Juanelo Turriano (Giannello Torresani). Fuentes y documentos biográficos

Page 1

C OLECCIÓN J UANELO T URRIANO DE H ISTORIA DE LA I NGENIERÍA JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) FUENTES Y DOCUMENTOS BIOGRÁFICOS ROBERTA RAMELLA MARINO VIGANÒ FUNDACIÓN JUANELO TURRIANO

Juanelo Turriano

(GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO FUENTES Y DOCUMENTOS BIOGRÁFICOS

Roberta Ramella Marino Viganò

C ole CC ión J uanelo T urriano de H is T oria de la i ngeniería
FUNDACIÓN
JUANELO TURRIANO
Madrid 2022

edi C ión

Fundación Juanelo Turriano

C oordina C ión

Daniel Crespo Delgado y Covadonga Álvarez-Quiñones del Gallego

diseño y produ CC ión edi T orial Doce Calles

impresión y en C uaderna C ión

Ediciones Doce Calles

© 2022, Fundación Juanelo Turriano © Los autores para sus textos © Las instituciones y fotógrafos para sus imágenes

ISBN: 978-84-122150-1-4 D.L: M-21339-2022

La Fundación Juanelo Turriano se ajusta a lo establecido por la legislación vigente sobre los derechos de autor de las imágenes aquí reproducidas. Si se detecta algún error u omisión, el propietario de los derechos o su representante pueden dirigirse a la Fundación Juanelo Turriano.

Cubierta: Vista de Toledo. El Greco. ca. 1599-1600. Metropolitan Museum of Art

www.juaneloturriano.com

FUNDACIÓN JUANELO TURRIANO

PATRONATO

presiden T e de H onor

Victoriano Muñoz Cava presiden T e Pedro Navascués Palacio

vi C epresiden T e José María Goicolea Ruigómez

se C re T aria Alicia Cámara Muñoz

vo C ales

Inmaculada Aguilar Civera David Fernández-Ordóñez Hernández José Antonio González Carrión Fernando Sáenz Ridruejo José Manuel Sánchez Ron

dire CT or geren T e Bernardo Revuelta Pol

El día de septiembre de 2022, durante la última fase de edición de este libro, falleció D. Pedro Navascués Palacio, Presidente de la Fundación Juanelo Turriano desde 2020, a cuyo Patronato pertenecía desde 2008.

Catedrático de Historia del Arte de la Escuela Técnica Superior de Arquitectura y Profesor Emérito de la Universidad Politécnica de Madrid, era miembro de número de la Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, donde actualmente desempeñaba el cargo de Presidente de la Comisión de Monumentos de Patrimonio Histórico. También fue miembro numerario de la Hispanic Society of America, del Instituto de Estudios Madrileños, así como Doctor Honoris Causa por la Universidad de Coimbra y Colegiado de Honor del Colegio Oficial de Arquitectos de Madrid.

Autor de más de doscientos libros y artículos sobre la historia de la arquitectura, y director de numerosas tesis, su trabajo es una referencia ineludible de los estudios historiográfico-artísticos.

Fue comisario en la organización de diversas exposiciones, como Maquetas y modelos históricos. Ingeniería y construcción (2017) y Fortificación y ciudad. 29 maquetas (2021-2022), organizadas por la Fundación Juanelo Turriano, y fue uno de los impulsores decisivos de esta Colección Juanelo Turriano de Historia de la Ingeniería, así como de las demás publicaciones promovidas por la Fundación.

Infatigable estudioso y entusiasta de las artes y la historia, ilusionado por proyectos de los que hacía partícipes a todos los miembros de la Fundación, supo liderar con determinación la trayectoria de la misma en su etapa como Presidente durante los difíciles años de la pandemia.

Descanse en paz.

APÉNDICE DOCUMENTAL

9 ÍNDICE Presentación 11 Introducción ............................................................................................................................... 13 Abreviaturas y Siglas ................................................................................................................... 14 I. Estado actual de las investigaciones ........................................................................................... 17 II. Obras clásicas impresas 25 III. Obras clásicas manuscritas ......................................................................................................... 39 IV. Documentos archivísticos italianos ............................................................................................ 45 V. Aspectos biográficos italianos .................................................................................................... 53
fuen T es biográfi C as impresas 59 fuen T es biográfi C as manus C ri T as ............................................................................ 136 do C umen T os en los ar CH ivos públi C os 161 Cronología de las citas ................................................................................................................ 231 Registro de las fuentes ................................................................................................................ 239 Bibliografía .................................................................................................................................. 245 Publicaciones .............................................................................................................................. 273

PRESENTACIÓN

José Antonio García-Diego (1919-1994) unió a su trabajo como ingeniero y empresario una intensa labor como historiador de la técnica. Fueron dos los personajes en los que concentró la mayor parte de su atención, el lombardo Juanelo Turriano y el canario Agustín de Betancourt. Al retirarse de sus tareas profesionales, García-Diego creó, en 1987, una fundación cuyos fnes son la investigación y difusión de la historia de la ciencia y la técnica, a la que puso el nombre de Fundación Juanelo Turriano, el nombre español de Giannello Torresani, ilustre ingeniero, relojero y astrónomo nacido en Cremona y fallecido en Toledo, servidor de Carlos V y de Felipe II.

Aunque no es misión exclusiva de la Fundación la investigación sobre la fgura de Juanelo y su obra, es evidente el interés con que acoge y promueve todo tipo de trabajos sobre este tema, ya sean sobre la obra maestra del ingeniero, el llamado Artifcio de Juanelo en Toledo, o tengan un carácter biográfco. Quizás el estudio del Artifcio resulta más sugestivo para los investigadores de la técnica y para el público en general, pues disfruta de la atracción propia de un misterio sin resolver, al menos por completo, y sobre el que se han propuesto diversas soluciones.

No son abundantes los escritos biográfcos acerca de Juanelo anteriores a los trabajos de García-Diego, comenzados por éste en los años setenta del siglo pasado. Pueden citarse, entre otros, los artículos de Jean Babelon, Antonio Boschi, Casto María del Rivero o Manuel Murguía, que utilizaron como principales fuentes a Ambrosio de Morales, Esteban de Garibay o Marco Girolamo Vida, coetáneos de Turriano, pero son obras breves que se limitan a tratar alguna faceta concreta de la vida y obra del cremonés. Por tanto, su biografía era muy incompleta, y además estaba distorsionada por no pocas fábulas surgidas en torno al personaje, en muchos casos asumidas acríticamente por los cronistas, sin olvidar la persistencia de errores como la atribución a Turriano de la autoría del tratado denominado Los Veintiún Libros de los Ingenios y Máquinas de Juanelo. Fueron precisamente García-Diego, con Nicolás García Tapia, los que demostraron que no correspondía a Juanelo tal autoría.

11

Desde entonces, en los últimos cincuenta años, se han publicado varios trabajos de innegable valor científco, comenzando por el seminal estudio de García-Diego sobre Juanelo como relojero de Carlos V, hasta llegar al amplio y completo ensayo de Cristiano Zanetti acerca del periodo formativo del artífce, pasando por la semblanza iconográfca de Ángel del Campo o el gran catálogo de la exposición inaugurada en Cremona en 2016 y comisariada por el propio Zanetti. Entre estas obras conviene recordar la recopilación y transcripción de documentos relativos a Juanelo, existentes en los archivos españoles, realizada por Luis Cervera Vera y publicada en 1996 por la Fundación. Obra que es antecedente del amplio y exhaustivo trabajo que aquí presentamos, en el que los profesores Roberta Ramella y Marino Viganò han recogido no sólo los pertinentes documentos contenidos en los archivos italianos, sino también las referencias a Juanelo en obras impresas y manuscritas históricas, proporcionando un valiosísimo material de consulta y referencia para todos los interesados en la vida y obra del insigne cremonés.

12
funda C ión J uanelo T urriano Volver al índice

INTRODUCCIÓN

El origen de este libro se remonta a quince años atrás, gracias a la invitación de la colega y amiga Alicia Cámara, profesora catedrática de la Universidad Nacional de Educación a Distancia (uned), con el fn de comprobar si existía algún parentesco entre Leonardo Turriano, cartógrafo e ingeniero mayor al servicio de Felipe III y Felipe IV de Habsburgo en España y Portugal a principios del siglo xvii, y Juanelo Turriano (Giannello Torresani/Torriani), machinator de Carlos V de Habsburgo y Felipe II de Habsburgo-España en el siglo xvi y el relojero más célebre de todos los tiempos.

Parte de los resultados se han publicado en el ensayo «Parente et alieuo del già messer Janello» - Primeras notas sobre Bernardo y Leonardo Turriano (2010) y también en las actas de un congreso sobre el libertinismo erudito tituladas «Prontezza d’animo et ingegno» - Giannello Torresani, scienza e coscienza (2011). Ahora, una vez recopiladas y transcritas las fuentes archivísticas, reunidas las menciones al personaje y su obra en textos tanto impresos como manuscritos de los siglos xvi al xix, al tiempo que el interés por su fgura ha vuelto por medio de exposiciones, trabajos biográfcos y estudios científcos, se ha procedido a llevar a imprenta esta compilación, cuyo fn es sobre todo completar, por la parte italiana, los Documentos biográficos de Juanelo Turriano, las 151 fuentes hispánicas editadas por Luis Cervera Vera para la Fundación Juanelo Turriano (1996).

Queremos dar las gracias en especial al Archivio Apostolico Vaticano; a Valeria Leoni, directora del Archivio di Stato di Cremona; a Luisa Onesta Tamassia, directora del Archivio di Stato di Mantova; a Valentina Bocchi, directora del Archivio di Stato di Parma; a Paolo Arienti, del Archivio Storico Diocesano di Cremona; a la biblioteca de la Georg-August-Universität, Gotinga; a Fulvio Casali y a Giuseppe Piotti, del Archivio comunale di Salò. Marialuisa Baldi y Guido Canziani, de Milán, nos han facilitado otros materiales útiles. Nuestro sincero agradecimiento a todas ellas y a todos ellos.

Roberta Ramella y Marino Viganò

Volver al índice

13

b. busta [sobre] c. carta cart. cartella [cuartilla] cl. classe [categoría] cod. codice [códice] col. colonna [columna] div. divisione [división] doc. documento fasc. fascicolo [fascículo] fl. filza [legajo] fol. folio lib. libro ms. manoscritto [manuscrito]

ABREVIATURAS

mz. mazzo [atado] n. numero [número] n.s. nuova serie [nueva serie] reg. registro s. serie sc. scatola [caja] sez. sezione [sección] s.f. senza folio [sin folio] s.i.p. senza indicazione pagina [sin página] s.n. senza numero [sin número] t. tomo v. verso

SIGLAS DE ARCHIVO

aCs Archivio comunale, Salò

Fondos: AAR = Archivio di antico regime; PO = Pro visioni e Ordinamenti

aHp Archivo Histórico Provincial, Santa Cruz de Tenerife

Fondos: AP = Archivos Públicos; AR = Antiguo régi men; DFP = De la Fe pública; DSC = Distrito de San Cristóbal de la Laguna ; J = Judiciales; N = Notariales; PN = Protocolos notariales

apug Archivio della Pontifcia Università Gregoriana, Roma

Fondos: FC = Fondo Curia; FCL = Fondo Clavius asCm Archivio Storico Civico, Milano

Fondos: BT = Biblioteca Trivulziana asCr Archivio di Stato, Cremona

Fondos: C = Carteggio; CC = Comune di Cremona; FR = Fabbriche e riparazioni; L = Litterarum; MJBA = Miscellanea Jurium Bresciani-Arisi; N = Notarile; RASP = Raccolta araldica Sommi Picenardi

asdCr Archivio Storico Diocesano, Cremona

Fondos: FC = Fabbriceria Cattedrale; P = Provisio num

asf Archivio di Stato, Firenze

Fondos: CU = Carteggio universale; DU = Ducato di Urbino; MDP = Mediceo del Principato; R = Registri asm Archivio di Stato, Milano

Fondos: AG = Atti di Governo; AN = Archivio Notarile;

CGDD = Carteggio generale già Documenti diplomatici; CS = Cancelleria dello Stato di Milano - Carteggio generale (già Documenti diplomatici); DR = Dispacci Reali; FR = Finanza Reddituari; IL = Indice Lombardi; N = Atti dei Notai di Milano; RC = Rogiti camerali; RCS

= Registri delle cancellerie dello Stato e di magistrature diverse; RN = Rubriche dei Notai asmn Archivio di Stato, Mantova Fondos: AG = Amministrazione del governo; CE = Corrispondenza estera; G = Gonzaga; LD = Libri dei decreti asp Archivio di Stato, Parma Fondos: ES = Epistolario scelto; GG = Gonzaga di Guastalla; P = Patenti; PCMV = Patenti civili, militari e varie asv Archivio Segreto (Apostolico) Vaticano, Città del Vaticano

Fondos: DA = Dataria Apostolica; MBL = Minutæ Brevium Lateranensium; NS = Nunziatura di Spagna; SDS = Segreteria di Stato asve Archivio di Stato, Venezia

Fondos: D = Deliberazioni; S = Senato; T = Terra bam Biblioteca Ambrosiana, Milano

Fondos: M = Manoscritti bav Biblioteca Apostolica Vaticana, Città del Vaticano

Fondos: UL = Urbinate Latino bCpv Biblioteca Civica «Carlo Bonetta», Pavia beumo Biblioteca Estense Universitaria, Modena Fondos: AC = Autografoteca Campori; M = Manos critti bHsC

Biblioteca Histórica de Santa Cruz, Valladolid Fondos: M = Manuscritos bin Biblioteca de la Iglesia Nacional Española de San tiago y Montserrat, Roma

Fondos: EESS = Embajada de España cerca de la Santa Sede; M = Manuscritos bml British Museum, London

14

Fondos: HARL MSS = Harley Manuscripts bmr Bibliothèque municipale, Rouen

Fondos: CCM = Collection Coquebert de Mombret bnCr Biblioteca Nazionale Centrale «Vittorio Emanuele II», Roma

Fondos: M = Manoscritti; VE = Vittorio Emanuele bnp Biblioteca Nacional de Portugal, Lisboa

Fondos: FG = Fundo Geral bne Biblioteca Nacional de España, Madrid

Fondos: CCG = Correspondencia del cardenal Granvela; M = Manuscritos bnmv Biblioteca Nazionale Marciana, Venezia

Fondos: M = Manoscritti brb Bibliothèque Royale, Bruxelles

Fondos: M = Manuscrits bslCCr Biblioteca Statale e Libreria Civica, Cremona

Fondos: M = Manoscritti; MB = Manoscritti Bresciani

bsm

Bayerische Staatsbibliothek, München

Fondos: MI = Manoscritti Italiani bup

Biblioteca Universitaria, Pavia

Fondos: MI = Manoscritti Ticinesi Cp Colección privada kbC Kongelige Bibliotek, Copenhague

Fondos: GKS = Gammel Kongelig Samling öbub Öffentliche Bibliothek der Universität, Basel pam Pinacoteca Ambrosiana, Milano raHm Real Academia de la Historia, Madrid

Fondos: CG = Colección Garibay rbm Real Biblioteca, Madrid

Fondos: CCG = Cartas del cardenal Granvela upp University of Pennsylvania, Philadelphia

Fondos: KCSC = Kislak Center for Special Collections, Rare Books and Manuscripts

Volver al índice

15

C apí T ulo I

ESTADO ACTUAL DE LAS INVESTIGACIONES

1.LA HISTORIOGRAFÍA DEL SIGLO XIX

En 2017, una prestigiosa editorial publicó en inglés una esmerada biografía del ingeniero y relojero cremonés Juanelo Turriano (Giannello Torresani, alias Jannello o Leonello Torriani), a cargo de Cristiano Zanetti. La obra presenta incluso la bibliografía completa sobre el personaje y su obra. Hablaremos de ello más adelante. Pero antes de citar las fuentes biográfcas obtenidas a partir de los archivos italianos, propuestas en edición flológica, trazaremos un recorrido por la bibliografía a fn de hacer un balance de lo publicado. En este epígrafe haremos referencias breves, hallándose las correspondencias extensas en el apéndice pertinente.

En las primeras décadas del siglo xix, Eugenio Llaguno y Juan Agustín Ceán Bermúdez enumeran una rica serie de fuentes en un texto sobre la historia de los arquitectos y la arquitectura en España (1829). Nicolás Magán cita el célebre Artifcio, una máquina para subir el agua del Tajo hasta el nivel del Alcázar de Toledo (1839). William Stirling-Maxwell lo menciona en la corte del emperador Carlos V de Habsburgo (1856, p. 499). En el epistolario del cortesano Francesco De Marchi (Bolonia, 1504-L’Aquila, 1576), de cuyo archivo se encargaba Amadio Ronchini, aparece en los círculos del Gobierno imperial de los Países Bajos (1864, pp. 11-12, n.º vi); en el del escultor, acuñador y orfebre de origen aretino Leone Leoni (Menaggio, 1509-Milán, 1590) también se le relaciona con la élite política de su época (1865, pp. 18 y 36-38, nn. xxi y xxii) y se le defne como: «Maestro Giannello fabro e regolator di orologi, già dal Leoni benefcato».

Giuseppe Campori, coleccionista modenés de autógrafos, publica una antología de cartas de artistas donde se le cita (1866, pp. 48-49). Cesare Cantù, historiógrafo de Como, escribe acerca del retiro de Carlos V en Yuste: «Allí llevó consigo al cremonés Giovanni Torriano, relojero y mecánico muy apreciado, a quien Famiano Strada califca del Arquímedes de la época, y que inventó la máquina por la que, en Toledo, el agua del Tajo se eleva hasta lo alto del Alcázar; hacía autómatas muy inge

17

niosos, e hizo el reloj público de Pavía con mil quinientas ruedas que indicaba el movimiento de los planetas» (1875, p. 256, nota 3). Andrea Gloria niega la autenticidad del invento de un famoso reloj astronómico y le otorga la autoría al veneciano Giovanni Dondi (Chioggia, ±1330-Abbiategrasso, 1388), hábil relojero (1884, p. 262). Aparece en una serie de cartas, cuatro de ellas inéditas, citadas en una monografía de Eugène Plon sobre Leone y el hijo Pompeo Leoni (Milán?, ±1530-Madrid, 1608) (1887, pp. 90, 124, 126, 128, 133, 138, 273-274, 341, 367-368, 379-381). Luis de la Escosura describe también el Artifcio (1888).

2.LA HISTORIOGRAFÍA DE LOS SIGLOS XX-XXI

En un libro de Theodor Beck (1899) fgura una muestra de sus obras; un acta notarial, estipulada en Milán el 23 de mayo de 1550 y en la que aparecían datos biográfcos de nuestro protagonista, desapareció en 1943 si bien después de haberse copiado (1900); en un artículo de Jean Babelon se le presenta como el relojero de Carlos V y Felipe II (1913). Pero, aparte de las menciones oca sionales, se desarrolla un nuevo interés en las memorias patrias cremonesas. Pietro Galli aporta indicios, en versión italiana, del diploma en latín —ya publicado— mediante el cual el empera dor Carlos V le concede, el 7 de marzo de 1552, la asignación vitalicia de 100 escudos de oro (1900). Tras una mención de Georg Habich acerca de las medallas del siglo xvi que lo representan (1922, pp. 134-135) y otra del ya citado Jean Babelon sobre la relación con el acuñador y escultor Jacopo Nizzola da Trezzo (1922, pp. 21, 31, 63-64, 73-74, 146-147, 193, 213-214, 228-232, 239, 274, 319), Antonio Boschi condensa las noticias obtenidas a partir de autores clásicos (1929); re úne otros sobre el retrato y sobre la medalla con su perfl (1929), y constata la perduración de la memoria del personaje en España (1931). Precisamente, Francisco Javier Sánchez-Cantón escri be la presencia de Turriano/Torresani en España (1933); Luis Redonet alude a uno de sus inge nios (1931), mientras que Casto María del Rivero indica a su vez diversas fuentes inéditas (1936).

Leone Andrea Maggiorotti cita datos erróneos (1939), pero Felice Zanoni, sin embargo, da a conocer la concesión de una patente por sus descubrimientos por parte del papa Pío V (Antonio Michele Ghislieri) el 19 de enero de 1567 (1940); Fernando Allué y Morer menciona autores clásicos que aluden a su Artifcio (1949, pp. 189-191); Enrico Morpurgo lo cita entre otros relojeros (1950); José Cristóbal Sánchez Mayendía examina citas del «ingenio» en obras castellanas en prosa y verso (1958) que son mencionadas por Eugenio Battisti (1962, pp. 53, 248, 451, nota 54, p. 453, nota 70); Juan Antonio Gaya Nuño cita el Artifcio entre los monumentos españoles perdidos (1961, pp. 318-319); Robert J. Forbes

18
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

menciona un molinillo de manga suyo, fabricado para Carlos V (1964, p. 17); Ladislao Reti estudia sus obras y un supuesto tratado (1965); Ercolano Marani hace referencia a un documento mantuano donde aparece (1965, pp. 72 y 97, nota 14); Silvio A. Bedini y Francis R. Maddison lo citan en relación con un reloj astronómico medieval redescubierto a principios del siglo xvi (1966, pp. 37-40, 54-59 y 66); al artículo de Reti, apostillado por Hans Wulff (1966), le siguen ensayos sobre el códice de Los Veintiún Libros de los Ingenios y de las Máquinas, que se le atribuye, y sobre el Artifcio (1967); Jack Gibbs describe la célebre máquina basándose en las notas de un viajero de fnales del siglo xvi (1973).

Los estudios se intensifcan con los primeros trabajos de un investigador empeñado en indagar sobre su vida y su obra: José Antonio García-Diego (1976). Más tarde, gracias a Cesare Greppi, sale a la luz una misiva del 3 de marzo de 1554 dirigida a Antoine Perrenot de Granvelle (Besançon, 1517-Madrid, 1586), consejero de Estado en los Países Bajos, donde aparece una mención (1977, p. 83), seguida de un artículo de José Antonio García-Diego (1977). Giuseppe Brusa lo cita en el arte de la relojería (1978, pp. 44-45); Julio Porres Martín-Cleto recuerda la decadencia del Artifcio hacia mediados del siglo xvii (1980 y 1982), y Gabriel Mora del Pozo su estado de abandono en el siglo xviii (1980).

El cincuentenario del Istituto Tecnico Industriale Statale de Cremona, dedicado entonces a «Janello Torriani», supone una ocasión para Elda Fezzi de volver a la biografía del ilustre conciudadano para analizar el estado de las investigaciones y los resultados, y sintetiza los datos obtenidos con esmero a partir de la historiografía clásica (1981).

El cambio se materializa en un libro (1982), un artículo (1983) y un ensayo de José Antonio García-Diego, auténtico «redescubridor» de la fgura real, al margen de la leyenda, de nuestro personaje (1984); en el ensayo de Eloy Benito Ruano sobre el ingeniero bresciano Valente Valenti, a quien se consulta para competir con Juanelo/Giannello en la empresa del Artifcio hidráulico de Toledo (1984); en el artículo de Almudena Sánchez Palencia (1984) sobre Turriano/Torresani entre leyenda e historia. Elda Fezzi lo cita en una miscelánea sobre Cremona (1985); Ángel Marcos de Dios aporta una descripción clara del Artifcio de la mano de Manuel Severim de Faria (Lisboa, 1584-Évora, 1655), historiógrafo y cronista portugués (1986 y 2017, pp. 97-137); José Antonio García-Diego da cuenta de un intento fallido de reconstrucción historicista del Artifcio en esos años del siglo xx (1986), y también José Antonio García-Diego se encarga de la versión inglesa de su propio estudio (1986) y sobre todo crea, en 1987, la Fundación Juanelo Turriano en Madrid. Ferdinando Giordano menciona la medalla conmemorativa y las cuatro columnas, «los Juanelos», trasladadas al Valle de los Caídos en 1944 por orden de Francisco Franco (1987); Julio Porres Martín-Cleto estudia el Artifcio (1987), al igual que Nicolás García Tapia (1987); Héctor Chiocchini cita autómatas atribuidos a él (1988); Enrico Gamba y Vico Montebelli hacen

19E STADO ACTUAL DE LAS INVESTIGACIONES

referencia a un documento inédito (1988, pp. 190-193); Ángel del Campo y Francés se ocupa del tema del tratado de Los Veintiún Libros (1989); Ángel Fernández Collado comenta las contribuciones a la reforma del calendario juliano el año 1582 (1989 y 1991, pp. 242-249); José Antonio García-Diego y José María González Aboin se encargan de la edición de su informe de asesoramiento, enviado a Felipe II en 1579 debido precisamente a la importancia de dicha reforma (1990).

Le siguen las páginas de Nicolás García Tapia sobre patentes de invención en el siglo xvi (1994, pp. 19-21); el artículo de Fulvio Righi sobre etapas biográfcas (1995); la edición a cargo de Luis Cervera Vera de 151 documentos del periodo español (1996) y la del tratado de Los Veintiún Libros (1996); un artículo de Silvio Leydi que contiene documentos inéditos de los años milaneses (1997); el volumen de Ángel del Campo sobre su iconografía (1997); la edición en inglés, a cargo de Alexander Keller, de los citados Veintiún Libros (1998); las páginas de Alfredo Aracil, con notas extraídas de autores clásicos (1998, pp. 77-80, 312-313); Paola Venturelli se refere a la medalla conmemorativa, acuñada por Jacopo Nizzola, en un libro que ha corrido a cargo de Carlo Bertelli y Dante Isella (1998); dos artículos de Julio Porres Martín-Cleto que contienen notas sobre el Artifcio (1998, 1999); otro ensayo de Ángel del Campo y Francés sobre el busto atribuido en ocasiones a Leone Leoni y la medalla de Jacopo Nizzola da Trezzo (1999); algunas páginas en un volumen sobre el Milán de la época de Carlos V, de Silvio Leydi (1999, pp. 108-110), y la edición de una carta, realizada por Almudena Pérez de Tudela (2000, p. 251, nota 11).

Un artículo de Rita Barbisotti confrma el verdadero apellido, es decir, Torresani (2000); en la edición de los informes de Antonio Tiepolo, embajador de Venecia en Madrid y Toledo, y de Francesco Priuli, para el embajador Francesco Vendramin, publicados por Luigi Monga, se menciona, en 1572, el habitual Artifcio y el también famoso reloj astral «Cielo de César», y en 1592 aparece de nuevo una referencia al edifcio que lleva «el agua por la fuerza del curso del río y la arroja en algunos arcaduces de cobre» (2000, pp. 122-124 y 231-232); en un libro de Joaquín Valverde Sepúlveda se cita a Juanelo/ Giannello junto al emperador (2001); en un ensayo de Marco Navoni, en la historia de la Biblioteca Ambrosiana de Milán, fgura un bosquejo del siglo xvii de la esfera armilar «realizada por el Giannelli cremonés» y guardada en ese lugar (2000, p. 224); en un ensayo de Onno G. Meijer aparece entre los fabricantes de autómatas, de cuyo texto se han encargado Mark L. Latash y Vladimir M. Zatsiorsky (2001, pp. 2-8, 18-19, 23, 45-46 y 55); Guillermo Santacruz Sánchez de Rojas (2001) se ocupa de una hipotética reconstrucción del Artifcio. En un libro de Francesco Frangi y Alessandro Morandotti (2002) se encuentran unas notas de Susanna Zanuso sobre su medalla; Giuseppe Brusa lo menciona como mecánico de relojes (2003), y Cesare Maffoli alude a las relaciones con Girolamo Cardano en

20
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

un trabajo de Marialuisa Baldi y Guido Canziani (2003, pp. 86 y 90-91); Michael John Gorman cita el «descubrimiento» de sus obras maestras por parte del astrónomo jesuita Christoph Grienberger (Hall in Tyrol, 1561-Roma, 1636), de paso por Toledo a fnales del siglo xvi (2003, pp. 79 y 177); Luigi Pippa, en un volumen monográfco coordinado por Giuseppe Brusa, lo menciona entre los relojeros lombardos (2005, pp. 165-167).

Vuelve a aparecer entre los ilustres cremoneses en el ensayo de Valerio Guazzoni y Pierluigi Pizzami glio, en una compilación de estudios efectuada por Giorgio Politi (2006, pp. 351-352, 354, 456-460, 462-463, 466, 469). En el diccionario de los ingenieros militares del Milanesado, de Paolo Bossi, Santino Langè y Francesco Repishti, se incluye una entrada (2007). Es signifcativo un artículo de Novella Vismara sobre medallas de Juanelo/Giannello y sobre su intervención en la restauración del reloj astronómico paviano de Dondi (2007). Le siguen un ensayo de Daniel Damler sobre el periodo toledano y la invención del Artifcio (2008), la monografía de Francesc Xavier Jufré García sobre este (2009), un artículo divulgativo (2009) y un ensayo de Marino Viganò, en una recopilación efectuada por Andrea Spiriti (2010), y otro también de Xavier Jufré García, en este caso llevada a cabo por José María de la Portilla y Marco Ceccarelli (2011). Existe otra carta, editada por Almudena Pérez de Tudela, en una compilación de José Martínez Millán y Manuel Rivero Rodríguez (2010, p. 1.551, nota 35); se debe a Daniel Crespo Delgado un ensayo documentado sobre la demolición del Artifcio en 1868; de nuevo Crespo Delgado hace una mención al ingenio y la celebridad de nuestro protagonista (2014); Cristiano Zanetti es el autor de un artículo sobre los relojes de Juanelo/Giannello, en especial el famoso «Microcosmos» (2014), una monografía sobre periodo en España (2015) y otro artículo sobre su papel como «mediador cultural» y «genio universal» del siglo xvi (2016).

Con motivo de una exposición monográfca sobre el personaje y su obra, celebrada en Cremona, Cristiano Zanetti se encarga del catálogo, dotado de abundante iconografía, textos puntuales y ensayos de Daniel Crespo Delgado, Antonio Lenner, Silvio Leydi, Almudena Pérez de Tudela, Juan Manuel Rojas Rodríguez, Alejandro Vicente Navarro y Marino Viganò (2016). Y de nuevo Cristiano Zanetti publica en inglés la biografía mejor estructurada y documentada hasta la fecha sobre nuestro pro tagonista (2017), seguida de un aporte técnico de Jaime-Chaim Shulman sobre el Artifcio toledano (2018, pp. 98-165), páginas de Francesc Costa Oller (2018, pp. 46-49) y menciones de Margarita

Ana Vázquez Manassero en un libro sobre las ciencias en la España renacentista (2018, pp. 119-121, 134-135). Magdalena Merlos Romero y Victoria Soto Caba vuelven al Artifcio en un ensayo en un volumen sobre las máquinas hidráulicas, coordinado por Ana Duarte Rodrigues y Carmen Toribio Marín (2020, pp. 41-44). Roberto Berveglieri, por último, documenta la solicitud de una patente

21E STADO ACTUAL DE LAS INVESTIGACIONES

de Juanelo/Giannello en la República de Venecia, para tener el monopolio de sus descubrimientos hidráulicos, y su correspondiente concesión (2021, pp. 267-268).

3.LA HISTORIOGRAFÍA SOBRE EL PARENTESCO

De forma complementaria, otros estudios se ocupan de dos parientes de nuestro protagonista. En primer lugar, el pintor Girolamo Torriani, “bisnieto” según las notas del ilustrado cremonés Giambattista Biff (1780/1790), publicadas por Luisa Bandera Gregori (1989), y de menciones secundarias de Stefano Ticozzi (1832, p. 424) y de Filippo De Boni (1840, p. 1020). En la segunda mitad de siglo, fue discípulo de Camillo Procaccini (Parma, 1561-Milán, 1629), comisionado público en Milán y luego privado, sufrió una depresión «melancólica» y, hacia 1600, se habría retirado a la vida religiosa, en la Orden de los Capuchinos; se trata, no obstante, de una fgura un tanto marginal.

Una carrera bastante más brillante y notoria es, en efecto, la de Leonardo Turriano (Cremona, ±1559-Lis boa, ±1628), hijo de Bernardo (Cremona, 1533/1538-Monticelli di Ongina?, 1588), además de sobrino de Juanelo/ Giannello. Prospero Peragallo lo sitúa entre los ingenieros y arquitectos italianos que migraron a Portugal (1904), y aparece en páginas de Francisco Sousa Viterbo (1922, iii, pp. 145-148), Leone Andrea Maggiorotti (1939, pp. 46, 142, 177, 180, 182-183, 375-376) y Guido Battelli (1939). En un libro sobre sus dibujos del archipiélago de las Canarias (1940) y en un ensayo (1942), a la espera de otras «investigaciones sobre Gianello Torriani, el pariente más ilustre y tal vez el padre de Leonardo», Dominik Josef Wölfel replantea la cuestión del vínculo entre el relojero y el ingeniero, para concluir «es muy probable que Leonardo haya sido al menos pariente de Gianello, nacido en Cremona y llegado a España por invitación suya». Leonardo aparece con posterioridad en un libro de Antonio Rumeu de Armas (1948, pp. 343-444), y Alejandro Cioranescu vuelve a publicar su códice sobre las Canarias (1959).

