero,
1448•Apirila•6
M E N D E A
H
•
1 4 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
R
I
A
sortua zen eta Karlos III.aren gortera etorri zen; bertan, erregealdi hartako eskultore garrantzitsuena bilakatuko zen eta bere lana goraipatua zen Erresuma osoan. Haren jarduera dokumentaturik dago 1411 eta 1449 bitarteko epean, eta nabarmentzekoak dira Iruñeko katedralean eta Erriberri, Zangoza, Tutera eta Tafallako jauregietan egin zituen lanak. Tradizioaren arabera, bere eskuetatik sorturikoa da harri polikromatuan egindako San Sebastianen irudia eta, are garrantzitsuagoa dena, txapelaren mirariaren protagonista da. Lomeren lanetan adituak direnetako zenbaitek, ordea, ez datoz bat tradizioarekin.
Bianako Printzea.
530.
1449•Abendua•31
Joan Aragoakoa agertzen da Erriberri eta Tafallako jauregietan, berekin duelarik zorrek jandako handiki saldo bat, eta denak ipintzen dira Erresumaren eta haren menpekorik hurbilenen, hots, bi herrietako biztaleen bizkarretik bizitzen. Joan, Nafarroako errege moduan jokatzen hasten da, Karlos printze jaraunsleari inolako menik egin ez eta errespetorik gorde gabe. Aita Erriberriko jauregian geratzen da, eta semea Tafallakoan, autoritaterik gabe.
segizio luze bat, suziriak eta zutoihalak eskuetan dituztela, eta beltzez jantzitako zaldun anitz igaroko da hiribildutik Iruñerako bidean zerraldoa laguntzen, eta hango katedralean ehortziko dute gorpua.
531. 1450•Urtarrila Uste denez urte honetan jaiotzen da Juan Gasko, erretaula pintorea, hagitz ospetsua Vic-eko eskualde kataluniarrean; bere lanetan nabari da iparraldeko gotikoaren azken alditik Italiako lehen errenazimendurako pasabidea. Kataluniako dokumentuetan Joan Gasko, Joan Gaskon edota Joan Nabarro bezala agertu ohi da, eta maizki “pintor del Reyno de Navarra” deitzen zaio zehazkiago. Zenbaiten ustez, Tuteran ikasi zuen eta bada ezbairik ea esku hartu ote zuen Tuterako katedralaren erretaularen margoketan, 1487-1494 bitartean. Bartzelonan, dirudienez, Vergos pintore familia ospetsuaren tailerrean hasi zen, eta agi denez bereak dira Granollerseko Sant Estebango irudirik miresgarrienak, eta egun Kataluniako Arte museoan dauden lau igarleak (Dabid, Moises, Isaias eta Abraham), 15131516 bitartean margotuak. Vic-eko museoan aurkitzen dira Gaskok eskualde honetan egiten zituen obrarik gehientsuenak. Erretaula anitz egin zituen inguru haietan: Sant Joan de Fabregat (1502); Vilanova de Sau
527.
1448•Maiatza•6 Bianako Printzea, bere emazte Inesen heriotzagatik doluz dagoena, Garesko Gurutzeari bisitaldia egitera ateratzen da jauregitik. Zoriona urruntzen hasi zaio printze gazteari. Domenjon Ezkonztegikoak hogeita hiru mando alokatu zituen segiziorako. 528.
1448•Abendua•21 Karlos, Bianako Printzeak dei egiten dio Martin Beltrani hark Iruñeko Santo Domingoko fraide predikarien aurka jaulkiak zituen jukutriengatik. Haiek jendea asaldarazten aritu omen ziren, “predicando la palabra divina et casi suscitando albolot de pueblo”, eta horregatik kalteak eta nahasteak sorrarazi omen zizkieten. 529.
1449•Urtarrila•1 Johan Lome hiltzen da Bianan. Frantziako Tournayn 1 4 2
O
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
(1503); Sant Joan de Gali (1507); Sant Andreu de Pruit (1521) eta Vic-eko Pietatearen elizakoa (1516), edota Erromesen ospitalekoa (1525). Gudiol i Cunill-ek, 1908an, Maestre Joan Gascó izenburuko liburua argitaratu zuen Bartzelonan, eta artegintzari buruzko hainbat argitalpenetan ere agertzen da. 532.
1450•Uztaila Ezustea eta alarma hiribilduan, berehalaxe Nafarroa osora zabalduko dena eta luzamendurik gabe Europako kantzelaritza guzietara: Karlos printzea ez omen dago ez Erriberriko jauregian eta ezta ere Tafallakoan, eta erraiten da Gipuzkoa aldera ihes egin duela Luis Beaumontekoa kondestablearekin batera. Joan eta bere seme Karlosen arteko etendura nabaria da jada; aliantza politikoak lotzen hasten dira, begien bistakoa den norgehiagokaren aitzinean. Herri anitzetan armatan altxatzen dira. Erriberrik Karlos printzearen alde egiten du, Tafallako jauregia Joanen jarraitzaileen eskuetan geratzen den bitartean. 533.
Tuterako katedraleko erretaula nagusia, Juan Gasko tafallarraren lana.
1451•Urtarrila•19
Sentiberaegia, Bianako Printzeak men egiten dio bere aitari, nahiz eta Nafarroako tronua erdietsi arrazoibide guziak bere alde dituen. Egun honetan Beloradotik irten zen eta San Vicente, Biana, Erriberri eta Tafallatik barrena Uxuera heldu zen hilaren 22rako. Bere menpekotasuna erabatekoa izan zen eta bere kausaren alde altxatu ziren herri guziak entregatu zituen. Ihesi eman zituen bederatzi hilabeteetan Maria Armendarizkoarekin maitemindu zen, eta harekin alaba bat izan zuen, baina zorigaiztoaren gaiztoaz, ez zioten harekin ezkontzen ere utzi.
Joan erregea Tafallan aurkitzen da eta Karlos Printzea berriz Briviesca aldeko Beloradon. 534.
1451•Otsaila•16 Joan erregeak agintzen du Tafallatik bidal diezazkietela ogi, ardo eta garagar hornizioak Donibane Garazira, plaza hura berreskuratu ari diren armagizonei; Johan mosena, Lukuzeko jaunaren eskuetan zegoen plaza hura eta erregearen ustez hark zor zion mena hautsi zion. Guziz alderantziz, Lukuzeko jauna Karlos printzearenganako fideltasunez altxatua zen. 535.
1451•Otsaila•22 Karlos printzea Erriberrin da, bere konfidantzazko plaza delako, eta bere aita Tafallan dago. Hurbil, beraz, baina elkarren artean topo egin nahi gabe.
538.
1451•Apirila•10 Joan erregeak Tafallako probestutza eta juduen bailegoa ematen dizkio Karlos Agramontekoa ezkutariari; deitura ikusita, erran liteke iragan berri ziren gertakarietan harturiko jarreraren ordaina zela.
536.
1451•Martxoa Erresumako hiru estatuen diputatuak Tafallan daude bilduta, Gorteen bilkurarako. 537.
X V .
539.
1451•Maiatza•1 Karlos printzea berriro hiribilduan da, bere errebolta laburarren ondoren. Biana, Lerin eta Erriberri bisitatzen izana zen aurretik. Ezin ditugu ezagutu tronu-
1451•Martxoa•15
M E N D E A
•
1 4 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
rako bere eskubideei buruz tafallarrekin izan zituen solasaldi politikoak, baina nahikoa ongi ezagutzen dugu bere gastronomia, Konptuetako ofizialek zehatz-mehatz jasotzen dutenari esker. Sukaldeak egun horietan mahairatu zituen sei anproi ogi-mamikaturik, hamairu libra izokin, aharikia, antxumekia, legatza. Aurreko hilabeteetan, hotzago egiten zuenez, mahairatuak zituzten itsasaingira eta izurde janketa galantak, bixiguak eta Donostiatik ekarritako bertze hainbat arrainki. 540.
1451•Iraila•7 Garesen sinatzen da bakea On Joan erregea eta Bianako Printzearen kausari eutsiz Nafarroan aurkitzen ziren gaztelauen artean. Joan II.a ala Bianako Printzea, agramondarrak ala beaumondarrak, finean Erresumak odolustutzen jarraitzen du. Orba ibarra bereziki kalteturik geratu zen. Bortz lekune desagertu egin ziren eta zituen 153 biztanleetatik 91 baino ez ziren geratu. 541.
1451•Urria•23
Bianako Printzea bentzutu eta preso hartzen du bere aita Joanek Aibarko zelaietan. Bi alderdien artean emandako gudu argi bakarra izan zen Aibarkoa. Printzearekin batera Luis Beaumontekoa bere kondestablea erori zen. Tafallako gazteluan, edota, bertze autore batzuen iritzian, jauregiko Otsagabia Dorrean giltzapeturik eduki zuten. Jateari uko egin zion, pozoinduko zutenaren beldur zelako. Erriberri, Tafalla, Aibar, Iruñea eta bertze hiribildu zenbait Karlosen alde agertzen ziren, bere aitak usurpatzen zion Nafarroako koroaren jaraunsle bidezkoa bera zela irizten ziotelako. XIX. mendean, Gendulaingo Kondeak, oraindik ere jasota dagoen jezarleku gotikoan eserita imajinatu zuen, eta ondoko bertso hauek zuzendu zizkion: En el jardín del palacio taciturno y abatido, en un sillón de respaldo de tosco peñascos hijo, que antiguo dosel corona pardo, gótico y macizo... 1 4 4
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Carlos Príncipe de Viana retirado en los jardines del Palacio de Tafalla, en un cenador sentado que cercan verjas doradas alivia con sus cantares el peso de sus desgracias Bertze istorio batzuek zehatz-mehatz kontatzen dituzte bere maitale Briandak presondegira egiten zizkion bisitaldiak, bere gorputzaren berotasuna emanez. Erraiten dute topaketa haietatik seme bat sortu zela, Felipe izenekoa, Montesako Ordenako Maisu izatera heldu zena. Bertze historialari batzuek, ordea, istorio ederrak nondik zapuztuko beti, segurtatzen dute ordurako Felipe Nafarroakoa, Beauforteko kondea, jaioa zela. 542.
1452•Urtarrila•16 Erregeak agintzen du itzul diezaizkiotela Salomon Levi, Tafallako juduari, Erriberriko erreboltariek, “rebeldes et desobedientes a nos”, kenduak zizkioten ondasunak. Gogora dezagun Erriberrikoak aurreko urtean Bianako Printzearen alde altxatu zirela. Hiribildu hartako juduen gutxiengoa, aljamaren inguruan biltzen zena, bakana zen baina bizimaila onekoa. Urte honetan bertan Simuel Alfaqui zen hiribilduko judu alkabala-biltzailea, aipatu dugun Levirekin batera. Bertze zenbait judu ere, Juce Alfreda eta Leon Frances kasu, zerga bilketan aritzen zen. Lanbide honi esker erregeen estimazio handia izaten zuten eta herriaren gorrotoa, haien premia-larriak, errekisitoriak eta bahiketak pairatu behar izaten zituztelako. 543.
1453•Maiatza•23 Tafalla, Tutera, Mallen, Monroyo eta, azkenik, Zaragozako Aljaferiako presondegietatik pasa ondoren bere aitak Bianako Printzea libre utzi duenaren berria zabaltzen da. Giltzapean zegoela jakin ahal izan zuen printzeak bere anaiaordea Fernando, gerora Nafarroa konkistatuko duena, sortu denaren albistea.
Tuterako katedraleko erretaula nagusia, Juan Gasko tafallarraren lana.
X V .
M E N D E A
544. •
1455•Abendua•3 1 4 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Joanek Foixeko kondeari eskaintzen dio Nafarroako Erresumako jaraunsletza, Bianako Printzeari bere eskubideak ebatsiz eta era berean bazter emanda utziz Blanka, Bianako Printzesarenak. 545.
1457•Martxoa•16
S
T
O
R
I
A
550.
1460•Abendua•2 Bianako Printzea preso hartzen dute Katalunian bere aita Joan II.aren aginduz, eta horrek egiazko matxinada sutzen du herrialde hartan, Nafarroan bandoen arteko gerra indarberritzen duelarik aldi berean. Aytonara eraman zuten atxiloturik. Aita Santuaren bulda batek, ordea, hura askatzera behartu zuen aita, eta Joana Enrikez erregina lagun zuela Kataluniara itzuli zen, baina ez zioten berriro Bartzelonan sartzen utzi. Nafarroako erresuma berreskuratu ezinaren dezepzioak bultzaturik, monasterio batera erretiratzea ere bururatu zitzaion, baina atzera eginarazi zioten.
546.
1458. urtea Joan II.a erregeak agintzen dio Gehuda Almeredi juduari ez ditzala tafallarrak estutu, gaskoinei ordaindu ahal izateko maileguan eskatu zituzten berrehun liberako zorra ontzeko premiaz. 547.
1459•Apirila•6 Lizarra, Zangoza, Tafalla, Azkoien, Falzes, Urantzia eta Eloko hiribilduak eliz-debekuarekin zigortzen dituzte, eta handietako batzuk eskomikatu ere egiten dituzte Iruñeko gotzain berriaren autoritatea onartzen ez dutelako, hura beaumondarren aldekoa delako.
551.
1461•Uztaila•13 Iruñeko Santa Mariako Ganbarako kalonje artxidiakonoa den Karlos Beaumontekoak epaia ematen du ontzat emanez Tafallako Santa Mariako Kabildoko Ordenantza zahar eta berriak, zeinen lehen bertsioa 1357koa baitzen.
548.
1459•Abendua Erresumako Hiru Estatuek Gorteen bilkura ospatzen dute hiribilduan. Abagune aproposa da Nafarroako jaun eta elizgizonek beren jantzirik ederrenak erakus ditzaten. Dotoreenek Borgoinako usadioak eta hango luxuzko ehunetara jotzen dute: brokatuak, damaskoak, Florentziako belusa... Forruak berriz sarga, franela edo zetazkoak izan ohi dira. Urte hauetan bertan, euskal jazki bat ipintzen da modan Europa hegoaldeko Gorte guzietan, “zamarra”, jaka luze eta zabala, irekia eta forruduna, neguko estalki edo mantua bazterrarazi duena.
1 4 6
I
Bianako Printzea Bartzelonara heltzen da eta harrera ikusgarria egiten diote. Ondorengo gauetan argiteria berezia piztu eta jaialdiak egiten dira hirian. Karlosen herri-harrera onak muturtu egiten du bere aita Joan II.a eta bien arteko gorabeherak gaiztotu egiten dira. Joana Enrikez, printzearen amaordekoak, erresumetako koroak Fernandorentzat izan daitezen nahi du. Hori eragozteko, Karlosek Gaztelako Isabelekin ezkontzeko asmoa du, baina aitak jada deliberatua du Fernandorekin ezkonduko duela.
Karlos, Bianako Printzea, bere eskubideei eustearren Europan laguntza bila dabilen bitartean, Gorteak Iruñean bildu eta hura errege izendarazten du Joan Beaumontekoak. Karlos printzea, aldiz, Frantziatik Napolira eta Siziliara joaten da, eta han Filosofia, Historia eta Literatura ikasten saiatzen da, zaletasun handia duelako gai horietarako. 1459an Palermotik irten eta Saloura heltzen da eta gero Mallorcara, eta handik adiskidantza bat eskaintzen dio bere aitari.
549.
H
552.
1461•Iraila•23 Bartzelonan eta santutasun ospean hiltzen da Karlos, Bianako Printzea, seguruenik tuberkulosiak jota. Hala ere, berehala zabaldu zen herrietan Joana Enrikez bere amaordekoak pozoinduta hil zuela, Aragoako koroa eskubideak haren seme Fernandorengana pasa zitezen. Haren heriotzak beaumondarren eta agramondarren arteko gerra indarberritu egin zuen eta kataluniarren altxamendua eragin zuen. Nafarroako tronuaren jaraunslea Erriberri eta Tafallako jauregien artean hazitakoa zen. Ezin izan zuen erregetza erdietsi eta bere izaerak ere gehiagotan bideratu zuen letradutzara politikagintzara baino, nahiz eta bederatzi
1460•Martxoa•28
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
urtez Nafarroako agintearen erantzukizuna bere esku izan zuen. Hainbat liburu idatzi zuen, eta haietako zenbait, ezbairik gabe, Tafallako jauregiko geletan. Aristoteleren Etikak itzuli zituen erromantzera; eta idatzi zituen bertzeren artean Crónica de los Reyes de Navarra; Milagros de San Miguel Celso; Cartas a requestas poéticas, eta oratoriaz zenbait saiaera, berauen artean aipagarriena delarik Lamentación goiburua duena. Baita ere idatzi zituen Epístola a los valientes letrados de España eta gaztelera nahiz katalanezko olerki ugari. Pobleteko hilerrian ehortzi zuten eta Katalunia osoan santutzat beneratu zuten.
553.
S
T
O
R
I
A
556.
1464•Urtarrila•30 Leonor infantaren jantzitegia Iruñetik Tafallako jauregira eramaten dute. Printzesaren “traputxoak” garraiatu ahal izateko 16 gizon kontratatu behar izan ziren, beren mandoekin. 557.
1464•Maiatza•15 Leonor, Erresumako erregeorde orokorrak, kuartelak murrizten dizkie Artaxoakoei, ezin zituztelako ordaindu, hiribilduaren biztanlegoa ehunetik berrogeita hamar lagunera murriztu zuen hilaldiaren ondorioz. Herriak egin dituen zerbitzuen artean, aipatzen da erregearenganako “desobedienteen” aurka eginiko defentsa, odola isuriz hiribildua defendatzen jakin zutenean, nahiz eta buruzagi eta kapitainik gabe aurkitu. Alderdien arteko borroketatik at geratzen ziren herriak gutti ziren Erresuma osoan.
1462•Apirila•12
558.
1464•Urria•15 Leonor printzesak hirurehun libera itzultzen dizkio Salomon Levi, Tafallako juduari, honek printzesaren beharretarako mailegatuak zituenen ordainetan. 559.
1464•Azaroa•2
Blanka Nafarroakoa, Bianako Printzearen arreba eta tronuaren jaraunslea, hiltzen da. Agramondarrek eta beaumondarrek sinatua zuten jada hura Nafarroara itzultzea zilegitzen zuen hitzarmena, baina huraxe izan bide zen bere heriotz zigorra, Foixeko kondeen aginduz pozoindu egin baitzuten abiatu baino lehen. Leskar-eko katedralean ehortzi zuten, bere bihotzeko Erriberri, Tafalla eta Uxuetik urruti.