Leonardo Turriano es también conocido como ingeniero por sus proyectos de defensa de las Filipinas, citados por María Lourdes Díaz-Trechuelo (1961, p. 29). Rafael Moreira reafrma el supuesto lazo de parentesco con nuestro protagonista (1983). El perfl de cartógrafo aparece de nuevo en el trabajo de Fernando Gabriel Martín Rodríguez (1986), y el de ingeniero mayor militar en Portugal, en el de Rafael Moreira (1988, pp. 531-533), Lívio da Costa Guedes (1988, pp. 214-215), Carlos Pereira Callixto (1989) y, en España, en Fernando Checa (1989, pp. 326-328). Fernando Bouza replantea un presunto parentesco de Juanelo/Giannello (1989, p. 56, nota 85); Margarida de Magalhães Ramalho publica sus proyectos para la defensa de Cascais (1990); João Rocha Pinto muestra la trascendencia para la historia de la isla de Madeira (1990); Alicia Cámara analiza su proyecto de navegación del Guadalete (1991, p. 91), y Rafael Moreira se encarga de editar dos discursos, sobre el fuerte de São Lourenço de Cabeza Seca y sobre el Tajo (1992).

22
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

Diego Suárez Quevedo aborda su infuencia en la ingeniería castellana (1993), y su obra como cartógrafo en las Canarias la recupera José María Pinto y de la Rosa (1996, pp. 13, 41, 43, 87, 99, 156-157, 174-175, 177, 204, 221, 247, 249, 267, 297, 315, 319, 343, 361, 374, 383, 434, 525, 605, 635, 719-725, 728 y 730). Rafael Moreira y Alicia Cámara estudian sus opiniones sobre la navegación del Tajo (1998, pp. 16, 21, 34, 40, 57, 81, 94, 114, 119, 125-126, 129, 139, 180 y 214-216); Rafael Moreira y Miguel Soromenho, el papel en las fortifcaciones portuguesas según los modos arquitectónicos militares italianos, donde el ingeniero es «natural de Cremona e hijo natural de Juanelo Torriani» (1999, pp. 120-121). En los estudios biográfcos de José Manuel Azevedo e Silva (1999) y de Alicia Cámara vuelve a aparecer el naturalista e ingeniero militar (2000, pp. 154-158). Susana Matos Abreu habla sobre la composición del saber bibliográfco-práctico en la fgura del arquitecto João Torriani, es decir, el hijo de Leonardo (2003).

Diego Suárez Quevedo (2004) y David Buisseret (2005, pp. 42, 45-46) reconsideran su aportación a la «cartografía canaria». Alicia Cámara destaca la relevancia de los ingenieros de Felipe III, mucho menos estudiados que los de Felipe II (2006, pp. 73-75). Diego Suárez Quevedo analiza la marginalia de Leonardo Turriano en un texto de escultura y pintura renacentista (2006), y las propuestas de canales y fortalezas en la península ibérica (2007). Salvenrico Massa vuelve a analizar el álbum de las Canarias (2007), y Alicia Cámara publica varios proyectos para los presidios españoles en la costa norte de África (2008).

Giovanni Vincenzo Boselli menciona al padre, Bernardo, por haber obtenido, en 1572, de Ottavio I Farnese, duque de Parma, una patente de máquinas para elevar agua e irrigar terrenos (1805, p. 210); Ercolano Marani, por una hipotética contratación en 1578 en Mantua (1965, pp. 72 y 97, nota 14), y Monica Ibsen, por una consulta para consolidar, también en 1578, el palacio municipal de Salò, en un volumen editado por Flavio Casali (2009, pp. 181 y 290, doc. 16). En un trabajo dirigido por Alicia Cámara, esta misma autora junto a Rafael Moreira, Marino Viganò y Daniel Crespo (2010) ofrecen una síntesis biográfca. Aparecen otras referencias en una sección breve sobre «Janello Torriani emprendedor», en el catálogo realizado por Cristiano Zanetti con motivo de una exposición monográfca (2016, pp. 161-164). No obstante, aún hay que indagar sobre Leonardo. El Archivio di Stato di Milano no ha aportado documentos que hagan referencia a él, y las escrituras que se encuentran en el Archivio di Stato di Cremona, un mar de legajos, habría que estudiarlas de manera sistemática.

Podrían salir a la luz detalles, como en el caso de Gherardo y de su hijo Juanelo/Giannello, sobre las relaciones entre las líneas de lo que parece ser una única familia. De momento, hay que remontarse, no obstante, a sus reivindicaciones de un origen cremonés y al parentesco con nuestro protagonista, como acreditan los documentos.

Volver al índice

23E STADO ACTUAL DE LAS INVESTIGACIONES

C apí T ulo II

OBRAS CLÁSICAS IMPRESAS

1. LAS MENCIONES EN EL SIGLO XVI

Las notas sobre Juanelo/Giannello citadas por los biógrafos recurren ante todo a antiguas tradiciones —a menudo no se han podido comprobar—, extraídas de obras publicadas desde mitad del siglo xvi hasta el siglo xviii y documentadas en parte por Escosura (1888, pp. 53-59) y después por Luis Montoto (1912, vol. ii, pp. 76-78), Francisco Rodríguez Marín (1917, pp. xix xxiii), Miguel Herrero García (1928, pp. 358-360, y 1966, pp. 341-343), José Cristóbal Sánchez Mayendía (1958) y Cristiano Zanetti (2016 y 2017). Resulta de utilidad asimismo el texto mecanografado Fonti antiche per Janello Torriano, de Francesco Maria Liborio (1981), a pesar de estar inconcluso, que se encuentra en la Biblioteca Statale de Cremona. De hecho, el autor enumera 33 títulos, conservados también ahí, desde el manuscrito microflmado de Los Veintiún Libros de los Ingenios y de las Máquinas (n.º 1) a los Libri di meccanica de Leonardo da Vinci, edición de 1940 (n.º 33), que incluye parte del libro de Marco Girolamo Vida de 1550 (n.º 2) y los tomos de Girolamo Tiraboschi de 1805-1813 (n.º 30). Aunque no siempre se indica el editio princeps de las obras, Liborio cita con precisión títulos y nombres de autores trabucados con frecuencia por otros historiógrafos.

Siguiendo en parte dichas enumeraciones, y con mucho por completar, se puede trazar una se cuencia de los autores principales en los que aparece Juanelo/Giannello o su obra. Primero, el médico Girolamo Cardano (Pavía, 1501-Roma, 1576), en un texto fechado el 17 de septiembre de 1543, hace referencia al «instrumentum nobile motus omniu[m] astroru[m] effngens», cedido en su época, «dissolutum», por 20 escudos, adquirido por Alfonso III de Ávalos, capitán general de Milán, llegado al emperador Carlos V de Habsburgo en 1538 y copiado por nuestro protagonista: «Janelli Cremonensis industria instauratum» (1544); y vuelve a presentar a «Ianellus Turrianus Cremonensis, uir magni ingenij in omnibus quæ ad machinas pertinent» en el De Svbtilitate como

25

creador de una «Machina Ctesibica» adecuada para subir agua, «Horologia» movidos por engranajes, una « Sedes mira » usada como parihuela para el emperador y un candil permanente (1550). Marco Girolamo Vida (Cremona, 1485?-Alba, 1566), obispo de Alba, lo cita sin mencionarlo y contrapone el aspecto —«rudi, informi atq[ue] agresti est facie formaq[ue] et specie adeo illiberali, in q[ua] nulla dignitas, nulla indoles, nulla industriæ spes»—, las maneras —«multo cinere, et incocta fuligine os, et capillu[m], barbamq[ue] insp[er]sum infuscatu[m]q[ue]»— y los rasgos descuidados —«manibus digitisq[ue] latis, atq[ue] pergrandibus, ærugine se[m]per plenis, inco[m]ptu[m], male, et incom[m] ode uestitu[m]»— al ingenio, «idem inuentor, & effector», transmitiendo la fusión singular de rudeza y saber, y a la memoria del «horologium admirandi, inusitati, incredibilisque artifcij», copia del mencionado reloj astronómico de Dondi, ensamblado y puesto en funcionamiento para Carlos V (1550).

Giovanni Musoni, humanista conciudadano, escribe en un epigrama «Ianiculus, decus Italidum, celsæq[ue] Cremonæ» (1551). Cardano, en la versión fechada «xi. Calendas Maij, anno m.dlii. Lutetiæ, in itinere» del De Svbtilitate, editada posteriormente, habla de «Ianellus Turrianus Cremone[n]sis», y al comentar los descubrimientos —«multa talia aut excogitauit, aut ab alijs excogitata in melius traduxit»—, reivindica el de la máquina Dondi, restaurada por su amigo —«Ianellus in integru[m] eam restituit. Cuius exemplo aliam Carolo Quinto Cæsari ita construxit»—. Presenta la «Sera que sub quocunq[ue] nomine claudi potest», cerradura de combinación de siete letras del alfabeto (1554). El biógrafo imperial Willem Snouckaert van Schauwenburg (Brujas, 1510-Gante, 1560) afrma que estuvo con Carlos V desde 1547 y que le pidió el reloj astronómico «quod Ianellus Turrianus Cremonensis illi faberrimè septenniò confecit», y menciona a «Ianellus Turrianus horologistrarum vertex» en el círculo de Yuste, donde «familiarissimè, consuetudine Cæsaris vtebatur» (1559). «In Ianelli Tvrriani Cremonensis Horologivm» es el título de una composición poética de Annibale Della Croce, huma nista y secretario del Senado milanés, publicado por Giovan Paolo Ubaldini (1563). Bernardo Sacchi (Pavía, 1498-Pavía, 1579), historiógrafo, ensalza a «Ioannes Cremonensis, cognome[na]to Ianellus, aspectu informis, sed ingenio clarus», encargado de reparar el reloj astronómico Dondi y autor del «nouum Instrumentum ad illius uetusti similitudinem» (1565). En cuanto a Lodovico Dolce (Venecia, 1508-Venecia, 1568), que también se halla entre los primeros biógrafos de Carlos V, al evocar que este «prendeua sopra tutto uaghezza grandißima d’Horologi», asegura a su vez que el emperador «si fece molto famigliare un Cremonese, detto Giannuolo Torriano», conocido por ser un «stupe[n]dissimo Maestro di tali istrumenti (1567).

26
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

El paviano Stefano Breventani se refere también al reloj astronómico Dondi y escribe: «Questo p[er] le mutationi dello stato no[n] essendone hauuto cura, corroso dalla rugine & leuate le ruote da i luoghi loro, andò tutto in ruina». Sin embargo, fue estudiado «da vn Maestro Gianello Cremonese huomo di acutissimo ingegno in cotal arte», por lo que «à quella somiglia[n]za ne fabricò vn’altro» (1570). En el prólogo de la edición en inglés de Euclides, de Henry Billingsley, el matemático John Dee (Londres, 1527-Mortlake, 1608) corrobora asimismo: «One Ianellus of Cremona did mend the same, and presented it vnto the Emperor Charles the ffth» (1570). Gasparo Bugati (Milán, 1524-Milán, 1601), historiógrafo dominico, es quien describe más tarde un «stupendo horologio di Gianello Torriano», que ha visto personalmente, «s’apre nel mezo per lo trauerso, come l’aperse il proprio mastro me presente, prima che lo portasse in Ispagna, mostrandolo ad alcuni Ambasciatori»; no obstante, lo confunde con el «Cristalino», otra obra suya, de la que destaca «la palla di cristallo di montagna che u’andaua in cima in forma del mondo, tutto cosmografcamente intagliato, diuiso, compartito, & segnato» (1571).

En las notas de Esteban de Garibay (Arrasate, 1533-Madrid, 1599?), cronista vasco, se hace una breve mención al «rarissimo architeto, llamado Iuanelo, de nacion Lombardo, que fue el q[ue] para el Emperador Don Carlos, hizo aquel marauillosos relox de la ciudad de Milã», ocupado en fabricar el Artifcio de Toledo, creado en 1565 con «marauillosa arte» (1571). El cremonés Alessandro Lami presenta asimismo en un epigrama al conciudadano como «Gianello ‘l Toresan», el cual, dice, «con fuoco non gia; ma con ingegno / Da spirto à marmo, ferro, argento, e legno» (1572). Cronista de Felipe II, Ambrosio de Morales (Córdoba, 1513-Córdoba, 1591) describe varios descubrimientos de «Ianelo Turriano natural de Cremona en Lombardia», el hecho de que el «Emperador tuuo consigo a Ianelo hasta su muerte», la «suma perfecion co[n] que Ianelo sabe el arithmetica», el «relox gra[n] de de Ianelo», y escribe sobre el «Torno marauilloso que inuento Ianelo», presumiendo de haberlo conocido (1575). El físico Johannes Jakob Wecker (Basilea, 1528-Basilea, 1586) presenta la cerradura de combinación: «Hanc Ianellus construxit» (1582). Lami elogia a «Lionello Torriano quel nostro gran mathematico, che col martello all’incude ha fatti magisteri tali, che à tempi nostri recano merauiglia al mo[n]do» (1584). El pintor Antonio Campi (Cremona, 1524-Cremona, 1587) cita a «Lionello Torriano, huomo nato bassamente, ma dotato da Iddio di cosi sublime ingegno, che hà fatto stupire il mondo, & è stato riputato da ogn’vno vn miracolo di Natura» y contribuye a difundir la leyenda por la que él «parlaua dell’Astrologia, & dell’altre arti Mathematiche» sin haber «giamai imparato lettere» (1585), afrmación circunscrita por la historiografía actual, como aparece en Barbisotti (2001, p. 260), a probablemente un simple desconocimiento del latín.

27O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS

El renombrado pintor Giovan Paolo Lomazzo (Milán, 1538-Milán, 1592) comenta once ciencias entre «accidentali, & sostantiali»: «Le sostantiali sono tre —escribe—, gnomonica, machinatione, & edifcatione»; la primera incluye «l’arte del fare gli horologi, & simili cose, le quali perfettamente possedette Ianello Torriano Cremonese, come bene lo dimostrò nello stupendo horologio che donò all’Imperatore Carlo Quinto» (1585). Fue el último que lo citó cuando aún vivía; los siguientes hablan de él una vez fallecido. De nuevo Lomazzo, en el retrato «Di Girolamo Gil, & Lionello Torriano», escribe en verso «Trasse l’acque del Tago il Torriano / Tanto alto, come il Duomo di Milano» y «scoperse l’error de i diece giorni», mención al Artifcio toledano, y valora su contribución a la reforma, en 1582, del calendario juliano y el paso al gregoriano (1587). Sin dar nombres de autores ni hacer referencia a lugares, el famoso ingeniero Agostino Ramelli (Mesenzana, 1531-París, 1608?), en aquella época al servicio de Enrique III de Valois, rey de Francia y de Polonia, describe en detalle una bomba hidráulica sofsticada, identifcada durante mucho tiempo con el Artifcio (1588). De nuevo Lomazzo, acerca de «Gianello Torriano Cremonese matemático», observa que los artistas pueden emplear «trattati bellissimi, & chiarissimi di matematici moderni» y cita el de «Torriano» (1590). El cosmógrafo Diego Pérez de Mesa (Ronda, 1563-Ronda, 1632) describe el artifcio, «cuyo artifce, o inuentor Ianelo Turriano natural de Cremona en Lo[m]bardia merece por sola esta obra quando no vuiera hecho otras muchas» (1590). También el historiógrafo Pedro Sánchez menciona los detalles sobre el ingenio para suministrar agua, que «con singular artifcio fabrico Ioanelo (ingeniosissimo artifce, y de rara abilidad)» (1590).

Minuciosas son las notas sobre el Artifcio y sobre el Cristalino del jesuita Alessandro Valignano (Chieti, 1539-Macao, 1606), tomadas a partir de las anotaciones del cofrade Diogo de Mesquita (Mesão Frio, 1551-Nagasaki, 1614), guía en 1585 de la misión de cuatro jóvenes japoneses convertidos en Europa (1590). El teólogo David Chytraeus, alias Kochhafe (Ingelfngen, 1530-Rostock, 1600), menciona un «Turrianus Cremonensis mathematicus», conocido de Carlos V (1593). El italiano Giovanni Botero (Bene Vagienna, ±1544-Turín, 1617), al describir Toledo, cita el «acqua delicatissima» que con un «ingegno miracoloso si tira su nella città, opera rara di Giacomo Cremonese» (1595). El religioso Paolo Morigia (Milán, 1525-Milán, 1604) cita la Accademia degli Inquieti, creada por Muzio Sforza Colonna, marqués de Caravaggio, en 1594, cuyo símbolo es la rueda «da Maestro Gannello Cremonese posta in vso in Toledo di Spagna, per inalzar l’acqua del fume Tago vicino la piazza della Città» (1595).

28
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

Juan de Marieta (Vitoria-Gasteiz, 1555-Madrid, 1611), dominico y autor de temas religiosos, escribe sobre el mecanismo que «hizo Iuanelo, con su delicado ingenio el artifcio del agua» (1596). El médico, cosmógrafo y geógrafo Giuseppe Rosaccio (Pordenone, 1530-Pordenone, ±1620) recurre a Botero y retoma la descripción que habla de Toledo «la cui acqua è delicatissima, & con vn’ingegno si tira sù nella Città con gran artifcio, opera di Giacomo Cremonese» (1596). Simone Maioli (Asti, ±1520-Volturara?, ±1597), obispo de Volturara y Montecorvino, sin nombrar al artífce, presenta un hallazgo maravilloso, el minúsculo reloj —sobre el que otros escribirán— creado por el maestro, que «in Caroli V. Imperatoris annulo digiti collocarit» (1597). Angelo Baronio, profesor de elocuencia en Cremona, ensalza el «Insignis virtute Leo» (1598). El historiógrafo Gherardo Borgogni (Alba, 1526-Milán, 1605) menciona el «instrumento da acqua, che da Mastro Giannello Cremonese fù già in Toledo fabricato», símbolo de la Accademia degli Inquieti creada por Sforza (1598).

2. LAS MENCIONES EN EL SIGLO XVII

El médico Jerónimo Gómez de Huerta (Escalona, 1573-Madrid, 1643), al traducir la Naturalis historia de Cayo Plinio Segundo, hace referencia al «artifcio de subir el agua a lo alto de la alcaçar de la Imperial Toledo, inuencion de Ioanelo» (1602). En un libro póstumo, el jurista Guido Panciroli (Reggio Emilia, 1523-Padua, 1599) señala: «Audio Carolo V. horologium à Cremonensi aliquo donatum fuisse, quod universam cœli machinam, cum omnibus stellis frmamenti complecteretur» (1602). Y el escritor Agustín de Rojas (Madrid, 1572-Paredes de Nava, ±1618) habla del «artifcio que sube el agua desde Tajo», obra de «Iuanelo Furriano, natural de Cremona en Lombardia, que por sola esta obra merecio ygual gloria con aquel Arquimedes de Siracusa, ò con el otro Arquitas Tarentino» (1603).

El poeta Luis de Góngora (Córdoba, 1561-Córdoba, 1627) cita al Tajo «vanaglorioso / por el estraño artifcio / en España mas sonado / que nariz con romadizo» (1604). El viajero persa Uruch Beg, cuyo nombre de converso es Juan de Persia (Isfahán?, 1560-Madrid, 1604), no deja de mencionar en las páginas de sus peregrinajes en Castilla «el artifcio cõ que sube el agua desde lo profundo del Tajo» (1604). Miguel de Madrigal, erudito castellano, también describe Toledo, «ciudad soberbia» y «celebrada en el mundo», sobre todo por su «artifcio y nobleza» (1605). El cronista Francisco de Pisa (Toledo, 1534-Toledo, 1616) destaca al «rarissimo Architecto de nuestra edad, llamado Iannelo, de nacio[n] Lombardo, que fue el que para el Emperador don Carlos hizo aquel marauilloso relox de la ciudad de Milan» (1605). Historiógrafo y teólogo, José de Sigüenza (Sigüenza, 1544-El Escorial, 1606),

29O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS

al hablar acerca de los últimos años de Carlos V, en su retiro de Yuste tras la abdicación, recuerda a nuestro protagonista, que «seruia de entretenerle con reloxes y otros ingenios» (1605).

Pietro Leone Casella (L’Aquila, 1540-Nápoles, 1620), anticuario, afrma que «Ioanellus Cremonensis» está trabajando en «Cœlestiu[m] motus, statusuè orbium, eosuè trepidos contemplationis sustinentia æquare» (1606). El cosmógrafo Andrés García Céspedes (?, ±1545-Madrid, 1611) señala: «Iuanelo Turriano, inuentò vn ingenio con que se sube la agua del rio Tajo al Alcaçar de Toledo, que ay vna muy gran cuesta», máquina sin embargo «muy violenta, y de poca vtilidad» (1606). Jacques-Auguste de Thou (París, 1553-París, 1617), magistrado e historiador, otorga la autoría del artifcio a Louis de Foix, asistente de nuestro protagonista: «Ex Ludouico Foxio Parisiensi Scurialis Palatij ac monasterij a se regia magnifcentia extructi architecto, machinæ item, qua aqua ex Tago in superiorem Toleti partem attollitur, inuentione nobili» (1606). El fraile Pedro de la Vega alaba «el ingenio singular del Alcaçar de Toledo» (1606).

El latinista Luis Nuñez documenta la técnica de Juanelo/Giannello: «Ingenio & arte Ianelli Turiani Cremonensis, celeberrimi Mathematici, facta est hydraulica machina» (1607). Autor de textos tan picarescos como su biografía, Mateo Alemán (Sevilla, 1547-Ciudad de México, 1615) afrma haberlo conocido personalmente: «Hà veinte años q[ue] conocimos à Iuanelo, de injenio sutil i peregrino» (1609). Juan de Cartagena (Cartagena, 1563-Nápoles, 1618), teólogo, escribe sobre relojes: «Notum est a nostræ ætatis inclyto artifce Gianello Turiano Cremonensi sphæram; & horologium singulari artifcio confectum» (1609). El matemático Gaspar Ens (Colonia?, 1570-Múnich?, 1650) menciona la «máquina hidráulica» (1609), y Antonio de Yepes (Yepes, 1554-Valladolid, 1618), historiógrafo, el «tan famoso ingenio, y artifcio, que inuentò Ianello, insigne Matematico, de nacion Italiano» (1609).

Giovanni Botero destaca palabras y actos irreverentes de «Giannello da Trezzo», fusión entre su nombre y el de Jacopo Nizzola da Trezzo, su colaborador, en la época de «Felipe II rey de España» (1610). El lexicógrafo Sebastián de Covarrubias (Toledo, 1539-Cuenca, 1613) cita el «ingenio del agua», «inuencion de Ianelo, segundo Archimedes», el «relox de ruedas tan ingenioso, especialme[n]te el que hizo Ianelo, con los mouimie[n]tos celestes», los «TiTeres», los autómatas «que con ciertas ruedas como de relox tirandole las cuerdas van haziendo sobre vna mesa ciertos mouimientos, que parecen personas animadas», creados por «Ioanelo, gran Matematico, y segundo Archimedes» (1611). Uno de los personajes del dramaturgo Lope de la Vega (Madrid, 1562-Madrid, 1635) dirá: «Voy à Toledo à ver el artifcio, / no digo el de Iuanelo, que es aguado» (1611). En la versión popular del libro de

30
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

Panciroli sobre «Degli Horologij» se indica: «Hò inteso da vn certo Cremonese, che ne donò vno à Carlo Quinto, doue si vedeano tutte le costellationi, e segni del Firmamento» (1612).

Ambrosio de Salazar (Murcia, 1575-Murcia, 1643), aventurero y gramático, promete al visitante de Toledo: «Veras ta[m]bien subir el agua por cierta muencion del Rio Tajo arriba al dicho alcaçar» (1612). Entretanto, en pleno Siglo de Oro de la literatura y la dramaturgia hispánica, las menciones en textos literarios se multiplican. Cervantes (Alcalá de Henares, 1547-Madrid, 1616) pone en boca de un personaje su deseo de visitar «el artifcio de Iuanelo» (1613). Góngora (Córdoba, 1561-Córdoba, 1627) escribe en verso: «No al Tajo fue tan violento / Ese insigne cremones»; una de sus protagonistas desaprueba el perjuro «Ingenioso mas que el de Juanelo», y se refere a nuestro «Iuanelo / Dedalo Cremones» (1613). Pedro Flores recuerda que artifcios «en Toledo no ay otro, / sino el que Iuanelo hizo» (1614).

El arquitecto y escenógrafo Vincenzo Scamozzi (Vicenza, 1548-Venecia, 1616) publica en su tratado: «Dal fume Tago per via di machine estraono l’acque, che seruono in molte parti della Città di Toledo» (1615). El poeta José de Valdivielso (Toledo, 1565-Madrid, 1638) cita: «Del Lombardo Iannelo atento mira / El artifcio que por si se mueue» (1616). Lope de Vega señala «las ruedas ingeniosas / del artifcio del agua» (1617). Esteban Manuel de Villegas (Matute, 1589-Nájera, 1669) bromea acerca de «mas artifcios que Juanelo / en el subir del agua con gamellas» (1617). Pedro Salazar de Mendoza (Toledo, 1549-Toledo, 1629), historiador, se encarga de rectifcar la página de De Thou sobre Louis de Foix, supuesto «arquitecto», y asegura que ese es «vn criado de Ianelo Turriano, natural de Cremona en Lo[m]bardia, el vnico fundador, y autor de el insigne artifcio de Toledo», es decir, «vn Pseudo Ianelo», y este, por el contrario, sí, un «famoso Mathematico» (1618).

Lope de Vega escribe acerca de Toledo «Verè la Iglesia mayor, / de Iuanelo el artifcio» (1618); entre la hermosura de las ciudades de España, de Toledo menciona «su artifcio» (1618). El biógrafo Luis Cabrera de Córdoba (Madrid, 1559-Madrid, 1623), retornando a la fgura de Carlos V, aprovecha para subrayar que este promocionó a muchos artistas, y en concreto a «Iuanelo Milanes geometra, i astrologo tan eminente» (1619). De nuevo Lope de Vega entrevera en una comedia que «Amor es vn Iuanelo en artifcios» (1619), y anuncia a una persona que «ha de pedir a Iuanelo / otro segundo artifcio» (1620). Alessandro Tassoni (Módena, 1565-Módena, 1635) incluye en los Pensieri el reloj astronómico Dondi —confundido con el reloj de Guglielmo Zelandino (Willem Wissekerke) ubi cado en Padua—, perfeccionado por «vn Giannello da Cremona», autor más tarde en Toledo de la

31O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS

«marauigliosa macchina, che dal Tago solleua vn condotto d’acqua ad vn’altezza grandissima, e’l porge nella Città» (1620). Literato y poeta, Pedro Arias Pérez incluye en una sátira a los truhanes de Madrid, los cuales «todos viuen de artifcio / en la calle de Iuanelo», la calle madrileña que lleva el nombre del artífce, con una fama similar a la de la calle del Hombre de Palo de Toledo, llamada así por uno de sus supuestos autómatas, y describe a personajes barbudos y cabezas calvas, con «algun Iuanelo de barbas / que se las subiera arriba» (1621).

El magistrado Johann Wilhelm Neumayr von Ramsla (Ramsla, 1570-Ramsla?, posterior a 1644) comenta el artifcio que «soll Jacobus Cremonensis, der berühmbte Kuenstler aus Italien gebawet haben» (1622). El dramaturgo Tirso de Molina (Madrid, 1579-Almazán, 1648) se imagina un artifcio comparable a «los del Tajo, y su Iuanelo» (1624). Federico Borromeo (Milán, 1564-Milán, 1631), arzobispo de Milán, retoma de Botero un lema del célebre «Ianellus», «quibus Principes carerent, notitiam veri, aurora adspectum, et famem», y la «Ianelli responsum» a Carlos V sobre aquello que uno merece si se niega a obedecer al emperador: «Artifex intrepidè tunc respondit, persoluta mercede dimittendum videri» (1625). El lexicógrafo César Oudin (París, 1560?-París, 1625) aporta referencias en español, italiano, francés y alemán sobre el «artifcio del agua» (1625), y también el italiano Lorenzo Franciosini (Florencia, ±1600-Florencia, posterior a 1645) con respecto a «l’artifizio dell’acqua» (1626). Francisco de Quevedo (Madrid, 1580-Villanueva de los Infantes, 1645) pone en boca de un personaje caracterizado como insensato que «Iuanelo no avia hecho nada»; en cambio, él «traçava agora de subir toda el agua de Tajo a Toledo de otra manera mas facil» (1626). Angelo Baronio se refere a él como «Faber ille Ioannellus litterarum omnium expers» (1628). El autor de rimas Bartolomeo Tortoletti (Verona, 1560-Roma, 1648), sin citarlo al igual que hace Vida, lo describe como «Faber enim deformitatis contemptissimæ» y, sin embargo, capaz y genial (1628).

Lope de Vega vuelve a los «ingenios Toledanos», al Tajo que quiere «ondas igualar al fundamento», mofándose de la «construcción»: «Suba el Tajo a mirar desde las ruedas / Por escalas de plata siempre ledas» (1630). Reaparece en la versión popular póstuma de la obra de Borromeo «vn famoso artefce lombardo, chiamato Maestro Gianelli», muy conocido por el «l’esquisito ingegno nel fabbricar diuersi artifciosi ordigni»; por haber declarado que los príncipes carecen de tres valoradas virtudes, «di chi dicesse loro la verità, del riguardare l’aurora, e della fame; por haber rechazado efectuar un mecanismo y, al haber reclamado «che meriterebbe vno, il quale non volesse obbedire all’Imperadore?», haber replicado: «Pagarlo, e mandarlo condio» (1632). Lorenzo van der Hamen (Madrid, 1589-Granada, 1664), biógrafo de Felipe II, achaca al entusiasmo de dicho monarca «el edifcio por donde sube el

32
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

agua al Alcaçar de Toledo» (1632). El jesuita Famiano Strada (Roma, 1572-Roma, 1649) recuerda las obras para Carlos V, «Iannello Turriano præceptore», con el acueducto «cuius imaginem tum concipiebat animo Turrianus», y la muerte del emperador y los prodigios que, a su juicio, «Obseruauit Ian.[ellus] Turrianus» (1632).

El poeta Lupercio Leonardo de Argensola (Barbastro, 1559-Nápoles, 1613) escribe en verso «què à Toledo / sube el agua Iuanelo» (1634). Heraldista y jesuita, Silvestro Pietrasanta (Roma, 1590-Roma, 1647) cita el pequeño reloj engastado para Carlos V, el cual «in manu sapientissimi Principis tempora diei noctisque absque errore dispensabat» (1634). Lope de Vega pone en escena «Iuanelo de artifcios de mayores / ruedas de mi confuso entendimiento» (1635). El polígrafo Martin Zeiller (Ranten, 1589-Ulm, 1661) ensalza: «Admirandum illud opus hydraulicum, à Janello Turiano Cremonensis Italo excitatum» (1637). Para el historiógrafo Baltasar Porreño de Mora (Cuenca, 1569-Sacedón y Corcoles, 1639), el rey secundaba los ingenios «como fue Iuanelo Milanes, el que hizo subir el agua al Alcaçar de Toledo» (1639). Dramaturgo prolífco, Pedro Calderón de la Barca (Madrid, 1600-Madrid, 1681) introduce la palabra «hueuo de Iuanelo» —nosotros hablaremos del «huevo de Colón»—, objeto imposible de mantener derecho, en cuanto «Iuanelo / con solo llegar, y darle / vn golpecillo, le tuuo» (1640).

El historiógrafo Diego Sánchez Portocarrero (Molina de Aragón, 1607-Almagro, 1666) menciona el artifcio de «Iuanelo Turriano Cremones, para conduzir el agua al Alcaçar de Toledo» (1641). El comediógrafo Diego Jiménez de Enciso (Sevilla, 1585-Sevilla, 1634) se burla, sarcástico, de las costumbres de la época, «las damas siempre juanelos, / que suben con artifcio, / los muslos a las muñecas» (1642). Cortesano, científco y diplomático, Kenelm Digby (Gayhurst, 1603-Covent Garden, 1665) describe «two engines» observados, uno «att Toledo», por «force vp water a great height from the riuer Tagus to the Alcazar (the King his pallace) that standeth vpon a high steepe hill or rocke, almost perpendicular ouer the riuer» (1644). Antonio Enríquez Gómez (Cuenca, 1600-Sevilla, 1663), dramaturgo y lírico, menciona un «Artifçio, que mal año para el de Iuanelo», y pone en boca de la protagonista de un escrito picaresco, a quien alguien querría que se quedara encinta gracias a las aguas milagrosas: «Yo no gusto de partos con Artifçio, que no soy Iuanelo» (1644). José García de Salcedo Coronel (Sevilla, 1592?-Madrid, 1651), el primer glosador de Góngora, también elogia el «admirable aqueducto, que fabricò Iuanelo Turriano Cremonense, celeberrimo Matematico» (1644).

El protomédico y científco Fortunio Liceti (Rapallo, 1577-Padua, 1657) se ocupa del objeto observado por Pietrasanta —«Carolus Imperator anulum habuit»—, pero sin citar al artífce (1645). Rodrigo

33O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS

Méndez da Silva (Celorico da Beira, 1607-Venecia, 1670), geógrafo, alude a «Luis de Fox, famoso arquitecto, discipulo del ingenioso Iuanelo Turriano», y al «artifcio inmenso, obra de Iuanelo año 1565» (1645). El dramaturgo Luis Quiñones de Benavente (Toledo, 1581-Madrid, 1651) pone en verso que: «La maquina se mueue, / de bombas, y cucharas, / las vnas van subiendo, / quando las otras baxan» (1645). El escritor Baltasar Gracián (Belmonte de Gracián, 1601-Tarazona, 1658) critica a las personas ineptas, las cuales «llevan mas maquina, que el artifcio de Iuanelo de ygual ruido, y poco provecho» (1646), y vuelve a proponer la máxima sobre el «huevo de Colon, o Iuanelo» (1648), mencionando un «artifcio, injuria de Iuanelo», al que se refere como «vn raro artifcio, exemplar de aquel otro del famoso artifce, que al mismo Tajo dio vn corte de aguas cristalinas» (1651), y de nuevo el «ta[n] celebrado artifcio de Iuanelo; vna de las Marauillas modernas» (1653).

El ya citado Quevedo, en un «Itinerario de Madrid à su Torre», pasando por Toledo, no deja de citar en forma de verso la maquinaria: «Vi el artifcio espetera, / Pues en tantos cazos pudo, / Mecer el agua Iuanelo, / Como si fuera en columpios» (1648). El jesuita cremonés Ansaldo Cotta cita con todo detalle «ianellvs Tvrrianvs Ingeniosissimus sui Temporis Archimedes» por su relación con Carlos V (1653). El geógrafo Louis Coulon (Poitiers, 1605-Poitiers, 1664) señala en una Baedeker de la época «le meruei lleux artifce d’vne machine hydraulique, qui tire en haut l’eau du Tage» (1654). El dramaturgo Álvaro Cubillo de Aragón (Granada, 1596?-Madrid, 1661) escenifca una marcha con zancos, «zanquiluengo andar, / hecho Iuanelo de ligas» (1654); el colega Juan de Matos Fragoso (Alvito, 1608-Madrid, 1689) también se refere «a los caços de Iuanelo, / que suben arriba el agua» (1658). El jurista Jakob Andreas Crusius (Hannover, 1636-Hannover, 1680) expone el reloj astronómico Dondi y presenta a «Iohannes Crenomensis, cognomento Ianellus», remitiendo a Bernardo Sacchi (1660). En la lista en latín de las colecciones del científco Paolo Maria Terzago (Pavía, ±1625-Milán, 1695) aparece la «Sphæra armillaris opus insigne celeberrimi illius Gianelli Cremonensis» y la medalla «Ianellus Turrianus Cremonensis Horologiorum Architect.[us]» (1664); en la versión en italiano a cargo de Pietro Francesco Scarabelli, fgura la esfera del «Gianelli Cremonese» con «il nome del mentouato Gianelli» (1666).

El magistrado, diplomático y físico Balthasar de Monconys (Lyon, 1611-Lyon, 1665) habla en un libro, publicado póstumamente, de Toledo y la «inuention tout à fait ingenieuse; laquelle ils appellerent El ingenio de Iuanelo qui en estoit l’Autheur» (1666). François Bertaut de Fréauville (París, 1621-París, 1701?), religioso, diplomático y viajero, narra, tras una misión en España en 1659, las impresiones de la «plus belle machine du monde, qui faisoit venir autresfois l’eau du Tage au haut de l’Alcaçar» (1669). El matemático y naturalista jesuita Francesco Lana Terzi (Brescia, 1631-Brescia, 1687) ex

34
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

trae de páginas de Famiano Strada la tradición según la cual «il Turriano ingegnere valorosissimo, faceua volare certi vccelletti per le stanze di Carlo quinto» (1670). El cartógrafo Antoine Jouvin de Rochefort (Limoges?, ±1640-París, ±1710) cita «cette machine qui faisait autrefois monter de l’eau de la Riviere de Taio jusqu’au haut de ce chateau» (1672). Jacques Gaffarel (Manues, 1601-Segovia, 1681), bibliotecario del cardenal Armand-Jean du Plessis de Richelieu, menciona a «æneos cœlos Janelli Turriani Сremonensis, ac molam mirabilem» (1676); en dos comedias póstumas del religioso Agustín Moreto (Madrid, 1618-Toledo, 1669), en una se hace mención a un inédito «juego de Juanelo» y en la otra, al ya proverbial «huevo de Juanelo» (1676).

El tratadista Alessandro Capra (Cremona, 1608-Cremona, 1683), al comentar un artifcio para su ministrar agua a un baluarte asediado, remite al mecanismo análogo de Toledo, construido por «nostro Gioannello Torriani, Cremonese, Principe de gli Artefci» (1683). El teólogo, historiógrafo y poeta jesuita Jacob Masen (Dahlen, 1606-Colonia, 1681) es el autor que señala, más que ningún otro, los trabajos en el ámbito militar de nuestro protagonista: «Cum Janello Turriano illarum rerum peritissimo, artifcijs, & nunc horologiorum moderandis rotis, quàm bellicorum olim tormentorum præesse jucundiùs» (1684). El médico y literato Francesco Redi (Arezzo, 1626-Pisa, 1697), en un ditirambo sobre el vino, se mofa de las aguas —«Ne l’Ispano mai si stucchi / D’innalzar quelle del Tago»— en alusión al Artifcio (1685). La novelista Madame d’Aulnoy (Barneville-la-Bertran, 1650/51-París, 1705) documenta la rueda toledana para «puiser de l’eau dans le Tage» (1691). Pedro Cubero Sebastián (El Frasno, ±1645-?, posterior a 1700), religioso, viajero y escritor, no puede dejar de evocar la ciudad: «Alli vimos aquel nombrado artifcio de Iuanelo, aunque ya destruido» (1697). Con sus notas, concluye el siglo de las referencias literarias a las obras de Turriano/Torresani y da inicio el de los viajes europeos, gracias a los cuales se registran los ecos lejanos del personaje.

3. LAS MENCIONES EN EL SIGLO XVIII Y XIX

El literato Gregorio Leti (Milán, 1630-Ámsterdam, 1701) menciona el ingenio «qui conduisoit l’eau du Tage au haut de la Ville», caído en desuso (1700). Claude Jordan de Colombier, viajero curioso, hace correr un rumor sobre la «machine avec laquelle les Mores faisoient autrefois monter l’eau du Tage» (1701). El fscal Matías Lagunez (San Pedro de Sigüenza, ±1651-Lima, 1701) cita la «nobile Juaneli opus» entre las máquinas maravillosas (1701). El reloj paviano de Dondi, confundido aquí con el de Zelandino y del cual «Gianello da Cremona formò uno simile e nuovo», aparece en una recopilación de autores anteriores en Giacinto Gimma (Bari, 1668-Nápoles, 1735), erudito (1723).

35O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS

El bibliógrafo Francesco Arisi (Cremona, 1657-Cremona, 1743) cita a Giorgio Fonduli (Cremona, 1473-Cremona, 1545), a quien Campi considera maestro de Juanelo/Giannello: «Fundulum plurimi fecit Janellus Turrianus insignis Mathematicus Cremonensis, cujus opportunè erit memoria» (1705). El autor y dramaturgo Francisco Antonio de Bances y Cándamo (Sabugo, 1662-Lezuzas, 1704) da cuenta «de Juanelo el ingenio prodigioso» (1720). El arquitecto Teodoro Ardemans (Madrid, 1661-Madrid, 1720) enumera entre los artífces locales y extranjeros que trabajan en España a «Juanelo Turriano, Dibujante, Arcquitecto, y Maquinador grande» (1720). Con un «Janellus Turrianus, quem alii Giannellum, alii Leonellum dixerunt», Francesco Arisi vuelve con una abundante antología de tradiciones, extraídas en parte de un trabajo de su hermano Desiderio Arisi, exégeta del retrato de Juanelo/Giannello enviado a Cremona por el canciller Danese Filiodoni en 1587; el hermano es también el primero en aportar una reseña de libros e inéditos que mencionan de distintos modos a nuestro protagonista (1741).

El dominico Manuel José de Medrano alude a «Juanelo Turriano» como «famoso Artifce», con una selección de elementos colegidos de las tradiciones (1741). El misionero jesuita Pedro Murillo Velarde (Laujar de Andarax, 1696-Puerto de Santa María, 1753) describe técnicamente el «cèlebre artifcio de Juanelo» (1752). El sacerdote Pier Antonio Gaetani (Brescia, 17??-Bovezzo, 1766) presenta al artífce a partir de su medalla, conservada en la colección del abad Pietro Mazzucchelli (Milán, 1762-Milán, 1829) y realizada por el citado Jacopo Nizzola da Trezzo (1761). El flólogo y docente Christian Adolph Klotz (Bischofswerda, 1733-Halle, 1771) integra, no por casualidad, a «Ianello Turriano» en el «Museum Mazzuchellianum» (1764). Antonio Ponz (Bechí, 1725-Madrid, 1792), viajero y funcio nario ilustrado, se explaya sobre el «ingeniosísimo, y celebrado artifcio de Juanelo», no sin objetar, como otros, que «habia de durar poco, sin que tuviese una buena dotacion para su mantenimiento» (1772). El conjunto de noticias, verdaderas o apócrifas, confuyen luego en un ensayo de Giovan Battista Zaist, quien transcribe, como novedad, el decreto de Carlos V del 7 marzo 1552 por el que concede a Juanelo/Giannello una asignación vitalicia considerable (1774). «El famoso Janelo Turriano subió el agua del Tajo á lo alto del Alcazar», escribe Andrés-Marcos Burriel (Buenache de Alarcón, 1719-Cuenca, 1762), jesuita, epigrafsta e historiógrafo (1775).

El literato Girolamo Tiraboschi (Bérgamo, 1731-Módena, 1794) cita el reloj astronómico Dondi (1775) y el artifcio de Toledo (1777). El viajero Maurice Margarot (Devon, 1745-Londres, 1815) atribuye a los moros la «machine par laquelle, ils éleveient l’eau du Taje» (1780). Otro viajero, Jean-François Peyron (Aix-en-Provence, 1744-París, 1814) destaca la «machine très-ingénieuse, imaginee par Juanello, natif de Cremone» (1780), y el diplomático Jean-François de Bourgoing (Nevers, 1748-Carlsbad, 1811) cita

36
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

la «fameuse machine imaginée par un Cremonois, nommé Juanelo» (1789). El jesuita Antonio Conca (Onteniente, 1746-Valencia, 1820), siguiendo a Ponz, describe la «ingegnosa, ma troppo complicata macchina, colla quale Juanelo Turriano nativo di Cremona, informato in Italia dal Marchese del Vasto suo protettore della scarsezza di acqua in Toledo, credette di potervi abbondantemente rimediare» (1793). El historiador del arte Giuseppe Aglio (Cremona, 1717-Cremona, 1809) documenta en la colecciones de su ciudad el retrato de «Gianello Torriani» (1794). Tiraboschi alude a él en la reedición de su obra (1796).

Con el inicio del nuevo siglo, el impresor y librero Lorenzo Manini (Cremona, 1757-Cremona, 1821) da a conocer a «Giacomo Torriano llamado Gianello» como un hombre «de gran ingenio y muy hábil con las matemáticas, a quien se denominaba sensatamente el Arquímedes de su siglo» (1819). Escritor e historiador del arte, el abad Pietro Zani (Borgo San Donnino, 1748-Borgo San Donnino, 1821) incluye en una extensa obra una breve mención a «Torriani Gianello» (1824). El biógrafo de artistas Giuseppe Grasselli (Cremona, 1774-Cremona, 1842) retoma un concepto establecido según el cual «Torriano puede denominarse el nuevo Arquímedes y el príncipe de los artifcios» (1827). Stefano Ticozzi (Pasturo, 1762-Lecco, 1836), historiador del arte, dedica un breve texto al «célebre mecánico cremonés e hidráulico» (1832). Charles Magnin (París, 1793-París, 1862), escritor, miembro de la Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, señala más tarde a «Giovanni Torriani, surnommé Gianello» entre los máximos artífces de autómatas (1852). Se lleva a cabo una síntesis biográfca sobre «Giacomo Torriano, llamado Lionello o Gianello», que recoge observaciones previas, gracias al sacerdote e historiador cremonés Angelo Grandi (1856).

Sisto Ramón Parro (Villacañas, 1812-Toledo, 1868), abogado, cronista, político y alcalde de Toledo, se extiende en comentar la obra del «famoso artifce relojero Juanelo Turriano, natural de Cremona en la Lombardia» (1857). El médico Francesco Robolotti (Cremona, 1802-Cremona, 1885), además de historiador medievalista, describe las numerosas medallas acuñadas en España en el siglo xvi en honor precisamente de «Janello o Lionello Torriano o Dalla Torre, insigne mecánico, arquitecto e hidráulico» (1857). El historiógrafo, periodista y escritor Manuel Murguía (Arteixo, 1833-La Coruña, 1923), escribirá que: «Conserva en Toledo la calle en que vivió Juanelo Turriano, el nombre del Hombre de palo», y recuerda cómo se origina a partir del autómata fabricado por él, según la tradición (1858). El editor Pietro Maisen, originario de la Valtellina, al enumerar los retratos de la sala municipal de Cremona, destaca al fn, aunque equivocándose con el nombre, el de «Gianella Torriani» (1865). A partir de esta fecha se desarrolla otro tipo de historiografía, de la que ya hemos hablado al inicio de este trabajo.

Volver al índice

37O BRAS CLÁSICAS IMPRESAS
Detalle con la vista de Toledo de la «Planta y delineación que se hizo por orden de Su Magestad del río Manzanares...», en Memorial que los coroneles Don Carlos y Don Fernando de Grunenbergh han dado à Su Magestad , 1668.

C apí T ulo III

OBRAS CLÁSICAS MANUSCRITAS

1. LOS MANUSCRITOS DEL SIGLO XVI

Una parte importante de las noticias sobre nuestro personaje se encuentra en manuscritos publicados a siglos de distancia de su redacción o todavía inéditos. Tanto los que han nutrido la bibliografía de manera indirecta, como los inéditos son importantes, unos por haber infuido, pese a todo, en la historiografía y otros por ser un sugestivo reservorio de noticias. El más antiguo es un apunte de Girolamo Cardano: «Scripseramus de instrumentis Zelandinis», el reloj astronómico, «sed Ianellus [C]remonensis nos ab hoc labore liberauit» (1550). En el diario de Sigismondo Cavalli (Brescia, 1530-Praga, 1579), embajador de Venecia en la corte de España, redactado por el secretario Lunardo Ottoboni, fgura Toledo en dos versiones con tres anotaciones: «Uno Milanese» ha «principiato un Edifcio p[er] co[n]dur l’aqua dal fume sino sopra la Citta», él, «Gianello Zuriano millanese ha fatto un’edifftio con alcune cazze di rame» que lleva «nella piazza preditta tanta acqua, quanta puo uscire di un canone di grosezza di una narancia» (1567); puesto en funcionamiento, es «belliss[im].o rimedio et trouato, p[er] ch[e] certo la mo[n]tada e molto longa et ratta» (1569).

Otro informe es el de su sucesor, Antonio Tiepolo (Venecia, 1527-Brescia, 1582), quien admira el «marauigliosissimo, et nobilissimo artifcio di legname, che à guisa di Scala assende quanto il Campanil di S. Marco» y el «horologgio co[n] 1.500 ruote, che haueua il moto de tutte le sfere proportionatissime con il Cielo», obras del «Cremonese nominato Maestro Zanella» (1572). El religioso y humanista Luis Hurtado de Toledo (Toledo, ±1523-Toledo, 1590) describe el «miraculoso edifcio» creado por el «principe de la arquitectura Joanelo Turriano Cremonense», el «subtilisimo Joanelo Turriano de Cremona, principe de la arquitectura» (1576). El benedictino Bartolomé Villalba y Estañá (Xéria, 1548-Xéria, 1605?) describe a un peregrino en las calles de Castilla, que observa el artifcio de Toledo y comenta que «merece por cierto Juanelo eterna fama por haber hecho esta obra, que, aunque ahora

39

forecen los ingenios más que jamás han sido y descubren hoy sutilezas delicadas, es de tener en mucho», recordando además cómo «hizo el tal Juanelo un reloj á la Catolica y Cesarea Majestad de Carlos V, el cual es una de las cosa raras del mundo» (1577).

El prelado y diplomático Camillo Capilupi (Mantua, 1531-Mantua, 1604) deja constancia de algunas impertinencias de Turriano/Torresani para con Carlos V, que resultan creíbles por ciertas pruebas pruebas documentales (1579-1592). El famenco Hendrik Cock, capitán de los arqueros de la guardia de Felipe II, cronista y rimador, al describir Toledo en verso no olvida a «Juanellus princeps operum Satus vrbe Cremona», el cual «nam fumen in arcem Jmpulit vt nullo faciente labore ministret Stantibus in castro Castellæ regibus vndam» (1580-1590). El dramaturgo e historiógrafo Lupercio Leonardo de Argensola (Barbastro, 1559-Nápoles, 1613) se burla de quien, de manera exagerada, lleva a extremos increíbles las nimiedades: «Por mas arcaduces, que a Toledo / Sube el agua Juanelo» (1582). El viajero Antonio Maria Ragona, originario de Vicenza, en la parte «d’Italia in Francia, Inghilterra, España», en compañía de Filippo Pigafetta, destaca de la etapa en Toledo que pasa por el Alcázar para «vedere l’ingegno di Gioannello Cremonese col quale dal fume Tago che corre al pie del colle ove è situata la città di Toledo alza l’aqua sin al Palazzo Reale che è locato nel sommo di quel colle ma non so come si fosse, non si vede» (1582). Entre los artífces italianos del monasterio de El Escorial, Federico Zuccari (Sant’Angelo in Vado, 1543-Ancona, 1609) ensalza «l’ingegno di Gianello nostro italiano Cremonese che in materia di orloggi, mulini et machine simili et in cose mathematiche è stato eccelentissimo» (1586).

En una comedia del poeta Juan de Quirós se exclama: «¡Pardios, que es encantamiento / ver del agua el artifcio!» (1591). En el informe redactado por el secretario Francesco Priuli (Venecia, 1570-Praga, 1610) para Francesco Vendramin (Venecia, 1555-Venecia 1619), embajador de Venecia en Toledo, se hace mención al «ediftio che dal fume fno al palazzo portasse l’acqua» (1593). El novelista Luis Zapata de Chaves (Badajoz, 1526-Valladolid, 1595) describe el Artifcio como «El mayor ingenio de agua el que hizo Juanelo, y sube a Toledo ochenta estados del rio a la Casa Real» (1593). En las memorias manuscritas, Esteban de Garibay rubrica las notas biográfcas que había recopilado sobre «Joanelo Turriano, natural de Lombardía, el que habia hecho la admirable fabrica de la subida del agua del Tajo al alcázar de Toledo» (1594?) y sobre su muerte «en 13 de Junio jueves á las seis horas de la mañana de este año de 1585 á los 85 de su edad» (Garibay, 1854, pp. 420-421). Al viajero famenco Jehan Lhermite se deben unas descripciones muy precisas del «engin de l’eaue» y del reloj, ambos creados por un «certain Milanoys appellé Joanela» (1596, 1599 e 1600).

40
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

2. LOS MANUSCRITOS DEL SIGLO XVII

En la antesala del nuevo siglo, Lupercio Leonardo de Argensola lamenta que «Boscán, Petrarca, Ercilla, Ariosto y Tasso / Comen el artifcio de Juanelo» (±1600). «El incógnito», poeta, cita el consabido «artifcio de Juanelo» (±1600). Diego Cuelbis, alias Jakob Quelviz, viajero sajón de Lipsia, recuerda el «aqueducto artifciosísimo», obra de «Janello Turriano cremonese en Lombardia italiano» (±1600). El padre jesuita y astrónomo Christoph Grienberger (Hall in Tyrol, 1561-Roma, 1636) le habla con todo detalle al compañero jesuita Christophorus Clavius, alias Christoph Schlüssel (Bamberg, 1538-Roma, 1612), uno de los reformadores del calendario juliano en 1582, del reloj de Johannes Hummelius, alias Hommel (Memmingen, 1518-Lipsia, 1562) llamado «Cristalino», aunque señala que «praeclarum debeat esse opus Iannelli quod Madridii seruatur, et alterum quod Toleti» (1601), y en otra nota menciona la «Toletum ubi Tagus summam arcem petit ingenio italico» (1603).

El religioso y literato Manuel Severim de Faria (Lisboa, 1584-Évora, 1655), durante una visita a Toledo, encuentra el modo de examinar y anotar con minuciosidad el movimiento del Artifcio, aún en funcionamiento, y acentúa el «ingenho de Joanello Turriano que fes aquella admirauel fabrica» (1604). En un relato del viaje de Pierre Bergeron (París, 1580-París, 1637), rimador y geógrafo, se sigue haciendo mención al mecanismo toledano que, explica su autor, «se construyó, en otros tiempos, por la industria de un cremonés llamado Janello Turriano o della Torre» (1612). El poeta toledano

Luis Cernúscolo de Guzmán descubre una «invençion rara / con que honor inmortal gano Juanelo» (±1615). El literato cremonés Giuseppe Bresciani traza un perfl de «Lionello Troiano jngegnero» en el que, haciendo referencia a los volúmenes de Campi y Bugati, retoma las antiguas referencias a su aprendizaje con Giorgio Fonduli, a como el príncipe Ferrante Gonzaga lo manda ante el emperador Carlos V y la construcción del Cristalino y del Artifcio (1623/1624).

Antes de llevar a imprenta los moralia de Turriano/Torresani, el cardenal Federico Borromeo anota el «Motto audace del Gianello (declara p.[er] digniss[i].mo quis est Gianellus): pagarlo, e mandarlo à casa» (1625). Y, para redactar una obra astronómica, encarga al jurista Alberico Settala que investigue acerca de relojes astronómicos famosos; este obtiene información en Lucca del ingeniero y matemático Muzio Oddi (Urbino, 1569-Urbino, 1639), por lo que el texto muestra en limpio anécdotas sobre el «Maestro Gianello Turriano da Cremona, et di altre simili machine»; en borrador, una anotación sobre «Gianello» y el pro memoria «Doppo la Sfera di Gianello dirò Di alcune altre Sfere»; en un apéndice, notas de Settala para la «diligenza del Gianelo» (incorpora anotaciones biográfcas) y el pro memoria «Jl Mascherone si raccorda molto bene del Giannelli, come contemporaneo di suo Auo», es decir, un

41O BRAS CLÁSICAS MANUSCRITAS

Mascheroni, probablemente de la línea de los Olmo, conserva el recuerdo (1628). El historiógrafo paviano Giovan Battista Pietragrassa obtiene noticias del conterráneo Stefano Breventano sobre el reloj astronómico copiado por «Janello Cremonese», que vuelve a recoger en las dos versiones manuscritas, casi pero no perfectamente iguales, de su «historia» anecdótica de Pavía (1636).

El médico, botánico y científco alemán Otto Sperling (Hamburgo, 1602-Copenhague, 1681) menciona brevemente, en las notas de su viaje de estudios en España, el Artifcio (1640). Diego de Estrada (Toledo, 1589-Cagliari, ±1647), soldado y aventurero, compara en sus memorias la infuencia de Lope de Vega en la literatura con la de «Juanelo, príncipe de las artes, con el huevo sobre la fábrica del artifcio» (1647). «Y la que en Toledo supo / Sin la costa de Juanelo / Llevar agua a su molino» son las rimas de una comedia anónima, Fin de la cortesana (±1650). En un texto biográfco, Bresciani llama a nuestro personaje « janello Troiano » y, ensalzando una vez más el «Horologio di grandiss[im]. o Magistero et artifcio», de las «Mille e Cinquecento ruote», encumbra el «grande Edifcio con il quale condusse lacqua nella Citta di Toledo» y el anillo forjado por él para el emperador Carlos V, «nel quale daua segno dhora in hora con pontualita con batterli in deto in cui lo teneua» (1665). Por último, Francesco Volpino comenta la «Sfera fatta dal Gianelli Cremo nese» entre las pequeñas piezas que fguran en un catálogo adjunto manuscrito de la colección de «maravillas» de Manfredo Settala (1667).

3. LOS MANUSCRITOS DEL SIGLO XVIII Y XIX

Desiderio Arisi —el «Monachus Hieronymianus Frater meus dilectissimus» de Francesco Arisi— es cribe una Accademia de’ Pittori, Scultori, ed Architetti Cremonesi, con la biografía de «Janello Torriano», donde se explaya sobre los autómatas y los relojes creados por el conciudadano y amplía los episodios expuestos por otros autores; asevera, con base en el libro de Strada, que el 21 de septiembre de 1558, en Yuste, «fu presente alla morte del suo Principe», Carlos V, y habría sido testimonio de los prodigios que tenían lugar en el jardín, indicio de su ascenso al paraíso: «Raccontò Janello che vide nello stesso orticello un Giliobianco, che 2.o il solito nel mese di Maggio mando fuori all’istesso tempo, due gambi, l’uno de quali forì, e l’altro ritenne il bubbone serrato in tutto il tempo della primavera e dell’estate, che gia ingrossava la buccia p[er] dar indizio di aprirsi, come fnal[men]te fece la d[ett].a notte». Ofrece, además, una amplia selección bibliográfca de citas sobre Turriano/Torresani, extraídas de numerosos textos anteriores (1700).

42
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

El jurisconsulto y literato Giambattista Biff (Cremona, 1736-Cremona, 1807) se ocupa, en cambio, del pariente pintor Girolamo Torriani en pequeñas notas extraídas seguramente de fuentes locales (1780/1790). Los materiales y apuntes del polígrafo Vincenzo Lancetti (Cremona, 1767-Milán, 1851) para su incompleta Biografia cremonese ossia dizionario storico delle famiglie e delle persone no añaden nada nuevo (1819/1822). El arquitecto Carlo Visioli, que trabaja en obras públicas, recuerda haber encontrado en las colecciones municipales «il ritratto in dipinto del sublime novello archimede del secolo xvi» (1871). El último escrito es el de Antonio Sommi Picenardi, que cita las «medaglie di Janello Torriano» y las tradiciones seculares sobre «Giannello Torriani, il più insgine meccanico del suo tempo» (±1890). Cuando el noble cremonés reúne sus documentos, la historiografía hace ya decenios que se está ocupando del famoso artífce basándose en testimonios de contemporáneos y en fuentes primarias de archivo.

Como puede verse, existen crónicas y notas biográfcas que recogen referencias verifcadas y habladu rías de segunda o tercera mano. Hay información que parece auténtica, como la que aporta Vida, que conoció personalmente a nuestro protagonista y lo ha visto en acción en la fragua, cubierto de hollín y herrumbre; la de Cardano y Sacchi, sobre el asunto de la copia del reloj astronómico de Dondi; la de Bugati, quien asegura haberlo conocido y haberlo visto abrir dicho reloj astronómico; la de Lami, que documenta un lema por el que será famoso: «In terris cœlos, In cœlos flumina traxit»; la de Morales, que relata detalles inéditos «segun el a mi me ha contado»; la de Antonio Campi, defensor, con Giorgio Fonduli, de la aculturación y creador del sobrenombre que se le atribuye, «nuevo Arquímedes»; la de Lomazzo, acerca de la existencia de un tratado suyo y la colaboración para revisar el calendario juliano; la de Maioli, que presenta el pequeño reloj creado para el emperador; la del cardenal Borromeo, que registra un anecdotario de expresiones de carácter moral.

Los «milagros» observados y atestiguados por Turriano/Torresani en Yuste tras la muerte de Carlos V, aportados por Strada y retomados por Desiderio Arisi, derivan en cambio, como es obvio, de una literatura hagiográfca creada en torno a la fgura del soberano. Sin embargo, continúan siendo misteriosas las «invenciones admirables en la arquitectura militar», mencionadas por el diligente padre Desiderio Arisi y retomadas por Zaist; pero, sobre todo, más inciertos aún siguen siendo los años cremoneses y milaneses de su formación, que pueden reconstruirse solo en parte usando los pocos documentos archivísticos que dejan entrever aquí y allí unos pocos rasgos biográfcos.

Volver al índice

43O BRAS CLÁSICAS MANUSCRITAS
«Giannello
Turriano», [ Supplica ], [Toledo], «1567. alli. 28. di Giugno» ( asve
,
S
, D , T ,
fil.
50, fol. [211]).

DOCUMENTOS ARCHIVÍSTICOS ITALIANOS

1. CORRESPONDENCIA SOBRE EL ORIGEN Y LA OBRA DEL CREMONÉS

Una vez establecidos los límites biográfcos —nacimiento en Cremona, establecido hacia 1500 según los estudios (Leydi, 1997, pp. 131-132; Barbisotti, 2000, p. 262), y muerte en Toledo el 13 de junio de 1585 (Garibay, 1586/1594) -, el periodo cremonés de Juanelo Turriano/Giannello Torresani está marcado por unos pocos episodios constatados. Unas escrituras del notario cremonés Giovanni Maria Ariberti —una Carta emptionis y una Carta locationis—, fechadas el 23 de junio de 1520, confrman el verdadero patronímico del fabricante, hijo de «Girardus de Toresanis flius quondam Jannelli», y de este modo la transmisión del nombre «Giannello» de abuelo a nieto En otras dos escrituras de Ariberti, el 23 de abril de 1523 fgura la donación de una parcela con vivienda a «Girardo de Toresanis flius quondam Jannelli»; el 13 de mayo de 1523, su venta por parte de «Ghirardo de Torexanis flius quondam Jannelli», y a partir de otras tres escrituras de Ariberti, se desprende, el 12 de marzo de 1524, que «Girardus de Toresanis flius quondam Jannelli» es deudor del arrendamiento de un molino; el 11 de marzo de 1529, «Gherardus de Toresanis flius quondam Jannelli» promete abonar una cantidad, y el 21 de mayo de 1529, «Girardus de Toresanis flius quondam Janelli» parece haber saldado la deuda de marzo de 1524.

En cuanto a nuestro protagonista, con fecha 14 de marzo de 1530 fgura, en escrituras de Ariberti, la declaración de constitución de la dote matrimonial de «domina Antonia de Segiella flia quondam Bernardini», mujer de «Janelli de Toresanis flij separati Gherardi», y su correspondiente declaración de haber recibido la dote bajo el título «Janellus de Toresanis flius separatus Gherardi». En dos escrituras de Giovanni Pietro Allia del 26 de julio de 1536, el «magister Janellus de Toresanis orologiarius flius quondam Gherardi» se compromete a instruir a un discípulo durante dos años, y el 10 de abril de 1537, a suspender el aprendizaje durante seis meses y reiniciarlo en octubre durante los siguientes nueve meses, y se dispone que el discípulo «ad standum et habitandum cum dicto magistro Janello».

En el ámbito profesional, en los Libri Provisionum de la catedral aparecen registradas cuatro órdenes

45

de pago: 15 liras imperiales al «magistro Janello de Toresanis» como retribución por «adaptandi seu reformandi, oroloia existentes super Turratio» en Cremona (6 de julio de 1529); otras 22 liras imperiales al «suprascripto magistro Janello» abonadas «ad benefcium predicte fabrice» (25 de febrero de 1534); de nuevo 22 liras imperiales y 16 pagas pra el «suprascripti Janelli» como retribución por «faciendi vsidos seu portellos ad baptismum positum in baptisterio» (4 de abril de 1534); la suma de 40 pagas a «Janello de Toresanis» por su trabajo «adaptandi orologium» (22 de septiembre de 1534).

2. LA CORRESPONDENCIA SOBRE LA OBRA Y EL LEGADO EN EL MILANESADO

Hacia 1539, nuestro personaje se traslada a Milán, generándose algunas órdenes de pago: el 1 de abril de 1544, por «star’ presso l’exercito de sua maestà in Piemonti»; el 19 de junio de 1545, por «vna sua andata alla corte di sua maestà»; el 19 de abril y el 12 de agosto de 1547, a cuenta «del’ horologio, che gli commandamo fare»; el 11 de febrero de 1548, por «l’oro de indorare, et l’argento che va al horologio»; el 30 de mayo y el 11 de octubre de 1548, por «l’horrologio fa per la maestà cesarea» y por la «fattura del horologio fatto per soa maestà». El 20 de febrero de 1549, el gobernador Ferrante Gonzaga escribe que un determinado reloj lo «racconcierà maestro Giannello», y el 14 de enero de 1550 recibe como contestación que el «m[aest].ro Giouan[n]ello ha fatto banca rotta, Et che no[n] solam[en].te no[n] ha fnito l’horologio, ma quel tanto ch’è fatto, no[n] vale cosa alcuna». Sin embargo, el 22 de enero de 1550 es elegido «abad» del gremio de los herreros, como se desprende de la escritura de Giovan Antonio Crivelli; de otro documento, perdido, de Dionigi Allegranza, fechado el 23 de mayo de 1550 —copia olim en Trivulziana—, se desprende que el «magister Janellus de Torrianis» tiene un discípulo en su taller de Porta Nuova , «ad adiscendum artem, et exercitium confciendi orologios, et ad laborandum in apotheca dicti domini Ianelli».