554.
1463•Martxoa•12 San Sebastian eliza, “site extra muros ville de Taffallia”, sagaratzen du Angerseko gotzainak On Nikolas Etxabarrikoaren ordezkaritzan. Elizako kaperaua Antso Etxalarkoa zen une hartan. Hiribilduaren M E N D E A
I
kontu eraiki zen eliza, eta haren hondarren gainean egun Pasiotarren eliza dago eraikita. 555. 1463•Martxoa•15 Iruñeko gotzain Nikolasek indulgentzia mordoa ematen dio Santa Maria parrokiari.
Erriberrin sinatzen dute ituna Frantziako Luis XI.aren ahalmen guziekin datorren Foixeko kondea eta Aragoako erregearen artean. Hitzarmenean, azken honi Nafarroako koroarako eskubideak aitortzen zaizkio, bere alaba Leonorrengan gauzatuko zirenak. Baina horretarako ezinbertzekoa zen Blanka, Bianako Printzearen arreba, beaumondarrek jaraunsle eskubidedun bakartzat hartzen zutena, bidetik kentzea. Horregatik, hura Foixeko kondearen esku ipini eta Biarnora preso eramatea erabaki zuten, berak behin eta berriz uko egin zion arren. Goiz batean, segizio luze batekin igaro zen printzesa atxilotua bere haurtzaro zoriontsua eman zueneko Tafallako jauregiaren lorategien aurretik. Deserrirako bidean, pozoinduko zutenaren beldurra adierazi zien hurbilekoei. Hori guziaren ondorioz, beaumondarren eta agramondarren arteko borrokak areagotu egin ziren eta, azkenean, 1464ko azaroan, hitzarmen bat sinatu zen, printzesa Tafallako jauregira itzultzea zilegitzen zuena. Ez zuen betarik izanen: itzulbide desiatuan abiatu baino lehen, pozoindu egin zuten Foixeko kondeen aginduz eta Leskar-eko katedralean ehortzi zuten.
X V .
H
560.
1465•Apirila•10 Tafallan bilduriko Gorteetan, beaumondar eta agramondarren arteko adiskidantzak sinatzen dira. Leonorrek hitzarmena egiten du Luis Beaumontekoa, Txarles Artiedakoa eta Arnalt Oztakoarekin: jaun han-
•
1 4 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
diki hauei beren prebendak bermatzen zaizkie eta beaumondarrak Joan II.aren ildo politikoan txertatzen dira. Blanka printzesa hil eta gero, Leonor izanen da Nafarroako erregina ezbairik gabe. 561.
I
S
T
O
R
I
A
haiek ere mailegutan itota bizirik iraun ahal izateko. Gaston Foixekoa printzea berrehun gizonekin pasatu zenean bederatzi egunez, herria hornidurarik gabe utzi zuen, izan ere oheko jantziak ere kendu baitzizkieten. Era berean, betiko barkatu zitzaien petxaren zati bat Orba ibarreko bertze herriei, aintzakotzat hartuz 1451-1452 urteetan nozitu ziren hilaldi handien ondoren biztanlegoa erdiraino murrizturik geratua zela eta herrietako zenbait, adibidez Etxano, Bezkitz, San Joan edo Makirriain, erabat husturik geratu zirela. 91 bizilagun bakarrik geratzen ziren ibarrean, eta haiek ere zorrez josita “en los judíos, a logros e a usuras”. 1468 zenbakia, seguruenik egin zeneko urtea adierazten duena, ageri da egun hiriaren sarreran, Errege Bidean Rekoletas monasterioaren 1468 etxe-hormaren ondoan, geratzen den urtea. gurutzean zizelkaturik. Mendetan haren euskarri izan zen zutabea kamioi batek puskatu zuen.
1465•Abuztua•8
Tafallako jauregitik Leonor, erregearen ordezkoak, Lizarrako hiribilduak bere aitari eginiko zerbitzuak saritzen ditu, herri hark gaztelauen konkista saioei aurre egin zielako. 562.
1465•Abuztua•14 Hiribilduan batzarturik, hirugarren aldiz luzatzen da Leonor printzesa eta Luis Beaumontekoaren artean hitzemandako su-etena; beaumondarren buruzagi nagusiarekin batera, Txarles Artiedakoa eta Arnalt Oztakoa aurkitzen dira oraingoan ere. Berresten da su-etena hausten duenari, armaz ekingo zaiola: “por via de apellido et repicadas las campanas y siguiendo aquel o aquellos a mano armada”. 563.
1466•Martxoa•16 Leonor infantak Migel Otxoa, Pedro Lanakoa, Pero Gil eta Pero Benedit mirandarrek egin dizkioten zerbitzuak saritzen ditu, gaztelauek okupatua zuten hiribildu hura berreskuratu dutelako.
566. 1468•Utz•16 Paulo II.a Aita Santuak, Pia Deo et buldaren bitartez, agintzen dio Iruñeko katedraleko kalonje On Pedro Andosillakoari, eman diezaiola Leonor Nafarroakoa infanta gobernadoreari baimena frantziskotar araupekoen komentu bat sortzeko, San Sebastian elizaren ondoan. Elizbarrutiko gotzaina den Nikolas Etxabarrikoa, printzesaren aholkularia dena, agertzen da dagokion baimena sinatzen. Elizbarrutian sortzen den arau erregularpeko lehen komentua da, eta Ama Miserikordiakoaren izenarekin sortuko da. Lau mende egin dituzte frantziskotarrek gure hirian. Frantziskotar araupeko hauen pobrezia, doitasuna eta barnebilkuntzak kontraste nabarmena ezartzen zuen Erresuma eskandalizatzen zuen klaustro-elizgizonen bizimodu nasaiarekin. Fundazio-bulda lortzeko gestiogintzan zebilen bitartean, infantak, harresietatik ehun pausotara zegoen San Andres eliza eskatzen zion kontzejuari, hura erabili
564.
1467•Abendua•11 Leonor printzesak bere jantzitegi tafallarrean duen urrezko brokatuzko briale bat oparitzen du Orreagako Ama Birjinarentzat mantu eta estalki bat egin dezaten harekin. 565.
1468•Martxoa•15 Leonorrek petxa murrizten die Puiuko biztanleei, aintzakotzat hartuz haiek gerraren ondorioz nozitu dituzten kalteak eta nekeak. Bertan hogeita hamar auzokide omen ziren agramondar eta beaumondarren arteko gerraren aurretik, eta orain sei: “no quedando actualmente más que seis labradores”, eta
1 4 8
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
ahal izateko, “a fin de gastar solo en la fábrica del Convento y aprovechar el templo, edificando junto a él”, baina hiribilduak muzin egin zion eskariari. 567. 1469•Azaroa•23 Iruñeko gotzaina, On Nikolas Etxabarrikoa, hiltzen dute hiribilduko harresietatik metro bakan batzutara. San Sebastian ate ondoan lantzada ederrak harturik, Vatikanoko liburutegian dagoen eskuizkribu batek dioenaren arabera: “en la puerta de Sant Sebastián de Tafalla, a bellas lanzadas”. Arnalt Garrokoa, Perez Katxo, Argaiz eta bertze zenbait dira hiltzaileak, beren nagusia den Piarres Azkoiengoa mosenaren aginduz beti ere. Beaumondar eta agramondarren artean ematen den gerra biziaren baitan ulertu behar da hilketa. Elkarren adiskide minak izanak ziren eta, gertaerari buruzko bertze hainbat irizpideren artean, Garibaik erraiten du hilketaren zioa izan zela gotzaina eta printzesaren arteko harremana: “la sospechosa conversación del obispo con la Princesa, habiendo murmuración y publicidad de no ser la princesa tan honesta y recogida como su honor y real autoridad convenía”. Gotzaina hiribilduko harresien barnealdetik atera zen komentura joateko, Leonor infantak hara dei egin ziolako. Atera bezain fite, armagizonekin zain zegoen Piarres mosenak eraso egin zion. Piarres Azkoiengoa eskomikatu egin zuten eta haren izena Nafarroan gaiztakeriaren sinonimo bilakatu zen, baina azkenean, gizon ahaltsua zenez, inolako zigorrik gabe geratu zen. Hilketa gertatu zen lekuan gurutze bat eraiki zen, egun oraindik irauten duena, eta San Nikolas Barikoari eskainitako baseliza bat, desagertu zena. Erraiten dute haren sabaiaren gainean almendrondo sendo bat sortu zela, eta bere adar handiek Errege Bide gainera egiten omen zuten itzal; gertaera miraritzat hartu zen, erraiten zenez zuhaitzak ez ziolako kalterik egiten eraikinari. XVI. mendearen amaiera aldera, zuhaitza bota egin omen zuten, baina berriro etorri omen zen.
H
I
S
T
O
R
I
fábrica del ospital e cofradía de seinora Sancta Catherina de la villa de Tafalla, que es e haya de ser e constar de los racioneros de las parroquias de dicha villa e veinti cuatro hidalgos con sus matronas a servicio e honor et reverencia de la vienadventurada Virgen Santa Catherina et recogimiento de los pobres hijos de Dios...”. Ospitalea porrot eginda zegoen gerra garaietako gorabeherengatik, eta infantak Santa Maria, San Pedro eta San Jaimeko kofradiak bildu zituen ospitalea sustenga zezaten. Egun Merkatua den eta orduan Pikotaren Plaza zenean kokaturik zegoen eraikina. Kofradiari eman zitzaiona zen “un suelo solar de present establo con sus cambras de suso que son tenientes de dos partes al otro mayor establo de los dichos Palacios de cambras de sobre aquél, de la otra parte a la dicha capilla del dicho ospital e se afrenta a la dicha calle pública llamada la rua, no impidiendo ni estorbando la entrada del dicho establo los dichos Palacios”. XVII. mendearen azkenetako dokumentu batek honela kokatzen du Santa Katalina ospitaletxea:
Nikolas Etxabarriko hil zen lekua.
568.
1470•Maiatza•4 Leonor infantak dokumentu bat jaulkitzen du bere jauregiko orube bat bizilekuekin emanez Santa Katalina ospitalea handitu ahal izateko. Idazkian erraiten du bere aitona Karlosek berregin zuela ospitalea: “la
X V .
M E N D E A
A
•
1 4 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
“afronta a los cubiertos de la plaza del mercado, a la calle Mayor; a casa del Conde de Guendulain y a la de Manuel Huarte de Mendicoa...”. 569. 1470•Maiatza•18 Aita Santuaren buldaren aginduak betez, hiribilduak azkenean bere baimena ematen du San Frantziskoren komentua eraikitzeko eta betekizun horretarako uzten du San Andres baseliza.
I
S
T
O
R
I
A
Jesukristo edo Ama Birjinaren aurkako madarikazioak botatzen dituztenak atxilotu egin behar dituzte Feriako zinegotziek edo alkateak “e puestos en picota e fecha la penitençia quitados”. Hiribildutik barrena jendearen eta merkagaien joan-etorria ugaltzeko eta hura birpopulatzen laguntzeko hiribarnetik joan beharra ezartzen zaio edonori eta batik bat “qualesquier tragineros que por delante de la villa de Tafalla quieren pasar, para arriba a las Montañas y para vaxo a la Ribera, que aquellos y cada uno dellos, con sus bestias, carguerías e mercaderias y auerias qualesquier ayan de entrar y entren y pasen por de dentro de la dicha villa”, eta ez harresiaz kanpotik, ohi zen bezala. Horrela egiten ez zuenari florin bateko isuna ezarriko zitzaion “que son treynta sueldos fuertes en moneda de dicho Regno”, gazteluko gotorketak eta konponketak egin ahal izateko, lehenengo aldiz eta ezjakituriagatik gertatzen ez bada. Joan II.ak agintzen dio Fernando Olorizkoa alkateari eta haren ondorengoei izan daitezela hiribilduaren jagole.
570.
1471•Otsaila•20 Joan II.a erregeak berretsi egiten du Leonor infantak, tafallarrek egindako zerbitzuen ordainetan, eman zien Feriaren luzamendua. “Fidelisima villa” deitzen duenak egin dizkion zerbitzuak aitortzen ditu, eta bertakoen ondasun eta biziak “a todo peligro e arrisque” eskaini direla pairatu diren gerra zibiletan: “que se han seguido y subsiguen de veinte años a esta parte, y porque durante ese tiempo han servido a Nos y nuestras gentes de armas con provisiones y dineros por la suma de tres mil florines de oro”. Bertzalde, aintzakotzat hartzen ditu hiribilduak nozitu dituen izurrite eta hilaldiak. Hiribildua, Erregeak berak erraiten duenez, deseginda eta gehien batean despopulaturik aurkitzen da, eta horregatik berriro populatu eta goraltxatzen saiatu behar dela deritzo. Hori guzia ordaintzeko, eman eta agintzen du Feriak irauten dueneko bederatzi egunak “sean francos y privilegiados de toda imposición, lezta y cargos reales, a perpetuo”. Honela, Feria bortzetik bederatzi egunera luzaturik geratu zen, eta aldi horretan ekar eta eraman zitezkeen “qualesquier mercaderias, auerías e mercerías e cosas, e las ventas e mercas, comutaciones, cambios, troques e retroques que dentro de los dichos nueve días de feria se han de facer o se farán, sea agora por los regnícolas y naturales, agora por los extranjeros que ahí se llegaran.... y sean libres de imposiciones y alcabalas”. Bidenabar, Erregeak ematen dizkio hilero bertze bi merkatu egun, hilabete bakoitzeko lehen eta azken asteartean, hauek ere zama, lezta, alkabala eta gainerako erregeeskubiderik gabekoak, lesa maiestatezko krimenak, sakrilegioak, zakuraketak, bide-ebasketak eta deliberozko hilketen kasuetan salbu. Biraogileak edota
1 5 0
H
571.
1471•Maiatza•18 Tafallatik erregeak bere pribilejioa berresten dio Mirandako hiribilduari; azken hogeita bortz urteetako gerrateengatik irain eta bidegabekeria anitz nozitu ditu, eta egun ez dira 150 biztanle baino gehiago geratzen, garai batean 500 bazirenean. 572.
1472•Iraila•24
Jauregitik, Leonor printzesak erresumako Hiru Estatuei dei egiten die Gorteak Erriberrin biltzeko. 573.
1472•Abendua•20 Fernando Olorizkoa, Tafallako alkatea eta kapitainak egiaztatzen du printzesaren aginduz jauregian prestatu diola “cabo el aurel”-eko ganbara eta “retreite”a untxien pasabidearen gainean, negua bertan igaro ahal dezan. 574.
1473•Uztaila•20 Leonorrek erabakitzen du komisariek bortxatu egin dutela Karlos III.aren pribilejioa non Tafallari zegokion kuartel-tasa ehun florinetan ezartzen baitzen. •
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Komisariek 110 florinetan ipinia zuten baina printzesak bere aitaren dohaia berretsi egiten du eta delako tasa betiko ehun florinetan geratzen da. Urte honetan bertan erregeak pribilejio bat prestatzen du tafallarrek gerrateko hogeita hiru urte hauetan egin dituzten zerbitzu handi eta garrantzitsuak, “poniendo en riesgo sus personas y vidas por sostener la corona”, ordaintzeko. Zerbitzu horiengatik eta bertze batzurengatik, berretsi egiten ditu bederatzi eguneko feria eta betiko bi azoka egunak, hileroko lehen eta azken astearteetan; eta egun horiek denak franko dira joaterakoan eta etortzerakoan; eta urte osoan joan-etorrian dabiltzanak igaro daitezke errege bidetik harresiaz kanpotik, “entre la guerta y la cerca”, baina betiko joan-etorrian dabiltzanak ez balira, bidetik aterarazi eta hiribarnean sartu behar dute eta hogeita hamar florin trinko ordaindu harresien gotorketa eta konponketarako, eta alkatea, zinegotziak edo arduratsuena da nor hartara behartzeko.
1474•Abuztua•4 Leonor erreginak deiturik, Tafallako jauregian biltzen dira elizgizon eta zaldun agramondar nagusiak, gerratearen triskantzak galerazteko moduak aztertu asmoz. Bakea erdiesteko aukera urruti dagoelako, Luis Beaumontekoa eta haren jarraitzaileen erasorik jasanez gero elkar-laguntza eta sorospen zin ospatsu bat egiten dute. Leringo Kondea traidoretzat jotzen dute. Agramondarren buruzagi nagusiek, Piarres Azkoiengoak eta Nafarroako mariskalaren jarraitzaileek egiten dute zin. Hitza eman dutenen artean, Fernando Olorizkoa, Tafallako alkatea; Martin Azpilikuetakoa, Xabierko jauna...
S
T
O
R
I
A
noble que la villa de Villafranca, así de gentes como de población, castillo, palacios, muros e otros hedificios, e los más nobles deuen preceyr a los menos nobles, por tanto, por esta nuestra sentencia e declaración auemos adjudicado e adjudicamos a los dichos Pere Nauar e Ximeno de Bergara, procuradores e messageros de la dicha villa de Taffalla, para la dicha su partida, por agora y siempre jamás, la propiedad y posesión del dicho assiento en el dicho banco e assiento de Mont Real inmediatament empues los procuradores e messageros de la dicha villa de Mont Real”. Piarres Garrokoa zen hiribilduko alkatea. Pere Nabaz eta Ximeno Bergarakoa izan ziren Gorteetako jarlekuetan eseri zirenak.
576.
1474•Iraila Leonor printzesaren gutuna Erresumako Gorte Nagusiak Erreberrin biltzeko deia eginez. Tafallakoei, espreski gaztigatzen die: “no pongáis dilación alguna en ello, como habéis acostumbrado hacer”. 577.
1476•Uztaila•6 Joan erregearen epaia, Erriberrin emana, Gorteetan eseritzerakoan hiribilduari lehenespena aitortu eta Eloren ondorengo jezarlekua emanez: “E considerando que la dicha villa de Taffalla es más M E N D E A
I
Juan erregeak Gorteetan eserleku onena ematen dio Tafallari.
575.
X V .
H
•
1 5 1
T
578.
A
F
A
L
L
A
R
E
1476•Urria•2 Tuteran bilduta, su-etena sinatzen da agramondar eta beaumondarren artean. Haren ondorioz, Fernando Katolikoak (edota Gezurtiak, Nafarroako historialari batzuen ustez) bidalitako 150 lantzalari heltzen dira Gaztelatik Iruñeko goarniziora. Eta bertze zenbait hiribildurekin batera, Artaxoa eta Larraga gaztelauen “babespean” geratu ziren. Erresuma zaharraren konkistarako bidean bertze urrats bat zen.