El 12 de agosto y el 3 de octubre de 1550, se expiden órdenes de pago para viajes «per conferirse in Augusta, et portar l’horelogio, che gl’hauemo fatto far per la maestà cesarea» y para «ritornare in Milano co’ l’horologio et fnirlo», mientras el 10 de septiembre, el emperador Carlos V ordena a Gonzaga, desde la corte, que haga que Juanelo/Giannello termine el reloj, conminándolo a fnali zarlo en un determinado plazo y amenazándolo, por consiguiente, «da buo[n] senno che se no[n] fnisce lhorloggio in fra detto termine lo fara metter’ in priggione a pan’ et acqua». El contrato de arrendamiento de Porta Romana, que reza «domini Leonelly de Torrianis flius quondam domini Girardi porte Noue parochie Sancti Benedicti», y un auto sobre el domicilio «a domino Leonello de Torrianis flius quondam domini Girardi girardi porte Romane parochie Sancti Nazarij in Brolio» aparecen en escrituras expedidas por Giacomo Antonio Carcani el 10 de noviembre de 1550 y el 13

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

46

de febrero de 1551. Dos órdenes de pago, fechadas el 22 de noviembre de 1550, por «fnir’ l’orologio di sua maestà», y el 20 de mayo de 1551, por «portar il relogio a sua maestà», preceden a un título por el cual el emperador le concede, fechado en Innsbruck el 7 de marzo de 1552, la asignación vitalicia anual de 100 escudos de oro, pagaderos en cuotas trimestrales. Esta pensión fue confrmada por el Senado de Milán y por Carlos V mediante otro decreto fechado el 7 de abril de 1552.

El «maestro Gianello» aparece en una carta del 30 de marzo de 1552 enviada por Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle, obispo de Arras y presidente del Consejo Real. El 6 de diciembre de 1552, el notario Battista Rozzi registra la venta y el arrendamiento de una propiedad de Battista Mazenta a Turriano/Torresani. El 31 de diciembre de 1552, el emperador ordena al gobernador Gonzaga que se conceda al «magistro Janello Toriano» la pensión de 100 escudos asignada en marzo. Le siguen órdenes de pago con fecha de 28 de febrero y 23 de marzo de 1553 «per soa pensione del anno presente» y «per la detta sua pensione del anno presente che fnira al vltimo xbre prossimo anuenir’». El 22 de agosto de 1553, Francesco Crasso, presidente de los Ingresos Ordinarios, solicita a Gonzaga que «uoglia solecitar’ magistro Janello orologiero, ad andar a la corte, con certo altro offciale, et vn orologio per sua maestà» e indica que «se le diano denari per el viaggio, a conto de la sua pensione ancor’ anticipatamente» dada la urgencia de la convocatoria.

Gonzaga dispone que, puesto que el «magistro Gianello horologgiero à la corte dimandato da sua maestà», «si le dijno i cento scuti per lo viaggio». El 26 de agosto de 1553 ordena «di pagar à maestro Janello orologiaro» los 100 escudos. Otra orden del 21 de enero de 1554 certifca el pago de la «pensione del anno presente che fnira al’ vltimo xbre prossimo auenire». El 13 de febrero de 1554, Carlos V ordena a Crasso que «embiando à mandar à maestre Juannello Turriano nos trayga el relor grande que el hizo», «proueerle de dinero para ello». El 24 de febrero de 1554, Crasso escribe a Gonzaga que «per hauersi di partire maestro Janello frà doi ò tre giorni» y ya que «con esso maestro Janello hauerà d’andar ancora maestro Jacobo da Trezzo che hà fatto la balla di cristallo» para realizar el trabajo, debe recibir 150 escudos. El 27 de febrero de 1554, en relación con «particolare di l’horologgio», Gonzaga aprueba «et l’ordine, et prouisione anchora». El administrador general Marc’Antonio Patanella confrma a Granvelle el 3 de marzo de 1554 que el «maestro Giannello e maestro Jacomo Trezzo» han partido el día anterior.

El sobre del despacho real de Felipe II —perdido—, fechado el 3 de octubre de 1555 y dirigido a Fernando Álvarez de Toledo, tercer duque de Alba, contiene la orden de que se «soddisfatto mastro Genelo di quanto risulterà andar creditore per la pensione di cento scudi annui». Un extenso despacho, de fecha 10 de noviembre de 1555, de Annibale Litolf, embajador en la corte imperial de Guillermo I Gonzaga, duque de Mantua, dirigido al secretario Francesco Catena, corrobora las pretensiones de nuestro protagonista y sus «órdenes» para ir a prestar servicio al emperador, e incluso antes de hacerlo,

47DOCUMENTOS ARCHIVÍSTICOS ITALIANOS

prueba muy singular de su carácter irreverente. En un elocuente despacho real del 29 de diciembre de 1555, adjunto a una orden de pago, se indica que el «magistro Janello Torriano» está de permiso en Milán, pero se reclama su presencia en Bruselas con Leoni y «todas la prouisiones que hara hecho assy de cristallo, como delo demas que es necesario para acabar sus obras», debiendo proporcionarle «todo lo que se les deuiere de sus pensiones» y el «dinero necesario» para un viaje cómodo. Mediante la orden del 10 de febrero de 1556 se le asignan 75 escudos para el trayecto; con la orden del 15 de enero de 1556, 100 escudos para el «pagamento integro di tutto l’anno 1555» y mediante la del 17 de enero de 1556, otros 25 escudos para el «pagamento di ottobre nouembre et decembre prossimo passato», es decir, de 1555.

Una escritura registrada el 10 de enero de 1556 por Battista Rozzi muestra que adquiere una propiedad de Battista Mazenta. El 12 de febrero de 1556, el condotiero Giovan Battista Castaldo escribe a Granvelle y se refere a «Lione aretino et mastro Gianello». En una escritura de Battista Rozzi con fecha de 9 de marzo de 1556, nombra apoderado al yerno Orfeo Diana, marido de su hija Bárbara Medea, y viaja a los Países Bajos, dejando las ocupaciones anteriores. El 16 de mayo de 1556, Gonzaga ha de insistir a Annibale Litolf: «Tornate à ricordare à maestro Gianello la risposta de la lettera, che io gli scrissi», o «quel che egli si risolue di fare intorno à quel mio horologio». Leoni se encarga de recordarle su compromiso con Gonzaga, según la carta que le escribió a Ferrante desde Bruselas el 13 de junio de 1556, donde el escultor asegura: «Subito trouato il tanto obligato a vostra eccellenza Janello lo feci capace che ogni altra cosa eccetto quel che usa con lei far douerebbe»; pero tras haberle ofrecido un aplazamiento hasta julio para terminar la obra, el relojero «con un uiso di que maladeti dise o maide, maide, et non uolse accettare il tempo».

El 1 de agosto de 1556, Leoni se lamenta a Gonzaga de que ese «bue in forma humana» lo odia, aunque «la placai quando un tratto quella lo uoleua far por prigione, et morendogli il fgliuolo gli mandai vinticinque scudi che non ui era doue sepelirlo». El 16 de agosto de 1556, Gonzaga ya vislumbra su carácter refractario: «Homo, che vi vorrebbono ben de i ricordi, et de gli sproni, per farlo far cosa di che egli non habbia voglia», y el 9 de noviembre de 1556 ordena que busquen en Bruselas a un joven relojero «che lavorava già a m[aest].ro Janello». Hay algunas menciones ocasionales posteriores, como en la carta que escribió Leoni a Granvelle desde Milán el 29 de junio de 1557, donde reclama al emperador una deuda de 300 escudos por la cual «la maesta del re uoleua che sopra detti dacii assegnati mi fussero come a Gianello si fece»; en la enviada por Leoni a Granvelle el 10 de noviembre de 1558, de nuevo desde Milán, para que «fusse fatto come a Gianello che mi fusse pagato quel ch’io debbo», o en otra del cortesano Francesco De Marchi a Giovanni Battista Pico el 7 de mayo de 1564, enviada desde Bruselas, en la que se cita «lorole de mastro Janele».

48
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

La renta sobre los derechos de la que goza nuestro protagonista se conoce a partir de escrituras del notario de cámara Cesare Regaini, como se acredita en los libros de registro de Milán de la pensión anual recibida por los apoderados Orfeo Diana (21 de enero de 1564, 27 de agosto de 1566, 11 de enero de 1567, 22 de marzo de 1567, 21 de febrero de 1568, 5 de noviembre de 1568, 14 de febrero de 1569, 8 de marzo de 1572, 9 de mayo de 1572 y 19 de febrero de 1573), Rinaldo Tettoni (5 de enero de 1576) y Giovan Battista Besozzi, considerado pariente de Ludovico, marido de Emilia Filippa Diana, su nieta, dado que es hija de Bárbara Medea Turriano (18 de agosto de 1581). En cambio, no se ha localizado otra escritura del 14 de octubre de 1568, de Giovan Battista Gorgonzola, que Regaini cita el 5 de noviembre de 1568. En cinco escrituras de Regaini aparece, además, que el apoderado Orfeo Diana ha recibido la pensión de Juanelo/Giannello (5 de marzo 1565, 5 de septiembre de 1567, 2 de septiembre de 1568, 6 de mayo de 1569 y 11 de mayo de 1570). Seis escrituras de confrmación del pago, también de Regaini, muestran el abono de la pensión sobre los ingresos de la panadería de Porta Romana a Orfeo Diana (28 de noviembre de 1572 y 19 de febrero de 1573), Giovanni Antonio Fasolo (4 de diciembre de 1572) y Rinaldo Tettoni (el 31 marzo de 1574 por el año anterior y, en esa misma fecha, por tres meses del año en curso, y el 3 de enero de 1575, por los seis meses transcurridos del año anterior).

En órdenes de Cesare Croci y de Lelio Giudici, ofciales del magistrado de los Ingresos Ordinarios, aparecen incluso las disposiciones de pago de la pensión por parte de quienes fjan los derechos a los apoderados de Juanelo/Giannello, prueba de que está vivo (18 de febrero de 1573, 22 de marzo de 1574, 3 de junio de 1574 y 5 de enero de 1575).

3. LA CORRESPONDENCIA ITALIANA DEL PERIODO EN ESPAÑA

Diez años después de haberse trasladado a España, nuestro protagonista vuelve a aparecer en despachos italianos con motivo de sus obras y trabajos. Paolo Casale, embajador de Guidobaldo II della Rovere, duque de Urbino, y después del príncipe Francesco de Medici, informa a su señor el 19 de junio de 1566 que el joven, que está de visita en Toledo, «si e preso piacere inestimabile in veder quel ediftio che fa mastro Gianello cremonese il quale leua lacqua del Tago». Tras el éxito del montaje del Artifcio, el ingeniero plantea solicitar la patente del descubrimiento. El papa Pío V se la concedió el 19 de enero de 1567 en Roma, durante quince años, en el Estado pontifcio; buscó privilegios por dos vías —Gerolamo Negri, embajador de Mantua, y Cesare Gonzaga— y el 7 de febrero de 1567 la solicitó al príncipe de los Medici, pero fue denegada el 9 de marzo de 1567 y no obtuvo respuesta el 28 de marzo de 1567; a Felipe II, obtenida el 15 de mayo de 1567, como se desprende de su solicitud de itinerancia al Senado de Milán, con fecha 26 de julio de 1568; a la República de Venecia el 28 de junio de 1567, discutido

49DOCUMENTOS ARCHIVÍSTICOS ITALIANOS

aquí por los Savi alle Acque el 24 de octubre y por los Provveditori di Commun el 10 de diciembre, y concedida el 7 de febrero de 1568; en Mantua, el 27 de octubre de 1567, obtenida el 10 de junio de 1568. Nuestro protagonista aparecerá a continuación en una carta de Jacopo Nizzola, enviada desde Madrid, a Francisco I de Medici, fechada el 10 de enero de 1572.

Una correspondencia muy interesante es la relacionada con la reforma del calendario juliano, propues ta por el papa Gregorio XIII en 1577 y que concluyó con la aprobación del calendario gregoriano en 1582. Juanelo/Giannello presta apoyo desde Toledo a la delegación papal encargada de reorganizar el equinoccio de primavera, aportando una opinión teórica-astronómica y el modelo de aplicación, considerado indispensable por los comisionados. La intervención está documentada por medio de una correspondencia entre Filippo Sega (Bolonia, 1537-Roma, 1596), obispo de Ripatransone desde 1575, de Piacenza desde 1578 y nuncio apostólico en España en 1577-1581, y Tolomeo Gallio (Cernobbio, 1527-Roma, 1607), cardenal presbítero de San Pancracio desde 1565 y secretario de Estado de la Santa Sede en 1572-1585.

En un despacho de Sega a Gallio, de fecha 4 de julio de 1578, aparecen Felipe II y Pedro Fajardo y Fernández de Córdoba, tercer marqués de los Vélez, que esperan «la opinión del maestro Gianello»; el 24, el rey escribe que ha invitado al «maestro Gianello a Madrid», dirigiéndose a él; lo adorna «de amabilidad» con las expectativas del pontífce y «mayor memoria perpetua» en la empresa, y lo convenció para que entregara «su opinión por escrito». El 2 de agosto, el rey repite que no espera nada más, para dar su aprobación a Gregorio XIII, que «li pareri di queste Vniuersità et di Gianello»; el 23 asegura que no deja «di sollecitare Gianello»; el 16 de octubre certifca «qui si ritroua Gianello col suo discorso»; el 27 de noviembre precisa: «Stiamo aspettando, che maestro Gianello mandi il suo instrumento col discorso», por lo que Gallio se ve en la necesidad de pedirlo otra vez «sopra il particolare del calendario»; es el 5 de diciembre.

Meses después, el 25 de abril de 1579, Sega avisa a Gallio de que ha tomado medidas con el obispo de Parma, Ferdinando Farnese, para «explicar» las tablas y los instrumentos del ««maestro Gianello», por entonces en Madrid. El 30 de mayo, el secretario de Estado recomienda exigir «la cosa del Calendario»; el 13 de junio, el nuncio indica que Juanelo/Giannello ha ido a Toledo, y quedan «di fare tre, o quattro di quegli instrumenti»; el 29 de julio dice que «ammalato maestro Gianello di fusso»; el 12 de agosto, no está en «stato in termine di uenire à Madrid», pese a ser, no obstante —explica el 12 de septiembre—, un «ceruello heteroclito, che non si può muouere se non secondo che li detta il capriccio», pero «senza

50
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

il uoto del quale non si risolue sua maestà di scriuere». El 12 de diciembre, confrma que «durante tres meses seguidos ha estado al borde de la muerte», pero se ha recuperado, y el 26, asegura que ha recibido dos cartas de sus instrumentos con explicaciones y una para el pontífce. En el documento, muy singular porque parece ser autógrafo, nuestro protagonista, llegado en «graue, et mal sana età», implora al papa Gregorio XIII «alcuna gratia d’annua pensione, o d’altra semplice rendita».

El 4 de enero de 1580, el nuncio afrma tener «tutto il ricapito in mano» y espera encontrar una «strada per incaminare tutto sicuramente»; el 10, Gallio, a instancias del pontífce, pide «à mandare il parere di maestro Gianello»; de este modo, el 13, Sega decide mandar los «pareri di Salamanca, Alcalà, et de maestro Gianello» y se reserva hacer un seguimiento del delicado «instrumento della Rota». El 3 de febrero, el secretario de Estado Gallio pide con urgencia «gli jnstrumenti di maestro Gianello con tutto il resto», y solo el 22 admite que al menos «sono riceuuti li tre pareri» ; el 21 de marzo, Sega advierte del envío de la «rota di maestro Gianello» y el 23, del «rimanente delle tauole di maestro Gianello», y pide «un poco di auiso del riceuuto». El 13 de junio de 1580, el secretario de Estado envía fnalmente este aviso y para todos esos «jnstrumenti di maestro Gianello molto ben conditionati».

Como complemento, está la patente expedida el 25 de septiembre de 1574 por Octavio I Farnesio, duque de Parma y de Piacenza, para «inue[n]tioni sue et artiftij non usati da cauare Terreni, et acque, et alzarle à quella altezza che sarà di bisogno», otorgada al arquitecto cremonés Bernardino Torriani, pariente e imitador de nuestro protagonista; una carta de la cancillería de Mantua, fechada el 24 de septiembre de 1578 y dirigida a los agentes Ludovico Ferrari y Giulio Trecchi, para recibir noticias suyas desde Cremona, conocido como «parente et alieuo del già ms. Janello»; una carta de Trecchi, fechada el 26 de septiembre de 1578, con información de quien «lo ha conosciuto in Spagna in casa de ms. Janello»; las actas de las reuniones del Registro de Disposiciones y Ordenanzas del Ayuntamiento de Salò en el Veneciano, con fecha de 11 de noviembre de 1578, donde se le solicita un presupuesto para reparar el edifcio del municipio, y con fecha de 13 de noviembre, donde aparece el arquitecto Bernardino para presentarlo. Y, para concluir, la carta del Consejo de Decuriones de Cremona, tras recibir desde Toledo el «ritratto dal uiuo» de ese «ms. Janello Turriano già nostro cittadino gratissimo, miracolo ueramente di questa età et unico honore dell’arte sua», como muestra de agradecimiento a su donador, el gran canciller

Danese Filiodoni (24 de noviembre de 1587). No obstante, queda al margen —al no ser italiano— el testamento de Leonardo Turriano, otorgado en Tenerife (1 de junio de 1588).

Volver al índice

51DOCUMENTOS ARCHIVÍSTICOS ITALIANOS
Fachada del Duomo de Cremona en Antonio Campi, Cremona fedelissima , Cremona, 1585.

C apí T ulo V

ASPECTOS BIOGRÁFICOS ITALIANOS

1. EL TALLER DE CREMONA

Al cotejar los datos obtenidos a partir de obras impresas, manuscritas y fuentes archivísticas, se puede sintetizar la biografía de nuestro protagonista. Nace aproximadamente en el año 1500 en Cremona —no en los alrededores de la ciudad como se había deducido—, hijo de Gherardo di Giannello, de la vecindad de San Silvestro, un pequeño propietario y arrendador de molinos, con un patrimonio modesto pero no exiguo. El joven, que mostró su ingenio de manera precoz, aprende, muy probablemente del conciudadano Giorgio Fonduli —físico, matemático y astrólogo—, algo más que simples rudimentos, que aplicaría más tarde en el ofcio de herrero y como maquinario.

En 1529-1534, aparece citado en los libros de la obra de la catedral de Cremona con el título de «magister», artesano formado. Recibe pagos por las intervenciones en dos relojes situados en el «Torrazzo» y por la obra de las portezuelas de la pila bautismal. En 1530, vivía en la vecindad de Santa Ágata y contrae matrimonio a una edad no tan joven —tal vez debido a los rasgos físicos ««rudi, informi atq[ue] agresti», pero compensados por la fama y la prosperidad— con Antonia de Segiella, llamada «domina», hija de Bernardino y Tommasa de Restelli, y recibe una dote de 50 liras y más tarde de 150, 50 de ellas en efectivo y 100 en bienes. Su hija Bárbara Medea nace hacia 1531, a quien sigue el «hijo» al que hace referencia Leoni, fallecido en Milán. En 1536, tras la muerte del padre, se traslada a la vecindad de San Próspero. En su taller acoge durante dos años al aprendiz Giovan Francesco Botti, hijo del fnado Marsilio, para enseñarle el arte de la relojería. En 1537, de acuerdo con ellos y por motivos que se desconocen, suspende el aprendizaje durante seis meses y lo retoma nueve meses más tarde.

53

2. EL CAMBIO: EL RELOJ ASTRONÓMICO DONDI

Llega entonces el viático para ir a la corte a ver al emperador y restaurar el astrario Dondi, «per incuriam marcescentem» en la biblioteca del castillo de Pavía. Fue vendida a Alfonso III de Ávalos por 20 escudos de oro y cedida a Carlos V, cuya pasión por los relojes es bien conocida, en la época del encuentro con el papa Clemente VII (5 de noviembre de 1529-23 de marzo de 1530): «Anni Millesimi & quingentesimi, circa annum Vigesimum nonum, quo Carolvs QvinTvs Bononiæ Impe rialem Coronam suscepit», como apunta Sacchi. Según Cardano y Snouckaert, el emperador ordena repararlo a Juanelo/Giannello, quien lo reconstruye y estudia el mecanismo —«Janelli Cremonensis industria instauratum», «Ianellus in integru[m] eam restituit»—. Cardano explica que «illius structuram diligentissime litteris mandauit» y lo reprodujo, «Cuius exemplo aliam Carolo Quinto Cæsari ita construxit». Tal vez tomó como ejemplo el coetáneo De revolutionibvs orbium cœlestium, de Nicolás Copérnico (1543), sin reproducir la teoría heliocéntrica, dado que el «primo mobile» se menciona en Bugati (1571), Bresciani (1665) y Arisi (1700?); «lentrata del Sole ne segni celesti» en Bresciani o incluso «l’entrate ne segni celesti del Sole tutti li pianeti», también en Arisi, dejan traslucir los principios astronómicos sobre la base ptolemaica que comparten los teólogos de la época.

La reconstrucción, en 1530-1537, también fgura en Snouckaert sobre la obra «quod Ianellus Turrianus Cremonensis illi faberrimè septenniò confecit». Las notas de Cardano del año 1538, que aparecen en el Libellus De libris propriis (1544) e inéditas en el Liber de libris propriis (1550), resultarían ser exactas y mucho más importantes, ya que fueron anotadas por un amigo. Dicha cronología coincidiría con los años mencionados por Ambrosio Morales —«tardo, como el me ha dicho en imaginarlo y fabricar con el entendimiento la Idea, veynte años enteros»—, como se desprende de los primeros estudios, en 1529, sobre la entrega a Carlos V en 1550; en palabras de Vida, recibió el encargo de reproducir el antiguo, que fuera parecido y que funcionara, y «nutu huius nostri Gonzagæ... ut Cæsari horologium admirandi, inusitati, incredibilisque artifcij fabricet».

En 1539, se traslada a Milán para disponer, por así decirlo, de un taller cerca de los centros de poder. Por otro lado, hace trabajos en el sector militar en Piamonte, pagados en 1544 y mencionados por Vida —«Vidimus etiam, & admirati fuimus superioribus annis eundem hominem imperatoris iussu ænea tormenta miræ magnitudinis, ac ponderis è fossa admodu[m] profunda nullo negotio extraxisse, quæ uix centum robustorum boum paria ceruicibus mouere potuissent»—. En 1545, se dirige por vez primera a la corte en Worms y, a su regreso, Ferrante Gonzaga, gobernador de Milán desde 1546, lo exhorta a fnalizar el reloj astronómico que sustituiría al de Dondi. Eso explicaría los pagos

54
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

recibidos en 1547 y 1548, el cálculo de «tres años y medio en fabricarlo co[n] las manos» confado a Morales, el viaje previsto a la corte en 1549 para presentar la obra casi terminada, la afrmación de Vida de haberlo bautizado «mikrokosmon» [mikrókosmon] antes de 1550 y la ocasión de que el artesano dispusiera entonces, apenas liberado de su pesado compromiso, del tiempo necesario para ponerse a trabajar en la esfera armilar, que lleva la inscripción «ianellvs * 1549 * mediolani».

En notas de Cardano aparecen otros indicios: en la edición de 1551 del De Svbtilitate Libri XXI, apenas menciona la obra del relojero, pero en la de 1554, fechada «xi. Calendas Maij, anno m dlii. Lutetiæ, in itinere», en 1552, no solo describe a grandes rasgos el reloj astronómico, sino que hace referencia a la «Sera que sub quocunq[ue] nomine claudi potest», la cerradura de combinación de siete letras, construida muy probablemente en 1551. Tras su elección como «abad» del gremio de los herreros en 1550 —tal vez como reconocimiento por la empresa del reloj astronómico—, viaja a Augsburgo a fnales de agosto para mostrar el reloj, a pesar de estar inacabado, a Carlos V, que estaba ansioso por verlo, cuatro años después de haberlo encargado. Regresa a Milán a principios de octubre siguiendo órdenes del emperador; en noviembre se traslada de Porta Nuova a Porta Romana, y recibe la orden de pago para terminar la obra. En 1551, inicia el tercer viaje para ver a Carlos V, quien le concede la pensión anual de 100 escudos de oro a principios de 1552.

3. LA MIGRACIÓN A ESPAÑA

Cuando regresa a Milán, adquiere una propiedad y empieza a trabajar en el Cristalino, realizado en 1552-1553. Según Bugati, parte hacia Bruselas en 1554 con Jacopo Nizzola, grabador de «la palla di cristallo di montagna che u’andaua in cima in forma del mondo, tutto cosmografcamente intagliato, diuiso, compartito, & segnato». Era una pieza tan extraordinaria como para presentarla, «prima che lo portasse in Ispagna», a personalidades, es decir, «ad alcuni Ambasciatori». Tras un breve permiso en Milán, vuelven a requerirlo en Bruselas a fnales de 1555, ciudad a la que viaja a principios de 1556, no sin antes poner en orden sus asuntos, hacer testamento y designar un apoderado. Según una observación de Giovan Battista Castaldo —cuya mujer Santippa le martirizó con reproches por no haber conseguido el Toisón de Oro—, Juanelo/Giannello se sintió acosado por las lamentaciones de su esposa, al igual que Leone Leoni: «Mi trouo uenirmene co[n] lione aretino et mast[r].o gianello ch[e] sfugono anchor loro lire delle moglie».

55A SPECTOS BIOGRÁFICOS ITALIANOS

El 8 de agosto, se marcha de la capital de los Países Bajos en compañía de Carlos V. El 15 de septiembre, embarca en Flessinga y desembarca el 16 en Laredo. El 6 de octubre llega a Burgos y el 13 a Valladolid; el 21 a Barco de Ávila y el 10 de noviembre a Jarandilla de la Vera. Aquí se queda con el soberano desde el 12 de noviembre hasta la fnalización de los trabajos en el palacio de San Jerónimo de Yuste, donde el emperador vivirá desde el 3 de febrero de 1557 hasta el 21 de septiembre de 1558. Carlos V inicia su último viaje y Juanelo/Giannello, su etapa «española». Los retratos datan de los siguientes decenios, los de gloria y fama: el busto que se encuentra en el Museo de Santa Cruz de Toledo; la pintura anónima, en el Museo Civico de Cremona, y otras obras, como medallas y cuadros, identifcadas en su momento por los historiadores. Fallece en Toledo, no en Madrid, como se creía hasta hace poco, el 13 de junio de 1585, «á los ochenta y cinco años de su edad, poco más o menos», según Garibay. Una edad avanzada, como parecen confrmar las fuentes.

En el periodo toledano, según las cartas de 1578, aloja a un pariente, ese «Ms. bernardo Toriano», como recuerda un conocido de ambos de Cremona «in Spagna in casa de Ms. Janello». Se trata, por lo que puede leerse, del conde Broccardo Persico (Cremona, ±1500-Milán, 1571), consejero secreto en el Estado de Milán, comisario general del Ejército y marqués de Cassano. Llegó a Toledo en agosto de 1561, enviado por Felipe II en una misión para Pío IV relacionada con los donativos para la familia del cardenal Carlo Borromeo, comendador electo de Cremona de la orden de San Juan de Jerusalén, en noviembre de 1561. De las cartas mantuanas se desprenden también aspectos biográfcos de Bernardo: «De etta de qua[ra]nta in quarantacinque anni bello parlatore instabile et no[n] molto suffciente superbo et pouero». Según Giovan Francesco Stanga, trabajó como ingeniero en Turín, Parma, Piacenza y Cremona en la construcción de fuentes, «cosa di poca spesa». Vivió en Monticelli di Ongina, en el Piacentino. Debe de haber nacido entre 1533 y 1538, y, pese a ser «parente et alieuo» de nuestro protagonista, a quien frecuentó en Toledo, a tenor de lo que dicen los «altri artefci parenti di Gia Ms. Janello», como arquitecto no tiene en absoluto «di tanto ualor quanto egli si presume».

56
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

APÉNDICE DOCUMENTAL

Ambrosio de Morales, Las Antiguedades de las Ciudades de España , Alcalá de Henares, Juan Íñiguez de Lequerica, 1575, f. 92.

FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

siglo xvi

01.1. Girolamo Cardano (1544) [p.] 428 [...]

Seque[n]ti anno qui fuit xxxviii. [1538] composui libru[m] de supernis, eius tractatio, est de cœli substantia, motu, luce, magnitudine cuiusq[u]e eoru[m] quæ apparent, de iride, grandine, cometis, areis, terremotu, uentis, æstu maris, nimbis, pruina, niue, fulgure, magnitudo quanta libri Metheoru[m] Aristotelis, cum Aeuorrois com[m] e[n]to. [...] Eodem anno cum instrumentum nobile motus omniu[m] astroru[m] effngens, illustrissimus Princeps emisset, quod alias uiginti talentis aureis uenditum [p.] 429

tum fuerat ab authore, & nunc dissolutum, nullam spem restitutioni daret, Ianelli Cremonensis industria instauratu[m], in desiderium me compulit, ut tam admirabiles machinæ symetrias, ac magnitudines, tum motus, ac forma[m] describere[m], tum maxime, quod iam de alio minore instrumento scripsera[m], annis ante duobus. tentaui igit[ur] opus: aliquaq[u]e scripsi, sed non perfeci: nam otiosum hæc requirebant animum, & præsentiam machinæ, quæ tum non aderat, cum domi meæ eam esse nollem. At minus instrumentu[m] typis excussum est, authoris primi Gugliermi Zelandini nomine suppresso. decet e[ni]m etia[m], si tu p[er] teipsum aliquid inueneris, quod ab alio prius sit inuentu[m], quanq[ua] m nullo ab illo habito auxilio, eius tamen nomen non præterire:

[...]

[p.] 431 [...]

Data xiii. Kalendas Octobris anni à salute m d xliii Mediolani1

02.1. Girolamo Cardano (1550) [p.] 7

Machina Ctesibica.

His igitur demonstratis tanquam principijs, ratio co[n] surgit machinæ Ctesibicæ, quæ sic constat ut etiam Ianellus Turrianus Cremonensis, uir magni ingenij in omnibus quæ ad machinas pertinent, opere ipso expressit. Catinus a æreus, cuius summum os per quod effundi aqua debet b, in imo eius duo foramina C & d, super quibus axes aut coria ita collocentur ut in sollibus, quæ ex inferiore parte eleuentur uersus a, sed si comprimantur occludant oscula illa, hæreantq[ue] catino, ex osculis C & d sistulæ duæ, dextra ac sinistra producantur e & f, & modiolis inserantur in g & in H. Modioli inanes sunt, & in aqua mersi in imo habentes foramina k & l in medio: supra quæ axes cum corio ut in catino, qui eleuari possint ad superius, cum uero premuntur oscula, ad unguem concludant. In modiolis autem emboli masculi m et n, torno politi & oleo subacti, ut modiolos ad amussim impleant, inde uectibus & regulis ita sint aptati, ut ultro citroq[ue] permeantes, cum m ascendit exinaniturq[ue]

1 G. C ardano , Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, libellus De libris proprijs, cui titulus est, Ephemerus, ad Hieronymum Cardanum Medicum, affinem suum , in Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Sapientia Libri quinq[u]e. Eiusdem de Consolatione libri tres, alias æditi, sed nunc ab eodem authore recogniti. Eiusdem, de Libris propriis, liber unus. Omnia locupleti indice decorata , Norimbergæ, apud Iohan.[em] Petreium, « m d xliii » [1544], pp. 418-431, aquí pp. 428-429 y 431.

59

subiectum uas, alterna uice n descendat & impleat embolum, exprimatq[ue] quicquid in eo continetur. Hac ratione parata cum ex o trahitur m embolus masculus locus Q modioli exinanitur, quare eleuatur axis & corium supra k, aquaq[ue] ascendit donec impleatur modiolus ex primi motus ratione, interim uero cum n pressus sit, incipiat ex imo trahi alterno motu, descendetq[ue] m embolus, cunq[ue] aqua quæ in spacio Q continebatur, non possit effuere, m concludente superius modioli capacitatem ad unguem, nec descendere per k, quoniam axis foramen premit, & quo magis urgetur pondere & impetu ex superiore loco ad aqua, ita magis exquisite hæret k foramini, sequitur ut aqua per g exeat, qua solum exitus patet, ascendensq[ue] per fstulam e, ingreditur eleuans operculu[m] in catinu[m] per [p.] 8 per C foramen, donec catinus impleatur, post cessante impulsu ex e subsidet corium, & axis in C, uasq[ue] a plenum manet. Interim uero dum m ad k descendit, n ad summum modioli ascendit, modiolusq[ue] impletur aqua eadem ratione, unde cum rursus premitur, exprimit aquam per H in f, & per d eadem ratione in modiolum, qui cum iam plenus sit aqua, nec illa per C regredi possit, cum axis & corium eo magis hæreant foramini, quo magis ab aqua ex superiore parte premuntur, sequitur ut ex secu[n]di motus naturalis ratione, quo etiam grauia sursum feruntur, ut aqua per a in b ascendens effundatur. Atq[ue] ita alternante motu ac pleno semper existente catino, ut effuere ex imo k & l in altum ascendens, quantumlibet per b nunquam desinat.