N
I
S
T
O
R
I
A
eta azken urteetako uzta txarrengatik, laurogei etxe zituen herria hogeita sei su bertzerik gabe geraturik zegoen. 582. 1479•Urtarrila•19 Joan erregea Bartzelonan hil da. Mesedegintzarako eskuzabalaren ospea izan zuen, bai tafallarrei zegokioenez nola Nafarroa osoan, eta erraiten da hortik letorkeela “Hil da On Joan erregea!” esamoldea, sasoirik onenak amaitu direla aditzera ematen duena. Bederatzi egun geroago, Tuteran, haren alaba Leonor Nafarroako erregina koroatuko dute.
579.
1478•Apirila•14 Gaztela eta Aragoako erregea den Fernando Katolikoak gutun bat bidaltzen du Cacerestik iragarriz Juan Leoz bere morroia bidaltzen duela Erresumaren bakea eta soseguaz mintzatzeko eskumenekin. Geroago ikusi zenez, Erresumaren sosegua eta Fernando Katolikoa elkarren artean bateraezinak ziren. Gutuna Tafallako udal artxibategian dago.
583.
1479•Otsaila•12 Tuteran bertan hiltzen da Leonor erregina, Foruei zinhitza eman eta Nafarroako erregina koroatu dutenetik hamabortz egun baino ez direnean. Tronuaren jaraunsle bezala Frantzisko I.a utzi zuen, hamabi urteko mutikoa, Febo goitizena zuena bere edertasunagatik eta bere ile hori eta kiribiltsuagatik; baina haren edertasuna ere heriotzak amaiaraziko zuen hamasei urte zituelarik. Bi egun lehenago agindua zuen erreginak Tafallan ehortz zezatela: “sepultar su cuerpo en el Monasterio de Santa María de la Misericordia de la villa de Tafalla de la orden de San Francisco”. Tuterako hiriak erreparoren batzuk ezarri zituen, eta frantziskotarren eliza oraindik amaitzeke zegoenez, Erriberako hiriburuan eman zitzaion lur Leonorri, 1487an gorpua Tafallara eraman zen arte.
580.
1478•Maiatza•31 Leonor printzesak bere zerbitzuengatiko ordainsaria ematen dio bere aholkulari eta Konptuetako entzule den Johan Gurpidekoa tafallarra eta Johan Beltz deituari, eta Aranguren ibarreko nekazarien petxa ematen dio bere bizitzarako. Ez zuen luzarorako izanen: Johan Beltz gaixo zegoen ordurako “y enojado de su persona”, eta dokumentuak berak aitortzen du laster amaitzear direla haren egunak. Lehen aipatu den Eneko Gurpidekoa, Iriberriko jauna, hiribilduko probestua eta juduen bailea, eta errege zigiluaren zaindaria zenaren semea da. Johan Beltz kultura zabalaren jabe izan zen eta Erresumako kantzelariordea izatera iritsiko zen, eta hain estimatua zuen Joan II.ak ezen Tafallarako idatzitako dokumentu gogoangarrienetako batean erraiten duela, hari buruz hitz egiterakoan: “nuestro magnífico, fiel et bien amado Consejero y Vicecanciller del Reyno Don Johan de Gurpide”.
584.
1479•Otsaila•13
Leonor erreginaren hileten buru izateko heldu da Erregea bere amarekin, Pedro infante kardinalearekin, Jaime infantearekin eta Erresumako Hiru Estatuak osatzen dituzten zaldun eta elizgizon zerrenda luze batekin. Presbiterioan, tumulu apal bat altxatzen zen, Nafarroako armak zeramatzan oihala bertze apaingarririk gabe. Azkenean, bere alaba Leonor eta Nikolas Etxabarrikoa, hantxe inguruan hil zuten gotzain zoritxarrekoa, lur emanda zeudeneko leku berean ehortzi zuten.
581.
1478•Urria•12 Leonor printzesa neurriak hartu eta hartu ari da eskualdearen despopulatzea galarazteko. Uxueko herritarrei hainbat petxa kentzen dizkie, eta agintzen die ez dezatela herria utzi inolaz ere. Gerrateengatik
1 5 2
H
585. 1479•Maiatza•18 Hamar urtez ezezkoari eutsi ondoren, hiribilduak amore eman eta hil berria zen Leonor erreginaren •
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
nahietara moldatzen da, eta San Andres eliza utzi egiten du haren panteoi izan zedin eta San Frantziskoren araupeko fraideen komentutzat, hark Erroman egindako gestioen ondorioz eta Ama Miserikordiakoaren adbokaziopean sortua zuenez. Leonor Nafarroakoa bere komentua amaiturik ikusi gabe hil zen. Hiribilduak berriz, ezbairik gabe gertaerek beharturik, egin zuen uzte harengatik damutzeko aukerarik izanen du. 586.
1480•Urtarrila•30 Data honetakoa da Kontzeju aktarik zaharrena. Litekeena da lehenagokorik ere izatea, baina gure artxibategian bederen ez daude jasota. Udal akta liburuen hastapena da, beraz. Bi ziren hiribilduaren administrazio erakundeak: Kontzejua eta Cambra edo Ganbara, oso aintzinatik zetozenak biak, eta alkatea eta sei zinegotzik zuzentzen zituztenak. Kontzejua edo batzarrea (bazarre idazten dute usu erdaraz ere) herritar guziek osatzen dute. Ganbara edo Hogeikoa, berriz, urteroko sei zinegotziek, aurreko urteko bertze seiek eta ganbarako bertze gizaseme batzuek osatzen dute, eta karguak gabonetan berritzen dira. Alkatea eta sei zinegotziak urtero hautatzen dira eta herri mailako boterearen gailurra osatzen dute, ekonomia, politikagintza edo auzibideei dagokienean eta baita ere eliz kontu batzuetan. Kontzejua eta Ganbararen erabakiak betearazten zituzten. Erdi Aroko akta liburuak, 1480 eta 1509 bitartekoak, Jose Maria Jimeno Jurio historialariak transkribatu eta bilduak ditu Libros de Actos y Ordenanzas de la villa de Tafalla liburuan. Lehenengo akta honetan bilduta agertzen dira alkatea Pero Martiniz Untzuekoa; Martin Goitiko, Johan Errenteriakoa eta Migel Balentziakoa zinegotziak; Esteban Armendaritzekoa, Martin Ortikoa, Martin Elgorriagakoa, Johan Pardo, Martin Toquero, Migel Jurdan, Johan Lozano, Migel Nabarro, Johan Milia, Pierres Garrokoa, Antso Ozazekoa. Johan Zabalegikoa... Eta denek, ados, erabaki zuten San Joan elizako lurraren zati bat Maria Benegorrikoari saltzea. Akta liburu batean agertzen den lehen emakumezkoa da. Bortzehun urte igaro beharko dute agintarien jezarlekuetan ere eseri ahal daitezen.
X V .
M E N D E A
Jauregiko
burdinsarearen irudi
587.
1480•Apirila•27 “Seyendo plegados a conçejo a son de campana, seg unt usado et acostumbrado” biltzen dira Kontzeju bilkuran “muchos concejantes e concejo facientes”, eta erabakitzen dute nahitaez etxe bakoitzetik norbaitek joan beharko duela Uxuerako letania edo erromeriara, nekepean. Era berean, erabakitzen da meza berritarako ahariak ekarri behar direla, eta jornalarien soldatak finkatzen dira, inork ezingo diolarik ezein peoiri ordaindu “más de a tres groses por día a los de la villa, e a los foranos a II. groses y medio”, hamar liberako nekepean. Hori bai, norbaitek aurkitzen badu peoi merkeagorik, har dezake. 588.
1480•Maiatza•7 Kontzejuak Pedro Nabarrekoa, Ermandadeko alkatea, izendatzen du haren bilkurara joan dadin: “para y r a la junta que se faze en Castelliscar que ay con los presidentes et alcaldes de la merindat de Ollit et de todo regno con las fronteras d’Aragón para formar Hermandat”. Aspaldiko erakundea zen Ermandadea; kide ziren herriak beharturik zeuden gizonak nahiz armak prest izatera elkar defendatu eta gaizkileak pertsegitzeko. 589.
•
1480•Abuztua•15 1 5 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Bikario orokorraren probisioa egiten da Pedro Puiukoak, Kabildoaren ordezkaritzan, egin dezan aniversario antiguo-en adierazpena. Urtebetetzeak, testamentuetan ondasun edota errenten bitartez, ondu eta finkaturik geratzen ziren meza eta elizkizunak izaten ziren; haietako zenbait aspaldi samarrekoak izaten ziren eta guzien artean sarrera hagitz garrantzitsua osatzen zuten onuradun apaizteriarentzat. Parrokiako artxibategian jasota dagoen pergamino ikusgarri eta txit eder batean ageri da probisio hau. “Urtebetetzeen Taula” handi batzuetan jasotzen ziren urtebetetzeak. Erran gabe doa deitura ospetsueneko hildakoak izaten zirela urtebetetzerik gehienak edukitzen zituztenak, eta jaiegunik garrantzitsuenetan ageri direnak.
H
I
S
T
O
R
I
A
deko zituela. Ondoren, gazteluan hartu zuen ostatu. Larunbat eta igandez egon zen hiribilduan eta astelehenean abiatu zen Erriberri aldera eta Nafarroako bertze herri batzuetara, gero Biarnoko bere lurraldeetara erretiratu aurretik.
592.
1482•Martxoa Erraiten denez, Gorte hauetan eta Frantzisko Febo erregearen aginduz, agramondarren eta beaumondarren bandoak adiskidetzeko saioa egin zuten haren osabek. Horretarako Tafallan adiskidetu zituzten Pedro, Mariskal berria, eta Leringo Kondea, eta Ortzegun Santuz biek batera jaunartzera behartu zituzten adiskidetasun berria segurtatzeko, ostia erdibanatuz. Heldu den egunean, Ortziral Santuz, Mariskala Tafallatik irten eta Lizarrara abiatu zen, eta Leringo Kondeak eraso egin zion Añorbeko parean, doi-doi ihes egitea lortu zuelarik Pedro mariskalak. Honelako portaera maltzurrak ohikoak zituelako, beaumondarrari buruz erraiten zen “harekin bazkaltzen duen gizonak ez daki non afaldu beharko duen”. Oraingo honetan Pedro Nafarroakoak ihes egitea erdietsi bazuen ere, sei urte geroago Luis Beaumontekoa maltzurraren eskuetan hilko zen.
590.
1481•Azaroa•21 Igandea da. Kanpai-jubilioa entzuten da Erresuman. Tafallako handiki anitz hiriburuko katedralera hurbildu da, bertan koroatzen dutelako Nafarroako errege legez Frantzisko Febo, Leonor erreginaren biloba. Urte honetan ere Erresumako Gorteak hiribilduan bildu ziren eta erabaki funtsezkoak hartu ziren. Gotzainen eta Aita Santuaren kuriaren nahikundeen aurka jurisdikzio zibila lehenetsi zen beti ere. Erabaki zuten Erromarako helegiteak murriztea eliz-ogibideen jabegoen inguruko auzietan, eta Gorteak ezkor agertu ziren Aita Santuaren buldak Errege Kontseiluaren aldez-aurreko baimenik gabe aldarrika zitezenaren aurrean. Berez, Leonor erreginak elizgizonei, 1478an, oinarrizko ondasunak erostea debekatu egin zien. Gorte hauetan bertan ordenantza bat egin zen juduak ez zitezen jaiegunetan euren judutegietatik irten, ezta ere karriketan kristau artean ibili elizkizunak amaitu arte, baldin eta ez baziren gaixoak bisitatzera zihoazen mediku edo zirujauak. 591.
1481•Abendua•14 Ongietorria egiten zaio Frantzisko Febo Nafarroako errege berriari; bere amarekin eta segizio luze batekin dator. Hiribilduan sartu baino lehen, sarrerako atarian, zin-hitza eman zien tafallarrei beren foru eta pribilejioak, dohaiak, frankeziak eta askatasunak gor1 5 4
•
X V .
M E N D E A
T
593.
A
F
A
L
L
A
R
E
1482•Azaroa•14 Johanes Garinoaingoarekin eta On Andres elizgizonarekin hitzarmena egiten da hiribilduan eskola bat ipintzeko baldintzei buruz. Haietako bakoitzari bi zamaldina gari eta zamaldi eta erdina ardoko errenta ematen zitzaion herri ondasunen bizkarretik. Urte honetan mugarriketa egin zen Tafalla eta Pozuelo arteko sailetan.
N
I
S
T
O
R
I
1482•Azaroa•22 Pedro Foixekoa infante eta kardinaleak idazten die Tafallako hiribilduko alkate eta unibertsitateari, Errege Katolikoekin Gasteizen egin berri duen elkarrizketaren berri emanez. Erraiten du haiek ez dutela Nafarroako Erresuma okupatzeko asmorik, ahal izan zutelarik ez zutelako hartu: “pues al tiempo que ocuparlo pudieron no lo quisieron tomar”. Hagitz interesaturik omen zeuden ordea beren semea, Joan infantea eta Katalina Nafarroakoaren arteko ezkontza ospa zedin. Aipatu kardinaleari Errege Katolikoek agindua zioten ordurako Zaragozako Artzapezpikutza, bere arta eta gestioekin lortzen bazuen ezkontza ospatzea.
596.
1483•Otsaila•2 Kontzejua bildurik, jakinarazten da Pabeko jauregian hil dela Frantzisko Febo erregea duela hiru egun; haren arreba Katalina da jaraunslea, Madalena Frantziakoa bere amaren tutelapean. Txutxu-mutxuka zabalduko zen errege gaztetxoa pozoinduta hil zutela xirula baten bitartez, eta susmoak Fernando Katolikoa eta Leringo kondearen artean erdibanatzen dira. Tafallarrek zin egiten dute gurutzea eta ebanjelioen gainean “vivir e morir por su servicio”. Alkateak berriz zin-hitza eman zuen gordeko zituela hiribildua eta bertakoak: “la villa e los vezinos e habitantes de aquella... de todo mal, daño e injuria”. Kontzejukide guziek zin egiten diote alkaideari zintzo jokatuko zutela koroarekiko eta lagunduko diotela alkaideari Gaztelua defendatzen; berau, une horretan, Fernando Olorizkoaren alkaidegoaren pean aurkitzen da. Ondorengo egunetan erabakiko dute Iruñean eginen diren hileta ekitaldietara ordezkariak bidaltzea, “sacar el panyo de luto” eta hiribilduan bertan elizkizunak antolatzea. Agramon eta Beaumont deituren artean Nafarroa zirpiltzen jarraitzen dute.
1483•Urtarrila•19
597.
1483•Martxoa•9 Kontzejuak erabakitzen du zaindariak ipintzea atarietan eta gazteluko omenaldi-dorreko talaian, eta hamar soseko zigorra ezartzen zitzaion zaintza txanda betetzen ez zuenari: “al que no fuere a la vela la noche que le cupiere”. Zainpean ipini ziren atariak Ibaialdekoa, Puiukoa eta Falzeskoa izan ziren, eta gaueko zaindariak hiru hauetan ez ezik Artaxoakoan ere ezartzen ziren. Bilkura honetan bertan tematu ziren harategiko sal-
Tafallak Erdi Aroko hilarrien bilduma interesgarria du.
X V .
M E N D E A
A
Migel Uhaldekoa da alkate berria eta zin-hitza ematen du: “Fue reçebido por alcalde Miguel d’Ualde, el quoal fizo el juramento que el alcalde deue fazer”. Eta harekin batera eman zuten zin-hitza zinegotziek, gaurdaino iraun duten leinuetako deituradunak batzuek: Johan Nabarro, Johan Zabalegi, Johan Monreal, Pedro Garro... Ganbarak erabaki zuen San Sebastianetako feriak dirauen bitartean harakinak sal diezaiekela aharikia garestiago kanpotarrei herrikoei baino.
594.
595.
H
•
1 5 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
neurri eta ganaderitzari buruzko gorabeherak. Ortzegunetan, bezperatako kanpaiak entzun eta gero, ezingo zen haragirik egon harategian; larrutzerakoan, ezingo ziren ahoz puztu hilkiak, hauspoz baizik; zigortu eginen zuten harakina juduek hildako edo berez akabaturiko animalien haragia salduko balu: “carne muerta de judíos, o otra carne que se aya muerto por si”; eta azkenik zehazten zen mendiko zein lekutan akaba zitekeen ganadua, kalte eginez gero.
S
T
O
R
I
A
600.
1483•Ekaina•8 Alkatea, zinegotziak eta herritar ugari biltzen dira, ohiko moduan, “plegados a concejo assono de campana en la manera acostumbrada”, peoiak alokatzeko moduari buruzko ordenantza txit gogorra onartzeko. Hiribilduan peoiak alokatzen zituztenek (alogaren peones para sus labores), ezingo diete ordaindu zortzi zuriko baino gehiago urtarrilean eta otsailean, bederatzi martxoan, hamar apirilean eta maiatzean, eta hamaika ekainean. Uztailean eta abuztuan, hamahiru segalariei; bi gros garijotzaileei eta garraiatzailei eta lanera eramaten zuten zamari bakoitzeko bertze bi. Eta inork ezingo zuen hau baino gehiago ordain ez jendaurrean ez ezkutuka, bortz liberako isunaren nekepean, eta hori baino gehiagoko alogera hartzen duten jornalariek ere, “que pierdan el loguero de aquel día”. Ebanjelioen gainean eman zuten ordenantza betetzeko zin-hitza denek, Kontzejuaren onespenik gabe ez zutela gehiago ordainduko.
1483•Martxoa•21 Martin Aldazkoa, barberua, herritar legez onartzea erabakitzen da, eta zin-hitza hartzen zaio jendaurreko kontzejuan. Ordenantzak agintzen zuen herritar berri bakoitzak ehun sos ordaindu behar zituela harresien konponketarako. Lau egun geroago, Kontzejuak Migel Uhaldekoa alkatea bidaltzen du Biarnora, Erresumako enbaxadore bezala, bere hiribildu bikainetako hainbat ordezkarirekin batera, Nafarroako erregina berriarekin egon ahal izateko. Alkateari Erresumak soldata kaskarra ordaintzen dio, “por su salario ordinario medio florín d’oro por dia a costa del Regno, lo cual es poquedat para yr a honrra de la villa”, eta horregatik Kontzejuak erabakitzen du bere baitatik florin eta erdiraino gehiagotzea. Dietak, egungo izenez deitzeko.
601.