[...]

[p.] 318

Horologia absq[ue] fune

Veruntamen & horum quæ diu latuerunt quædam inuenta sunt, ut horologia absq[ue] fune. Stant pro fune rotæ in quibusdam molæ superpositæ, limacis fgura denticulis xxvi. quibusdam etia[m] pluribus, ab his denticulatus axis, qui totam agit machinam, circumagitur. In altero rota est xlviiJ. denticulis in imo dispositis, alteriq[ue] rotæ implexis, ut cum molæ nixu quæ in imo est circumuertitur, alia totidem dentibus implexa etiam circum= [p.] 319 circumuoluta totam machinam secum ducat. Sedes mira

Simili ratione inuentum est, ut Cæsaris sedes ita disponeretur, ut quocunq[ue] situ constituatur, ille immobilis ac commodè dum uehitur sedeat. Hoc tractum ex armillarum ratione, cum enim circuli tres chalibey constituentur, polis, sursum deorsum, ante retro, dextra ac sinistra, mobilibus, cum plures non possint esse situs, necesse est ipsum in essedo quomodocunq[ue] agatur quiescere perpetuo. Habet hoc aliquid tamen absimile lucernis, à quarum exemplo ducta est ratio. Circumuolutæ enim tametsi patulæ oleum nequaqua[m] effundunt. Ianellus Turrianus Cremonensis, cuius etiam supra meminimus, horum inuentor est2

03.1. Marco Girolamo [Antonio] Vida (1550) [fol.] 53

Non uos præterit Patres iampridem in hac ipsa regia urbe uestra nutu huius nostri Gonza= [fol. 53v.] gæ datum esse negotium cuidam Cremonensi in arte fabrili omnium rerum præstantia excellenti, ut Cæsari horologium admirandi, inusitati, incredibilisque artifcij fabricet, quod non modo Solis ab ortu ad occasum commeantis cursum quotidie dimetiatur, diemque in xxiiii. horas æqualibus spatijs diuidat machinationibus,

2 G. C ardano , Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriss. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Norimbergæ, apud Ioh. Petreium, m d l ., pp. 7-8 y 318-319, y G. Cardano, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriss. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Lvgdvni, Apud Gulielmum Rouillium sub scuto Veneto, 1550, pp. 11-12 y 532, después G. Cardano, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriß. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Parisiis, Apud Iacobum Dupuys, sub insigna Samentanæ, 1551, fol. 6 y v. y 267v.-268.

60 APÉNDICE DOCUMENTAL

uique occulta, aut ponderum impellentium, aut ferreæ laminæ uiolenter accuruatæ, axique circunuolutæ, & semper ob ferri naturalem rigorem obnitentis, & se euoluere conantis, aut etiam sit in uulgaribus horologijs, sed totius cœli statum, mundique naturam, & formam continenter se mouendo imitetur, ut inde semper pernoscere poßimus, in quo statu sit cœlum, quæue existat, eius forma, atque non modo in quo signo, sed etiam in quota eius parte sit tam sol cæterorum luminum dux, & princeps, quàm etiam quæq[uæ] stella, & omnium signorum ortus, atque obitus certo, atque immutabili ordine, suo quosq[ue] tempore perdiscere, solstitia item, & brumas, sole ulterius non progrediente, & curriculum conuertente, initium quoq[ue] ueris, et reliquarum anni partium diuersitates insuper dierum, ac noctium, tam cœli commeantis fexu, q[uam] diuersitate regionum terræ ipsius, tum medium noctis quoq[ue] anni tempore, & meridiem, tum fastorum dies, tam eorum qui Solis, quàm qui Lunæ cur=

[fol.] 54 sum sequuntur, quos mobiles appellamus, Solis quoque, & Lunæ accessus, & decessus, eorumque uarios defectus, quo etiam tempore quæque stella nobis oriatur, & occidat. Arbitror patres neminem uestrum esse, qui non uiderit opus illud admirandum, inusitatum, & quodammodo portentosum, iam perfectum, expletumq[ue] omnibus suis partibus, & numeris, in quo egregius artifex eximio ingenio, studioqve ad inuestigandum incitato æmulatus fuit Dei ipsius diuinum, inenarrabile, immemorabile, & antehac non imitabile opifcium in mundi uniuersi, atq[ue] in totius naturæ fabricatione, ita omnia cœli momenta, cunctosque orbium cœlestium motus, quibus tempus ipsum confcitur, solerti, ac subtili æris, ac ferri fabrica est assecutus. uiditis quàm fabre expresserit astra omnia tum fixa, tum errantia, ipsorum errantium cursus imitatus, progreßionesq[ue], & reuersiones, omnes item stellarum traiectiones, ut singulas, immutabilibus spatijs ab ortu ad occasum commeare faciat, ut uarios annos unius astri reditio confciat signis omnibus, cæterisque astris ad idem principium per circulos suos reuocatis, ut signorum ortus, & obitus seruent semper eundem

ordinem, ut errantes stellas, ut quæq[uæ] citima est, aut extima, faciat suos cursus æquabili proportione tenere multum inter se aut altitudine, aut hu=

[fol. 54v.] militate distantes, ut celeriter semper Luna, quæ citima est, cursum suum, ac curriculum confciat, Saturnus uero, qui est ultimus, semper annis saturetur. Quis quæso non admiretur in tanti operis fabrica, cum uideat, ut mirabili uarietate, atq[ue] ordine incredibili nouem orbibus, uel si magis placet globis con[n]exa sint omnia, è quibus octauus in partis xii . quas signa uocant, distributus omnes interiores alios arcens, & continens complectatur, ut in illo infxi sint illi qui uoluu[n]tur, stellarum cursus sempiterni, ut eidem subiecti sint septem globi illi, qui retro uersantur contrario motu, atq[ue] cœlum, ut sua unicuiq[ue] stella hæreat, & sicut in cœlo, ita quoque hic pariter errare credas, un inter eas moderator omnium sol sicut mediam regionem, ita quoque principatum obtineat, cunctáq[ue] lustrare uideatur, & luce sua complere. eum tanq[uam] temporum auctorem, & moderatorem miro artifcio circunferri fecit, & usq[ue] ad brumale signum accedere, nec ultra progredi, sed statim referri, & sensim asce[n]dere in diuersam partem atque v. diebus, lx q[ue], & CCC. addita quarta fere diei parte conuersionem annuam confcere, & ut uere cœli fctor æmulatus illum æternum mundi fabricatorem, & effectorem deum, cum ipso sole facit cætera astra penetrare. Non ignoro patres complures alios fabros uobis posse totam sphæram semel inuentam, atq[ue]

[fol.] 55 atq[ue] introductam ab alijs, omnesq[ue] mundi orbes, aut globos fabricari, tam ex solidis q[uam] ex planis seruata peræqua proportione spatiorum, ut terra medium ad uniuersi cœli complexum quasi puncti instar obtineat, ut ipsi nouem orbes, ac globi inter se iuxta mundi rationem distent. fabricabunt etiam isti & axes, et polos, & quas absidas, uocant, notabunt item signa omnia, uentorum quoque regiones, orbem lacteum, anguesq[ue], & quinq[ue] zonas mu[n]di, omnesq[ue] cœli dime[n]siones, inclinationesq[ue], quas klimata [ klímata ] uocant, diuisiones insuper signorum, atque

61FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS

interualla, & gradus, graduumq[ue] minutissimas, et prope infnitas particulas, omnia demum, prout se habent in sphæra, fabrili industria tibi perfecta dabunt, & totius cœli formam etia[m] sideribus ornatam apte excudent, neq[ue] enim est adeo exquisitæ industriæ ea, quæ aliquis prius adinuenit semelq[ue] confecit, imitatione aliu[m] assequi, atq[ue] etiam inuentis aliquid addere. At hic noster no[n] tantu[m] ea omnia ære, & ferro magis affabre, elegantiusq[ue] q[uam] cæteri omnes, fabricatus est, ut nihil tam compositum, tam compactum, tam coagmentatum inueniri queat, uerum etiam, quod nemo adhuc inuestigare potuit, ad unius octaui circuli motum omnes alios interiores orbes, totamq[ue] illam machinam ad mundi ipsius numeros, & rationem moueri, et in perpetuum contorqueri fecit, tam uarijs, tam inæquabilibus, tam uagis, [fol. 55v.] eam dissentaneis, ta[m] interdu[m] co[n]trarijs motibus, nunc p[la]nis, nu[n]c supinis circulis, nunc rectis, nu[n] c obliquis, sæpe etia[m] tra[n]suersis in orbe[m] tamen com[m]eantibus, ut nihil motu cœli ipsius, ac mu[n] di fat, q[uo]d’ hic quoq[ue] no[n] repræsentetur, ut inq[uam] tarditate, et celeritate dißimillimos motus una regat conuersio, cuius nutui omnes alij motus obte[m] perent, omnes sint in officio, inter se concinentes, atque concordes, & munus, quisq[ue] suum, obeant. cum id opus inusitatum patres contemplor, desino admodu[m] admirari mundum illum, quem tantopere, tanta inq[uam] prouidentia in Timæo ædifcari fecit Plato, cum prius mihi nihil eo descriptius, nihil dispositius uideretur. Nihil profecto ab hominis ingenio, solertiaue ulterius expectare poßumus, nisi forte uelimus, ut ad æmulationem illius æterni opifcis tonet etiam, fulguret, fulminet, nubes congreget, Irides uarias inducat, pluat, ninguat, grandinem, & pruina[m], roremq[ue] creet, uariosq[ue] uentorum fatus, procellas, turbines conciat, atque tam turbidas tempestates, quàm serenitates, terræmotusq[ue] interdum subitos effciat, rerum insuper inferiorum ortus, & interitus moliatur, quæ opera sunt unius rerum omnium præpotentis Dei. Rogatus ego olim ab eius amicis, quonam nomine tanti operis fabrica apte

appellari posset, ut Cæsari non sine nomine dono detur, nequeo in eam sententiam descendere, ut mundi [fol. ] 56 ut mundi aut simulacru[m], aut instar, exe[m]plar ue dicatur, cu[m] o[mn]is huiusmodi uulgaris fabrica etia[m] motibus carens isto nomine recte dici poßit. Quonia[m] uero is alter mundus uideri possit, ta[m] perpetuis motibus qu[am] totius cœli descriptione, cu[m] tame[n] co[m] paratione sit admodu[m] exiguus, placet potius uocari paruu[m] mundu[m], melius portasse, & com[m]odius Græce uno uerbo, mikrokosmon [mikrókosmon]. Talia su[n]t iudices ciuiu[m] meoru[m] ingenia, tales artifces. nihil uobis affero nisi egregiu[m], nisi exq[ui]situ[m], singulare, incredibile, atq[ue] diuinu[m], quodq[ue] pro miraculo, et ostento habeatur, ut nemo credere queat talia à mortali feri, aut inuestigari potuisse, nisi cœlesti aliquo mentis instinctu. id enim est diuina ad homines transferre, et quasi cum natura ipsa certare, æternu[m] q[ue illu[m] opifice[m], si fas est dictu, æmulari. Si ho[m]i[n]em aspicias, nihil minus, q[uam] in eo ingenij acume[n] suspiceris, ita rudi, informi atq[ue] agresti est facie formaq[ue] et specie adeo illiberali, in q[ua] nulla dignitas, nulla indoles, nulla industriæ spes. indignitate[m] auget, q[uo]d eu[m] semp[er] uideas multo cinere, et incocta fuligine os, et capillu[m], barbamq[ue] insp[er] sum infuscatu[m]q[ue], manibus digitisq[ue] latis, atq[ue] pergrandibus, ærugine se[m]per plenis, inco[m]ptu[m], male, et incom[m]ode uestitu[m], ut Bronte[m] alique[m], aut Sterope[m], aliumue que[m]piam Vulcani famulum credas, qui suis manibus omnia, quæ facit ad incude[m] i[n]format, ad labore[m] in opifcina natus. Neq[ue] quis putet ei alique[m] magistrum

[fol. 56v.] in Mathematicis excellentem orbium, aut motuum, siderumue rationem præscribere, ac præfinire nihil harum rerum intelligenti, sed in arte fabrili tantum perito, omnia nullis adminiculis à seipso suo ingenio, sua inuestigatione, suo, ut aiunt, Marte, & instituit, & fabricatur, idem inuentor, & effector, unus eoru[m] nostrorum ciuiu[m], quos supra memoraui in Astrologia inter omnes excellere, cum illi tamen numquam literas

62 APÉNDICE DOCUMENTAL

didicerint, nulliq[ue] præceptori operam dederint. non solum in hoc genere callet cœli ipsius effectus, sed etiam intelligentia causas ipsas per numeros deprendit, et cognitas habet, quinetiam sæpe numero eos, qui habiti doctißimi in Astrologia libros scribunt, recte, docteq[ue] coarguit, & eos errati nonnunqua[m] conuincit necessarijs rationibus, errorem, lapsumq[ue] fateri coactos. Memini illum mihi dixisse Venetos maximam curam, & diligentiam ponere, ne paludes illæ, quæ urbem suam munitiorem, tutioremq[ue] reddunt, exiccentur, adiecta quotidie per alluuione[m] noua terra, easq[ue] aßiduis operis humum egerendo detergere, atq[ue] in ea re necesse esse magnu[m], iugemq[ue] sumptum facere. se eum esse, qui, quicquid illud est operis, & laboris, decuplo minore impe[n]sa exhaurire possit. Vidimus etiam, & admirati fuimus superioribus annis eundem hominem imperatoris iussu ænea tormenta miræ magnitudinis, ac ponderis è fossa admodu[m] pro= funda

[fol.] 57

funda nullo negotio extraxisse, quæ uix centum robustorum boum paria ceruicibus mouere potuissent. Hanc partem ego Iudices prosecutus sum latius, q[uam] proposueram, nam ita facere coactus fui, ut quemadmodum præfatus sum, ab hoc uno, qui uobis est omnibus perquam notus, de ingenijs cæterorum nostrorum artifcum, quos non tam bene nostis, in uno quoq[ue] genere iudicare possetis3.

04.1. Giovanni Musoni (1551)

[p.] 16 [...]

Vix me contineo, quin admirabile Cœlum Dicam Cæsareum, sic illud nomine dicunt, Pyramidis genus aureolæ, quod nomine magni Haustriadæ nuper Ferrando auctore peregit Ianiculus, fabræ studio celeberrimus artis

Ianiculus, decus Italidum, celsæq[ue] Cremonæ, Cuius ab insigni traxit cognomina Turri. Illud miratur Cæsar, Germania tota Adstupet, artifciq[ue] assurgens cædit, & astat Per fora, perq[ue] uias digito comonstrat euntem Quanuis ipsa suos habeat, quos iactet alumnos. Illic tardi gradumq[ue] senem, natumq[ue] potentem, Mauortisq[ue] feros ignes, nostrosq[ue] labores

Aduersus

[p.] 17

Aduersus mundi currumq[ue] rotas uolucres Contemplari oculis fas eft, hic absidas omnes, Omne iugum, radiosq[ue] omnes, omnesq[ue] labores, Defectusq[ue] omnes uideas, hinc castra Diones

Luciferis pontum radijs fammantia utrumq[ue]

Mutataq[ue] loci facie mutantia nomen4.

05.1. Girolamo Cardano (1554)

[p.] 9

Machina Ctesibica.

His igitur demonstratis tanquam principijs, ratio consurgit machinæ Ctesibicæ, quæ sic constat, ut etiam Ianellus Turrianus Cremonensis, uir magni ingenij in omnibus quæ ad machinas pertinent, opere ipso expressit. Catinus a æreus, cuius summum os per quod effundi aqua debet b. In imo eius duo foramina C & d, super quibus axes aut coria ita colloce[n]tur ut in sollibus: quæ ex inferiore parte eleuentur uersus a, sed si co[m] primantur, occludant oscula illa: hæreantq[u]e catino ex osculis C & d, sistulæ duæ, dextra ac sinistra producantur e & f , & modiolis insera[n]tur in g & in H . Modioli inanes sunt, & in aqua mersi, in imo habentes foramina k & l in medio: supra quæ axes cu[m] corio ut in catino, qui eleuari possint ad superius: cùm uerò premu[n]tur oscula, ad unguem co[n]cludant. In modiolis aute[m] emboli masculi m et n , torno politi & oleo subacti, ut modiolos ad amussim implea[n]t: inde uectibus & regulis ita sint aptati, ut ultro citróque permea[n]tes,

. «Mese Qvintil.», fols. 53-57.

3 M. G. Vida,

4 G. Musoni, Apollo Italicvs. A Ioanne Musonio Cremonensi Nuper in lucem restitutus , Ticini, Ex Typis Francisci Moscheni, m d li , pp. 16-17.

63FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS
Cremonensivm Orationes III Adversvs
Papienses
in
Controversia Principatvs , Cremonae,
[G.
Muzio y B. Locheta],
mdl

cùm m ascendit exinaniturq[u]e subiectu[m] uas, alterna uice n descendat, & impleat embolum, exprimatq[u] e quicquid in eo co[n]tinetur. Hac ratione parata cùm ex o trahitur m embolus masculus, locus Q modioli exinanitur: quare eleuatur axis & corium supra k , aquaq[u]e ascendit donec impleatur modiolus ex primi motus ratione: interim uerò cùm n pressus sit, incipiat ex imo trahi alterno motu, desce[n]detq[u]e m embolus, cumq[u]e aqua quæ in spacio Q continebatur non possit effuere, m concludente superius modioli capacitatem ad unguem: nec descendere per k, quoniam axis forame[n] premit, & quo magis urgetur pondere & impetu ex superiore loco ab aqua, ita magis exquisitè hæret k foramini: sequitur ut aqua per g exeat, quâ solùm exitus patet, ascendensq[u]e per fstulam e, ingreditur eleuans operculum in catinum per C foramen, donec catinus impleatur: pòst cessante impulsu ex e subsidet corium, & axis in C, uasq[u]e a plenu[m] manet. Interim uerò dum m ad k descendit, n ad summu[m] modioli ascendit, modiolusq[u]e impletur aqua eadem ratione: unde cùm rursus premitur, exprimit aquam per H in f & per d eadem ratione in modiolu[m], qui cùm iam plenus sit aqua, nec illa per C regredi possit, cùm axis & coriu[m] eo magis hæreant foramini, quo magis ab aqua ex superiore parte premu[n]tur, sequitur ut ex secundi motus naturalis ratione, quo etiam grauia sursum feru[n]tur, ut aqua per a in b ascendens effundatur, atque ita alternante motu ac pleno semper existente catino, ut effuere ex imo k & l in altum ascendens, quantumlibet per b nunquam desinat.

[...] [p.] 452

Horologia absque fune.

Veruntamen & horum quæ diu latuerunt quædam inuenta sunt, ut horologia absq[u]e fune. Stant pro fune rotæ, in quibusdam molæ superpositæ, limacis fgura, denticulis xxvi . quibusda[m] etiam pluribus: ab his denticulatus axis, qui totam agit machinam, circumagitur.

In altero rota est xlvii J . denticulis in imo dispositis, alteriq[u]e rotæ implexis, ut cùm molæ nixu quæ in imo

est circumuertitur, alia totidem dentibus implexa etiam circumuoluta totam machinam secum ducat. Sedes mira.

Simili ratione inuentum est, ut Cæsaris sedes ita disponeretur, ut quocu[m]q[u]e situ constituatur, ille immobilis ac com[m]odè dum uehitur sedeat. Hoc tractum ex armillaru[m] ratione: cùm enim circuli tres chalibey constituentur, polis [p.] 453 lis, sursum deorsum, antè, retro, dextra ac sinistra mobilibus, cùm plures no[n] possint esse situs, necesse est ipsum in essedo quomodocunq[u]e agatur quiescere perpetuò. Habet hoc aliquid no[n] absimile lucernis, à quaru[m] exemplo ducta est ratio: circu[m]uolutæ enim tametsi patulæ, oleum nequaqua[m] effundunt.

Ianellus Turrianus Cremonensis

Ianellus Turrianus Cremone[n]sis, cuius etiam suprà meminimus, uir acris ingenij multa talia aut excogitauit, aut ab alijs excogitata in melius traduxit.

Gulielmus Zelandinus autor sphæræ cœlestis mirabilis artificij

Quemadmodum machinam illam mundi uniuersalem olim à Gulielmo Zelandino fabricatam atq[u]e dissolutam, in tenebrisq[u]e per incuriam marcescentem, cùm ego quodam bono fato ad instaurandu[m] bonas artes etiam obiter non minus quàm ex industria natus, in luce[m] reuocassem, Ianellus in integru[m] eam restituit. Cuius exemplo aliam Carolo Quinto Cæsari ita construxit, ut in ea & temporum momenta, & partes signorum singulas uideas, & octaui orbis tardissimum motum intuearis. Diuisiones quoq[u]e orbis signorum uarias, quas domos uocant, horasq[u]e æquales, & inæquales, & quod maius

64 APÉNDICE DOCUMENTAL

est, uniuersi orbis partibus inseruientes, ut hæc uerè machina orbem uniuersum referat, in ea inspicere licet. Omitto progressus regressusq[u]e singulorum errantium siderum, latitudines altitudinesq[u]e, aliaq[u]e innumera, ut prorsus res non minus fama quàm fde maior sit. [...] [p.] 454

quanqu[am] Ianellus necq[u]e pondera nec funes miscuerit, sed omnia ferro denticulisq[u]e miro co[n] struxit artifcio: ipsi uerò errones è tabulis cum quibusdam circulis prominentes absque impedimento spectari possent. Ex quo manifestum est, antiquam structuram longè hac nostra nobiliorem esse ac pulchriorem, nostram uerò diuturniorem.

[...] [p.] 472

Sera quæ sub quocunq[u]e nomine claudi potest

Si serarum modos hic narrare uoluero, tædium res ipsa pariet. Vnius tamen exemplum subijciam, quam Ianellus co[n]struxit. Hæc sub quouis nomine quod septem literis constaret, ad unguem claudi poterat: nec sub alio quàm clausa esset reserari. Orbis primùm erat solidus, atq[u]e ex aduerso lenis: parte anteriore canalis ex centro rectus prominebat, in cuius fastigio cochlea mascula breuis erat. Huic in margine orbis alius est canalis inanis, rotundus, magnitudine æqualis & æquidistans: atq[u]e ex aduerso duæ lineæ paruæ limbum distinguunt. His lineis septem dictionis literæ, orbiculos circu[m]agendo aptando ue, è directo poni debent, eo ordine quem seruare instituisti: ut nomen, gratia exempli, septem literarum sit serpens , singuli orbes è directo spacij duarum linearum suam literam constituent, ut uel claudi uel aperiri possit. Erunt

enim septem orbes in margine alphabetum habentes, quorum unum pro exemplo in margine descripsi: aut totidem numero, quotus est literarum numerus sub quo claudi debet. In medio circulus latus, totide[m] distinctus spaciis, quot sunt in margine literæ. Totidem quoq[u]e orbiculi dentati, quot sunt ordine alphabeti. Hos in tertia figura denticulo adiecto descripsi: uelut in quartam partem orbium secundæ figuræ posteriorem, cum spacio in orbiculo medio, cui denticulus parui orbis infigatur. Manifestum est enim sic in circumuerso

[p.] 473 cumuerso secundo orbe, simul & tertium secum trahi, & tamen non nisi fxa litera loco suo unus alteri aut iungi poterit, aut auelli. Cùm conclusa fuerit sera, ciracumguntur orbes absq[u]e impedimento, ut sic nominis ratio confundatur5.

06.1. Guglielmus Zenocarus [Willem Snouckaert van Schauwenburg] (1559)

[p.] 149

Sed hic Cæsar an non omnium Regum, & Cæsarum, & Monarcharum maximus fuit Astrologus, & Mathematicus? an non cum vlmæ Sueuorum, Annæ Reginæ Pannonum defunctæ pompam funebrem duceret, exequiasq[u]e faceret? (fuerat enim Ferdinandi fratris vxor) eodem illo tempore, anno quadragesimo septimo vitæ suæ, Ianellum Turrianum Cremonenfem ad se accersiuit? Ac is quidem die natali Cæsaris ad eum venit? ac statim illi (auditus cùm esset) instrumenti de octauæ spheræ motu confciendi curam, mandatumq[u] e iniunxit?

[...]

[p.] 203

5 G. Cardano, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici De Svbtilitate Libri XXI . Nvnc demum recogniti atq[u]e perfecti , Basileæ, Per Lvdovicvm Lvcivm, Anno 1554, pp. 9, 452-454 y 472-473, por G. Cardano, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici De Svbtilitate Libri XXI . Ab authore plus quàm mille locis illustrati, nonnullis etiam cum additionibus. Addita insuper Apologia aduersus calumniatorem, qua uis horum librorum aperitur , Basileæ, per Lvdovicvm Lvcivm, 1557, pp. 9, 452-454 y 472-473.

65FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

Horologium Caroli Maximi.

Eivs motus instrumentum æneum habebat Cæsar: quod Ianellus Turrianus Cremonensis illi faberrimè septenniò confecit.

Habet illud instrumentum mille quingentas rotas: est bipedale.

Septem planetarum motus, & octauæ spheræ motum complectitur.

Est lamina ænea inaurata, octogona, conclusum instrumentum.

Interrogatus à me nuper Ianellus an septies septem chiliadibus annorum exactis: motus octauiæ sphæræ ad principium suum reuerteretur: respondit Deo id se iudicandum relinquere. Calculum enim secundorum, & tertiorum, esse tàm immensum, vt id numerari à solo Deo, propter eius numeri immensitatem, & eorum qui primò hos motus obseruârunt vitæ breuitatem, possit.

[...] [p.] 289 [...]

Carolus in solitudine, nullos ad colloquium admisit.

[...]

Ianellus Turrianus horologistrarum vertex (qui motu[m] octauæ spheræ instrumento faberrimè co[n]fecto Cæsari quotidiè ferè ostendebat) familiarissimè, consuetudine Cæsaris vtebatur, vt qui vnus esset ex xij. Cæsaris ministris6.

07.1. Annibale Della Croce (1563) in ianelli T vrriani C remonensis H orologivm

HaCTenvs immensi solus regnator Olympi, Qui regeret certis legibus astra, fuit. At nunc Ianelli miro ingenioq.[ue], manuq.[ue], Quæ regat ipse sua sidera Cæsar habet. Quonam igitur tande[m] dignum statuamus honore Te Ianelle, Deum qui facis ex homine?7

08.1. Bernardo Sacchi (1565)

De Horologijs. Cap. XVII .

[...]

Dominante deinde in Transpadanis Ioanne Galeatio Vicecomite fabricatum fertur eiusmodi Horologium, non solum horarum, sed etiam Syderum expressis notis, atq[ue] temporibus, ac Solis, Lunæq[ue] meatibus, cuius operis autor ignoratur, collocatumq[ue] illud Horologium in Arce, uel Castello Papiæ fuit, ubi defuncto Principe tam mirabile opus despectum iacuit circulis etiam à suo loco sublatis, exacto postea sæculo Anni Millesimi & quingentesimi, circa annum Vigesimum nonum, quo Carolvs QvinTvs Bononiæ Imperialem Coronam suscepit, allatum eidem Imperatori illud Horologium incompositum (ut erat) situ, ac rubigine fœdatum fuit, quo conspecto, machinam admiratus, curari tanti operis instaurationem fabris undiq[ue] euocatis iussit, quibus circa opifcij restitutionem frustra laborantibus, unus accessit Ioannes Cremonensis, cognome[na]to Ianellus, aspectu informis, sed ingenio clarus, qui tantum opus speculatus refci posse machinam dixit, sed nequicquam profuturam ferris rubigine atritis, exesisq[ue], nisi nouum Instrumentum ad illius uetusti similitudinem, ac Symmetriam componatur, aggressusq[ue] opus, siue priorem artifcem immitando, atq[ue] æmulando, siue exæquando diuturno labore opifcium absoluit, quod

6 W. Snouckaert van Schauwenburg [G. Zenocarus], De Repvblica, Vita, Moribvs, gestis, fama, religione, sactitate: Imperatoris, Cæsaris, Augusti, Quinti, Caroli, Maximi, Monarchæ, Libri septem, Ad Illvstres Avrei Velleris Eqvites scripti, authore Gulielmo Zenocaro à Scauvvenburgo, Auratæ militiæ Equite, Imperatoris Caroli Maximi olim: nunc Philippi Regis Hispaniæ, & çe. Caroli filij, Consiliario, & Bibliothecario, Bincorstij Toparcha , Gandavi, Excudebat Gislenus Manilius Tipographus, Anno Domini 1559, pp. 149, 203 y 289.

7 A. della Croce, In Ianelli Tvrriani Cremonensis Horologivm , en G. P. Ubaldini, Carmina Poetarvm Nobilivm Io. Pavli Vbaldini stvdio conqvisita , Mediolani, Apud Antonium Antonianum, 1563, fol. [12v.].

66 APÉNDICE DOCUMENTAL [...]

deferri in Hispaniam Imperator uoluit, magistro Ianello simul deducto; Mirari igitur nostra ætas non minusquàm antiqua suos artifces potest, profteriq[ue]; Hispaniæ licet, quod sicut olim Burgundiæ Regi, ita etiam suo Regi, à Burgundia Auia genus trahenti, assuêre artifces Italici, Cœlum fermè intra Horologij metam effngentes8 .

09.1. Lodovico Dolce (1567)

[p.] 172

Ne fu priuo della cognitione dell’Astrologia; e prendeua sopra tutto uaghezza [p.] 173

Horologio marauiglioso. ghezza grandißima d’Horologi. Onde si fece molto famigliare un Cremonese, detto Giannuolo Torriano, stupe[n]dissimo Maestro di tali istrumenti: il quale nello spatio di sette anni gliene fece uno marauiglioso di rame, che s’appoggiaua su due piedi, & haueua mille e cinquecento ruote; & in esso si conteneua il moto de’ sette Pianeti insieme con quello della ottaua spera. Ogni cerchio era fatto di sei facciate, e tutti questi cerchi erano dorati superbame[n]te. Ne in cosi fatti lauori fu mai ueduta cosa ne più ingeniosa, ne più bella9

10.1. Stefano Breventani (1570) [fol.] 7

Il Castello ò Palagio (che più propriamente si può addimandare) era come habbiamo detto vna delle belle fabriche che à que tempi si potesse vedere, se’l Gallico furore non hauesse rouinata la sua più bella parte verso il parco, con l’artigliaria.

[...]

[fol. 7v.]

Haueua questo palagio quattro torrioni, ma hora non cene sono se non duoi nella facciata verso la Città, che quelli duoi che rimirauano verso il Parco furono (come habbiamo detto) gittati à terra da Lotreco Guascone co[n] l’artigliaria, sopra quello che nel entrar in detto Castello resta alla man destra era à giorni miei vn horologio di marauigliosa fattura, già fatto fare dal Duca Giouanni Galeazzo Visconte, il quale no[n] solamente col segno e col suono della ca[m]pana dimostraua l’hore, ma etiandio tutti i corsi & il girare de pianeti & segni celesti. Questo p[er] le mutationi dello stato no[n] essendone hauuto cura, corroso dalla rugine & leuate le ruote da i luoghi loro, andò tutto in ruina, e raccolte poi da vn Maestro Gianello Cremonese huomo di acutissimo ingegno in cotal arte ad instanza di Carlo Quinto Imperadore à quella somiglia[n]za ne fabricò vn’altro10.

11.1. John Dee (1570) [fol. c.iiij.v.] Saw Milles.

By Wheles, straunge workes and incredible, are done: as will, in other Artes hereafter, appeare. A wonderfull example of farther possibilitie, and present commoditie, was sene in my time, in a certaine Instrument: which by the Inuenter and Artifcer (before) was solde for xx. Talentes of Golde: and then had (by misfortune) receaued some iniurie and hurt: And one Ianellus of Cremona did mend the same, and presented it vnto the Emperour Charles the ffth. Hieronymus Cardanus, can be my witnesse, that therein, was one Whele, which moued, and that, in such rate, that, in 7.000 yeares onely, his owne periode should be fnished. A thing almost incredible:

8 B. Sacchi, Bernardi Sacci Patritii Papiensis de Italicarvm Rervm Varietate et Elegantia Libri . X . In qvibvs mvlta scitv digna recensentur, De Populorum vetustate, dominio, & mutatione. Item de Prouinciarum proprietate, & Ro. Ecclesiæ amplificatione. Cum Indice Capitulorum in fine Operis , Papiæ, Apud Hieronymum Bartholum, Anno mdlxv , fol. 76.

9 L. Dolce, Vita di Carlo Qvinto Imp.[eratore] descritta da M. Lodovico Dolce , In Vinegia, Appresso Gabriel Giolito De’ Ferrari, mdlxvii , pp. 172-173.