1483•Abuztua•29 Erriberrikoek Tafallakoei mailegatzen dizkiete “dos carabatanas e hun canyon de polbora”. Gerragiroa nabari da alde guzietatik, Kontzejuak erabakitzen du lantzak, geziak eta azkonak erosi behar direla primitzien diruarekin. Kontzejua hagitz kezkaturik ageri da harresietatik at ardantzeak gau eta egun zaindu beharrarekin eta horretarako agintzen du haiek zaindu behar dituzten baileak koadrilatan joan daitezela, seinaka. Baileek ezingo zuten ardantzetan ibili nork bere txandaz kanpo, eta haietan aurkitzen ziren zakurrak akabatzeko baimena ematen zen: “quoalquiere perro o perra que fuere fallado en las vynnas que lo puedan matar quoalquiere que lo fallare”.
1483•Apirila•2
Gerra-prestakuntzak egiten dira hiribilduan, zaindariak ipiniz atarietan eta talaia bat gazteluko omenaldi-dorrean. Egokitzen zaion gauean zaintzatxandara agertzen ez den herritarrari ezarriko zaion hamar soseko isuna onarturik geratzen da. Harresiko dorreetan lakioak ezartzea erabakitzen da eta dorreak koadrilaka banatzen dira, bakoitzak bere kapitaina duela. Cuadrillado hauetako bakoitza beharturik dago zortzi eguneko epean bakoitzak bere dorrea prestatzera. Erriberrikoen ekimen bat ontzat emanez, haiekin anaitasun eta adiskidantza hitzarmen bat lortzeko ardura, alkate eta zinegotzien esku ipintzen da: “que aya de fazer çierta hermandat entre esta villa y aquella.... para negoçiar, tractar y concluyr, lo 1 5 6
I
quoal dieron e otorgaron poder a los alcalde e jurados para que ellos puedan concluyr y firmar con los dichos de Olit la dicha hermandat y amistança, en la mejor forma y manera que podieren, en prouecho de los dos pueblos...”.
598.
599.
H
602.
•
1484•Apirila•27
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Balmaiorreko ehuntze debekaturik geratzen da, sarraskitzea nozitu nahi ez badute. Sartzen diren ardiak zintzur eginen dituzte. Ondorengo hilean biltzen dira Hiru Estatuak Gorteetan. Hiribilduaren izenean Migel Uhaldekoa alkatea eta Johan Zabalegi zinegotzia bidaltzen dituzte.
1484•Ekaina•2 Biarnoko Salbaterratik, Katalina I.a erreginak aintzakotzat hartzen ditu hiribilduak, gerrak eta goseteak direla eta, nozitzen duen despopulazioari buruzko erreguak: “...cómo de poco tiempo acá causantes las grandes guerras mortaldades et fambres que en el dicho nuetro Regno han seydo la dicha villa es mucho dirruyda e diminuyda de vezinos et moradores en grant cantidad de manera que los pocos vezinos que han quedado reciben grandissimo trabajo... Por la quoal causa muchos vezinos de los que están aussentados de la dicha villa e otros que vernian ha abitar en aquella non osan venir y haun muchos de los los que de presente viuen en la dicha villa están para se ausentar de aquella...”. Ondorioz, agintzen du petxa gisa ondu behar zituen 75 liberak 50ean gera daitezela. Dokumentu honetan bertan agertzen dira erregearen zerbitzura zaldia eta armak mantentzen zituzten kapareak zirelako laguntzen barkamena lortzen zuten remisionado edo barkaziodunen izenak. Haien artean, Diego Ezpeletakoa, Txarles Erbitikoa, Grazian Uhaldekoa, Eretako jauna, Johan Zuriko, Martin Balda, Johan Tafallakoa edota Txarles Nabazkoa.
S
T
O
R
I
A
605.
1488•Iraila•30 Piarres Azkoiengoak, Nikolas Etxabarrikoa gotzainaren hiltzaileak, testamentua egiten du Martzilan eta bertan, bere delituagatik ezarritako penitentziak agintzen zion bezala, konpromezua hartzen du bere kontura Tafallan basilika bat eraikitzeko “una basílica en Tafalla, cabo mesón de San Sebastián, donde está seynalada, con su altar en que puedan decir misa por l’anima del obispo de Pamplona”. 606.
1489•Urtarrila
Tafallako Jauregiko mentsula gotikoa, hareharrizkoa. Jehan Lomerena dela uste da. Nafarroako Museoan dago.
604. 1487. urtea Leonor erreginaren azken nahia betetzen da: ehortz dezatela haren gorpua Tafallako frantziskotarren komentuan. Erriberritik hil-segizio luzea abiatu zen Tafalla aldera. Tafallako herria Erriberriko mugaraino atera zen hari harrera egitera suziri, argizari, M E N D E A
I
toatxa eta hiru gurutzerekin. Beltzez jantzitako damek egin zioten gau-beila komentuan, hiribilduko zinegotziekin batera. Biharamunean egin zitzaion hileta-elizkizuna Erregea, Pedro eta Jaime infanteak eta Erresumako Hiru Estatuak aurrean zirela. Hilobia presbiterioko zorupean geratu zen, Nafarroako errege-armarria zuen oihala bertze apaindurarik gabe.
603.
X V .
H
Gillen Monreal hautatzen dute alkate. Bere ordainsaria jaso zuen, bertze guziek bezala, baina berari ematea zegokion otordua ondu gabe: “pero no dio la ayantar como el privilegio y la ordenanza reza, ni ata oy la ha dado tampoco”, erraiten zuen Ganbarak kexuz handik bortz urtetara. Eta erabaki zuten •
1 5 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Inozentzio VIII.a Aita Santuaren bulda, tafallarrei gerra aldarrikapena iruditu zitzaiena (1489).
urte hartan bederen jatea: “la ayan de comer por conservar el pribilegio y la ordenanza”. Usadio eta ohitura zaharrak gordetzea funtsezkoa zen, batez ere alkatearen kontura bazkaltzea bazen kontua. 607. 1489•Martxoa•29 Tafallan bilduriko Gorteen ordezkaritzan, Ortesera joaten dira erregeekin elkarrizketatzera Fernando Egueskoa, Arnalt Oztakoa eta Erriberriko alkatea, Rodrigo Puiukoa. Erregeek beren luzamendua zuritu zuten erranez Narbonako jaunak Biarno eta baita Nafarroa ere inbaditzeko arriskua zegoela.
Mariako bikarioaren bizkar botatzen dute bereziki traizioaren erantzukizuna. Kontzejuak, bien bitartean, buldaren aurkako helegitea aurkezten du Erroman, eta urra dadila eskatzen du. Baina deusik ezingo dute erdietsi tafallarrek Inozentzio VIII.arengandik. Hiru mende baino gehiago iraun zuen liskar bat utzi zion herriari Aita Santu honek, bere bulda ospetsuarekin. Ez zen, haatik, bere bigabekeriarik larriena izanen, urrik eman ere. Haren biografiek diotenez, hiru seme izan zituen emakume ezberdinekin; apaiz, gotzain eta kardinalek ohaideekin bizi zitezen utzi zuen; juduen aurkako ediktu izugarria argitaratu zuen; milaka emakume errearazi zituen Europan barna... Tafallakoa, azken batean, huskeria izan zen.
608. 1489•Abendua•18 Inozentzio VIII.a Aita Santuak bulda bat jaulkitzen du ordura arte hiribilduko Kontzejuaren jabegokoa zen San Sebastian eliza, Leonor erreginak sorrarazitako Ama Miserikordikoaren elizaren baitan ipiniz, “aurrerantzean gauza bat eta bera direlarik”. San Sebastian elizaren indarra eta erakarmena nabarmenegia da komentukoaren aldean, eta errege familiak eta frantziskotarrek Vatikanoari egin dizkioten presioek azkenean lortu dute biak elkartzeko helburua. Tafallako herritar eta agintariek, gerra aldarrikapena bailitzan hartzen dute bulda hau. Albistea jakin bezain fite, zalaparta ikusgarria sortzen da herrian eta herritarrek, arma zuriz horniturik, zaintza txandak antolatzen dituzte ilunpetan santuaren irudia eta haren erlikiak ez ditzan inork eraman kaperatik komentura. Santa 1 5 8
609.
1490•Urtarrila•1 Kontzejuak almosnero edo limosnaria izendatzen du Santandolin baselizarako. Eliza honi buruzko aipamena aurkitzen dugun lehendabiziko aldia da; dirudienez, Santa Zitarako bidearen ondoan zegoen, eta geroago San Josef izena hartuko zuen. Litekeena da egungo San Jose ermitaren aurrekaria izatea. Urte honetakoa dela uste da, baita ere, egun Santa Maria elizan aurkitzen den Lignum Crucis-a: zilarrezko erlikiontzi gotiko bat, Jesukristoren gurutzearen zatitxoa jasotzen omen duena. 610.
•
1490•Urtarrila•10
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Pedro Nabazkoa da alkate berria. Behenafar bat, Petrixea Orzaizekoa, kontratatzen dute Beheko Auzategiko behorzain bezala: “dulero para el Barrio yuso”. Haitzaldea eta inguruak hartuko zituela iruditzen zaigun Barrio suso edo Goiko Auzategiko behorzaintzarako, berriz, Martin Narbaitz kontratatu zuten.
I
S
T
O
R
I
A
zuten. Herritarrek haien aurka zituzten aurreiritziek –azken batean, haiexek ziren Jesukristo hil zutenak– irauten zuten arren, juduak oso postu gailenetan agertzen zaizkigu. Egun horretan bertan, Kontzejuak agintzen du ordain diezazkiotela Acac Alfaqui, Tafallako juduari, 330 libera Nafarroako Gorteek hiribilduari ezarritako zerga ontzeko.
611.
1490•Apirila•13 Hiribilduko parrokiek auzitara jotzen dute frantziskotarren aurka hileta elizkizunak egiteagatik eta hildakoen eskuduntzengatik. Tafallarrek ez dute amore ematen frantziskotarren aurka daramaten gerran. 612.
H
613.
1491•Urtarrila•1 Luis San Joangoa da alkate sasoi honetan. Egun honetan hautatzen diren almosnero edo limosnarien zerrenda ikusita, suma dezakegu zein diren une horretan hiribilduan bizirik dauden ermita eta baselizak: Santa Maria, San Pedro, San Sebastian, San Joan, San Kristobal, San Zibrian, Santandolin, San Martin Ardantzetakoa, Santa Kolunba eta San Bartolome. Tafallarren protesten aurrean, Inozentzio VIII.a Aita Santuak amore eman eta elizen bateratze buldaren ezarpena bertan behera uzten du, eta Olibako abata ordezkari izendatzen du artekari izan dadin Karlos Garrokoa, Tafallako elizgizonen eta herriaren ordezkaria, eta Pedro Andiakoa, frantziskotarrenaren arteko negoziaketa batean. Epaia apelaezina izan zen eta neke kanonikoen pean betearazi omen zen.
1490•Apirila•18
Kontzejukoek bi herritar izendatzen dituzte tasa dezaten judu baten ondarea, zeinaren baitan baitago “la plata que furtó (...) Johan de Arizmendi que era la cruz de Sant Pedro, los corazones e joyeles de Sant Sebastián e los thasteretes de la grant cruz de Santa Maria”. Bi herritar hauek juduaren ondarearen balioa zehaztu eta hura saltzeko betekizuna Santandolinen eliza paraje honetan egon zitekeela uste da.
614.
1491•Urtarrila•21 Kontzejuak baimena ematen dio Johan Munarrizkoa herritarrari dozena bat untxi arte ehizatzeko mendian, jai bat eman behar zuelako bere emaztea erditu berria zuela eta: “a causa que su mujer tiene parida”. Bertze zenbaitek, ordea, baimenik gabe egiten zuten “ehiza”: Kontzeju bilkura berean aztertzen dute Johan Ferrandiz, gazteluko alkaidearen jarrera, izan ere gaztelu-eskubidea argudiatuz Grazian eta Johan Orzaizekoa herritarrek zeuzkaten zerri batzuk hartzeko agindua eman baitzuen. Hiribildua ez zetorren bat eta erabaki zuen Gorteetara justizia eske jotzea.
615.
1491•Otsaila•28 Kontzejuak, aho batez, “todos hunanimes e de una voluntat”, erabakitzen du preso hartzea “al çamarguin”. Zamarrak egiten zituen jostuna, alegia.
X V .
M E N D E A
•
1 5 9
T
616.
A
F
A
L
L
A
R
E
1491•Martxoa•4 Alkateak eta zinegotziek erabakitzen dute isunak ezartzea Migel zelako bati, Antso zapatagileari, Migel Santzen koinatuari eta Pedro Irisarrikoari, garizuma garaian kartetan jokatzen arituak zirelako, pregoiaren bitartez agindurikoari muzin eginez. Gainera, Migel bi bider gaztigatu behar izan zuten eta ofizialei aurre egin zien arma eskuan zuela. Joko gorabeherengatik aurkitu dugun lehen iskanbila da eta harez geroztiko bortz mendeetan bederen, tafallarren ohitura sendoenetakoa izan da jokoa.
N
I
S
T
O
R
I
A
escándalo entre algunos vezinos sobre el regar), baina Kontzejuak ez du onartzen. Gero eta egarriago dago hiribildua eta herritarren arteko liskar larriak sortuko dira ureztatzeko txanda dela eta. Egun berean Kontzejua pozik agertzen da bertako botikarekin eta erabakitzen du erregutzea Johan Trebinokoa apotecario-a gera dadila hiribilduan behinbetiko “por los grande provechos y honor que de ello venía a la villa”.
619.
1491•Apirila•26 Hitzarmena sinatzen da Erriberrikoekin Kaxkaxareko uharkaren auzia konpontzeko. Mirandakoekin, aldiz, harremanak gaiztoturik daude garai honetan, beraiek hagitz haserreturik baitabiltza Tafallakoen aurka galdu duten auzi batengatik, eta kosta ahala kosta epaia deuseztu ari baitira. Liskarra gogortu eginen da, eta ekainean Kontzejuak hamar edo hamabi baile izendatzen ditu Saso aldetik hiribilduko sailetan sartzen den Mirandako ganadua kendu edo akabatzeko.
617.
1491•Apirila•9 Ganbarak eta Kontzejuak erabaki adierazgarria hartzen du frantziskotarren komentua eta San Sebastian eliza bateratzen dituen buldaren aurka eta eskatzen die fraideei amore eman dezatela: “que desistan de la dicha vula e la rasguen o quemen, pa que no parezca en ningún tiempo”. Aldi berean, laguntza eskaintzen zaie: “que la villa les ayude lo que pudiere para sustentación de los dichos frailes e haga la fábrica de dicho monasterio, principalment por servicio de Dios e empues por honor de los excelentes cuerpos de la reyna doña Leonore su fija de floriosa memoria”. Handik egun guttitara jasoko da fraideen ezezkoa. Haiek, aldiz, aurkeztu zioten Kontzejuari memorial bat, San Sebastian elizaren gain omen zituzten eskubideak berretsiz. Memorialak ez zituen tafallarrak konbentzitu, eta soil-soilik erantzungo zuten: “Vendito Dyos, cada uno prosiga con su justicia”. Jarraian, bi ahaldun izendatu zituzten demandarekin jarraitu eta defendatzeko, izan ere, Kontzejuaren ustez, denen iritziaren aurka (de la voluntad de los calonges, y desta villa y haun de todo el reyno) piztu baitzuten fraideek auzia.
620.
1491•Maiatza•6 Gobernadoreak hamar gizon eskatu dizkio hiribilduari Irunberrin atzerritarren arteko tratuak egin omen direlako erregean aurka. Erabakitzen da eskaturiko hamar gizonak Erriberrira bidaltzea, handik gobernadoreak noranahi bidal ditzan, eta haiekin batera gutun bat doa non herriak bere borondate ona adierazten baitu “la voluntad y afecto que de continuo esta villa al servicio de los Reyes tiene y coan poco miran en las honores della”. Egun honetan Kontzejuan bildu ziren herritarren bertze buruhaustea: sobrerreguero edo ubide-begiraleak izendatzea erabakitzen dute, ureztaketako gorabeherengatik elkar hiltzeko zorian baitabiltza herritar batzuk. Ureztatzeko txandak gorde daitezen arauak ezartzen dira.
618.
1491•Apirila•17 Beireko bi ordezkari etorri dira hiribildua bisitatzera eta omen dagokien ura eskatzera: “a pregonar las vezes del agoa que les pertenece, comenzando del quince de abril hasta el veinticinco del dicho mes”, epaiak ezarri legez. Tafallako Kontzejuan bakarren batek proposatzen du ureztatzaileak ipintzea, iskanbilak ekiditeko (por quanto podya acaecer algun
1 6 0
H
621.
1491•Ekaina•6 Herritartzat onartzen da Anton Aoizkoa, Iruñean bizi den merkataria, tasunari dagozkion ohore, askatasun, pribilejio, ordenantza, usadio eta ohiturak gordetzekotan, eta Gurutzea eta Ebanjelio Santuen
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
gainean zin eginaraziz ez duela udalerriaren sailetara bertze herritarrek baino abere gehiago ekarriko. Urte honetan bertan ezarri zen ordenantza bitartez inork ezingo zuela herritar izan baldin eta ez bazuen foruak agintzen zuen moduko etxerik bertan: “de tantos codos en largo y tantos en ancho”.
H
I
S
T
O
R
I
A
erraitea nola sutu duten auzia gotzainaren borondatearen aurka, kalonjeen borondatearen aurka, hiribilduaren aurka eta baita Erresuma osoaren aurka ere, eta horrela ezin dela deus irabazi: “no se gana nada”. Baina hori erran ondoren, gonbidatzen dute otordutxoa, “alguna pitança”, egitera eta eskatzen diote biharamunean, Santiago eguna denez, bota diezaiela sermoia berak. Honela, tafallarrek beren arrazoiak helarazten dizkiote eta, aldi berean, sabela bapo bete eta sermoia botatzen utziz koipekeria puska bat egiten diote. Emankorra izan bide zen taktika, handik lau egunetara hiribildua eta fraideen arteko akordiobidea iragartzen baita, eta abuztuaren hasieran sinatzen dira hitzarmenak.
622. 1491•Ekaina•19 Mendietarako ordenantzak onartzen dira. Zigorrak ezartzen dira egur bizia botatzen edo iharra biltzen dutenentzat, untxiak ehizatzen dituztenentzat, eta abar. Untxi-ehizagatik zigorra bi florinekoa zen egunez eta laukoa gauez arituz gero baina, bitxia benetan, berdin zion zenbat untxi harrapatzen ziren, eta baita ere hudoarekin, “con furon”, aritu ala ez. Beraz, isilehizan hasiz gero, berdin zion okerrena eginda ere.
624.
1491•Abuztua•3 Zerriei buruzko ordenantza onartzen da, haien lekua zerritegia delako. Arautzen da zerriren bat kanpoan aurkitzen duenak “en una faxina, huerto o casa, que quoalquiere lo pueda matar en quoalquiere lugar”, egiten duten kalteagatik. Aurreko bilkuran Kontzejuak eztabaidatua zuen gurdikada, bal edo
623.
1491•Uztaila•24 Taktika aldaketa jotzen dute tafallarrek San Sebastian elizari buruzko auzian beren nahiak lortzeko. Frantziskotarren probintziala hiribildua bisitatzera etorri dela baliatuz, erabakitzen dute ikustera joan eta hari
Errekarteko uharka.
X V .
M E N D E A
•
1 6 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
segatzen hasitako sailetan ibiltzen ziren animalien arazoa. Erabaki zen baile edo zaindariek zintzur egin behar zituztela eta jabeak gainera kalteak ordaindu, baina Grazian Uhaldekoak hitza atera zuen: “por sy y e’nombre de todos los ganaderos... protestó diziendo que sy deguello abia que no enmendarian el dannyo”. Hil honetan ipintzen da martxan, aziendadunek eskaturik, Kontzejuaren ahuntzaldea. Herritar bakoitzak hamar ahuntz bota zitzakeen taldera, idiak eta behiak herri-samaldara edota ardiak herri-saldora botatzen zituztenean bezalatsu.
I
S
T
O
R
I
A
bait harri hartu eta beren etxeetan obrak egiteko erabili dituzten bi herritarren arazoa, eta harresiarentzat, erregearentzat eta hiribilduarentzat kaltea handia omen zenez, erabakitzen dute erregeak ez dezala jakin, hark ez ditzan herritar guziak zigortu, eta aipatu herritarrei hamar libera karlineko nekea ezartzen die.
627.
1491•Abuztua•21 Kaxkaxareko uharka bota egin du Esperagranoko errotaren jabea den Sarriako jaunaren morroi batek. Herritarren ordezkaritza bat berarekin hitz egitera joaten da eta erantzuten die ez zela morroia izan, bera baizik, kendu zituena koloka zeuden harri batzuk, zenbait herritarrek barrenetik altxatu zituztenak uharkaren bokaleetakoren bat hertsi eta estaliz. Egun Errekarte deitzen duguna zen Kaxkaxareko uharka hori. Ura eskuratzeko borroka hil ala bizikoa zen alorrak ureztatu behar zituzten tafallarrentzat.
625.
1491•Abuztua•5 Frantziskotarren eta hiribilduaren arteko akordioa sinatzen da San Sebastiani buruzko auzian. Hitzarmenaren arabera, fraideek atzera egiten dute Inozentzio VIII.aren bulda betearazteko asmoetan eta San Sebastian eliza ez zitzaion atxikitzen komentuari. Ordainetan, hiribilduak komentuaren hedapena ordaintzen zuen, mila florineko lehen laguntza bat eskainiz. Migel Idoiagakoa maisua, “maestro de geumetrya”, izanen zen eraikuntzaren egilea, eta guzira 2.150 florin ordaindu ziren. Barnealdeko obrez gain, Martin Galindoko iturria ere egin behar izan zuen, “de cal e canto, e su escalera”. Baina gero ezingo ziren gastu guziak ordaindu, eta 1493an hiribildua santuaren bitxiak ere bahituran eman beharrean aurkituko da mailegu bat erdiesteko. Frantziskotarrekiko akordioak baretu zuen denboraldi batez tafallaren haserrea, baina errege familia kontutan hartu ez izanak erakarriko zuen arazoa geroago ere berpiztea. San Sebastiani buruzko auzi historikoa ez da huskeria. Garai hauetan erlikiek, santuek eta mirariek dirutza handiak mugiarazten dituzte eta arima bezainbeste gorputzi ematen diete jaten. San Sebastian, gainera, santu ahaltsu eta mirarigilea da. Eta horren froga nabaria da hil honetan bertan Tuteran gertatu dena: Santuaren eske bat faltsiatzegatik atxilotu zuten gizon bat; Tafallara ekarri zuten eta Kontzejuak gobernadorearen eskuetan utzi zuen, hark zigor zezan.
628.
1491•Iraila•10 Ganbarak erabakitzen du San Sebastian bidean ipini behar den harrizko gurutzearen oina edo zutabea ikustera joatea, eraikitzen ari zirena ez zuelako hagitz zuzena izan behar (es falso y quebrado), eta obra hari zegokiona tajuz egin behar zelako. Egun Menkostarren etxearen aurrean geratzen den gurutzea izanen zen, beharbada. Egun honetan, baita ere, harakinari buruz mintzatu ziren, izan ere idi-okela ederra baitzeukan: “tenía hun buey muerto, el mejor que jamás vio”. 629.
1491•Iraila•25 Sarriako jaunaren emazte Ageda Eretakoari demanda egiten diote San Andresko uharka eta Nabako sailen ureztaketako obretarako errota-jabe legez lagun dezala. Andereak erantzuten du dagokion mailan lagunduko duela eta prest dagoela errotaren erabilpena bertan behera uzteko “jus el cabeço”. Senaremazte hauek Esperagrano baratzetako errota, geroago “Ereta errota” deituko denaren jabeak ziren, aldi berean. Kristobal Ruiz Mendietakoa herritarrak eraiki zuen uharka; abendurako amaitua zuen eta 85 florin jaso zituen langintzagatik.
626.
1491•Abuztua•20 Kontzejuak tematzen du harresitik erori diren zen-
1 6 2
H
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
630.
L
A
R
E
N
1491•Iraila•25
I
S
T
O
R
I
A
vivir con su marido, pues abia gana de bien vivir”. Latza izan zen iraina nonbait, zeren Kontzejuak erantzuten baitio ez zutela nahi itzul zedin, aldiz nahiago zutela senarra ere berarekin joanen balitz. 634. 1491•Azaroa•1 Ganbarak erabakitzen du Martin Perez Ypuscoa-ra, hots, Gipuzkoara bidaltzea San Sebastianen izenean, izan ere uste baitute “se pierde mucha recepta que se podrya cobrar en la prouincia”. Eztabaidatzen dute zein izanen liratekeen elizgizon egokiak betekizun honetan hari laguntzeko, eta elizgizonik ez balego herritarren bat “algún vezino de buena vida y para la dicha causa astuto”. Eskean aritzeko ere trebezia behar zen, eta ezin zen edonor igorri horretarako.
Kontzejuak erabakitzen du Ferran Gil Arellanokoa ordezkari izendatzea Coseranseko gotzainarengana joan dadin hiribilduak dituen kexuengatik demanda eta protesta egitera aurreko egunetan gaztelauek eraman zituzten ardiengatik. 631.
1491•Iraila•27 Ganbara bilkuran jakinarazten da Erriberrikoak uharka bat egiten ari direla Zidakos ibaian, Johan Almorauiten presaz goitik, hiribilduarentzat galera eta kalte handia datorrelarik. Luzaro eztabaidatzen dute eta azkenean, beti nekosoa eta guttitan eraginkorra izan ohi zen auzibidera jotzen asperturik daudelako beharbada, erabakitzen dute ofizialek, isilka (los offiçiales callando, sin fazer parte a ninguno) ikusi behar dutela endredoa nola zuzendu, nahi badute auzitara joz edota nahiago badute egin beharrekoa eginez.
635.
1491•Azaroa•2 Kontuz. Erriberrikoak uharka bat egiten ari dira Zidakos ibaian, “sobre la presa de Johan Almoravit, en gran perjuicio e dannyo de la villa”. Ganbarak erabakitzen du bi ofizialek konpon dezatela endredoa, auzibidez nahiz eginbidez.
632.
1491•Urria•2 Gartzi Falzeskoa izeneko batek eskaintzen dio Kontzejuari bera prest dagoela San Maria Zuriarenean ura ateratzeko Zidakos ibaian hiruzpalau errotek adina ehotzeko kantitatean eta moduan. Obra bere kontura izanen zen, baina gero ganadua sartzeko baimena ematekotan: “empues de sacada la dicha agoa le ayan de dar licencia e tenga poder de traer mil cabezas de ganado menudo por tres annyos en este término”; eta bertze hiru urtez Erriberriko sailetara. Kontzejua ados agertu zen, baina sei hilabete geroago bertan behera geratu ziren lanak, deustarako ez zutela balioko beldur baitziren. Hil honetan bertan, Kontzejuak 3.000 burutan zehaztu zuen udalerriko sailetan larrean egin zezaketen abelgorri arrotzen gehieneko kopurua. 633.
H
Menkostarren etxe aurreko gurutzadura.
1491•Urria•23
Grazian Uhaldekoak artzain baten emazte erbesteratuaren aldeko erregua egiten dio Kontzejuari: “que la mujer de Menaut, pastor, que estaba desterrada desta villa e fuera echada por cierto insulto que fizo, pero agora quería venir a enmienda, por que suplicaba le diesen lizencia para que volviesse a X V .
M E N D E A
•
1 6 3
T
A
636.
F
A
L
L
A
R
E
N
1491•Azaroa•9
I
S
T
O
R
I
A
Pedrorako, hiru San Sebastianerako eta bat San Kristobal, San Zibrian, San Andolin, Santa Marina, Santa Kolunba eta San Bartolomerako... 1583an, San Joan eta Santa Poloniarako ere. Haiekin batera, kanpanjoleak, sakristauak, zinegotziak, ganbarakoak, erlojuzaina “para regir el reloje”, umezurtzen aita bat, eta abar. Ofizioetako anitzetan, edota herritartasuna ematerakoan, fiadores edo bermatzaileak ageri ohi dira usu, beren ondasunekin ordenantzen betetzea ziurtatzen dutenak.
Frantziskotarrekiko auziak sorturiko tentsioa hain da bizia ze Kontzejuak Gil Ruffat edo Arrufati kendu egiten diola San Sebastian elizako etxezaindari postua, fraideen alde dagoelakoan. Gero ikusi ahal izan zen ez zela erruduna eta postua itzuli egin zioten. 637.
1491•Azaroa•14 Izotz edo ekaitz gogorreko egunak, eskatu baitzitzaien galsoroetan, ardantzetan eta zuhaitzetan pairaturiko kalteak jakinaraz ziezazkietela baile edo sorozainei.
641.
1492•Urtarrila•2 Ordenantzak agintzen du baile edo sorozainen batek harrapatzen badu “alguna grey de ganando en el pan o vino”, hau da, galsoroetan edota ardantzetan,
638.
1491•Azaroa•20 Debekatu egiten zaie emakumeei, edozein delarik ere haien maila, jezarlekuen aurrean eseritzea elizan meza nagusian, gizonezkoekin ez daitezen nahas, ez badute nahi alkateak handik jaitsiaraztea, apaizak meza bertan behera etenda uztea eta arau-hausleen kontura Hogeikoa-koak “un yantar honesto” jateko aukera izatea. Herriko zenbait handikik, adibidez Katalina Ezpeletakoak eta Sarriako jaunak, proposatua zen; hain zuzen ere haiek beren jezarlekuak elizan aurreragotzeko baimena eskatu zuten, eta erantzun zitzaien hori eginez gero iskanbilak letozkeela: “podryan seguirse escándalos como en otras partes ata aqui ha acaescido”. 639.
H
1491•Abendua•26
Alkateak jakinarazten du Artaxoako herritarrak Mendian txikizioa egiten ari direla, “so la color del paramento”, eta baimena ematen da “para que aya de poner deguello en nuestro monte a los de Artaxoa”. Haien aziendak zintzur egitea, erran nahi da. 640.
1492•Urtarrila•1 Ferran Gil Arellanokoa da alkate. Betekizuna uzten duen zinegotzi bakoitzak bere oinordekoari ematen dizkio bere ardurapean duen atarietako bakoitzaren giltza: Ibaialdeko Ataria, Erriberrikoa, Artaxoakoa, Falzeskoa, Puiukoa... Errepublikako ofiziodunak ere aukeratzen dira. Elizetako limosnari edo almosnerotzarako, bi hautatzen dira Santa Mariarako, bi San 1 6 4
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
eta aziendadunak zortzi eguneko epean ez badu isuna ordaintzen, baileak zintzur egin diezakeela buruetako bat, taldeko onena. Aziendadunek alegatzen dute hori ez dela gizalegezkoa, kalte nagusia baino doble gehiagoko zigorrik ezin baita ezarri. Arrazoizkoa da argudioa eta ordenantza aldatzea erabakitzen da. Aurrerantzean eta betiko, isuna ordaintzen ez bada baileak joan eta har zezakeen arau-hauslearen ganadu-taldetik abelbururen eta saldu isuna kitatzeko, edota noranahi eraman jabeak ordaindu arte... Eta bertze abeltzainen baten esku uzten bazuen “y se perdía o la comía el lobo, jurando que no sabe della, no sea tenido a restitución alguna el bayle ni el pastor”.
642.
H
I
S
T
O
R
I
A
1492•Urtarrila•6 Ganbaran, alkateak salatzen ditu elizgizon anitzen abusuak: “ay muchos clérigos en la villa, o los más, que gozan con grueso ganado nuestro término”. Baita ere haietako batzuek beren ondareetako aberastasun anitz heredentziazkoak dituztela eta etorkizunean ere heredatzen jarraitzekotan zeudela, baina hala ere ez dutela deusik laguntzen ez errege ez udal ordainketetan, eta hori galera nabarmena dela hiribilduko jende arruntarentzat. Alkatearen adierazpena entzun ondoren, bilduriko guziek, aho batez eta ados, agintzen dute elizgizon horiei egin diezaietela demanda eta behartu ditzatela beretik ordaintzera. Eta ez badute egiten, ez zaie utziko aziendak ekartzen “ni gozar con noso-
Erriberriko Errege Jauregia.
X V .
M E N D E A
•
1 6 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
tros”. 1492an gertatzen zen hau, Aro Modernoaren atarian. Iraultza liberala heldu baino hirurehun urte lehenago, tafallarrak saiatzen dira beren kleroa oilo lurrean lotzen. 643. 1492•Urtarrila•8 Kontzejuak debekatu egiten du jokoa: “jugar a dados, a jalda ni a cartas, al parar ni otro juego vicioso semejante”, horrelakoetan zenbait jokalari biraoka aritzen baita: “reniegan de Dios, de Nuestra Señora, de los Apóstoles y de los Santos”. Arauhausleei ezarriko zaizkien zigorrak zehazten dira beti ere alde batera utziz San Sebastianetako Feria, “por quanto es del alcalde el dominio de semejantes cosas”. Debekutik kanpo geratzen dira “los juegos de pelota, de bola, juego d’estaques, juego del plique y otros semejantes”. Feriak irauten zueneko bederatzi egunetan alkateari botere, edo epailego, berezia aitortzen zitzaion sor zitezkeen gorabeherak epaitzeko. Ez dakigu garai horretan nola jokatuko zuten pilotan edo aipatu bertze jokoetan. Bertzalde, ez dakigu ezta ere aipatzen den plique joko horrekin zer ikusirik baduen, baina “Plique des!” esaera gaurdaino erabili izan da haurrek jokoan txanda eskatzerakoan.
I
S
T
O
R
I
A
lehortea bazuten, Tafallan ere ez zirela ur soberan ibiliko, eta horrek berak goresten du erabakia. Guttitan aurkitzen ahal da horrenbertzeko harmonia girorik bi herrien arteko harremanen historian. 645. 1492•Urtarrila•29 Joan Galanti ehun florin ematen zaizkio San Sebastianeko obra has dezan. 646.
1492•Otsaila•10 Agintzen da “que cada vezino o habitante sean tenidos el lunes o martes de carnes tuliendas (inauterietan, alegia) de dar a maese Miguel tres cargas de ramas de coscojos, para quemar el ssomo de la calcina de la obra de Sant Sebastian”. 647.
1492•Otsaila•12 Ganbaran bildurikoek, aho batez, “todos Hum animes y confformes”, erabakitzen dute Gillen Monrealen ondasunetatik hogeita bortz libera karlinen balioa bahituran hartzea, alkate izan zen urtean ganbarari bazkaririk ez ziolako eskaini, bere zin-hitzaren eta ordenantzaren aurka. 648.
1492•Otsaila•15 Ganbaran emakume adulteriogile eta bizimodu txarrekoei buruz mintzatzen da, eta agintzen da berehalakoan hiribildutik kanporatuak izan daitezela. Halakoen artean Maria Ollokikoa, Johan Ezpeletakoaren neskamea, Paskual zapatagilearen ohaidea; Grazia Saratsakoa, on Nikolasen ohaidea; Johan Monrealen ohaidea eta hainbat aipatzen dira. Ganbara-bilkura honetan bertan aztertzen da Martin Menkos, Johan Puiukoa eta Johan Lakarrakoa kinkilari edo dendarien arazoa, izan ere gutun iraingarri bat igorri omen dute “desonesta e injuriosa quontra la villa”. Erabakitzen da haien kontura bazkaltzea, “oy en este día coman a una e yanten, todos los de la cambra”, eta otordua ordaintzeko bahituran har diezazkietela ondasunak haiei. Dendari hauek dira urte horietan hiribilduaren kinkiladenda hartzen dutenak, aldez aurretik Kontzejuarekin adostuz salgaien prezioak: itsasaingira, arraina, kandelak, olioa, gazta, sardinak, eta abar.
644.
1492•Urtarrila•9 Ez da borroka bakarrik izan Erriberri eta Tafallakoen artean. Noizean behin, elkarrenganako elkartasun hunkigarrizko adierazpenak ere erakusten dituzte. Erriberriko hiru zinegotzi Tafallako ganbarara hurbiltzen dira, jakinaraziz auzoko herriak bizi duen ur eskasia larria, “anssy para regar como para moler”. Erregutzen zuten tafallarrek aska zezatela Zidakos ibaiko ura, haren etorria inork galarazi gabe, eta beharra alderantziz suertatzen zenean beraiek ere bertze horrenbertze egiteko prest agertuz. Tafallako Ganbarak gogoratu zuen iragan maiatzean Erriberrikoek hiru eguneko ura eman zietela tafallarrei ureztaketarako, eta “valian más aquellos que estos ocho días”; bidenabar, agintzen zuen egin ziezaiela mesedea erriberritarrei, eta inork ez zezala eragotzi uraren joana, eta hau guzia dohainik egiten zitzaiela, etorkizunerako eskubiderik sortu gabe. Pentsatzekoa da Erriberrin 1 6 6
H
•
X V .