10 S. Breventani, Istoria della Antichita Nobilta, et delle cose notabili della Citta di Pavia, raccolta da M. Stefano Breventano cittadino pavese , In Pauia, Appresso Hieronimo Bartholi, nelle Case di S. Pietro in Ciel’ Aureo, 1570, fol. 7 y v.

67FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

But how farre, I keepe me within my boundes: very many men (yet aliue) can tell.

[...]

[fol. aiiijv.]

Written at my poore House At Mortlake.

Anno .1570. Februarij .9.11 .

12.1. Gasparo Bugati (1571)

[p.] 1.025

[...]

Horologio merauiglioso.

Ne è punto da tralasciare di non far memoria dello stupendo horologio di Gianello Torriano, nato à Cremona, & cresciuto in Milano, chiamato Celo di Cesare: però che dedicato fu da lui à Carlo Imperatore.

In questo horiolo, non solamente sono le rote, & le tauole dell’hore di tutte le nationi, & calendario delle feste mobili, dell’epatta, delle lettere Dominicali, dell’aureo numero, del bisesto, con l’entrata de’ segni celesti; ma tutto il moto del Cielo di sfera in sfera, co’l moto contrario della trepidatio-

[p.] 1.026 ne: ogni cosa condotta ordinata, & mobile per rote d’acciaio, & d’ottone, indorate, o inargentate secondo il bisogno: il che ueramente è una merauiglia uedere in essercitio continuo mille, & cinquecento rote, tutte rotando al mouere d’una sola, come il Cielo dal primo mobile, mostrando tutti i pianeti, tutti gli accidenti, ordini, & moti d’esso Cielo, co’l tempo ben misurato d’ogni sua reuolutione, & maßimamente quella della

stella di Saturno, che stà tanto tempo à compire il corso suo. Nientedimeno quiui si distingue, si conosce, & si comparte in modo, che è una gran consolatione à uederle girare intorno: & quiui breuemente è ogni segno, & ogni attione, che prouenir poßa dal moto del Cielo. A questo pare che altro non manchi se non lo spirito, & l’armonia che ogn’uno afferma esserui: & come per me assai credo, se differenti temperature si dessero a’ metalli, che s’hauessero à comporre con buono studio, come per essempio si compone il metallo della quantità delle campane, & qualità anchora: affne che accordate le grandi rote, con le mezane, & con le picciole à guisa delle corde di Clauicembalo, di cetra, o di leuto; esprimessero concento, esprimendosi tutte le proportioni, & i numeri, come la terza, la quinta, l’ottaua, la sesquialtera, & l’altre, con ogni numero, ogni uoce, & ogni punto consonante della musica Diatonica, Enarmonica, & Cromatica, o al modo Lidio, o Dorico, o Frigio, o Gionico, dandole spirito, & anima con tali tempre, come solemo noi dare spirito (proportionalmente & per comparatione) al fauto, al piffero, all’organo, al corno, & alla tromba. Questo horologio non è più alto d’un braccio, & manco largo, s’apre nel mezo per lo trauerso, come l’aperse il proprio mastro me presente, prima che lo portasse in Ispagna, mostrandolo ad alcuni Ambasciatori. Ma eßi non uidero, come io uidi poi, la palla di cristallo di montagna che u’andaua in cima in forma del mondo, tutto cosmografcamente intagliato, diuiso, compartito, & segnato de’ Climi, de’ Paralleli, de’ gradi, de’ mari, dell’Isole, de’ continenti, delle prouintie, de’ Regni, co’ monti, con le selue, co’ fumi, co’ pesci, con gli animali, con gli huomini, con le donne, & con le battaglie nauali, & tutto dell’intaglio del Trezzo di Milano si famoso scultore di cristallo, & di pietre preciose, forse de’ primi che usasse co’l Diamante macinato intagliar l’istesso Diamante non che l’altre gioie. Era questo horiolo opera da fare altrui douentare statua chi ben lo consideraua per marauiglia: & a’ mouimenti, & alle contemplationi

11 J. Dee, Mathematical Preface , in H. Billingsley, The Elements of Geometrie of the most auncient Philosopher Evclide of Megara. Faithfully (now first) translated into the Englishe toung, by H. Billingsley, Citizen of London. Whereunto are annexed certaine Scholies, Annotations, and Inuentions, of the best Mathematiciens, both of time past, and in this our age , At London, Printed by Iohn Daye, 1570, fol. [ i ] a iiijv., aquí fol. c.iiij.v.

68 APÉNDICE DOCUMENTAL

d’esso (restato poi in Spagna presso al Re Filippo) assai si trastullaua la felice memoria di Carlo Imperatore12.

13.1. Esteban de Garibay y Çamalloa (1571)

Entre las de mas cosas, los Reyes Christianos y sus proprios vezinos y moradores hã querido illustrar y decorar la, procurando de subir agua desde el rio hasta la ciudad, q[ue] es vn grãde espacio de altura, especialmente en tie[m]po d’el Emperador y Rey Don Carlos en el año de mil y quinientos y veynte y ocho, vn artifce estrãgero, criado d’el conde de Nasao, despues que la ciudad hizo harta costa, subió desde los primeros molinos de junto a la pue[n]te de Alcantara, hasta el Alcaçar, pero cessó luego esta obra, assi por auer la crecie[n]te d’el rio lleuado la torre y fabrica, donde estaua en la agua la armonia suya, q[ue] era de vnos maços a modo de batan, que meneando los la agua, herian, y la açotauã de tal manera, q[ue] a puro impetu la hazian correr por los caños arriba, como porque ningun genero de metal bastaua casi, para que los caños, por reforçados que fuessen, pudiessen resistir a la furia, aunque para esto lleuaron, desde la villa de Mondragon harta cantidad de raya, de que el azero se cõuierte, para hazer los caños con la fortaleza d’este metal, y aun esto no bastó. Despues diuersos architectos y excelentes artifces en tiempos mas modernos han tentado la mesma obra con diuersos ingenios y artes: pero ninguno ha surtido effecto, ny sallido con su intencion, excepto es el rarissimo architeto, llamado Iuanelo, de nacion Lombardo, que fue el q[ue] para el Emperador Don Carlos, hizo aquel marauillosos relox de la ciudad de Milã, sin segundo. Agora este maestro auiendo en el año de mil y quinie[n]tos y sesenta y cinco tentado esta obra, la prosigue con tã marauillosa arte, q[ue] no se duda, en que el acabará y dará fn, a lo que muchos han te[n]tado, y muchos mas traçado y imaginado, porque a la hora presente, va la obra muy adelante13

14.1. Alessandro Lami (1572) [p.] 58

[...]

Vedi Gianello ‘l Toresan, ch’amorza Al Sauio Egittio, Samio, & al Stagero

La gloria, onde ei me à confessarlo sforza Honor dell’uno, e l’altro ampio Hemispero: Sotto Costui l’human fragile scorza Si nasconde vn diuino spirto altero, Che con fuoco non gia; ma con ingegno Da spirto à marmo, ferro, argento, e legno.

Dell’eccelso Signor l’alta Fattura, Che con mirabil Prouidenza feo, Incomprensibile à l’human Natura, E l’orgoglio atterrante à ogni Tifeo, Co i Ciel, Giri, Ordin, Numeri, e Misura, L’Aere, ‘l Furto leggier di Prometeo, L’Acqua, e la Terra, o ch’ammirando ingegno; Egl’in ferro fatto ha, non ch’in disegno.

Qui [p.] 59

Qui vno aureo Sole i Tempi anche diuide, Et vna argentea Luna i mesi mostra, Quei; qual celeste ogn’hor sorge, & occide Cresce Esta, e scema, e la buia notte inostra, Qui, obliqua Questa ogn’hor vagar si vide, E de i Mostri celesti in ogni chiostra In trenta giorni andar. Quegli con aggio Maggior far in vn’anno tal viaggio.

Qui come gl’Astri, e’l Sol dal salso humore Con stupor succhia i vapor dolci appare, E, come’n brina, in pioggia, in neue, ò’n rore, O’ in tempesta essi ancor tornan nel mare.

12 G. Bugati, Historia Vniversale di M. Gasparo Bvgati Milanese: nella qvale con ogni candidezza di uerità si racconta breuemente, & con bell’ordine tutto quel ch’è successo dal principio del mondo fino all’anno MDLXIX . Con tavole vtilissime, et necessarie, cosi per trouar facilmente i nomi de’ Papi, de gl’Imperatori, & de’ Re separatamente, ordinate co’ numeri de gli anni, che imperarono, di quelli che uissero, & del corrente millesimo; come per le cose notabili che sono nell’opera , In Vinetia, Appresso Gabriel Giolito di Ferrarii, mdlxxi , pp. 1.025-1.026.

13 E. de Garibay y Çamalloa, Los XL . Libros D’el Compendio Historial De las Chronicas y vniuersal Historia de todos los Reynos de España. Compuestos por Esteuan de Garibay y Çamálloa, de nacion Cantabro, vezino dela villa de Mo[n]drago[n], dela prouincia de Guipuzcoa , Impresso en Anueres, por Christophoro Plantino, Prototypographo de la Cathólica Magestad, m d lxxi , p. 968.

69FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS

Di che materia ‘l tel, ch’apporta horrore Ad ogni mortal qui componsi pare, E la cagione, onde Iris di variato Manto si mostra nell’aereo stato.

Qui, quando al Sol l’ombra s’oppone, e quando Tra la Luna, & il Sol la terra giace Si mira, e l’aere con furor vagando; Crear hor vento dolce, hora rapace, E, come i densi nembi anche schioppando, Scopron di foco vna folgorea face, Pria’l tron creando, benche l’human lume Fieda pria, che l’orecchi ‘l son tal lume.

Et [p.] 60

Et infine questa opra, che sormonta A gl’Angelici, non c’humani ingegni, Fuor ch’in effetto in tutto si raffronta A’ l’opra del gran Re de tutti i Regni.

L’hebbe Carlo diuin, Carlo, che conta Fece inodita gloria ‘n mille segni; Hor l’ha ‘l suo Figlio, à cui quest’Architetto; Quanto fù al Padre suo tanto è diletto14 .

15.1. Ambrosio de Morales (1575) [fol. 90v.]

Toledo [...]

Tiene agora Toledo vna cosa de las mas insignes que puede auer en el mundo y es el aqueducto, con que se sube el agua desde el rio hasta el alcaçar

El aqueducto marauilloso de Toledo.

[fol.] 91

çar. Inuentolo y executolo Ianelo Turriano natural de Cremona en Lombardia. Y aunque este ingenio ensalçado sobre todos los que hemos visto y leemos, auia hecho antes tales marauillas en los dos relojes, que fabrico para el Emperador don Carlos Quinto, y para el Rey nuestro Señor, y en otra inue[n]ciones menores, que auia puesto espanto con ellas al mundo: todauia parece que se sobrepujo a si mismo en esta inuencion del aqueducto, siendo mayor prueua de su ingenio que todo lo passado. Y porque los que no lo veen gozen en alguna manera de esta estraña y sutilissima inuencion, y de lo demas del mismo artifce, y aya aqui alguna memoria dello: diremos de todo algo de lo que mejor se puede comprehender; començando primero del aqueducto.

El Marques del Gasto.

Auiendo venido el Marques del Gasto don Alonso de Aualos a España co[n] el Emperador don Carlos: quando boluio en Italia, hablaua mucho de las excelencias y grandezas de la ciudad de Toledo, con la razon que ay para celebrarlas, y con la affcion que aquel gran cauallero tenia a su antigua tierra, de do[n]de auia procedido el tronco primero de su illustrissimo linaje. Lamentauase juntamente de la falta, que la ciudad tenia de agua, por estar ella ta[n] alta, y el rio Tajo tan hundido en el profundo de aquellos valles, por donde corre. Ianelo Turriano que oyo esta platica, como muy estimado y fauorido que era del Marques, començo luego a pensar (segun el a mi me ha contado) en como se podria subir el agua a aquella tan immensa altura, y fabricando con el entendimiento la suma de la Idea y modelo de su machina, lo dexo estar reposado, por andar entonces muy embeuecido en la fabrica de su relox.

Ianelo Turriano. 14 A. Lami, Sogno non meno piacevole, che morale d’Alessandro Lami di Federico Gentilehvomo Cremonese Al molto Nobile, e Valoroso Capitano Signor Giampietro Hala , In Cremona, Appresso Christoforo Draconi, «Da Casa

pp. 58-60.

70 APÉNDICE DOCUMENTAL
à li xv . d’Ottobre m d lxxii »,

El Emperador tuuo consigo a Ianelo hasta su muerte.

El Marques lo assento despues co[n] el Emperador, y venido a España su Magestad, y retirado en el monesterio de Iuste, ninguna cosa humana lleuo alli para su recreacion, sino a solo Ianelo y su relox, y alli lo tuuo hasta su muerte. Despues viendose Ianelo mas desembaraçado siruiendo al Rey nuestro Señor, començo a tratar de su aqueducto. Assi se concerto con la ciudad de Toledo, obligandose a darle cierta quantitad de agua perpetua, que manasse cabe el Alcaçar de donde puede lleuarse a toda la ciudad. Y aiuendo hecho su modelo en pequeñita forma, se descubrio luego bien manifesta la gra[n]deza y estraña profundidad de su inuencion.

La manera del aqueducto.

La suma della es enexar o engoznar vnos maderos pequeños en cruz por en medio y por los estremos de la manera que en Roberto Valturio esta vna machina, para leuantar un ho[m]bre en alto, aunque esto de Ianelo tiene nueuos primores y futilezas. Estando todo el trecho assi encadenado; al mouerse los primeros dos maderos junto al rio, se mouen todos los demas hasta el alcaçar con gran sossiego y suauidad, qual para la perpetuidad de la machina co[n]uenia. Y esto ya parece que estaua hallado por Valturio, aunque como digo Ianelo le añadio tanto mas en concierto y sossiego del mouimiento, que es sin comparacion mas que lo que antes auia. Mas lo que es todo suyo y mas marauilloso es, auer encaxado y engoznado en este mouimiento de la madera [fol. 91v.]

dera vnos caños largos de laton quasi de vna braça en largo con dos vasos del mismo metal a los cabos, los quales subiendo y abaxa[n]do con el mouimie[n]to de la madera, al baxar por el vno va lleno y el otro vazio, y yu[n]ta[n]dose por el lado ambos, estan quedos todo el

tie[m]po q[ue] es menester, para que el lleno derrame en[e]l vazio. En acaba[n]do de hazerse esto, el lleno se leuanta para derramar por el caño en el vazio, y el que derramo ya, y q[uan]do vazio, se leua[n]ta para baxarse y juntarse con el lleno de atras que tambie[n] se baxa para henchirle.

Dos cosas de estraña marauilla en el aqueducto.

Assi los dos vasos de un caño esta[n] alguna vez vazios, tenie[n]do sus dos colaterales vn vaso lleno, yendose muda[n]do, assi que el q[ue] tuuo vn vaso lleno luego queda vazio del todo, y el vazio del todo tuuo luego vn vaso lleno: y sie[m]pre entre dos llenos ay vn caño con los dos vasos vazios. Esta es la suma del artifcio. Las particularidades de grande marauilla q[ue] enel ay son muchas, mas dos pone[n] mayor espanto q[ue] todas las otras.

Comparacion.

La vna es el te[m]plar los mouimientos diuersos co[n] tal medida y proporcion, que esten concordes vnos con otros, y sujetos al primero de la rueda, q[ue] se mueue co[n] el agua del rio: como en la mas baxa arteria del pie humano y en la mas alta de la cabeça se guarda vna perpetua vniformidad y correspo[n]dencia de pulso, co[n] la que causa el anhelito, que entra por la boca y mueue al coraçon por los pulmones. Y si todos los caños tuuiera[n] ygual peso, parece non era ta[n]ta marauilla guardar aquel co[n]cierto en el mouimie[n]to. Mas esta[n]do el vno vazio como deziamos, y el otro lleno guardar tan gra[n]de vniformidad el vno co[n] el otro en el mouerse, es cosa que sobrepuja todo entendimie[n] to, aun despues de vista, qua[n]to mas al inue[n]tarla, y ponerla en razon. Demas desto, si todo el mouimie[n] to fuera continuo, no vuiera tan marauillia: mas sie[n] do tan diuerso, pone espanto, y ataja luego el ente[n] dimie[n]to, sin que pueda discurrir ni dar vn solo passo en la estraña inue[n]cio[n]. Porq[ue] nu[n]ca cessando

71FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

de mouerse la madera, y esta[n]do en exidos en ella los caños de lato[n] co[n] los vasos, y mouie[n]dose co[n] el mismo mouimie[n]to q[ue] ella: qua[n]do se junta[n], para dar y recebir el agua, assi se detiene[n] y para[n], como si fuessen immobiles, por el tie[m]po q[ue] dura el vaziar el vno y henchirse el otro, no cessa[n] do entreta[n]to el mouimie[n]to de la madera. Y acabado el dar y recebir, buelue[n] los caños a su mouimie[n] to, como si nu[n]ca lo vuiera dexado. Esto no se pudo hazer sino con vn arte de proporciones muy differe[n] te y estraña de la que comunmente se enseña en el arithmetica. Entendi yo luego algo desto, quando Ianelo me mostro la primera vez el modelo del aqueducto, por ver como en los maderillos tenia assentadas por numeros arithmeticos vnas sumas ta[n] largas, que yo no las podia aun co[m]prehender. Viendo esto le dixe. Señor Ianelo, esta manera de proporciones otra es q[ue] la q[ue] sabemos. Alegrose (como suele, qua[n]do vee, q[ue] alguno atina o percibe algo de lo mucho q[ue] el ha inue[n]tado) y respo[n]diome de esta manera. Assi es. Porque veis todo lo que he hecho en los relojes? Pues hombres he visto que saben tanta y mas astronomia y geometria que no yo. Mas hasta agora no he visto quie[n] sepa ta[n]ta arithmetica como yo. Ento[n]ces le dixe, q[ue] ya no me espa[n]taua lo

La suma perfecion co[n] que Ianelo sabe el arithmetica. [fol.] 92 Como encarece Sa[n]to Agustin el Arithmetica. ua lo q[ue] dezia santo Augustin; que quien supiesse perfectamente todo lo que se puede saber en los numeros, haria cosas marauillosas, y que fuessen como milagros. Holgose de oyrlo, y creyo que el Santo supo mucho de arithmetica, pues llego a tal conocimiento.

La otra marauilla que ay en el aqueducto, es la suauidad y dulçura del mouimiento. Tiene mas de dozientos carros de madera harto delgadita, estos sostienen mas de quinientos quintales de laton, y mas de mill y quinientos cantaros de agua perpetuamente: y con todo esso ningun madero tiene carga q[ue] le agraue, y si cessasse la rueda que mueue el rio, vn niño menearia facilmente toda la machina. No se pudo hazer esto sin grandes co[n]sideraciones de proporcio[n] en el sossiego del mouimie[n]to: y el atinar a ellas el ingenio, es cosa rara y nunca oyda, y el ponerlas despues en execucion con tanto punto, fue mayor marauilla.

Particularidades marauillosas del aqueducto.

Otras particularidades ta[m]bien ay de harto ingenio al inuentarlas, y de harto estrañeza y difficultad al executarlas.

Vna es la forma de los vasos acomodada con vn estraño talle, para dar y recebir, sin q[ue] se vierta vna gota. Dicho esto assi no parece mucho, mas visto, cierto espanta: por que se vee como fue necessario de aquel talle, sin poder ser de otro, y este es estrañamente nueuo. Otra es, que si toda la machina fuera derecha desde el rio al alcaçar, co[n] la primera inuencion se auia todo acabado: mas dando tan bueltas, como da en aquel trecho, con tantos traueses y angulos y rincones en ellas: fue menester nueuo artifcio, para continuar, y proporcionar alli el mouimiento. Tambien en vn trecho largo de calle muy ancha, que la machina vuode atrauessar, hizo Ianelo, de nueuo la marauillosa puente de madera, que Iulio Cesar auia hecho en el cerco de Marsella. Sin todo esto la forma de la cadena y arcaduzes de cobre, con que al principio se toma el agua del rio, es tambien inuencion propia de Ianelo y tiene mucha nouedad y facilidad en el mouimie[n]to, como se parece en las anorias semejantes q[ue] Ianelo ha hecho despues en Madrid, facando vn asnillo tres dedos de agua perpetua de veinte quatro estados de hondura, y andando seys y ocho horas de ordinario, sin cansarse.

72 APÉNDICE DOCUMENTAL

Mote de Ianelo para el aqueducto.

Como todo esto vino despues de los relojes, y quando parecia que ya auia agotado Ianelo su ingenio, fue mayor la nouedad, marauilla y espanto que todos han tenido en verlo. Y assi el como satisfaziendo a la admiracion comun, en vna estarua suya, que se ha de poner en el aqueducto, hizo escreuir.

vir T vs nvn Q vam Q vies C i T

No puede tener en Castellano la gracia y lindeza q[ue] en Latin, mas todauia trasladando, como mejo puedo, dize. La fuerça de vn gra[n]de ingenio nu[n]ca puede sossegar. Co[n]forme a esto, auie[n]dome mostrado primero el modelo, y despues vista la obra, y estatua, y el agudeza de su ge[n]til mote, le embie este epigram[m]a y titulo del. ianne [fol. 92v.]

Epigramma al aqueducto, iannelo T vrriano C re monensi , ae TH erei olim o pifi C ii aemvla T ori , nvn C na T vrae in a Q vis domi T ori :

ambros morales C ordvbensis regivs H is T ori C vs bene valere , e T perfe CT o iam s T vpendo T ole T ani a Q vaedv C T vs mira C vlo , si po T is es T T an T a vir T vs , Q vies C ere :

Rupibus impositum aerijs sublime Toletum Sidera turrito vertice ad alta subit.

Viscera sed terræ visus penetrare, profunda Valle Tagus suluo conditus amne fluit.

Nunc quæ naturæ quæ tanta potentia præstat, Vertice vt hic summo perfluat vnda Tagi?

Naturan ingenio domuit Iannelus & arte:

Et Tagus imperium subditus inde capit: Aerias rupes iubet hunc trascendere: paret: Atque hic sideribus proximus ecce fluit.

No lo trasladare en Castellano, por que esso poquillo de donayre y parecer (si alguno tiene) se perderia todo, passandolo a nuestra le[n]gua.

Y pues he començado a tratar de las obras deste tan estraño y ensalçado ingenio: quiero tambie[n] dexar aqui alguna memoria dellas, para quien no las ha visto. Aunque sera cierto impossible, dezir ni dar a entender mas de vna peq[ue]ña parte de lo que son, aunque me detuuiesse mucho en escreuir dellas. Solo te[n]dre vna buena ayuda en lo que el mismo Ianelo me ha mostrado, y dado a entender en particular dellas. Por que como si yo fuesse capaz, de comprehe[n]derlas, y gozarlas, assi ha querido algunas vezes enseñarme, y regalarme desta manera.

El relox gra[n]de de Ianelo. Ianelo ha hecho mas que Archimedes hizo.

El comprehendio en las imaginacion hazer vn relox con todos los mouimientos del cielo, assi que fuesse mas que lo de Archimedes que escriue Plutarco, y que lo de otro Italiano destos tiempos, de quien escriue en vna epistola Hermolao Barbaro a Angelo Policiano: y salio tan adelante con el sobrepujarlos, que quien, auiendo visto lo de Ianelo, lee lo de aquellos artifces, luego enti-

[fol.] 93 entiende quan poca cosa fue todo, para ponerlo en comparacion con estotro. Poque no ay mouimiento ninguno en el cielo de los que considera el astronomia, por menudo y differente y contrario que sea, que no este alli cierto y asinado por años y meses y dias y horas. No auia para que poner exemplos, mas toda via digo, que se halla alli el primer moble con su mouimiento contrario, el de la octaua sphera con su trepidacion, el

73

de los siete planetas con sus diuersidades, horas del sol, horas de la luna, aparicion de los signos del Zodiaco, y de otras muchas estrellas principales, con otras cosas estrañamente espantosas, que yo no tengo agora en la memoria.

Tardo Ianelo veynte años en imaginar el relox.

Fabricolo en tres años y medio.

Tardo, como el me ha dicho en imaginarlo y fabricar con el entendimiento la Idea, veynte años enteros: y de la gran vehemencia y embeuecimiento del considerar, enfermo dos vezes en aquel tiempo, y llego a punto de morir. Y auiendo tardado tanto en el imaginarlo, no tardo despues mas que tres años y medio en fabricarlo co[n] las manos. Es mucho esto, pues tiene el relox todo mill ochocientas ruedas, sin otras muchas cosas de hierro y de laton que entreuienen. Assi fue necessario, que (quitando las festas) labrasse cada dia mas de tres ruedas, sin lo demas, sie[n]do las ruedas differentes en tamaño y en numero y forma de dientes, y en la manera de estar enexadas y trauadas.

Torno marauilloso que inuento Ianelo.

Mas con ser esta presteza tan marauillosa, espanta mas vn ingeniosissimo torno que inuento, y lo vemos agora, para labrar ruedas de hierro con la lima, al compas y ala igualdad de dientes que fuere menester. Y con todo esto, y con entenderse que lo labro todo por sus manos, no causara admiracion el dezir Ianelo, como dize, que ninguna rueda se hizo dos vezes, por que siempre de la primera vez salio tan al justo como era menester. Y sino precediera todo lo dicho, esto se tuuiera por vna estraña marauilla.

Las diffcultades que tuuo la fabrica del relox.

En tres cosas, dize Ianelo, que tuuo grandissima diffcultad esta fabrica, en el mouimiento del primer mobile, en el mouimiento de Mercurio, y en las horas diseguales de la luna.

Llego el arte donde no llega el numero.

Para vencer estas diffcultades, y poner en el relox estos mouimientos con toda su certidumbre y diuersidades contrarias, dize, que hizo llegar el arte a donde no llega el numero, y que ello demostrara, siempre que fuere menester, con entera claridad. Este es vn estraño y nunca oydo discurrir y penetrar, adelantando con el entendimiento. Y aunque es gran marauilla esta en general, en Ianelo es mucho mayor, por preciarse el tanto, como ya hemos dicho, de saber arithmetica, y de entender lo mucho que se puede hazer con el entero conocimiento della.

La forma del relox.

La forma toda del relox es redonda, con casi dos pies de diametro, y sube algo menos. Relexa despues mucho, y leuantase en medio otra torrezita pequeña, teniendo en lo alto la campanilla de las horas y despertador. Es todo lo de fuera labrado de laton dorado: y assi por lo redondo de abaxo, como por lo ala[m]borado del relox, y las paredes de la torrezita van puestos y descubiertos los mas

[fol. 93v.] mas de los mouimientos: y al subir dos o tres muelles, anda todo a sus passos differentes. Saturno en sus treynta años, y el primer moble en vn dia, y el Sol en vn año,

74 APÉNDICE DOCUMENTAL

y la Luna en vn mes por la eclyptica, y assi estos y los demas en los otros sus mouimientos.

Preguntole el Emperador, que pensaua escreuir en el relox? El repo[n]dio q[ue] esto. Iannelus Turrianus Cremonensis horologiorum architector . Parando el aqui, añadio su Magestad, Facile princeps. Y assi esta puesto todo junto, y dize.

iannellvs T vrrianvs . C remo nensis . H orologiorvm . ar CH i T e CT or . fa C ile prin C eps .

En otra parte donde esta su retrato de Ianelo, dize. Qvi. sim. sCies. si. par. opvs. fa Cere. Conaberis.

No podra tener en Castellano toda la lindeza que en el latin: todauia se puede trasladar assi. Entenderas quien soy, si acometieras a hazer otra obra ygual desta.

El relox de Christal.

Aunque las planchas de laton tienen descubiertos los mouimientos de los planetas y otros muchos: mas encubren todo el mouimie[n]to interior de las ruedas. Por esto hizo otro relox quadrado algo menor que el otro, y con menos mouimie[n]tos, y pusole las cubiertas de christal, para que se pareciessen los mouimientos de todas las ruedas. En este relox paso vna harto ingeniosa y philosophica letra.

v T me fvgien T em agnos C am

Dize que hizo aquello assi descubierto, para mejor entender, co[n] qua[n] apressurados passos camina a la muerte.

Molino que se mueue el a si mismo.

Demas de todo esto ha inue[n]tado Ianelo vn molino de hierro tan pequeño que se puede lleuar en la manga: y muele mas de dos celemines de trigo al dia, mouiendose el a si mismo, y sin que nadie lo trayga. Y tiene otro grandissimo primor, que derrama la harina cernida, assi que ella cae por si bien apurada en vn saco, y el saluado en otro. Puede ser de mucho prouecho para vn exercito, para vn cereo, y para los que nauegan: pues se mueue el mismo, sin que nadie lo menee.

La dama que tañe y dança.

Tambien ha querido Ianelo por regozijo renouar las estatuas antiguas, q[ue] se mouian, y por esso las llamauan los Griegos Automatas. Hizo vna dama de mas de vna tercia en alto, que puesta sobre vna mesa dança por toda ella al son de vn atambor, que ella misma va tocando, y da sus bueltas, tornando a donde partio. Y aunque es juguete y cosa de risa, todauia tiene mucho de aquel alto ingenio. Yo he dicho de las cosas deste raro y estremadamente insigne artifice: no por que piense auer acertado a declarar todo lo que ellos son, sino como desseoso de

[fol.] 94 so de dar a entender alguna parte, y dexar aqui memoria de vna cosa tan señalada, como en nuestros tiempos ha auido15.

16.1. Johannes Jakob Wecker (1582)

[p.] 603

Sera quæ sub quocunque nomine claudi potest Hanc Ianellus construxit, septem constabat litteris, nec sub alio nomine quam causa erat reserari poterat.

15 A. de Morales, Las Antigvedades de las Civdades de España. Que van nombradas en la Coronica, con la aueriguacion de sus sitios, y no[m]bres antiguos. Que escreuia Ambrosio de Morales natural de Cordoua, Coronista del Rey Catholico nuestro señor don Philipe segu[n]do deste no[m]bre, y cathedratico de Rethorica en la Vniuersidad de Alcala de Henares. Con vn discvrso general, donde se enseña todo lo que a estas aueriguaciones pertenece, para bien hazerlas y entender las antiguedades. Con otras cosas, cuya summa va puesta luego a la quarta hoja , En Alcala de Henares, En casa de Iuan Iñiguez de Lequerica, Año m d lxxv , fols. 90v.-94.

75FUENTES
BIOGRÁFICAS IMPRESAS

Orbis primu[m] erat solidus, atque ex aduerso lenis: parte anteriore canalis ex centro rectus prominebat, in cuius fastigio cochlea masculus breuis erat. Huic in margine orbis alius est canalis inanis, rotundus, magnitudine æqualis & æquidistans: atque ex aduerso duæ lineæ paruæ limbum distinguunt: His lineis 7. dictionis literæ, orbiculos circumagendo, apta[n]doúe è directo poni debent, eo ordi-

[p.] 604

ne quem seruare instituisti: vt nomen exempli gratia septe[m] literarum sit Serpe[n]s singuli orbes è directo spacij duarum linearum suam litera[m] constituent, vt vel claudi vel aperiri possit. Erunt enim septe[m] orbes in margine alphabetum habe[n]tes, quorum vnum pro exemplo in margine descripsi: aut totide[m] numero quotus est literarum numerus sub quo claudi debet. In medio circulus latus, totide[m] distinctus spaciis, quot sunt in margine literæ. Totidem quoque orbiculi dentati, quot sunt ordine alphabeti. Hos in tertia fgura denticulo adiecto descripsi velut in quartam partem orbium secundæ fgura: posteriorem, cum spatio in orbiculo medio, cuius denticulus parui orbis infgatur. Manifestum est enim sic in circumuerso secundo orbe simul & tertium secum trahi, & tamen non nisi fxa litera loco suo vnus alteri aut iungi poterit aut auelli. Cùm conclusa fuerit sera, circumaguntur orbes absque impedimento vt sic nominis ratio confundatur16.

17.1. Alessandro Lami (1584) [p.] 52 [...]

Lionello Torriano quel nostro gran mathematico, che col martello all’incude ha fatti magisteri tali, che à tempi nostri recano merauiglia al mo[n]do. Laonde meriteuolmente fu creato per ampio priuilegio dal

no[n] men glorioso, che fortunato Imperatore Carlo v Prencipe de i Fabri in lode del cui ualore cosi si legge. In terris cælos, In cælos flumina traxit .

Hebbe di mano di Bernardino una tauola doue era depinta la Madonna, Christo nostro Redentore, e s. Giovanni battista fanciulli, santa Anna, & s. Giuseppe. La quale portò seco in Hispagna, come pittura meriteuole, altretanto d’esser ancora in quella prouincia celebrata, & amirata, quanto basteuole à far quiui famoso, e celebre il nome

[p.] 53 nome, & il ualore dell’artefce17 .