M E N D E A
T
649.
A
F
A
L
L
A
R
E
1492•Otsaila•18 Ermandadearen funtzionaera arbuiatzen du hiribilduak, izan ere burutza ez baita aldatzen eta merinaldean bi ermandade-buru baitaude, biak Erriberrin, bat bederen Tafallan egon behar zuenean. Herrietako biztanle armatu, entrenatu eta gaituaren elkartea zen Ermandadea, eta haren betekizuna zen gaizkileak pertsegitzea eta Erresuman baretasuna gordetzea. Era batera edo bertzera, bi mende baino gehiago zeramatzan funtzionatzen. Ermandadearen partaide ziren herriek 18 eta 60 urte bitarteko gizasemeak prest izan behar zituzten, nork bere balezta eta mandatresna, lantza, gezi, ezpata, adarga, soin-babes, babestxo eta erredolarekin. Deitu bezain fite abiatzen ziren noranahi armagizon hauek.
N
S
T
O
R
I
A
653.
1492•Apirila•8 Erditzear dago Erregina: “preynada y en el noveno mes”. Kontzejuak agintzen du egin dadila prozesioa “de todos los clerigos, frayres y hombres y mugeres de la villa muy debotamente, començando en Santa María con la cruz mayor, e de ay en fuera que vayan todos en orden a Sant Sebastián” erreginak onik erdi dezan: “venga a parir a buen puerto”. Egun horretan bertan, fraideek Kontzejuari erregutzen diote komentua baino lehenago ibaialdean ez daitezela beratzen ipini linuak eta kalamuak: “no se ayan de agoar linos ningunos ni cañamos, por razón que sy se fazia ellos no pueden vivir donde están, que la fuente les toma la agoa, y sy de aquella bebían, como cada tuno sabe, moryryan”. Beraz, eskatzen dute ibaian beherago uretara daitezela horrelakoak. Frantziskotarrekiko harremanak zeudenean zeudenez, Kontzejua ez zen oso presaka ibili fraideen eskaera hain logikoa konponbideratzen. Hasteko, erabaki zuten ingurunea begiratzera joatea, ea komentutik behera ba ote zegoen lekuren bat linua eta kalamua uretaratzeko.
1492•Otsaila•26 Idi-saldoaren eta behi-saldoaren ordenantza aldatu egiten da. Herritar batzuek behi askotxo botatzen dituzte idi-saldora; galera handiak erakartzen dizkie horrek herriko saldora idiak ateratzen dituztenei, “por razón que cuando están calientes handan los bueyes perdidos tras ellas, y algunos toros tan bien, que por respecto de tal andan con los dichos bueyes y los esclabran”. Haragikeriak galerazi eta sexuen bereizketa ezartzen da: idiak idiekin eta behiak behiekin.
651.
1492•Martxoa•15 Gobernadorearen gutuna jasotzen da Gorte Nagusietara Lizarrara joateko deiarekin, baina alkateak erraiten du ez duela joateko asmorik urte gogorra zelako eta soldata kaskarra. Bidezkoa zena ematen bazioten joanen zela agindu zuen, eta horrelaxe egitea erabaki zuten.
654.
1492•Apirila•13 Ezinegona sumatzen da hiribilduan, izan ere unai batzuei bi ebasketa egiteagatik bi herritar atxilotu baitzituzten aurreko egunetan: “fueron apressionados Johanicot d’Ezpeleta y Pedro de Oses abitantes de Taffalla”. Bertze ebasketa batzuen erantzule ere bazirenaren susmoa zegoen, baina halaz eta guziz ere libre geratu ziren. Kontzejuak erabakitzen du behar bezalako justizia egin behar zela haiekiko, “tanto por descargo de conciencia quanto por alimpiar esta villa”.
652.
1492•Martxoa•31 Errege Katolikoek Aragoa eta Gaztelako beren erresumetako juduak erbesteratzeko agindua ematen dute. Hebraieraz Sefarad deitzen duten lurraldeak mendetan emana zien babesa juduei eta orain, erbesterapen aginduaren ondoren, Nafarroa zen joan zitezkeeneko erresuma bakarra. Errefuxiatu zaparrada ikusgarria heltzen da Nafarroako lur tolerakorretara, erresuma independiente hartan InkisiM E N D E A
I
zioak ez baitu eskumenik. Isabel eta Fernandoren alderantzizko jarreran, Joan eta Katalina errege-erregina nafarrek ongietorria egin diezaieten agintzen dute: “dar vecindad a cuantos puedan, porque son gente dócil”. Tuteran eta Tafallan, haatik, herritarrak asaldatu egiten dira errefuxiatuen kopuruagatik. Nafarroa gaztelauek konkistatzen dutelarik amaituko da tolerantzia, eta morisko eta judu nafarrek ere pertsegizioa nozitu beharko dute.
650.
X V .
H
•
1 6 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
1492•Apirila•23 Kontzejuak agintzen du Bazko astearterako herritar bakoitzak bizpahiru harri zamaldi eraman behar dituela kontzeju-lan edo auzolanean Ama Miserikordiakoaren galtzada konpontzeko. Gorde beharreko jaiegun handia zen, baina Jainkoren zerbitzurako zenez lana, hark ontzat emanen zuelakoan zeuden.
H
655.
657.
656. 1492•Maiatza•1 Mirandako hiribildukoek erraiten dute uharka bat egiten ari direla Arga ibaian beren herriko sail batzuk ureztatu ahal izateko, eta harria behar dutela. Horregatik eskatzen dute utz diezaietela Kandaraizko harrobitik ateratzen. Eta tafallarrek baimena ematen diete, ordainik eskatu gabe; baldintza bakarra da abereak ez ditzatela utz gauez hiribilduko sailetan, eta egunez bakarrik aska ditzaketela idiak harriak gurdian kargatzen ari diren bitartean. Dirudienez, Kandaraitz da tafallarri ospetsuaren sorleku historiko bakarra. Toponimoaren egiturak, -aitz atzizkian euskarazko jatorria adierazteaz gain, egun desagerturik dagoen aspaldidaniko harrobi baten aztarna ematen digu.
658.
I
S
T
O
R
I
A
1492•Maiatza•2 Alkateak dio Johan Ferrandiz Olorizkoa alkaidea eta Johan Bergarakoa elkarren arteko liskar armatuak antolatzen ari direla: “ansy la una parte como la otra, segunt parece, que hacen armadas para detener el uno al otro”. Bidenabar uste du hiribildua borroka-leku bilaka daitekeela eta gobernadoreari baimena eskatzen dio bietako edozein liskarrean hasiz gero aurre egiteko modua prestatzeko: “la villa faga un cuerpo juntamente para resistir al tal”. Agramondar eta beaumondarren arteko borroken ildoan zetorren dena, beharbada.
1492•Maiatza•10 Herrikoseme ez direnei agintzen zaie ez daitezela sar kontzeju-bilkuretan, ezta ere hiribilduko lanbiderik har: “ninguno que no sea vecino de la villa que no pueda entrar ni venir al concejo (...) ni tampoco puesto en officio ni beneficio de la villa”. Herrikosemeen asanblada irekiak izaten jarraitzen dute Kontzejuek, kanpaia joz biltzen dena, eta bertara sartzea
Tafallako harriaren sorleku handia izan zen Kandaraizko harrobiaren arrastoak. Oraindik laztabinen aztarnak ageri dira.
1 6 8
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
debekaturik dute bai atzerritarrek bai hiribilduko biztanle eta herritar izan arren herrikoseme tasuna ez dutenek, etxea, lurrak edota bestelako ondasun higiezinik ez dutenez eskubide politikorik ez dutelako. 659. 1492•Maiatza•17 Tentsioa da nagusi hiribilduan. Zaindariak ipintzeko agindua ematen du Kontzejuak eta alkaideari eskatzen zaio gazteluan ere ipin dezala gau eta egun, “assi de dia como de noche”, eta biribilketa, gau-behaketa eta atari zaintzak egin, eta hertsi behar direnak hertsi. 1492•Maiatza•20 Zaintzari eustea erabakitzen du Kontzejuak, erabat desagertzen ez diren bitartean Leringo Kondea urruti gabe dabilenaren susmoak: “está con gruesa gente para dar en algún lugar, assy con gente suya propia como Castellana”.
S
T
O
R
I
A
663. 1492•Uztaila•29 Kontzejuak erabakitzen du Kristobal Ruiz Mendietakoari dei egitea Iruñeko Santa Mariako ofizialarenean auzipera dezaten, bi emakumerekin ezkonduta egoteagatik. Geroago, birekin ez ezik hirurekin ezkonduta egotea leporatuko diote. Ordenanza de los concupinarios-aren aginduen arabera, hiribilduan adulteriogileak aurkituko balira, “adúlteros concupinarios o semejantes pecadores”, bekatutik ateratzeko agindua eman behar zaie “so pena de quince libras carlines”, eta obedituko ez balute hiribildutik bota egin behar dira. Maitasuna eta haragiaren nahikundeei edota Kontzejuaren erabakiei obeditu, hor zegoen koxka. Mendietakoa lehendabizikoetakoa zela ematen du: San Andresko edo fraideen uharka egiteko zigorra ezarri zioten, eta hark Kontzeju osoa auzitara sartu zuen. Geroago, espetxeratu egin zuten. Erraiten zuten Sevillan ere ezkondua zela “públicamente, a puerta de iglesia y campana tañida”. Eta harez geroztik Tafallan, Maria Santxiz Oñatikoarekin; beroni udalak ondasunak bahitu eta botatzeko mehatxua egin zion haren ondotik aldentzen ez zelako eta ez zuelako betetzen emandako agindua: “no cobijarse bajo un cubierto con Cristóbal”. Handik bi urtetara, Kristobal eta Mariak elkar ikusten jarraitzen dute eta Kontzejuak erabakitzen du jendaurreko adulteriogintzan ari direla eta bota egiten dituzte Tafallatik. Guttienez, elkarrekin joan ziren bi maiteminduak. Bertze bi emakumeei buruz ez dakigu deus.
661. 1492•Ekaina•8 Hiribilduko alkateak eta zinegotziek Tuterakoei gutuna bidaltzen diete Gaztelatik errege Katolikoak erbesteratu dituzten juduen gaiaren inguruan. Nafarroako erregeen jarreraren aurka, tafallarrek biribilki egiten diote uko haiek hartzeari: “la total perdición de las repúblicas deste regno... que sin duda es misterio de Dios y maldición, que sobre ellos ha echado.... assi que señores, en esto seamos unánimes e juntos de procurar que no sean acogidos, y nuestra deliberación tal es de no acoger solo uno”. Gutun horretan bertan adierazten zuten herritik kanporatuak zituztela jada batzuk “que ocultamente eran venidos”. Inkisizioa ezartzeko saioek Nafarroan aurkitu zuten erabateko ukoaz landa, erlijio intolerantzia piskanaka errotzen ari zen gure gizartean. Juduen erbesterapena justifikatzeko herrietan, idatzien bitartez, aldarrikatu zen argudioetako bat izan zen Fernando Katolikoaren semeak bere medikuari, fisikari judua bera, eskatu ziola hark zeraman urrezko bola handi bat. Medikuak eman zionean, printzeak ireki eta haren barnean aurkitu omen zuen pergamino bat non ageri zen Jesukristo gurutzean josita medikuaren zakuM E N D E A
I
rrari ipurdian muin egiten. Hiriko plazan kiskali omen zuten medikua eta judu guzien erbesterapen agindua eman zen, penintsulako minoria zahar eta errotuenetako bat desagerraraziz. 662. 1492•Ekaina•30 Kale egiten duten jornalarien aurka, Kontzejuak aho batez erabakitzen du “que si ninguno ni alguno bracero, así de la villa como extrangero, diere palabra de se alquilar para labor ninguna y le faltara” bere kontura bertze peoi bat ordaindu beharko duela edo halakoaren ordainsaria eman. Agi denez, peoi batzuek “no ffacen sino offrecerse a muchos y no pueden cumplir con todos”, alokatzailearen kalterako.
660.
X V .
H
•
1 6 9
T
664.
A
F
A
L
L
A
R
E
1492•Abuztua•1 Kontzejuak agintzen du hogei libera karlinen balio bahituran hartzea Martin Menkosi izan ere haren errotariak anitzetan bota baitu labandera. 665. 1492•Abuztua•10 Ahuntzak botatzeko baimena ematen zaie juduei “a suplicación dellos, que puedan echar y traer cabras en la cabrería, cada uno ata número de dos o tres cabras”. Baina gerora ezingo dute ohitura edo pribilejiotzat aipa.
N
I
S
T
O
R
I
A
da baina protesta egiten dute batzuek, bere izenean eta hiribilduko bertze aziendadunenean. Tafallako larreak alokatzera datozen kanpotarrei presioak egin bide zaizkie, izan ere Kontzejuak erabakitzen baitu zigortu eginen dutela hiribilduaren interesen aurka mintzatzen den herritarra. Erronkariar batzuei alokatu zizkieten larreak eta horregatik gebenduta geratu zen haientzako sail handi bat, Larragarako bidetik hasi eta Miranda eta Larragako mugetaraino. Herriko lau aziendadun, Martin Ortikoa, Txarles Nabazkoa, Andres Izabakoa eta Grazian Uhaldekoa, gebenlekua arbuiatzen agertzen dira, baina Kontzejuak gaztigatzen die haien erruz hiribildua ez zegoela bere larreen salmenta galtzeko prest. Txarles Nabazkoari, gainera, isilik egoteko agindu zioten, hiribilduan bizi ez zelako.
666.
1492•Abuztua•15 Kontzejuak erabakitzen du herriaren ondasunen bizkarretik hogeita hamar libera karlineko pentsioa aitortzea Enda (edo Genda) maese fisikari juduari, hiribildura etor dadin: “físico judío de Calatayud (...) porque quede en esta villa y faga residencia, porque segunt fama es muy ffamado mediquo en medicina y está el tiempo peligroso en dolencias”.
670.
1492•Urria•10 Mediku berria, Enda maestre eta fisikari judutarra, lanean hasi da eta kexu ageri da herriko medikuntzaren egoera negargarriarengatik; haren proposamenez erabakitzen da botika bat antolatzea “de apotecaria, medicina, drogas y otras cosas (ya que) ay algunos dolientes en la villa de los quoales no puede ffacer verdadera cura, por quoanto no ay en la villa ningunas medecinas, y allende del daño, la grande verguenza que la villa recibe por la falta de no aber un apotecario en ella”. Kontzejuak, beraz, baimena eman zuen “apotecaria, medecina, drogas y otras cosas” saltzeko denda ipintzeko. Lehendabiziko farmazia izanen zen.
667.
1492•Iraila•2 Agintzen da egin dadila pregoi “en la juderya que ningun Judio sea osado yr por ubas a sus viñas sino hun día en cada una semana”. Ortziraletan bakarrik egin zezaketen eta baile edo sorozain batekin joan behar zuten, “so pena de diez groses por cada vegada”. 668.
1492•Iraila•16 Hiribilduko kontzejuaren Ganbarak ehiza salmenta arautzen duen ordenantza onartzen du. Aurrerantzean inork ezingo du ez eperrik ez untxirik saldu edo erosi aginduriko prezioetan ez bada: bortz zuriko untxi bakoitzeko eta gros bat untxikumeagatik, urte osoan. Eperra gros batean Santu Guzien eguna baino lehen eta bortz zurikotan “en adelante, ata carnes tultas”, inauteriak arte alegia. Kontzejukoak jabetzen dira ordenantza honen ondorioz herriko ehiztari batzuek bertze norabaitera eramanen dutela saltzera ehiza.
671.
1492•Azaroa•4 Tuteratik heldu den jendea hartzea debekatu egiten da, izurria dabilelako han, eta herriko ateak ixtea agintzen da, bi ezik: “que sean cerradas las puertas de la villa todas, exceptuadas dos, y en aquellas puestas dos goardas que no dexen entrar a ninguno”. Egun horretan bertan erabakitzen da auzolan bat antolatzea Ama Miserikordiakoaren galtzadarako harria garraitzeko, otordua fraideen kontu izanen delarik.
669.
1492•Iraila•28 Ezadostasunak ageri dira Kontzejuan abeltzantzako ordenantzaren inguruan. Larreak saltzea erabakitzen
1 7 0
H
672. •
1492•Azaroa•10
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Johan Anburzkoari hamabortz libera karlinen balioa bahituran hartzea erabakitzen dute. Hogeikoaren bilkurarako dei egin ziotenean “a sono de campana segunt costumbre”, zinegotziei irain egin omen ziren, zihoazela beren txantxetako ganbararekin erranez: “Andad allá con vuestra cambra de burlas”. Kontzejuari otordu bat ordaintzera zigortu zuten, eta han, bapo bazkaldu ondoren, Anburzkaoren kontura irri eta isekarik eginen zuten. duko zitzaion; errenkadaka ureztatu behar zuen, ohi zen moduan “y no sea osado ninguno de le cortar el agoa al reguero, so pena de diez libras carlines”.
673.
1492•Abendua•12 Johan Nabarro Tafallan bizitzen ipintzen da. Egun horretan bertan, Kristobal Ruiz Mendietakoa, aldi berean hiru emakumerekin ezkonduta zegoelako pertsegiturik eta bahiturapean zegoen herritarrak erran omen zion: “¿Y en esta villa queréis vivir? ¿Mientras ellos andan, en especial el preboste, diciendo e inquiriendo quién sois vos, diciendo si sois cristiano, judío, marrano o moro...?”. Berehalakoan, Johan Nabarro Ganbararen aurrean agertzen da galdezka ea hori zen berari buruz uste zena. Ezetz erantzun zioten, eta uste onean zutela eta egiaztatuko zuela hori bertan bizitzen geratzen bazen. 674.
676.
1493•Urtarrila•12 Armarik gabe ibiltzeko araua, edo Ordenanza de no andar con armas argitaratu eta etxeratzeko agindua ezartzen da. Ez dadila inor ausartu ezpata, lantza edo antzeko armekin ibiltzen arratseko zazpietatik aurrera, “la quoal ora o tiempo será señalada por la campana de Santa María tocando tres o cuatro vadajadas o más”. Iskanbilaren bat sortuko balitz, alkateak, probestuak edota zinegotziek herriaren izenean dei egin behar zuten, eta herritarrek haien laguntzan atera, “echado aparte parentesco, amiztad e toda otra razón, ata remediar el dicho aborote”. Era eta egun berean, leihoetatik zikinkeriarik ez botatzeko agindu zen: “que ninguno sea osado de echar, por ventana ni otra parte, ninguna suciedad ni aguas sucias, so pena de diez libras carlines”.