18.1. Antonio Campi (1585) [...]

Ma di quanti artefci hà hauuto la nostra Città, niuno più l’ha illustrata di Lionello Torriano, huomo nato bassamente, ma dotato da Iddio di cosi sublime ingegno, che hà fatto stupire il mondo, & è stato riputato da ogn’vno vn miracolo di Natura, poi che non hauendo giamai imparato lettere, parlaua dell’Astrologia, & dell’altre arti Mathematiche tanto profondamente, & con tanto fondamento, che pareua non hauer giamai atteso ad altro studio, haueua egli imparato Astrologia ancora che non sapesse pur leggere, insegnandoli Giorgio Fondulo Dottore di Medicina, & Filosofo, e Mathematico preclarissimo, che molto l’amaua, conoscendolo d’ingegno sopranaturale, percioche haueua Lionello fabricato (à guisa d’un nuouo Archimede) vccegli, i quali non solo dibatteuano l’ali; ma cantauano anche, con merauiglia d’ogn’uno, come se viui fossero stati, fù egli nel tempo, che Don Ferrando era Gouernatore dello stato di Milano mandato in Ispagna à Carlo v

16 J. J. Wecker, De Secretis libri XVII Ex varijs authoribus collecti, methodiceque digesti, per Ioan.[nem] Iacobum Vveckerum Basil. Med. olim Colmar. , Basileae, Ex officina Pernea Konrad von Waldkirch, mdlxxxii , pp. 603-604, y J. J. Wecker, De Secretis libri XVII . Ex variis Authoribus collecti, methodicéq.[ue] digesti, & aucti per Ioan. Iacobvm Weckervm, Basiliensem, Medicum Colmariensem. Accessit Index locupletissimus , Basileæ Rauricorum, ex Lemno Valdkirchiana, Anno vltimi temporis mdx C iix , pp. 811-813.

17 A. Lami, Discorso di Alessandro Lamo intorno alla Scoltvra, et Pittvra, Doue ragiona della Vita, & Opere in molti luoghi, & à diuersi Prencipi, & Personaggi fatte dall’Eccell., & Nobile M. Bernardino Campo Pittore Cremonese. All’Illvstriss.[imo, ed Eccellentiss.[imo] Sig.[nor] il Sig.[nor] Vespasiano Gonzaga Colonna Duca di Sabioneta, e Trajeto, Marchese d’Hostiano, Conte di Fondi, e Rodigo &c., In Cremona, Appresso Christoforo Draconi, 1584, pp. 52-53.

76 APÉNDICE DOCUMENTAL

Imperatore, à cui fabricò vn’horiuolo di grandissimo magistero, & artifcio, nel quale (come gia nel Cielo di Bronzo del famosissimo Archimede) si veggono tutti i moti de i Pianeti, & reuolutioni delle sfere celesti, di che quel gloriosissimo Imperatore restò stupefatto, e lo chiamò perciò Prencipe degli Artefici, e volle, che ne priuilegi se gli si dasse sempre cosi honorato titolo; Condusse oltra di ciò Lionello l’acqua in Toledo Città posta sopra vn monte, fabricando vn edifcio di grandissimo magistero nel Tago famoso fume della Spagna, che passa al pie del monte, col quale artifcio si leua l’acqua fno alla summità, entrando in Toledo con grandissimo commodo di quel popolo, che molto ne patiua; la onde fù detto di lui quel bel verso, In terris cœlos, in cœlos flumina traxit. Ha fatto questo mirabile huomo infnite opere alla Maestà dell’Imperatore, & al presente Rè Catholico N. Signore, à cui è egli stato non men caro, di quello, che si fosse al Padre, e perciò dall’uno, e l’altro è stato premiato in modo, che è diuenuto ricchissimo, & in grandissima stima in tutta quella nobilissima Prouincia18

19.1. Giovan Paolo Lomazzo (1585)

[p.] 651

Mà per venire alle parti dell’architettura, accioche più facilmente venga ad essere inteso ciò che di lei sparsamente in molti luochi di quest’opera hò toccato, egli si hà da considerare che gl’antichi cauorno quest’arte da due cose, dalla fabrica e dal discorso: e queste due trassero da undici scienze, lettere, disegno, geometria, prospettiua, aritmetica, historia, filosofia, musica, medicina, leggi, & astrologia, delle quali Vittruuio amplamente parla. Poi la diuisero in due parti, cioè in parti accidentali, & sostantiali. Le accidentali sono sei, delle quali alcune si diffondono in altre parti, come si

vede chiaramente nell’arbore. Le sostantiali sono tre, cioè, gnomonica, machinatione, & edifcatione

[p.] 652 tione. Nella prima si contiene l’arte del fare gli horologi, & simili cose, le quali perfettamente possedette Ianello Torriano Cremonese, come bene lo dimostrò nello stupendo horologio che donò all’Imperatore Carlo Quinto. Nella seconda si contiene la leuatoria, la trattoria, la spiritale, e tutte le machine cosi di leuar acqua come d’offendere & difendere. Nelle quali furono trà gl’antichi grandissimi Archimede, Philone, Dinocrate, Polibio, il sopradetto Gianello, Galeazzo Alessio, Pelegrino de Pelegrini, Gio. Battista Clariccio, & Giouan Dominico Lonati, & de scrittori come il Vinci, il Cardano, l’Agricola, & l’Orlandi19

20.1. Giovan Paolo Lomazzo (1587)

Di Girolamo Gil, & Lionello Torriano.

Al inuitto di Spagna Rè tremendo

In Toledo il buon Gil Napolitano

Disegnò con la dotta e saggia mano, La fortezza, del monte vinta hauendo L’asprezza; v’ poi con ingegno stupendo Trasse l’acque del Tago il Torriano Tanto alto, come il Duomo di Milano:

A la natura e al ver schermo facendo. Questo gran Mathematico fù quello Che scoperse l’error de i diece giorni, Ch’al mille cinquecento ottanta doi Fur tolti; e fé vederci, come torni Il bisesto in cento anni e sei à noi. Et un sol giorno appunto manca in ello20

18 A. Campi, Cremona Fedelissima Città, et Nobilissima Colonia, de Romani rappresentata in disegno col svo Contado, et illvstrata d’vna breve Historia delle cose piv notabili appartenenti ad essa, et de i ritratti natvrali, de Dvchi, et Dvchesse di Milano, e compendio delle lor vite da Antonio Campo pittore e cavalier Cremonese al Potentissimo, e Felicissimo Re di Spagna Filippo II d’Avstria, In Cremona, in casa dell’istesso Avtore per Hippolito Tromba et Hercoliano Bartoli, 1585, p. lv. 19 G. P. Lomazzo, Trattato dell’Arte della Pittvra, Scoltvra, et Architettvra, di Gio. Paolo Lomazzo Milanese Pittore, Diuiso in sette libri ne’ qvali si discorre De la Proportione De’ Moti. De’ Colori De’ Lumi. De la Prospettiua. De la prattica de la Pittura. Et finalmente de le Istorie d’essa Pittura. Con vna tauola de’ nomi de tutti li Pittori, Scoltori, Architetti, & Matematici Antichi, & Moderni. Al Serenissimo Dvca di Savoia. Con Priuilegio de la Santità di N. S. Papa Gregorio XIII. & de la Maestà Catholica del Rè Filippo, In Milano, Per Paolo Gottardo Pontio, stampatore Regio. A instantia di Pietro Tini, m d lxxxv, pp. 651-652.

20 G. P. Lomazzo, Rime di Gio Paolo Lomazzi Milanese Pittore diuise In sette Libri nelle quali ad imitatione de i Grotteschi vsati da’ pittori, ha cantato le lodi di Dio, & de le cose sacre, di Prencipi, di Signori, & huomini letterati, di pittori, scoltori, & architetti [...] con la vita del avttore descritta da lui stesso in rime sciolte , In Milano, Per Paolo Gottardo Pontio, stampatore Regio, l’anno 1587, p. 138.

77FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

21.1. Agostino Ramelli (1588) [fol. 145v.]

CAP XCV

Q v est’è un’altra sorte di machina, per la quale si fa montare l’acqua d’un fiume alla cima d’un monte assai facilmente con l’aiuto d’esso fume. Imperoche uoltandosi la gran ruota segnata a per la forza del corso di quello, piglia da’ esso l’acqua, & la porta con le cassette, ch’ell’ha d’intorno alla sua circonferenza nel ricettacolo r, & fa nello istesso tempo tornare le due ruote C H più piccole, che sono dentate l’un al contrario dell’altra, & conftte nel suo asse, lequali ruote pigliando auicenda co’ i loro denti li fusi del rocchetto i , ch’è trà loro; lo fanno tornar’ hor’ ad un lato, hor’ all’altro insieme con l’altro rocchetto l , ch’è sopra quello trà le due parti di ruota notate e v ftto nel medesimo arbore, il qual rocchetto riceuendo trà i suoi fusi hora li denti d’una, hora li denti dell’altra d’esse due parti di ruota; le fa co’ i uarij suoi riuolgimenti andar’ auicenda innanzi, & indietro. Sono queste parti di ruota fatte con l’artifcio, che si uede per il disegno, & conftte ne’ i suoi legni segnati ms, in una dellequali è ftto un braccio, che sostiene il canale d, & à ciascuna d’esse è attaccata con una uite una barra di ferro, che da’ una parte & dall’altra si stende infno alle prime braccia f p, che sono parimenti conftte nelle fessure d’eßi legni, & che sostengono li duoi canali b k , pigliando con un’anello l’estremità delle dette braccia, & giungendo per uia di quelle all’altre barre, lequali fanno per li mouimenti d’esse parti di ruota andare auicenda innanzi & indietro le dette braccia insieme co’ i loro canali; conciosia, che quando la parte di ruota, dou’è ftto il braccio sudetto, ua auanti; il canale susegnato d, ch’è sostenuto da’ detto braccio, s’accosta, & si giugne artifciosamente al ricettacolo sopranotato r, & piglia da’ quello l’acqua con la cassetta, c’ha in uno de suoi capi, & la porta (quando essa parte di ruota ritorna indietro) nel secondo canale notato k , giugnendosi con quello per li mouimenti dell’altra parte di ruota

susegnata v, ilquale co’l medesim’ordine la porta poi nel terzo, & il terzo nel quarto, & cosi di mano in mano insino, ch’ella si conduce nel ricettacolo Q , ilqual’ è alla cima del monte, dalqual ricettacolo ella si fa poi discendere nel fonte, ouero nello stagno segnato T

[fol.] 146

Ma è d’auuertire, che li sudetti moti uadino con tal misura, che dieno tempo ad empire, & uotare li detti canali, liquali si deue parimenti hauer cura, che siano fatti con tal proportione, che si uenghino giustamente a giugner’ & unire insieme, quando si donano l’acqua l’un l’altro21.

22.1. Giovan Paolo Lomazzo (1590)

Matematici moderni.

Auuertendo però à quel detto di Vitruuio intorno alle scienze, le quali vuol ch’apprenda, & possegga l’architetto cioè che non bisogna, che s’affatichino per intenderle tutte perfettamente, mà basta che ne habbino mediocre cognitione. Ne mancheranno loro trattati bellissimi, & chiarissimi di matematici moderni sopra quali possano far studio, e pigliar le vere proportioni, & ogni altra cosa, come sono del Torriano, dell’Inglo, Stadio, del Notradamo, del Cardano, del Moleto, dell’Ottonai, del Tartaglia, del Comandino, del Benedetti, del Pigliasco, del Siglio, del Giuntino, & del Baldino. Questi apriranno loro gli occhi, si che potranno caminare sicuramente senza inciampar in errori, doue altrimenti sarebbero come acciecati, facendo le pitture più tosto à caso con vaghezza sola di colori, che con saldezza pronta di giuditio proportionato con ragione22.

21 A. Ramelli, Le diverse et artificiose machine del Capitano Agostino Ramelli dal Ponte della Tresia Ingegniero del Christianissimo Re di Francia et di pollonia. Nelle quali si contengono uarij et industriosi Mouimenti, degni digrandissima Speculatione, per cauarne beneficio infinito in ogni sorte d’operatione; Composte in lingua Italiana et Francese , A parigi, in casa del’autore, 1588, fol. 145v.-146.

22 G. P. Lomazzo, Idea del Tempio della Pittvra di Gio. Paolo Lomazzo Pittore. Nella qvale egli discorre dell’origine, & fondamento delle cose contenute nel suo trattato dell’arte della pittura. All’Inuittiß.[imo] et Potentiß.[imo] Signore il Rè Don Filippo d’Austria &c., In Milano, per Paolo Gottardo Ponto, 1590, p. 69.

78 APÉNDICE DOCUMENTAL

23.1. Diego Pérez de Mesa (1590)

Tiene Toledo a la parte del alcaçar vn aqueducto co[n] que se sube el agua desde el rio Tajo a lo mas alto dela ciudad por mas de quinientos codos de altura, obra la mas insigne, y notable y de mayor ingenio, primor y artifcio de qua[n]tas de su genero sabemos auer en el mundo: cuyo artifce, o inuentor Ianelo Turriano natural de Cremona en Lo[m]bardia merece por sola esta obra quando no vuiera hecho otras muchas, que sabemos que a hecho, ygual gloria con aquel Siracusano Archimedes, cuyas fabricas, ingenio, e inue[n]ciones tienen al mundo espantado. No va la machina deste ingenioso aqueducto derecha desde lo alto: hasta el rio sino dando muchas bueltas, y haziendo muchas esquinas, y traueses.

La disposicion del ingenio es, que estan vnos maderos pequeños, trauados, y engoznados en Cruz: por medio, y por los estremos, estando destos eslabonado, y encadenado todo el trecho, por donde va la fabrica. En estos maderos estan encaxados vnos caños de laton, de casi braça de largo con dos caços, o vasos a los estremos. Tiene en el rio vna rueda, que se mueue con el impetu del agua, y al mouimiento desta rueda se mueuen los dos primeros maderos del aqueducto que estan junto al rio, y luego tras ellos todos los demas como van subiendo, hasta el Alcaçar, con vn mouimiento muy reposado, y muy puesto en proporciones. Al mouimiento de los maderos se van leuantando, y baxando aquellos caños, y caços de suerte que baxando el vno va lleno, y el otro vazio, y juntandose por vn lado se estan quedos hasta que el vaso lleno da toda su agua al vazio, y luego el lleno se leuanta para communicar el agua recibida por el caño, al vazio de adelante, y el que dio ya su agua, se leuanta para baxarse, y aplicarse al otro caño vezino de atras, que ya esta lleno: y para recibir del nueuamente el agua, que tiene y desta manera el agua, que se saca del rio va subiendo, de caño en caño: poco a poco, sin derramarse: continuandose siempre esta vniformidad y hermandad de los caños en su mouimiento.

Tiene esto ingenioso aqueducto mas de dozientos carros de madera delgada: los quales sustentan en cima mas de quinientos quintales de laton y cosa de mil y seyscientos cantaros de agua: que perpetuamente pasa por cima, y con todo esto no tienen grauamen de mucho peso, y carga los maderos. Antes esta toda la maquina con tal ingenio, y traça dispuesta, que cessando el mouimiento de la rueda, que haze andar el agua del rio, moueria con poca difcultad toda aquella maquina, vn muchacho23.

24.1. Pedro Sánchez (1590)

Y tambien creo alabar a este autor la excelencia desta cibdad, por la ingeniosa fabrica y edifcio del Aqueducto, q[ue] junto a esta Puente, con singular artifcio fabrico Ioanelo (ingeniosissimo artifce, y de rara abilidad) con q[ue] se sube mucha cantidad de agua del rio de Tajo, hasta el Alcaçar, co[n] tantos primores y subtilezas, que requerian otra abilidad tan rara para escriuirlas, como la tuuo el para hazerlas. Està en esta grande y artifciosa machina dos maderos a la orilla del rio, y sobre estos, otros, y otros, hasta el Alcaçar, q[ue] esta en altissimo sitio, y ay grandissimo trecho. Y mouiendose los primeros, haze mouer a los segu[n]dos: y ansi todos los demas: no con viole[n]cia, porq[ue] no seria el mouimie[n]to perpetuo, sino con sossiego y suauidad, ta[n] fuerteme[n] te encadenados, q[ue] jamas haze[n] dissonancia en su co[n]certado mouimie[n]to. En el qual està encaxados muchos caños de Laton, con dos vasos alos cabos de cada vno, vnos llenos dela agua q[ue] coge[n] del rio, y otros vazios en q[ue] la detrama[n], y va[n] dando el agua de mano en mano vnos a otros, hasta q[ue] los postreros la suben por camino muy alto y difcultoso, hasta el Alcaçar. Y para esto ay altas ruedas, y otras particularidades, q[ue] es cosa de admiracion acertar el ingenio de vn hombre a traçar por su Geometria vn edifcio ta[n] artifcioso, y q[ue] requeria tan pratica de Arithmetica, y tan cendrado entendimiento24.

23 D. Pérez de Mesa, Primera, y secvnda parte de las Grandezas y Cosas Notables de España. Compuesta primeramente por el maestro Pedro de Medina, vezino de Seuilla, y agora nueuamente, corregida y muy ampliada por Diego Perez de Messa, Catedratico de Matematicas en la vniuersidad de Alcala. Dirigida al mvy catolico, y mvy poderoso Rey don Philippe, segundo deste nombre, nuestro Señor , Impresso en Alcala de Henares, en casa de Iuan Gracian, Año 1590 (1595 2), fol. 201v.

24 P. Sánchez, Historia moral y philosophica En que se tratan las vidas de doze Philosofos y Principes antiguos, Y sus Sentencias y hazañas Y las Virtudes moralmente buenas que tuuieron, y se condenan los Vicios de que fueron notados. Apurando lo bueno y desechando lo malo que tuuieron. Sacando de todo ello la medula y substancia de lo

79

25.1. Alessandro Valignano (1590) [p.] 188

[...]

In hac Toletana vrbe viginti dies fuimus morati, morbo videlicet, in quem ipse incidi, impediti, & nonnulla alia publica opera vidimus, de quorum duobus tantùm me[n]tionem faciam. Alterum est, opus quorundam mirabilium aquæ ductuum, quibus, natura veluti repugnante, aqua Tagi fluminis celebratissimi de quo superius mentionem feci, cùm de Olysippone agerem, ad altissima in vrbis aream, quæ quadrigentis, & quinquaginta palmis à ripa fuminis distat, cogitur quodammodò conscendere. In primis enim productæ sunt quædam amplissimæ scalæ à margine fuuij vsq[u] e ad illa[m] aream, supra quis trabibus insertis aquæ ductus illi ærei fulciuntur, eius quidem formæ, vt ampliori loco aquam recipiant post modum tubulis illam mittant. Eo autem ordine sùnt dispositi, sublicisq[u]e adhibitis vertebris infxi, inter se verò ita subtus catenis ferreis con[n]exi, & colligati, vt quoties infmus, qui ad ripam fuminis est, motu suo aqua[m] recipit, & in superiorem mittit, reliqui etia[m] seruato ordine moueantur, & ab inferioribus receptam aquam in superiores transmittant, quò vsq[u]e ad fastigiu[m] illius loci deriuetur. Hæc autem tota machina duabus rotis, quæ in infima parte sunt ad fluminis ripam, mouetur, & ita tecto suo velata est, vt nulla cæli iniuria ordine[m] & huius operis, quod verè regiu[m] est, perturbare vlla ex parte possit. Est & aliud insigne opus cuiusdam horologij, admirabili arte compositi, quod cùm altitudine quatuor ferè palmos vix expleat, omnes cælestium orbium conuersiones, erramtiumq[u] e siderum concursus, oppositiones, defectus, aliaq[u] e similia ita mirabiliter imitatur, vt nec primæ sphæræ motus contrarij, nec octauae ille, qui vulgò trepidationis

dicitur, nec septem planetarum cursus cum solis, lunæq[u]e horarum varietate, nec deniq[u]e duodecim Zodiaci signorum ortus, occasusq[u]e desiderentur. Ibi igitur videre licet prima[m] sphæram die vnico, Saturni orbem triginta propè annis, solem anno integro, lunam mense acto, reliquosq[u]e alios cælestes orbes suis statis temporibus cursus proprios confcientes: adeò vt nullus sic in cælo motus ex ijs, quos astronomi contemplantur, qui eo opere ingeniosissimè, & certissimè annorum, mensium, dierumq[u]e spatio designato non exprimatur, adhibito etiam aureo numero, dominiciq[u]e diei litera in singulos annos incidente. Hoc autem totum opus mille, & octinge[n]tis sphærulis continetur, quæ eo artifcio sunt confectæ, vt nullius fabrica

[p.] 189 brica secundò fuerit repetita. Excogitatu[m] verò est viginti integris annis, & posteà tribus cum dimidio incredibili spectatorum admiratione perfectu[m]. Vtriusq[u]e aquæ ductus, videlicet horologij, & fabrica, quæ sanè inter se de inaudito artifcio certant, author fuit Italus quidam Ianellus Turrianus Cremonensis, fama per totam Europam notissimus, & ab imperatore Carolo quinto, & Philippo Hipaniæ rege eius flio, operosissimi laboris præmio magnifcentissimè donatus25 .

26.1. David Chytraeus [Kochhafe] (1593)

<1547.> [al margen]

Familiaris etiam Carolo, eiusdem belli tempore, Turrianus Cremonensis mathematicus fuit, qui euentum belli Saxonici, antequàm Vlma Caesar moueret, prædixisse memoratur26

mejor y mas prouecho, y moralizandolo para vtilidad de nuestras costumbre y vida Christiana Y en el vltimo lugar y fin de la Obra se trata la Vida de la Muerte que es el fin y remate de las cosas humanas. Con algunas Consideraciones prouechosas para la buena Vida. Compuesta por el Maestro Pedro Sanchez Racionero de la Santa Yglesia de Toledo. Dirigida al Dean y Cabildo dela misma Santa Yglesia, Impresso en Toledo, en casa de la Viuda de Joan de la Plaza, Año de 1590, fol. 235v.

25 [A. Valignano], De Missione Legatorvm Iaponensium ad Romanam curiam, rebusq[ue] in Europa, ac toto itinere animaduersis Dialogvs ex ephemeride ipsorvm legatorvm collectvs, & in sermonem Latinvm versvs ab Eduardo de Sande Sacerdote Societatis Iesv , In Macaensi portu Sinici regni, in domo Societatis Iesv, 1590, pp. 188-189, en version italiana [A. Valignano], Dialogo sulla missione degli ambasciatori giapponesi alla Curia romana e sulle cose osservate in Europa e durante tutto il viaggio basato sul diario degli ambasciatori e tradotto in latino da Duarte de Sande, sacerdote della Compagnia di Gesù , a cargo de M. Di Russo, Firenze, Firenze, Leo S. Olschki Editore, 2016, pp. 255-256.

26 D. Chytraeus [Kochhafe], De Carolo Qvinto, Caesare Avgvsto, Dauidis Chytraei Oratio, Cuidam studio præscripta , [Witébergæ], Per hæredes Ioannis Cratonis, Anno m d xx C iii , p. 52.

80 APÉNDICE DOCUMENTAL

27.1. Giovanni Botero (1595)

Toledo è grossa città in vn sito erto, per lo quale non si camina mai per il piano, ma si monta, ò si cala sempre. può girar quattro miglia. ma per l’inequalità del sito, c’hor s’alza, hor s’abbassa, e maggiore, che no[n] pare. è cinto da monti, eccetto dalla parte della Vega. hà le strade strette, e le case folte, e piu belle di dentro, che di fuora, contiene 23. contrade, e 17. piazze. Hà il Clero sopra modo honorato, e il piu ricco, che sia nella Christianità. l’Arciuescouo hà il dominio temporale di 17. terre murate, oltre à gli altri luoghi; e si stima, che le sue entrate s’auuicinino à 300. mila scudi, e à questa somma corrispondono le rendite del clero, e della fabrica della Chiesa. le corre sotto, e cinge la città da tre parti il Tago, la cui acqua delicatissima, con un ingegno miracoloso si tira su nella città, opera rara di Giacomo Cremonese27 .

28.1. Paolo Morigia (1595)

[p.] 181

Dell’Academia erretta l’anno 1594, in Milano, nel Palazzo dell’Illustrissimo Mutio Sforza, Colonna, Marchese di Carauaggio. Cap. xxxiiii.

Per suggello, & ultima conclusione, di quanto sin’hora habbiamo detto intorno alle lettere, & persone letterate, c’hanno apportato, e sono per apportar à questa nostra commune, e famosa patria grandissimo lume, & ornamento, mi è parso fnir con la memoria della veramente Illustrissima Academia di nuouo fondata in casa dell’Illustriss. Sig. Mutio Sforza Colonna Marchese di Carauaggio; [...]

[p.] 182 [...]

1595. [...]

Alli 2. Marzo si publicò l’Impresa dell’Academia, la quale è vn Ordigno, ò sia instrumento composto da molti doccioni, i quali col girar d’vna ruota, mossa dal corso d’vn fume, l’vno dopò l’altro inalzano, & portano l’acqua sopra il piano d’vn monte, il quale inaffandosi con la dett’acqua si rende fertilissimo, e tutto ripieno di freschissime herbette, e di vaghi, e bellißimi fiori: e l’inuentione di questo instrumento fù già da Maestro Gannello Cremonese posta in vso in Toledo di Spagna, per inalzar l’acqua del fume Tago vicino la piazza della Città; il che anco hoggidì si vede. Et il moto dell’Impresa è questo, cioè, labor omnibvs vnvs. e gli Academici si chiamano gli inQvieTi28 .

29.1. Juan de Marieta (1596) Tajo rio y su artificio

Riega esta ciudad el gran rio y caudaloso Tajo, el qual desde sus fuentes originarias hasta que se mete en el mar, corre de tierra mas de cie[n]to y diez leguas. En este rio hizo Iuanelo, con su delicado ingenio el artifcio del agua que solo con la corriente del rio, hizo se meneasen tantas caçuelas o caços donde recibiesse vna lo que despide otra, y siempre en mouimiento violento para arriba: porque sube el agua desde la lengua del rio, por estos caços hasta el Alcaçar, que es de los mas alto de Toledo. Es admirable este artifcio, y digno de los perpetua29

30.1. Giuseppe Rosaccio (1596)

Segue le due Castiglie, che si diuidono l’vna dall’altra, con vna schiena di montagne, che cominciano ne i confni

27 G. Botero, Le Relationi Vniversali di Giovanni Botero Benese, Divise in tre parti. [...] Aggiontoui di nouo le Quattro Parti del Mondo intagliate in Rame , In Vicenza, Appresso Giorgio Greco, m d x C v , p. 12.

28 P. Morigia, La Nobilta di Milano, Diuisa in Sei Libri. [...] Del R P F Paolo Morigia Milanese, de’ Giesuati di San Girolamo , In Milano, Nella Stampa del quon. Pacifico Pontio, 1595, pp. 181-182.

29 J. de Marieta, Tratado, de las Fvndaciones de las Ciudades y Villas principales de España, donde se resume todo lo contenido en las quatro partes, con otras cosas muy curiosas. Compuesto por el Reverendo Padre fray Iuan de Marieta, de la Orden de santo Domingo, natural de la Ciudad de Victoria , En Cuenca, en casa de Pedro del Valle Impressor, Año m d x C vi , fol. [47v.].

81FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

di Nauarra, e trauersano quasi tutta la Spagna sino al mare. Della nuoua è capo Toledo, della vecchia Burgos. Toledo è grossa città, in vn sito erto, per il quale non si camina mai per il piano, ma si monta, ò si cala sempre [...] li corre sotto, e cinge la Città da tre parti il Tago, la cui acqua è delicatissima, & con vn’ingegno si tira sù nella Città con gran artifcio, opera di Giacomo Cremonese30 .

31.1. Simone Maioli (1597)

Huic rei accedunt nostro sæculo adinuenta Horologia libramentis peritissime composita, vt non solum horæ obelisco note[n]tur, verum etiam æris sonitu horarum numerus in tenebris nocturnis reddatur numerabilis; quod veteribus etiam Romanis fuit incognitum: nam & libramentis quibusdam, ac rotis no[n] eodem modo, sed contrario rotantibus, ita horarum spatia seruantur, vt malleoli percussu æs, quota sit hora, auribus insonet simul, & indice quoque visui ostentet. Quæ res adeo in immensum artifcium ingenio creuit, vt centum ferri partes sint eæ, & aliquando plures, quibus huiusmodi machina constet. Auxere etiam miracula artificum ingenia, vt cum tot sint rotæ currentes, & recurrentes, compertus sit artifex, qui & campanulam, & indicem, & cætera libramenta omnia in Caroli v. Imperatoris annulo digiti collocarit31.

32.1. Angelo Baronio (1598)

Insignis virtute Leo, quondam Herculis armis Edomitus, merito tum nobilitatis ad astra Ductus, & Alcida fundatæ presidet urbi. Iuppiter, & cum Matre Deûm regit ipse Leonem. Miratur tacita hoc astrum generosa propago Gressibus insistens patrijs, atque æmula semper Virtutum Herois, quem fama ascripsit olympo32

33.1. Gherardo Borgogni (1598) [fol. 25v.] [...]

Io andaua riuedendo alcuni miei rozi componimenti, i quali, questi mesi adietro, si lessero nella publica nostr’Academia de gli inQvieTi [...]

[fol.] 26

Io breuemente ui dirò che questa, già due anni sono compiuti, fù dal molto fauor, e dalla gratia dell’Illustrissimo & magnanimo Sig. m v T io Sforza Colonna, Marchese di Carauaggio, in casa sua fondata, con l’interuento di molti Caualieri, & altre letteratissime persone [...] Hora dopò la fondatione, fu con molto matura co[n]sideratione, e col consenso di tutti gli Academici publicata, e stabilita l’Impresa generale, il cui corpo è quell’instrumento da acqua, che da Mastro Giannello Cremonese fù già in Toledo fabricato per inalzar l’acqua dal fume Tago alla Città, il quale è composto di molti doccioni, o vero canaletti; che mossi da vn fume col mezo d’vna ruota, l’vno dopò l’altro alzano l’acqua sopra’l

pia[fol. 26v.] piano d’vn monticello; il quale, essendo inaffato dalla detta acqua, si rende oltremodo forito e verdeggiante, e questo è il corpo. Il motto è poi questo, labor omnibvs vnvs, e’l nome de gli Academici, è, gli inQvieTi, si che da questo poco ch’io n’ho accennato, potete benissimo venir in cognitione del rimanente, e quale in vero sia l’intentione, & il fne de gli animali nostri33 .

30 G. Rosaccio, Il Mondo e sve parti cioe Evropa, Affrica, Asia, et America, Nel quale, oltre alle Tauole in disegno, si discorre delle sue Prouincie, Regni, Regioni, Città, Castelli, Ville, Monti, Fiumi, Laghi, Mari, Porti, Golfi, Isole, Populationi, Leggi, Riti, e Costumi. Da Gioseppe Rosaccio con breuità descritto. Parte prima , In Verona, Per Francesco dalle Donne, & Scipione Vargnano suo Genero, 1596, p. 40.

31 S. Maioli, Simonis Maioli Asten. Episcopi Vvltvrarien. Dies Canicvlares seu Colloquia Tria, & Viginti. Quibus pleraque naturæ admiranda, quæ aut in æthere fiunt, aut in Europa, Asia, atque Africa, quin etiam in ipso orbe nouo, & apud omnes Antipodas sunt, recensentur, ordine, quem sequens pagina indicabit. Opvs collectvm est , Romæ, Ex Officina Ioan: Angeli Ruffinelli, Typis Aloysij Zannetti, m d x C vii , p. 1.052.

32 A. Baronio, Cremonæ Genethliacon Angeli Baronii , Cremonæ, Apud Christophorus Draconium, mdx C viii , p. 8.

33 G. Borgogni, La Fonte del Diporto. Dialogo del Sig. Gherardo Borgogni L’Errante Academico Inquieto di Milano. Nel quale si raccontano alcuni bellissimi, e morali auenimenti, e si leggono nuoue, e diuerse poesie, & altre materie curiose , In Bergamo, per Comin Ventura, mdx C viii , fol. 25v.-26v.

82 APÉNDICE DOCUMENTAL

34.1. Jerónimo de Huerta (1602) [fol. 128v.]

[...] otras inuenciones de nuestros tiempos

[fol.] 129

tiempos, como son, el artifcio de subir el agua a lo alto de la alcaçar de la Imperial Toledo, inuencion de Ioanelo, maestro de muchas artes, y otras cien mil cosas de menos cuenta; que para escreuirlas, era necesiario ocupar la pluma, sin conseguir el proposito que lleuamos34

35.1. Guido Panciroli (1602)

De Horologiis

Tit. x. [...]

Audio Carolo V. horologium à Cremonensi aliquo donatum fuisse, quod universam cœli machinam, cum omnibus stellis firmamenti complecteretur; itemq[u]è cum signis, quæ non aliter atque in cœlo circumagerentur: ita ut ipsum Cœlum quasi in terram delatum videretur. Nec verò negari potest, Inventionem istam egregiam, & notatu dignam esse35

36.1. Agustín de Rojas Villandrando (1603)

[p.] 359 [...]