1493•Urtarrila•1
Txarles Bergarakoa izendatzen dute alkate eta, ohi den moduan, zin-hitza ematen du. Urte honetarako zinegotziak, aurreko urteko zinegotziak, eskribaua, diruzaina, korretorea, kanpaijoleak, limosnariak, artxibategiko giltza eduki behar duten hiruak, baileak, ongikusleak, tasatzaileak, erregidoreak, errekazainak, itzainak, zerrizainak... Lehengo moduan jarraitzen du bizimoduak hiribilduan, munduan aldakuntza ikusgarriak hasten ari direlarik. Amerika aurkitu berria dute europarrek.
677. 1493•Urtarrila•19 Erreginak hiribildura bisitaldia eginen duela jakinarazten da. Alkateak eta zinegotziek agintzen dute apain dezatela pasabidea: “el paso que está delante de la puente yendo a la presa, que sea honra de la villa”. 678.
1493•Urtarrila•20 Joan Anburzkoari errentatzen diote alkabala 330 liberaren truke. Baldintzapenetan erraiten da juduren bat balego gehiago eman nahi lukeena, hari emanen zaiola, eta aldea “sea para la obra de la Cruz de piedra que se faze en las eras”. Gure hirian ditugun bi
675.
1493•Urtarrila•6 Petron Azagrakoa izendatzen dute kinoetako ureztatzaile. Arinzada (sic) bakoitzako zuriko bat ordain-
X V .
M E N D E A
•
1 7 1
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
gurutzeetako baten data zehatza adierazten ote digu honek? Azkenean, Azut Affaqui judua geratu zen alkabala-bilketarekin bi urtetarako. 679. 1493•Urtarrila•27 Herrikosemeek eskubidea dute herri-lurretan nahi ahala luberritzeko. Ximeno Lizarrakoa eta Johan Ekizakoa biztanleak baino ez dira, ez herrikosemeak, eta herri-lurra gorritu dute ardantze berri bat landatzeko, ordenantza zaharraren aurka. Halaz eta guziz ere Kontzejuak uste du Ximeno zintzoa dela, “es buen mozo del quoal receuimos mucho servicio, assy en el officio de cubero como en otras cosillas”, eta herri-lur horren dohaina egiten diote. Honela, ordura arte larre, ehizaleku edo baso izandako lurrak luberritu ahala, nekazari jabegoak hedatuz joan ziren eta herri-lurrak murrizten. 680.
H
I
S
T
O
R
I
A
Kexuak agertzen dira herri-lanbideetarako izendatuak izan eta gero haiek betetzeari muzin egiten diotenengatik. Aurrerantzean haiek betetzea derrigorrezkoa izanen dela erabakitzen da “so pena de pagar diez tarjas por los de vedor, taxador o almosnero”. Lanbide bakoitzeko ikuskatzaile bat zegoen: kapaginak, zapatagileak, errementariak, ehuleak, sokagileak, jostunak, ezkoginak... 682.
1493•Martxoa•17 Erriberrikoekin adiskidantza giroan jarraitzen da. Bi ordezkari etortzen dira Tafallara arartekotzaren epaia betetzera elkarren artean “la Labandera y la Torreta y la presa de Sant Andrés, lo que ata agora jamás lo han querido fazer” egiteko prest. Kontzejuak baimena ematen dio alkateari haiekin hitzarmen bat egiteko, eta diruak bilbatu ahal izateko Nabako larreak lau urterako saltzen dira. San Andres edo fraideetako uharka urte horretan bertan amaitu zen, eta ur-erretenak ere garbitu bi herrien kontura erdi bana.
1493•Otsaila•10
683.
1493•Martxoa•21
Kontzejuak aho batez erabakitzen du alkateak San Sebastian gauean eman ohi zuen afaria bertan behera uztea, garestiegia zelako: “por quanto se faze en ella gasto extarordinario de gran suma”. Eta hala ere alkateak eman nahiko balu, hiribilduak sei libera baino ez luke ordainduko. Santuaren elizan egindako obretan agortzen ari dira diruak, eta haiek ordaindu ahal izateko patroiaren harribitxiak ere bahituran ipintzeko baimena ematen da. 684.
1493•Apirila•7 Kontzejuak jakiten du beharrean aurkitzen dela Mariskala: “el señor Marichal es algunamente necesitado de vituallas”. Premiaren larritasunagatik eta garai batean hark, gobernadorearen eta Hiru Estatuen aurrean Ermandadeko buruaren auzian erreguak eginez Tafallaren mesedetan egin zituenak gogoratuz, aho batez erabakitzen dute hari hamar ahari, hogei erregu gari eta berrogei erregu garagar, eta ardo zuri eta beltz zamaldi banako sorospen bat bidaltzea. Eta jakinarazten diote: “reciba más la voluntad desta villa que la poquedat que se da”.
Agindua ematen da aurrerantzean “ningún ganadero, como son dulero, voyero, cabrero e semejantes”, abeltzainek alegia, ezingo dutela zakurrik erabili ganaduak zaintzeko, bortz groseko nekepean. Abeltzainek edota haien familiartekoek saltzen badituzte zakurrarekin edo hudoarekin, Goitiko Ohianan nahiz Mendi Zapalean, ehizatuak direla susma litekeen untxiak, zin egin beharko dute non harrapatuak dituzten, eta mendikoak badira, zigorra ordaindu.
681.
1 7 2
1493•Martxoa•3
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
Tafallarrek, beti ere, argi eta garbi erakusten dute agramondarren aldeko joera. 685. 1493•Apirila•20 Leringo Kondearen ibileraren berri ematen da Kontzejuan: “Fue hecha relación de cómo el Conde de Lerin es venido de Castilla y ha traydo mucha gente castellana, assi de caballo como de pie”. Erabakitzen dute, aho batez eta ados, jende horrek zer egiten duen argitu arte atarietako dorreak prestatu egin behar direla “y que se pongan en ellas velas y roldas”. Gaztelau-beaumondar etsaiari, ezta urik ere. Hiribilduak ahalmena ematen dio alkateari Nafarroa Behereko Donibane Garazin bilduko diren Gorteetara joan dadin, eta hamabi groseko pentsioa ematen diote.
S
T
O
R
I
A
689.
1493•Abuztua•4 Haurrek ardantzetatik mahatsik, ez jabearenik ez bertzerenik, ezingo dute ekarri. Aldi berean zakurrak libre ibiltzea ere debekatu egiten da, mahatsondoetan eragiten dituzten kalteengatik, eta joalea edo kroka bat eraman beharko dute zintzilik. 690.
1493•Iraila•8 Urik ez dator arroilean, eta zapatagile eta zamarginei baimena ematen zaie beren larruak sahatsen azpiko putzuan beratzen ipin ditzaten: “en el poço de vaxo de los ffalçes”.
1493•Maiatza•15 Urtebeterako itzaina izendatzen da; idi-saldo guziaz arduratu behar du eta uztarri bakoitzeko hamar kuartel ordaindu behar zaizkio. Gurutzea eta Ebanjelioen gainean, lanbidea betetzeko zin-hitza eman zuen. Harategiaren errentamenduan harakinari Mugaosteko aharirik hil edo saltzea debekatzen zaio, edo gaixotuen haragirik “ni de la juderya”.
691. 1493•Iraila•14 Zenbait herritar tajugabe luberritzen ari dira: “no ffazen sino romper tierra concejal y vender aquella los foranos circun becinos, de manera que a la villa se le ffaze grande daño”. Aurrerantzean, debekaturik geratzen da kanpotarrei lurrak saltzea Kontzejuari jakinarazi eta haren baimena erdietsi gabe. Batzarre honetan bertan debekatzen da egunez nahiz gauez ur zikinak nolanahi botatzea: “echar vacinadas ni otras suziedades en las carreras ni calliatos reales, ni los tenderos agoas de pescado ni semejantes suziedades so pena de V sueldos carlines”.
687.
1493•Ekaina•16 Kontzejuak, Ureztatze Ordenantza, edo Ordenanza de Regueros bat onartu eta hiru erreten-zaindari izendatzen ditu sailak errenkadaka urezta ditzaten eta horrela ekidin daitezen hiribilduko herritarren artean, eta batez ere emakumeen artean, ematen ziren liskarrak.
688. 1493•Ekaina•29 Izurritea hasi da Tafallako aljama edo judutegian. Ganbarak, hura ixteko agintzen du: “se cierren en la juderya arriba y cierren las puertas del lado de los cristianos... y si quieren ir a por agua que vayan por el Portal de Pueyo por parte de Parcartillo”. Hiribilduaren beheko aldean josten aritzen diren juduei erraiten diete ez daitezela gehiago jaitsi jostera, hilaldia gogorra baita: “mueren reciamente entre ellos de pestilencia (...) y que Dabit Jaco Morena y Abrahan Arraem se encierren en la judería arriba y cierren la puertas dentra los cristianos M E N D E A
I
y ninguno baxe”. Idazki honek dioenaren arabera, aljama goiko aldean zegoen, hirigunearen ipar-ekialdean, Gaztelualdetik hurbil. San Pedro parrokiatik aldenduriko hirigune bat osatzen zuen. Urte honetan, hiribilduko alkabala-biltzailearen postua Açac Alffaqui juduaren eskuetan zegoen.
686.
X V .
H
692.
1493•Urria•23 Kontzejuak Txarles Erbitikoa hartu eta onartzen du probestu eta juduen baile bezala, bere aitaren oinordekotzan. Lanbidea gizalegez bete eta erabiltzeko zin-hitza eman zuen Gurutzearen eta Ebanjelio Santuen gainean.
693.
1493•Urria•27 Kontzejua auzitan dabil Mirandakoekin mugalarreengatik eta epai batengatik. Arazoa konpontzenko •
1 7 3
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
arartekoak izendatzen dira. Oraindik bertze lau mende iraunen du Mirandakoekiko mugalarreak. 694. 1493•Azaroa•21 Erregeak omen datoz, eta eskasian aurki ez daitezen jatekoak saltzea debekatu egiten da: “ningún vecino, extranjero ni habitante venda trigo, farina, ordio y cebada, hasta el próximo mes de enero, para que los reyes hallen provisión en la villa en el caso de que vengan”.
I
S
T
O
R
I
A
Rosellon trebaturik: Nafarroako erregeek inoiz berdinkatu ezingo zuten indarra. 698. 1494•Urtarrila•14 Katalina erregina, Joan Labritekoaren emaztea, Tafallara heldu deneko lehenengo aldia da, eta harrera handia egiten zaio eta hark hiribilduaren eskumenei zin-hitza ematen die: “e sallieron los alcalde, jurados e otros muchos hombres de bien de la dicha villa a la recibir con un pallio de brocado con las tres cruces e los clérigos e con trompetas e tanbores y otros instrumentos muchos, e juró la Reyna todos los priuelegios et liuertades, gracias, franquicias, tantos quanto la villa tiene...”. Txarles Nabazkoa zen alkate. 1744an argitaratuko zen Amsterdamen Anecdotes de la Cour de Don Jean, Roi de Navarre liburua, egile anonimo batek XV. mendean idatzia; Joan erregeak Tafallako gortean asmatzen zituen denborapasak eta olgetak kontatzen dira bertan. Bere amaginarreba, Foixeko Kondesaren esku agintearen ardurak utzi eta dantza, torneo eta maskaradetan murgilduta agertzen zaigu erregea liburuan. Gau haietako batean, “on Joanek su artifiziozkoa errearazi zuen Zidakoseko uren parte bat hartzen zuen kanal handiaren gainean. Gonbidatuez betetako hainbat eta hainbat untzitxo zebiltzan bitartean ibaiko uretan. Galai festa honetako aktoreak jainkotasunen baten, edota itsasoko edo uretako ninfen baten itxuraz mozorroturik ageri ziren. Gazteluko ibarrean, bertzalde, Gorteko handiki gorenek damentzako denda ederrak zituzten eraikiak, eta haietako zenbaiten edertasuna Erregearenarekin baino ezin zen alderatu”. Bistan da egileak bere fantasia oparoan Veneziarekin nahasten duela edateko ere nahikoa ur nekez zeraman Zidakos ibai ertzeko hiribildua.
695.
1493•Abendua•1 Nafarroako Mariskalak eta Bianako hiribilduak, gaztelauen eta Leringo Kondearen aurkako gerrarako sorospena eskatzen dute. Betekizun honetarako beti ere prest, aho batez onartzen da armagizonak hara bildaltzea, hiribilduaren kontura.
696. 1493•Abendua•29 Paskoal Sabaitzakoa herritarra karrikan esaka omen dabil zinegotziek hiribildua petxara itzularazi nahiean ari dabiltzala: “los jurados procuraban e suplicaban al Rey que la villa tornase a ser pechera, quomo ante hera”. Aipatu zinegotziak Kontzejuan jendaurrean kexu agertu ziren, eta ikerketa bat ireki zen; azkenean, jendaurrean barkamena eskatu eta zinegotziei ondra berresteko zigorra ezarri zitzaion Sabaitzakoari. 697.
1494•Urtarrila•12 Igandea. Nafarroako alderdikerien arteko tentsioengatik hamar urte itxaron behar izan eta gero, Joan Labritekoak eta Katalinak Foruei zin-hitza ematen diete eta Nafarroako errege aldarrikaturik geratzen dira. Tafallako hiribildutik ordezkaritza bat joan zen ospakizunera, dotore jantzita: “con el vestuaryo como han usado en tal tiempo ataqui”. Bien bitartean, Fernando Katolikoaren laguntza jasotzen duten beaumondarrek desmasiak egiten jarraitzen dute. Leringo Kondearen jarraitzaileak merinaldean barna dabiltza: Artaxoa erasotu dute eta ezusteko eraso batean Erriberri hartzen dute. Artaxoatik alkatea, erregidoreak eta 40 bat herrikoseme eraman zituzten preso Larragara. Nafarrek ezin dute gauza handirik egin gudaroste haren aurka: mila gizon baino gehiago ditu, artilleriaz horniturik eta Italian eta
1 7 4
H
699.
1494•Urtarrila•27 Kontzejuak erabakitzen du herriko larreetan ganaduak dituzten elizgizonek, bertze herritar guziek bezalaxe ordaindu eta kontzeju-lan eta gastuak ordaindu behar dituztela. Eta hori egin nahi ez badute, “les echen su ganado fuera del término o les carnereen cada día”. Garai honetako erdaraz, carnerear erraiten delarik “haragitarakotzea”, ber•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
O
R
I
A
Zumarra karrika.
tan akabatzea, ulertu behar da; bertzeren sailetan larrean harrapaturiko abereei egiten zitzaiena. 700. 1494•Otsaila•5 Egunero eta gauero herritik kanpora doan gari, garagar, olio eta bestelako hornizio kantitate handiagatik, agintzen da ogia kanpora saldu edota eramaten duenari hamar liberako nekea ezartzea.
bat beteta dagoela erraiten diote, eta hilobiak “estaban cunchadas –euskarazko kutsatu aditzetik eratorria– de difuntos nuevamente finados”, kanpoko hilerrian baduela lekurik eta ezin dutela salbuespenik egin gero jende guziak bertze horrenbertze eskatuko duelako. Estebanek, agi denez, semearen gorpua hartu eta isilika-misilka ehortzi zuen. Kontzejuak jakin zuelarik bere erabakiari entzungor egin ziotela, erabaki zuen arau-hausleari zigorra ezartzea eta semea ehorzlekutik ateraraztea. Esteban Zuriko Ganbararen aurrean agertu zen erranez zin egin zezakeela semea non ehortzirik zegoen berak ez zekiela eta inoiz ez zuela jakin. Eskatzen zuen gauzak utz zitezela zeuden moduan eta berak ere uko eginen ziola etorkizunean hilobi hari buruzko edozein eskubide demandatzeari. Eta gauzak zeudenean zeu-
701.
1494•Otsaila•15 Emakume adulteriogile eta bizibide txarrekoak bota egiten dituzte hiribildutik; haien artean, Grazia Saratsakoa eta Maria Ollokikoa. 702.
1494•Otsaila•27 Esteban Zuriko herrikosemeari semea hil zaio eta eliza barruan ehortzi ahal izatea ukatzen diote. EraX V .
M E N D E A
•
1 7 5
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
denez, gaia bere horretan uztea erabaki zuten. Garai honetan, oraindik deiturak erabat finkatu gabe daude, eta haietan maiz agertzen dira jabearen berezitasun eta koalitateen aipamenak. Anitz eta anitz, euskarazkoak dira. Urte honetako aktetan, urrutirago gabe, ageri dira Txarles Beltz; Mitxelko Motza; Johan Tanboril; Gorritxo; Martin Garratza...
H
I
S
T
O
R
I
A
heriotz zigorra ezartzen zitzaien; zigor berbera zegokien hiriak, hiribilduak edota dorretxeak indarrez hartzen zituztenei, eta lapur, ebasle eta bide-lapurrei. 705.
1494•Abuztua•15 Sargoriarekin izurritea sortzen da. Debekatu egiten da Tutera aldekorik hartzea: “acoger a ninguno que viniere de Tudela donde mueren, ni aun de otro lugar que murieren...”. Hertsi egiten dira hiribilduko ate guziak, bi ezik, eta hauetan zaindariak ipintzen dituzte kanpotarrei sarrera eragozteko.
703.
1494•Apirila•17 Pitillaseko herritarrak Zidakoseko ura eskuratzeko Tafallak ezartzen dizkieten eragozpenak nozitzen ari dira. Soil-soilik ematen diete “por donde antiguamente la solían llevar, que es por Valmayor”, eta endredoak saihestearren eskatzen dute baimena eman diezaietela ibaian behera joan zedin.
706. 1494•Iraila•7 Txarles Erbitikoak eskatzen du eman edo sal diezaiotela lur zirrinda bat, Abatetxeko Arloa deitzen dena. Onartu egin zioten, kontzejuarena zelako eta hiribilduari galerarik egiten ez ziolako. Ordainetan, San Sebastian azpiko herribide bat konpondu behar izan zuen. Diego Loçanok eskatzen du utz diezaiotela gortatzat erabiltzen bere etxearen atzeko harresiko dorrea, bere aziendak han sartu ahal izateko, “porque espera que se las echarán de su casa sy el rey biene”. Eta horrela ematen diote baimena.
704.
1494•Ekaina•19 Berrogeita hamar gizon prestatu dira Buñuelera joateko, Erregeek egin duten deialdiari erantzunez. Hiribilduak izendatzen ditu ofizialak eta hauek aukeratu behar dituzte gizonak. Ondorengo hilean, Ermandadeak bertze hogei gizon bidaltzen ditu Arakil ibarreko Uhartera. Erresumako indar publikoa izaten jarraitzen du Ermandadeak, herriz-herri banaturik gizon nahiz hornizietarako. Urte honetako otsailean bertan Erriberrin bilduriko Gorteek zehaztuak zituzten Ermandadeak ezarri beharreko zigorrak: Jainkoa edota Ama Birjinaren aurkako biraoak botatzen zituztenei, mihia josi ziezaietela jendaurrean; emakume ezkondu, alargun edo birjinak bortxatzen zituztenei,
707.
1494•Iraila•8 Alkateak eta zinegotziek elizatik atera egiten dute bertan babes harturik zegoen emakume bat, eskomikaturik zegoelako: “por cuanto está excomulgada”. Emakumeak, ordea, jendaurrean erran bide zien beren gurariaz, herriaren baimenik gabe, ateratzen
Antzinako hilarri tafallarrak. Gaur egun, Kultur Etxean daude.
1 7 6
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
708.
1494•Iraila•9 Ezinegona da nagusi. Ganbarak agintzen du betearazi dadila herritar guziak ordara-deietara (a acudir a los oficios quando algún rebato se rebolviere en la villa) agertzeko agintzen duen ordenantza. Dirudienez, aurreko egunean ordara deia egin zuten kanpaiek, eta herritar batzuek muzin egin bide zieten jende eta arma eske joan ziren probestu eta Ermandadeko alkateari. 1494•Iraila•10
710.
1494•Urria•14
I
S
T
O
R
I
713.
Gutuna bialdu dute Erregeek jakinaraziz Bianako hiribilduan Leringo Kondeak setiaturik dauzkala ezkutari batzuek eliza batean. Agintzen zuten hertsi zitezela harresietako ate guziak, bi ezik, eta ipin zitezela zaindariak, eta Jaime infantea agertzen bazen ez ziezaiotela sartzen utz. Kontzejuak erabaki zuen gainera lantza zamaldi bat eta balezta-gezi edo azkon mordoska bat ekarraraztea hiribilduaren kontura, armarik ez zutenen artean banatzeko. Handik zenbait egunetara, erabaki zuten baita ere erabiltzea “diez o doce caffices de trigo para inviar pobission a la gente que está con el Rey”. Tafallarrak ez ziren inoiz motz geratu inbaditzaileen aurkako gerrarako ahaleginak egiterakoan.
1494•Azaroa•3
Erregeen bertze gutun bat heltzen da merinalde osoari eskatuz ipin daitezela hogeita bortz gizon zortzi eguneko epez Artaxoa defendatzeko. Aho batez onartu zen hala egitea Erresuma osoari eta batez ere merinaldeari letorkiokeen onuragatik. Ganbararen bilkura berean jakinarazi zen Lancier kapitain jeneral jauna kexu zela hiribilduarekin izan ere gudaroste leialak heldu zirelarik tafallarrek hornizio guziak garestitu egin omen zituzten, eta gaizki zeritzon. Aho batez Kontzejuak erabaki zuen salneurriak finkatzea: ogia gehienera sal zitekeen “a cuatro tarjas por gros, que lo mase quien quiere; el vino tinto a seis
Terueloen kutxa.
Erabakitzen da hiribildutik Erregearekin dauden hogeita bortz gizonei, eta etorkizunean joan beharrean aurkitzen direnei laguntza gisa ardoa eta sos batzuk ematea: “medio quoarterón de vino y 13 cornados para pan e carne”. 711.
1494•Urria•18 Txarles Bergarakoa, aurreko urteko alkateak Txarles Nabazkoa, oraingo alkateari artxibategiko giltzak ematen dizkio. Zenbait herritar izendatzen da artxibategia bisitatu eta bertan dagoena ikus dezaten: Santa Mariaren armairua, non hiribilduak jasota baitauzka bere pribilejioak eta eskriturak, eta Errepublikako lanbideak aukeratzeko erabiltzen diren X V .
M E N D E A
A
zori-bolak dituen poltsa gordetzen duen kutxa. 712. 1494•Urria•19 Azkenean, Ganbarak hiribildutik bota egiten ditu Kristobal Ruiz Mendietakoa eta haren emaztea Maria Santxiz Oñatikoa, jendaurreko adulteriogintzan bizi omen direlako. Bi urtez gogorki pertsegituak izan ziren biak, eta fraideetako edo San Andresko uharkan egiten ari ziren obrak ordainarazi zitzaizkien. Eta are okerragoa zena, elkarrengandik aldenturik biziarazi. Aldi berean hiru emakumerekin ezkonduta omen zegoen Kristobalek eman zuen zer erranik urte haietan.
zutela, eta Kontzejuak erabaki zuen herriak bere egiten zuela: “todos hun animes dixieron que este caso era de toda la villa, y assy lo tomaban por suyo”.
709.
H
•
1 7 7
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
groses carapito y el blanco a medio florín de moneda y la cebada a tres groses robo”. Garai nahasiak dira eta espekulatzaileei mugak ezarri beharra dago. 714.
I
S
T
O
R
I
A
dituzte eta Kontzejuak baimena ematen die artzainei, ardantzeak zeharkatuz ekar ditzaten oraindik geratzen diren ardi ernariak, “hasta que no venga alguna tregoa o seguridat”. Hamar liberako isuna ezartzen zaio Vidal juduari, izan ere “ha entrado esta noche por el Portal de Pueyo ocho açaguanes de vino de fuera”. Mende anitzetan zorrozki debekaturik egon behar du oraindik ardoa inportatzea, eta Tafallako debeku hau barneraturik dago, antzinako legez, Nafarroako Foruan: “Según fuero antiguo, ningún hombre de fuera o extrangero no puede llevar vino a Estella, ni a Olite, ni a Monreal, ni a Puente de la Reina ni a Taffaylla para embasar o vender a aquestos lugares. Y en caso que llevaren deben perder el vino”.
1494•Azaroa•9
Kontzejuak neurri berriak hartzen ditu gerragintzarako, Leringo Kondea inguruan dabilelako, Gaztelatik ekarritako armagizon askorekin. Erabaki laburra, zorrotza da, premiaz betea: harresian zortzi zaindari (ocho velas en el muro), gauerako zelatariak hiribildutik kanpora ibiltzeko, eta bertze bi begirari gehiago Santa Mariako dorrean. Era berean agindu zen desegin zitezela Zidakos ibaiko ibi guziak, hasi Puiutik eta Erriberriraino, abereak igaro ez zitezen. 715.
1494•Azaroa•12 Ipinitako arreta guziengatik ere, Leringo Kondearen gizonek ardiak eta abereak larreetatik eramatea erdiesten dute. Babes-neurri berriak erabakitzen dira hala nola ipintzea “velas, roldas, atalayas, escuchas, goardas de puertas y goardas de torres, barreras, pasos” eta hiribildua defendatzeko beharrezkoa den guzia. Kontzeju honetan bertan irakurtzen da Erregeen gutun bat non hiribilduari eskatzen baitzaio bidal dezala arduradun bat nahikoa eskumen duena etsaiarekin Urantzian egiten ari diren negoziaketei buruz hitz egin ahal izateko. Txarles Bergarakoa eta Grazian Uhaldekoa izendatzen dituzte ordezkari.
717.
1494•Azaroa•21 Erregeen bisitaldia espero zen egun honetarako, eta haiek heltzen direlarik horniziorik falta ez dadin debekatu egiten da “so pena de diez libras y pérdida del género, sacar trigo, farina, ordio y cebada”. Handik egun batzutara, era berean debekatzen da oihaneko egurra, mahatsondoak, xirmenduak, hesolak, itxiturak edota artoak, “artos”, ekartzea. 718.
1494•Abendua•26 Anton Agoizkoak errentan hartuak zituen herriko larreak, baina ezin ditu erabili gerraren ondorioz. Gainera, erregeak heltzen ziren egunerako jantzietarako dirua maileguan emana zuen. Horren galtzaile gera ez dadin, larreen ustiapena bere komenentziara ematen diote.
716.
1494•Azaroa•19 Kontzejuan bilduta, gaztelua zaintzeko gizonak eskatzen ditu alkaideak: “suplicó el alcayde que le fuessen dados para la goarda del castillo diez hombres por quanto está muy faltoso de goarda y el tiempo está muy revuelto”. Hiribilduak onartzen du ematea, baina etorkizunean ezingo delarik eskubide edo ohituratzat har. Hamar gizon hauek, baita ere, mendian talaitzak egiteko erabiliko dira. Jarraian erabaki zuten Ferran Gil Arellanokoa bidaltzea Erregeei eska ziezaien “nos den alguna gente de goarnición, porque carga gente castellana en Larraga”. Hiribildua gogorki hesiturik aurkitzen da; ibaiaz bertze aldetik larrean zebiltzan artaldeak hiribildura ekarri
1 7 8
H
719.
1494•Abendua•29 Kontzejuak agintzen du ezkutuko eta begibistako zelatariak ipintzea beharrezkoeneko lekuetan eta zenbait talaiatan. Eskatzen diote gazteluko alkaideari ipin dezala talaia bat bertako dorrean, hiribilduaren kontura: “que la villa la pagará como es ussado y acostumbrado”. Zenbait egun lehenago Kontzejuak agindua zien gaztelua gorde eta zaintzeko bidaliak zituen hamar gizonei talaitza-lanak egiteko: “atalayar en el camino como los demás vecinos pues no contrybuyen en otras servidumbres como son escu-
•
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
brir, goardad puertas y otras cosas”. 720. 1495•Martxoa Akordioa erdiesten da Madrilen, Nafarroaren eta Gaztelaren artean. Haren arabera, errege Katolikoak hitza ematen du Nafarroatik erbestararaziko duela Leringo Kondea, hainbertze iskanbila sortu dituena, eta Erriberritik erretiratuko duela hiribildua okupatuz dagoen goarnizio gaztelaua. Sasoi horretan Erriberri zakuraturik aurkitzen da, etxe nagusiak kiskalita daude eta herrikoseme talde bat ziega hits batean (erdaraz ere la ciega deitzen dutena) giltzapeturik daude beren familiartekoek erreskatea ordaindu arte. Madrileko ituna umiliagarria da Nafarroarentzat, gaztelauak hainbat plaza estrategikoren jabe geratzen baitira: Larraga, Berbintzana, Santakara... Nafarroaren independentziaren itxitura murrizten ari da, eta Erriberriko desmasiek etorkizun iluna iragartzen dute.
S
T
O
R
I
724.
A
1498. urtea Auzitan dira Naba aldea ureztatzen duten tafallarrak eta Serna aldea ureztatzen duten erriberritarrak. Erregeak komisariak izendatzen ditu, eta berauek erabakitzen dute Tafallamenditik datorren ura bi erretenetan banatu behar dela, Sernarako hartuz behar zena batean, eta gainerako guzia Nabarako geratzen delarik, eskualde hura handiagoa zelako. Eta erretan baterako bertze urik ez dagoelarik, ez dadila bitan bana, baizik eta egunka txandakatu: hiru egun eta gau Sernarako eta bi Nabarako. Annio di Viterbo, predikarien ordenako italiar domingotarrak urte honetan argitaratzen du hamazortzi idazkiz osaturiko bilduma bat, berak zionez bere ordenako kide batek Armenian aurkitu omen zituenak, eta Xenofon, Aneton, Philon eta antzinako bertze idazle batzuen zatiekin... Eta haien artean argitaratzen du Beroso, Kristo aurreko 200. urte inguruko historialari batena bailitzan aurkezten duen kronika bat, non erraiten baita Tubalek sortu zuela Tafalla, eta deitura hau Tubala jatorrizko izenaren
722.
1496•Urria•15 Karlos Garrokoa, ganbarako artzedianak, elizgizonek, alkateak, zinegotziek eta hiribilduko unibertsitateak adierazten dute antzinatik elizan hogeita lau beneficiado edo onuradun daudela eta jasotzen diren sarrerak ez direla nahikoa. Erabakitzen dute hutsuneak betetzeke gera daitezela kopurua hogeita lautik hamaseiraino jaisten ez den bitartean. Ase beharreko sabelen ugaritasuna betidaniko arazoa izan zen apaizteriarentzat eta zama latza seglareentzat. Handik mende batzutara, kopla batean honela laburbiltzen zen patu hau: “Cada vez que se muere un fraile, canta así la comunidad: ya tenemos un fraile menos, ya tenemos un plato más”.
723.
1497•Martxoa•17 Gari eskasia dago hiribilduan. Joan Labritekoa erregeak agintzen du egin dadila peskiza etxeetan eta, familia bakoitzari behar duena utzi eta gero, sal diezaietela gainerako guzia behartsuei tasako salneuM E N D E A
I
rrian, hots, hamar grosetan erregu bakoitza. Urte honetan, hiribilduaren eskariz, Joan eta Katalina erregeek ontzat ematen dute probestua justizia bilakatzea “para mayor condisecoración de la villa”. Txarles Erbitikoa izendatzen dute postu horretarako bere bizirako. Erregeak hautatua, justiziak tafallarra izan behar du, eta ezarri behar dituen zigorrak arauturik dauzka. Pisuak eta neurriak zaindu behar ditu; hirurogei soseko isuna ezarri hurkoari traidore deitzen dionari, hiraz ez bada: “y si confesare que lo dijo con ira sólo seis sueldos”. Bere ordainsaritzat, justiziari eta haren laguntzaileei ematen zaie lurrezko ontzi zamaldi bakoitzeko ontzi bat; kipula zamaldi bakoitzeko sorta bat; leka erregu bakoitzeko almute erdi bat; gaztaina zamaldi bakoitzeko, almute bat; arrain zamaldi bakoitzeko, libra erdia; uso zamaldi bakoitzeko, uso pare bat; sardina fresko nahiz gatzatu zamaldi bakoitzeko, dozena erdi bat; piku, mahaspasa, limoi eta urreetatik, “tome lo razonable”. Hiribilduko biztanle direnak eta feria edo merkatu egunekoak, franko direlako, utzi behar ditu alde batera, hala ere.
721. 1496•Urtarrila•14 Joan eta Katalina errege-erreginek agintzen dute San Sebastian eliza fraideei ematen zien bulda bete dadila, Leonor erregina, bere amona, eliza horretan baitago ehortzirik eta bere estutasuna eta txirotasunagatik elizak ermita baitirudi: “no es más que huna hermita”.
X V .
H
•
1 7 9
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
aldaera dela. Bianako Printzeak ere antzeko iturrietan edan zuen eta idatzi ere idatzi zuen “Tubal, quinto hijo de Jafet, pobló Tudela, Tafalla y Osca”. Ondorengo historialariek, erraterako Ocampok eta Garibaik, ontzat ematen dute irizpide hau, eta mitoa hedatzen joan zen. XVI. mendearen amaiera aldera, haatik, ikuspegi hori baztertzen hasiko dira bertze historialari batzuk, batik bat Mariana eta Moret, berauen ustez Annio di Viterbok darabilen kronika guziz faltsua baita. Halaz eta guziz, mitoa errotu egiten da, eta gaitzetsita ere, gure egunetaraino iritsiko da. 725.
1498•Urria•7
726.
1499•Otsaila•25
I
S
T
O
R
I
A
Hiribildura bisitaldi bat egin ondoren, Joan Labritekoa eta Katalina errege-erreginek modu erabakiorrean esku hartzen dute San Sebastian elizari buruzko auzian. Amen erraiteko denboran, suntsitzen dituzte herritarrek luzaro defendatu dituzten helburuak, eta hiribilduaren patroiaren irudi preziatua kentzen diete. Erregeek erraiten dute ikusi dutela beren amona Leonor erregina ehortzirik dagoeneko Ama Miserikordiakoaren elizaren jasotasun eskasa, estutasuna eta pobretasuna, izan ere “no es más que huna ermita”. Eta herriko elizgizon, alkate, zinegotzi eta unibertsitatean hainbertzeko jazarpena sorrarazi zuen Aita Santuaren bulda ospetsua aintzakotzat hartuz, agintzen dute Leonor erreginaren gorpua eraman dadila San Sebastian elizara, eta aldi berean errege eskuetan hartzen dute eliza hau, bertako apaindura, gurutz, zilarrezko kaliza eta bitxi guziekin. Eta inbentarioan zehaztu ondoren, frantziskotarrei eman behar zitzaien den-dena. Une horretatik aurrera, Leonor erreginaren fundazioak San Sebastian Errege Komentua izena izanen du, eta tafallarrek hiru mendez eginen dute borroka frantziskotarren aurka, patroi santuaren irudi, erlikia eta bitxien jabegoa, eskumena eta erabilpena lortzeko.
Pedro Nafarroakoa, Erresumako zazpigarren mariskala eta bere leinuko laugarrena, Mayor de la Cueva anderearekin, Alburquerqueko Dukearen alabarekin ezkontzen da. Dirudienez, Tafallako bere jauretxera etorri ziren bizitzera ezkondu ondoren. Erraiten da eztei egunean bertan sortu zela etxe horretan Frantzisko Nafarroakoa, Pedro mariskalak bertze emakume batekin, Tafallako Migel Uhalderen alabarekin, izan zuen seme bort edo sasikoa. Frantzisko Nafarroakoa Uhalde, gero gotzain izanen dena, XVI. mendeko nafarrik ospetsuenetako bat izanen da.
727.
1499•Maiatza•5 Beaumondarren gehiegikeriak laguntzen dituzten gaztelauek Nafarroaren aurka etengabe egiten dituzten erasoak amaiarazi , erregeek bi fraide frantziskotar bidaltzen dituzte enbaxadore legez. Haietako bat, Joan Errokoa, Tafallako komentuko jagolea da. Fraideak zorretan zeuden Tafallako komentuari buruzko errege-epai eskuzabalaren ondoren, eta beharbada horregatik subirano nafarrek pentsatu bide zuten betekizuna ongi burutzen saiatuko zirela. Hainbat hiribildu, haien artean Larragakoa, itzul zitzala eskatu zioten Fernandori mezulariek. Ez zuten deusik erdietsi errege Katolikoarengandik.
Nafarroako Mariskalen jauregia.
1 8 0
H
728. 1499•Uztaila•27 Erromatik, Alexandro VI.ak bulda bat bidaltzen du ontzat emanez hiribilduak onuradunen kopurua hogeita lautik hamaseira murrizteko hartu duen erabakia. Aita Santuak eskatu zion Katedraleko •
X V .
M E N D E A
T
A
F
A
L
L
A
R
E
N
H
I
S
T
XVI. mendea •
O
R
I
1 8 1
A