Ra.[mirez] Y aquel artifcio que sube el agua desde Tajo, a lo mas alto de la ciudad, no es cosa increyble y que causa notable admiracion que suba [p.] 360 suba por mas de quinientos codos de altura? So.[lano] Obra es la mas insigne y de mayor ingenio, de quantas de su genero sabemos que ay en el mu[n]do. Cuyo inuentor fue Iuanelo Furriano [sic], natural de Cremona en Lombardia, que por sola esta obra merecio ygual gloria con aquel Arquimedes de Siracusa, ò con el otro Arquitas Tarentino, que fue tan gran Matematico, que hizo bolar vna paloma de madera por toda vna ciudad, y vemos que sola la inuencion de su maderage de este artifcio, tiene mas de docientos carros de madera delgada, que sustentan encima mas de quinientos quintales de laton, y mas de mil y seyscientos cantaros de agua. Ro.[jas] Obra fue porcierto ingeniosissima, y digna de eterna alabança36.

37.1. Luis de Góngora y Argote (1604)

[fol.] 104

A Vos digo señor Tajo, el de las Ninfas, y Ninfos, boquirubio, Toledano gran regador de membrillos. A vos el vanaglorioso

[fol. 104v.] por el estraño artifcio en España mas sonado que nariz con romadizo37

34 J. de Huerta, Tradvcion de los libros de Caio Plinio Segundo, de la Historia Natural de los Animales. Hecha por el licenciado Geronimo De Huerta, Medico, y Filosofo, y anotada por el mesmo [...] Primera parte , En Alcala, Por Iusto Sanchez Crespo, Año m d C ii , fol. 128v.-129.

35 G. Panciroli, Nova Reperta Sive Rerum Memorabilium, recens inventarum, et veteribus plane incognitarum Guidonis Pancirolli IC . Liber Secundus. Jam primùm ex Italico Latinè redditus, & Commentariis illustratus Ab Henrico Salmuth , Ambergae, Typis Forsterianis, m d C ii , p. 397.

36 A. de Rojas Villandrando, El viage entretenido de Agustin de Rojas, natural de la villa de Madrid. Con vna exposicion de los nombres Historicos y Poeticos, que no van declarados. A Don Martin Valero de Franquezá, Cauallero del habito de Santiago, y gentil hombre de la boca de su Magestad, En Madrid, En la Emprenta Real, m dC iiii [pero m dC iii], pp. 359-360.

37 L. de Góngora y Argote, Otro Romance , in Romancero general, en qve se contienen todos los Romances que andan impressos. Aora nvevamente anadido, y enmendado , En Madrid, por Juan de la Cuesta, Año 1604, fol. 104 y v.

83FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS siglo xvii

38.1. Juan de Persia [Uruch Beg] (1604)

Vimos tambien de passo la Imperial ciudad de Toledo, Corte de los Reyes Godos, su Alcaçar, y el artifcio cõ que sube el agua desde lo profundo del Tajo, hasta lo alto del38

39.1. Miguel de Madrigal (1605)

[fol.] 31 [...]

Otro Romance

[...]

[fol. 31v.]

Dize, Ay cristal del Tajo, q[ue] con murmurio entre arenas vais regando amenos sotos de agreable primauera. Hasta do bates los muros de aquella ciudad soberbia, tan celebrada en el mundo por tu artifcio y nobleza39 .

40.1. Francisco de Pisa (1605)

[fol.] 23

Del artificio de agua, y castillo de San Seruando. Cap. xii.

Antes de passar adelante a tratar dela puente de San Martin, me parecio hazer mencion de dos obras que estan coniunctas o cercanas a la de Alcantara, a los dos

lados della. A la vna parte es el artifcio con que sube el agua al Alcaçar real: del qual escriue Ambrosio de Morales largamente en las antiguedades de España.

[fol. 23v.] [...]

Despues diuersos y excelentes Architectos, en tie[m] pos mas modernos, han intentado la misma obra, con diuersos ingenios y artes: pero ninguno ha surtido efecto, ni salido con su intencion, excepto el rarissimo Architecto de nuestra edad, llamado Iannelo, de nacio[n] Lombardo, que fue el que para el Emperador don Carlos hizo aquel marauilloso relox de la ciudad de Milan, sin segu[n]do. Este maestro en el año de mil y quinientos y sesenta y cinco, començò esta obra y aqueducto, y la ha proseguido y acabado co[n] marauilloso artifcio: dando fn a lo q[ue] muchos han intentado, traçado, y imaginado. Va subiendo el artifcio desde el rio junto a la pue[n]te de Alcantara, hasta junto al monesterio del Carmen, y de alli hasta al Alcaçar, por dentro del, con muchos caños, ruedas, y arcaduzes, que van por vna parte recibiendo, y por otra vertiendo el agua, de vnos en otros: y los maestros y ofciales baxan del Alcaçar hasta el monesterio del Carmen por quatrocie[n]tos y cinquenta y tres escalones, vno mas o menos. Es ingenio que le van a ver con admiracion muchas personas curiosas, assi de la ciudad como de otras partes; y deste agua se da bastante recaudo para las obras del Alcaçar. Verdad es que tiene necessidad este ingenio y aqueducto de continuo reparo; y mucha costa para auerse de perpetuar o conseruar. Despues en el año de mil y seyscientos y cuatro, se hallò cierto arbitrio, con el que se mejorò y facilitò este artifcio y aqueducto40

38 J. de Persia, Relaciones de Don Ivan de Persia dirigidas a la Magestad Catholica de Don Philippe III . Rey de las Españas, y señor nuestro. Divididas en tres libros, donde se tratan las cosas notables de Persia, la genealogia de sus Reyes, guerras de Persianos, Turcos, y Tartaros, y las que vido en el viaje que hizo à España: y su conuersion, y la de otros dos Caualleros Persianos , En Valladolid, por Iuan de Bostillo, Año 1604 , fol. [165v.].

39 M. de Madrigal, Segvnda parte del Romancero general, y flor de diuersa Poesia. Recopilados por Miguel de Madrigal. Dirigida a D. Catalina Gonçalez, muger del Licenciado Gil Remirez de Arellano, del Consejo supremo de su Magestad , En Valladolid, Por Luis Sanchez, Año 1605, fol. 31 y v. 40 F. de Pisa, Descripcion de la Imperial Civdad de Toledo, y historia de sus antiguedades, y grandeza, y cosas memorables que en ella han acontecido, de los Reies que la han señoreado, y gouernado en sucession de tiempo, y de los Arçobispos de Toledo, principalmente de los mas celebrados. Primera parte. Repartida en cinco libros con la historia de Sancta Leocadia. Dirigida y dedicada al Senado de la misma Ciudad. Compvesto por el Doctor Francisco de Pisa, Dean de las facultades de Santa Theologia, y Artes liberales, Cathedratico jubilado de Sagrada Scriptura, y Doctor en Canones en la Vniuersidad de Toledo , En Toledo, Por Pedro Rodriguez, Año 1605, fol. 23 y v.

84 APÉNDICE DOCUMENTAL

41.1. José de Sigüenza (1605)

[p. 191]

[...] Iuanelo el que hizo el ingenio de agua q[ue] sube al Alcaçar de Toledo, seruia de entretenerle con reloxes y otros ingenios: y al fin todos los otros oficiales necessarios, que era[n] en suma como setenta criados, y de la estofa que he dicho, casa de vn honesto hidalgo, en comparacion de aquella magestad primera.

[...] [p. 200]

Yuale mejor d[e] salud en aquel sitio, y sentia gran aliuio en sus ages y dole[n]cias, de que estaua muy alegre; la templança del ayre, y la ygualdad del cielo, y tiempo, y los mantenimientos, le ayudauan. Y afirmaua Iuanelo su ingeniero que tenia buen voto en esto, por saber mucha astrologia, que con ser la Vera de Plasencia de lo mejor de España, para la habitacion de los hombres, hazia el sitio de Iuste conocida ventaja a todas las tierras vezinas41.

42.1. Pietro Leone Casella (1606)

Ioanellus Cremonensis.

Cœlestiu[m] motus, statusuè orbium, eosuè trepidos contemplationis sustinentia æquare, Herculis quidem labor, & Athlantis opus est: sed ò æra, ò Hispaniæ, in ære inquam adfabrefacto cœli cuiusq[ue] formam cœlare, mutuúmq[ue] incertis causis, cursusq[ue], & occursus perpetuos, & momenta rapræsentare, ipsamq[ue] ex defluenti aqua[m] per aeris æquora sese superferre, & fluere cum videas, cœlestis hæc virtus ingenij est dies, agilitate sua præuertentis, ausus animorum prouehentis,

Heroas dices vtique: & laudare, & admirari poteris, sed nusquam satis 42

43.1. Andrés García de Céspedes (1606)

En estos tiempos Iuanelo Turriano, inuentò vn ingenio con que se sube la agua del rio Tajo al Alcaçar de Toledo, que ay vna muy gran cuesta. La machina tiene ingenio, pero es muy violenta, y de poca vtilidad, y assi continuamente es necessario adereçalla. En la segunda parte de nuestro libro de Mecanicas, en la Machina 20. se trata deste caso, y enseñamos vna machina, con la qual se podra subir la agua altissimamente, y gran copia con mucha suauidad: dado que aya agua de rio corriente, o alguna fuente de mucha cantidad de agua, tambien se podria mouer la machina con vna bestia. No pongo aqui esta machina, por tenerla puesta donde digo, y otras causas que a ello me mueuen43.

44.1. Jacques-Auguste de Thou (1606)

[...] induxerat & in animum insidias sibi a flio paratas, idque pluribus indicijs sibi persuaserat. nam & scloppetulos binos summa arte fabricatos caligis, quæ amplissimæ de more gentis in vsu sunt, eum gestare solitum resciuerat ex Ludouico Foxio Parisiensi Scurialis Palatij ac monasterij a se regia magnifcentia extructi architecto, machinæ item, qua aqua ex Tago in superiorem Toleti partem attollitur, inuentione nobili, qui & a Carolo rogatus fuerat, vt sibi librum eo pondere fabricaret, cuius ictu hominem exanimare posset44

41 J. de Sigüenza, Tercera parte de la Historia de la Orden de San Geronimo Doctor de la Iglesia. Dirigida, Al Rey nuestro Señor. Don Philippe III . Por Fray Ioseph de Siguença, de la misma Orden , Madrid, En la Imprenta Real, Año m d C v , pp. 191 y 200.

42 P. L. Casella, Petri Leonis Casellæ - De Primis Italiæ Colonis. De Tvscorum Origine & Republica Florentina. Elogia Illvstrivm Artificvm. Epigrammata, & Inscriptiones , Lvgdvni, Sumptibus Horatii Cardon., m . d C vi , p. 165.

43 A. García de Céspedes, Libro de Instrvmentos nvevos de geometria muy necessarios para medir distancias, y alturas, sin que interuengan numeros, como se demuestra en la practica. Demas desto se ponen otros tratados, como es vno, de conduzir aguas, y otro vna question de artilleria, en donde se ponen algunas demostraciones curiosas. Por Andrea de Cespedes, Cosmographo mayor del Rey nuestro Señor dirigido al Serenissimo Señor Archiduque Alberto, Conde de Flanes, Duque de Brabante, &c. , En Madrid, Por Iuan de la Cuesta, Año m d C vi , fol. 40v.

44 J.-A. de Thou, Iac. Avgvsti Thvani Historiarvm svi temporis - Tomvs secvndvs , Parisiis, Apvd Ambrosivm & Hieronymvm Drovart, m d C vi , p. 413 (después Iac. Avgvsti Thvani Historiarvm svi temporis libri CXXV - Partis tertiæ tomvs tertivs , Lvtetiae, Apvd Hieronymvm Drovart, md C ix , p. 16).

85FUENTES

45.1. Pedro de la Vega (1606) [fol.] 72

[...]

Dizen que de necessidad ha de auer sangre cosa viua que la haga fuerça, como enlas bombas de la mar, o en las norias de la tierra. Por esso nos marauilla tanto, el ingenio singular del Alcaçar de Toledo, que la haze subir tan alto: per es cosa cierta, que el efecto se sigue por la violencia que lleua la corriente del rio, de[n]tro de la qual està situada la primera rueda, que mouida, mueue todas las otras pieças del [fol. 72v.] del artifcio. En fn el agua es pesada, y no puede subir sin fuerça agena45

46.1. Luis Nuñez (1607) [p.] 181

Cap. lix.

De Toleti conditoribus reiecta opinio. Carpetaniæ caput quando. Primatis Hispaniæ dignitas eò translata. Vrbs Regia vocata. Fatale hîc palatium. [...] [p.] 183

Aquæductus hîc est mirandi operis. nam cùm vrbs editiori sit loco sita, quàm vt Tagi aquis commodè frui posset, qui humiliorem vrbis partem alluit, ingenio & arte Ianelli Turiani Cremonensis, celeberrimi Mathematici, facta est hydraulica machina, quæ magna versatili rota aquam, magno impetu per tubos ductiles & sillanos

in editissimam vrbis partem pertrahit, vnde in multos riuulos vrbis commodo deriuatur46.

47.1. Mateo Alemán (1609)

I entre nosotros, no hà veinte años q[ue] conocimos à Iuanelo, de injenio sutil i peregrino, con cuya industria maravillosa, se fabrico el artificio, con q[ue] de su movimiento popio, se sube agua desde lo hondo de Tajo, hasta lo alto del alcaçazar de Toledo47.

48.1. Juan de Cartagena (1609) de avgvsTissimo aC ineffabili evCHarisTiæ saCramenTo divini amoris inæsTimabili pignore, ac de variis in eo reconditis arcanis. liber nonvs [...] [col.] 38

Homilia Sexta [...] [col.] 40

Notum etiam est a nostræ ætatis inclyto artifce Gianello Turiano Cremonensi sphæram, & horologium singulari artifcio confectum: nam sphæram fabricatus est intra duorum pedum diametrum, quæ mille, & octingentis rotis omnibusque instrumentis necessarijs constabat, & per latera illius non tantum solis, & lunæ horæ, sed motus omnes notabantur, quos Astrologi in decem circulis annotarunt. Illic cernebatur vnius diei spatio primum mobile circumferri, cælum stellatum triginta sex millibus annorum, Saturnum annis triginta, Iouem

45 P. de la Vega, Declaracion de los siete psalmos penitenciales. Por el padre f. Pedro de Vega lector de Theologia, de la Orden de San Augustin. Primera, Segunda, y Tercera Parte. Con Indices copiosißimos de Lugares de la Sagrada Escritura, de Cosas notables, y Pro sacris Concionibus , En Çaragoça, por Carlos de Lauayen, Año 1606, fol. 72 y v.

46 L. Nuñez, Lvdovici Nonii Medici Hispania sive Populorum, Vrbium, Insularum, ac Fluminum in ea accuratior descriptio , Antverpiae, Ex Officina Hieronymi Verdussi, m d C vii , pp. 181 y 183.

47 m Alemán , Ortografia Castellana [...] por Mateo Aleman , En Mexico, En la emprenta de Ieronimo Balli, Año 1609, fol. 49v.

86 APÉNDICE DOCUMENTAL

duodecim, Martem duobus, Solem vno, Venerem trecentis, & quadraginta octo diebus, Mercurium, trecentis, & triginta octo, lunam mense vno paulo minus circumuolui; sed horologium maioris ingenij, & artifcij, quam prædictam sphæram multi existimarunt. Na[m] illud intra vacuitate[m] lapidis angularis fabricatus est tam mirabili industria, & arte, vt ictu leni digiti gestantis anulum feriret, & horarum tempora distinguerentur48.

49.1. Gaspar Ens (1609)

Inter multa alia vrbis Toletanæ mirabilia est etiam celeberrimum palatium ab Imperatore Carolo quinto restauratum, & nouis structuris, regio apparatu exornatum, in quo est machina Hydraulica, quæ ex Tago fumine, opera magnæ, versatilis, & excauatæ Rotæ aquas in fstulas & Tubos, per structiles canales in summitatem arcis & montis, artifcioso impetu cogit & impellit, vbi in unum locum & amplum receptaculum collectæ, in varios Arcis & totius vrbis vsus delapsæ distribuuntur, quæ riuulos deinde & fontes Hortis magnatum ædibus, Balneis, Fullonibus, & ciuium vsibus abundè suppeditat49.

50.1. Antonio de Yepes (1609) [s.fol. 1] Notable in genio el q[ue] obrò Ianel lo en Toledo.

Y aun que pudiera poner muchos exemplos de rios gra[n] des, que quando van crecidos, no permiten puentes, ni pesqueras; porque la violencia del agua rompe todos los

reparos que puede inuentar el ingenio del hombre; solo me quiero aprouechar de lo que vemos en el [s.fol. 2] en el rio Tajo, en la insigne ciudad de Toledo, en aquel tan famoso ingenio, y artifcio, que inuentò Ianello, insigne Matematico, de nacion Italiano, el qual con singular industria, hizo subir el agua desde el rio Tajo, que baña aquella nobilissima ciudad, hasta el Alcaçar, que està en la cumbre della. Yo le vi, y me causaron notable admiracion muchas cosas, en aquella grande obra, y artificio; particularmente quando baxè al origen, y rayz de aquella maquina, y considerè, que la menea toda vn palo, hecho à modo de rodezno, y segun me informè, este solo es causa, que se mueuan mas de docientos carros de madera, partidos en infnitas tablas, y quinientos quintales de hierro, plomo, estaño, y azero, y mas de mil y quinientos cantaros de agua, que van subiendo por aquellos conductos, y arcaduzes. Es cosa tan rara, y prodigiosa, que la està vn hombre mirando, y a penas la puede creer, pero al fn es cierto, y euidente, y se toca con las manos, que todo aquel graue peso, è inumerables tablas, caços, y diferentes instrumentos, y todo este ingenio estriua en la fuerça del agua, que por canales viene del mismo rio Tajo, è hiere en aquel madero, y haze los efectos que tengo dichos: tanta es la efcacia de la corriente del agua50 .

Prencipi.

48 J. de Cartagena, Homiliæ Catholicæ in Vniversa Christianæ Religionis Arcana cvnctis Divini Verbi Praeconibvs utiles ualde, atq[ue] pernecessariæ in libros sexdecim diuisæ ad S. D. N. Pavlvm V . Pont. Max. Avctore P. F. Ioanne Carthagena Hispano ordinis Minorum de obseruantia, ex prouincia immaculatæ Conceptionis, olim apud Salmanticenses Sacræ Theologiæ professore, et nunc Romæ de mandato Sanctissimi Lectore generali in Regali conuentu Sancti Petri montis aurei , Romæ, ex officina Alphonsi Ciaconii, mdix , coll. 38 y 40.

49 G. Ens, Deliciae Apodemicae et Index Viatorivs, Hispaniae indicans itinera, ab Vrbe Toleto; Ad Omnes In Hispania Civitates & oppida, quorum indicantur Deliciae, siue quid in eorum singulis delicatum, rarum, visuque dignum sit: de quibus Viator haud commonefactus admonitusve talia extare, in locis per quæ iter facit, plerumque negligit, præteritque, cuius ipsum postea pudet pigetque negligentiæ , Coloniae, Apud Wilhelmum Lutzenkirchen, Anno m d C viiii , p. 6.

50 A. de Yepes, Coronica general de la Orden de San Benito, Patriarca de Religiosos. Por el maestro Fray Antonio de Yepes. Tomo I . Centuria I , Impresso en la Vniuersidad de nuestra Señora la Real de Yrache, por Mathias Mares, Impressor del Reyno de Nauarra, Año 1609, s.fol.

87FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS
51.1. Giovanni Botero (1610) [p.] 46 Miseria di
[...] [p.] 47 [...]

Trouandosi vna volta Giannello da Trezzo in discorso con Filippo II Rè di Spagna, con molta domestichezza, come soleua, si venne à parlare della vita regia, e della vita priuata. con la qual occasione, Giannello venne à dir al Rè, che [p.] 48 che non gli haueua inuidia: perche esso si godeua di tre grandissimi beni, de’ quali il Rè era priuo affatto. L’vno era la maggior richezza, che sia al mondo, che son gli amici. l’altro la più pretiosa cosa del mondo, ch’è la verità. il terzo la più bella, che è l’Aurora: perche i Prencipi, per la loro maggioranza, viuono senza amici: per la moltitudine de gli adulatori, senza verità (se pur l’odono alle volte, lor vien detta da vn buffone, ò da altra persona cosi fatta) e perche si leuano tardi, non mai veggono l’Aurora cosa cosi vaga, e di tanta gratia.

[...] [p.] 209

[...]

Gianello da Trezzo tardaua molto a finir vn’opera, comandatagli dal Rè Filippo II. onde il Rè, andato vna volta a vederlo lauorare (il che soleua fare assai volte) gli diße, e ben M. Gianello, che fareste a vn seruitore, che nõ vi compisse il seruitio comandato? Io, rispose gli farei i suoi conti, e gli darei licenza. Jl Rè, che intese il tratto, il fece pagare: e gito poi di nuouo a trouarlo, gli disse; e ben che fareste d’vn seruitore, che sendo pagato, non vi serua? Direi, rispose, che non deue poter far più di quel, che fà51

52.1. Sebastián de Covarrubias Horozco (1611) [fol. 504v.]

[...]

ingenio , Latine ingeniu[m], à gignendo, proprie natura dicitur, cuique ingenita, indoles. Vulgarme[n]te llamamos ingenio vna fuerça natural de entendimiento

inuestigadora de lo que por razon y discurso se puede alcançar en todo genero de ciencias, disciplinas, artes liberales, y mecanicas, sutilezas, inuenciones, y engaños: y assi llamamos ingeniero al que fabrica maquinas para defenderse del enemigo, y ofenderle: ingenioso, el que tiene sutil y delgado ingenio. Las mismas maquinas inue[n]tadas con primor llamamos ingenios, como el ingenio del agua q[ue] sube desde el rio taxo hasta el alcaçar en Toledo que fue inuencion de Ianelo, segundo Archimedes.

[...] [fol.] 7 [sic] [...]

relox , Latinè horologium del Griego orologion [ orológion ] horaru[m] ratio. Ay muchas maneras de reloxes [...] A estas se sostituyò el relox de harena en la mesma forma: y vltimamente los Alemanes inuentaron el relox de ruedas tan ingenioso, especialme[n]te el que hizo ianelo, con los mouimie[n]tos celestes; dizen q[ue] el primer autor fue arCHimedes.

[...] [fol. 45v.] [sic]

[...]

TiTeres, ciertas fgurillas que suelen traer extrangeros en vnos retablos, que mostrando tan solamente el cuerpo dellos, los gouiernan como si ellos mesmos se mouiessen, y los maestros ques estan dentro detras de vn repostero, y del castillo que tienen de madera estan siluando con vnos pitos, que parece hablar las mesmas fguras, y el iaterprete que estâ aca fuera declara lo q[ue] quiere[n] dezir, y porque el pito suena, ti ti, se llamaron titeres, y puede ser Griego, del verbo tutizo, garrio. Ay otra manera de titeres, que con ciertas ruedas como de

51 G. Botero, Detti memorabili di personaggi illvstri Del Signor Giovanni Botero, Abbate di San Michele della Chiusa, &c. , In Brescia, Appresso Bartholomeo Fontana, 1610, pp. 46-48 y 209.

88 APÉNDICE DOCUMENTAL

relox tirandole las cuerdas van haziendo sobre vna mesa ciertos mouimientos, que parecen personas animadas, y el maestro los trae tan ajostados q[ue] en llegando al borde de la mesa dan la buelta, caminando hasta el lugar de dõde salieron. Algunos van tañendo vn Laud, mouiendo la cabeça, y meneando las niñas de los ojos: y todo esto se haze con las ruedas y las cuerdas. En nuestro tiempo lo hemos visto, y fue inuencion de Ioanelo, gran Matematico, y segundo Archimedes, sin embargo de que en los siglos passados huuo esta inuencion como parece por vn lugar de Horatio, lib. 2. sermonum satyra septimum. Iam dudum, &c. ibi

Tu mihi qui imperias, alijs seruis miser atque Duceris, vt neruis alienis mobile legnum.

Cerca de Virgilio, es nombre de vn pastor, tomado de Theocrito52.

53.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1611) [fol. 194v.]

C omedia famosa , de los C omenda dores de C ordova [...] [fol.] 209 [...] Gal.[indo] [...]

Voy à Toledo à ver el artifcio, no digo el de Iuanelo, que es aguado, mira qual voy por ti, sirua de indicio. Sino es de San Martin, puro, y de vino, que assi siete aguas passare, cuytado, lleuando fuera el agua, y dentro el vino53

54.1. Guido Panciroli (1612)

Degli Horologij. Horologio donato à Carlo V [...]

hò inteso da vn certo Cremonese, che ne donò vno à Carlo Quinto, doue si vedeano tutte le costellationi, e segni del Firmamento, che girauano non altrimenti, che fanno in Cielo; di modo, che potea ben dirsi, che il Cielo fosse portato in terra. Ingegnosa per certo, e degna inuentione de gli huomini fù questa54

55.1. Ambrosio de Salazar (1612)

Vbeda para Toledo 38. leguas

Aqui veras el grande fuerte y nombrado Alcaçar morada de los Reyes Moros, veras ta[m]bien subir el agua por cierta muencion del Rio Tajo arriba al dicho alcaçar (como à hecho Henrrique quarto Rey de Francia llamado el grande de buena memoria) en el puente nueuo de su ciudad de Paris en dos figuras que ay de Bronze muy bie[n] hechas, la vna de muestro saluador, y la otra de la Samaritana, mas esta

52 S. de Covarrubias Horozco, Tesoro de la Lengva Castellana, o Española. Compvesto por el licenciado Don Sebastian de Cobarruuias Orozco, Capellan de su Magestad, Mastrescuela y Canonigo de la Santa Yglesia de Cuenca, y Consultor del Santo Oficio de la Inquisicion. Dirigido a la Magestad Catolica del Rey Don Felipe III nuestro señor , En Madrid, por Luis Sanchez impressor del Rey N. S., Año del Señor m d C xi , fols. 504v., 7 [ sic ] y 45v. [ sic ].

53 F . L . de Vega y Carpio , Comedia famosa , de los comendadores de Cordova , in Segvnda parte de las comedias de Lope de Vega Carpio , Que contiene otras doze , cuyos nombres van en la hoja segunda Dirigidas a Don Fernando de Valdes , Colegial del muy insigne Colegio mayor de Santa Cruz de Valladolid , Prouisor general en todo su Obispado , Catedratico de propriedad de Decreto , y Abad de San Iuan de Cenero , En Valladolid , por Iuan de Rueda , Año 1611 , fol . 194v .- 221v ., aquí fol . 194v . y 209 .

54 G. Panciroli, Raccolta breve d’alcvne cose piv segnalate c’hebbero gli antichi, e d’alcune altre trouate da moderni. Opera dell’eccell. S. Dottore Gvido Panciroli da Reggio. Con l’aggiunta d’alcune considerationi curiose, & utili di Flavio Gvaltieri da Tolentino, Dottor Teologo. Dedicata al Serenissimo D. Carlo Emmanvele Duca di Sauoia, &c. , In Venetia, Presso Bernardo Giunti, Gio. Battista Ciotti, & Compagni, md C xii , p. 378.

89FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

agua de Toledo sube dos vezes mas alta y sube tanta agua al Alcaçar come el cuerpo de vn buey55 .

56.1. Miguel de Cervantes Saavedra (1613) [fol. 158v.]

novela de la illustre Fregona. [...] [fol.] 164 [...]

Lo poco, ò nada, que Ave[n]dano comia, admiraua mucho à Carriazo. Por enterarse del todo de los pensamientos de su amigo, al boluerse a la posada, le dixo: Conuiene que mañana madruguemos, porque antes que entre la calor estemos ya en Orgaz. No estoy en esso, respondio Avendaño, porque pienso antes de que desta ciudad me parta ver lo que dicen que hay famoso en ella, como es el Sagrario, el artifcio de Iuanelo, las vistillas de San Agustin, la huerta del Rey, y la Vega. Norabuena, respondio Carriazo, esso en dos dias se podrà ver 56

57.1. Luis de Góngora y Argote (1613) [p.] 47 Ca.[milo] No al Tajo fue tan violento Esse ingenio Cremones, (que cazos le dio por pies para buscar su elemento, I para que tributario pague al alcaçar Real sus Reales de crystal en bolsas de marmol Pario)

[...] [p.] 66

Vi.[olante] Iurò me (i no sin lagrimas) Marcelo, Que sobre la corona de este muro al Tajo le veria antes seguro dorar estrellas, salpicando el cielo, Que me dexase vn hora, y ya recelo en la alta cumbre veer su crystal puro, porque es el artifcio de vn perjuro ingenioso mas, q[ue] el de Juanelo. [...]

[p.] 76 [...]

Gal.[eazo] Que edifcio es aquel, que admira al cielo?

Em.[ilio] Alcaçar es Real el que señalas.

Gal.[eazo] I aquel quien es, que con osado couelo A la casa de el Rei le pone escalas?

Em.[ilio] El Tajo, que hecho un Icaro, a Iuanelo, Dedalo Cremones, le pidio alas, I temiendo despues al Sol el Tajo Tiende sus alas por alli debaxo57.

58.1. Pedro Flores (1614)

Ay de la vega de Tajo, y de sus rostros, y picos, de los mantos Toledanos, blancura, donayre, y brios. Lo que es aqui natural allà se llama artifcio, porque en Toledo no ay otro, sino el que Iuanelo hizo58.

55 A. de Salazar, Almoneda General de las mas cvriosas recopilaciones de los Reynos de España. Dirigida, A la Srenißima, prudentißima y virtuosa Princesa Maria de Medicis, Reyna Regente. Por Ambrosio de Salazar , En Paris, Por Antonio dv Brveil, m d C xii , p. 210.

56 M. de Cervantes Saavedra, Novela de la illustre Fregona , in Novelas Exemplares de Migvel de Ceruantes Saauedra. Dirigido a Don Pedro Fernandez de Castro, Conde de Lemos, de Andrade, y de Villalua, Marques de Sarria, Gentilhombre de la Camara de Su Magestad, Virrey, Gouernador, y Capitan General del Reyno de Napoles, Comendador de la Encomienda de la Zarça de la Orden de Alcantara , En Madrid, Por Iuan de la Cuesta, Año 1613, fol. 158v.-189v., aquí fol. 164.

57 L. de Góngora y Argote, La famosa comedia de las firmeças de Ysabela. De don Lvis de Gongora , in Qvatro Comedias de diversos avtores, cuyos nombres hallaran en la plana siguiente , a cargo de A. Sánchez, En Cordoua, Por Francisco de Cea, Año 1613, pp. 1-73v., aquí pp. 47, 66, 76.

58 P. Flores, Romancero General, en qve se contienen todos los Romances que andan impressos aora nvevamente añadido, y emendado por Pedro Flores , En Madrid, por Juan de la Cuesta, Año 1614, fol. 173v.

90 APÉNDICE DOCUMENTAL

59.1. Vincenzo Scamozzi (1615)

[...] e dal fume Tago per via di machine estraono l’acque, che seruono in molte parti della Città di Toledo, & in Cipro fanno con vna catena di ferro, con secchi di terra cotta, e girate da animali, quasi conforme a Vitruuio59

60.1. José de Valdivielso (1616)

Digno de memoria

Del Lombardo Iannelo atento mira El artifcio que por si se mueue, Como relox que con sus ruedas tira, De cadena que el agua clara tira, Que en braços sube, y al subir se admira, Porque al alcázar a llegar se atreue, Y apenas los vmbrales Regios toca, Quando ser se promete de la boca60.

61.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1617) [fol.] 25

C omedia famosa del C as T igo del dis C re T o [...] [fol. 41v.]

[...]

Te.[odora] Que me hasde traer? Pi.[nauel] tu puedes mirar lo que ay en Toledo, conforme a lo que yo puedo, para que seruida quedes. Que quies que trayga vna fragua de sus espadas famosas, o las ruedas ingeniosas del artifcio del agua, a caso para la fuente61.

62.1. Esteban Manuel de Villegas (1617) [fol.] 27 [...]

[fol.] 29

Guisa como quisieres la maraña, y transforma en guerreros las doncellas, que tù serâs el comico de España. Verâs que el Istrion mimico en ellas gasta mas artifcios que Iuanelo en el subir del agua con gamellas. Hasta que aparador hace del cielo el scenico tablado, que ha servido de obsceno lupanar a vil martelo62.

63.1. Pedro Salazar de Mendoza (1618)

[fol.] 167

Preguntado Tuano, como supo lo demas, y vinieron a su noticia estas patrañas. Dize se lo contò vn Luis de Fox, Architecto, natural de Paris, Maestro de las obras de San Lorenço el Real de el Escurial, y autor de el

59 V. Scamozzi, L’idea dell’Architettura Vniuersale di Vincenzo Scamozzi Architetto Veneto diuisa in X libri , In Venetia, per Giorgio Valentino, 1615, p. 351.

60 J. de Valdivielso, Sagrario de Toledo poema heroico, por el maestro Ioseph de Valdiuielso, Capellan del Illustrissimo de Toledo. Al Illustrissimo Señor Don Bernardo de Sandoual y Rojas, Cardenal Arçobispo de Toledo, Primado de las Españas, Chanciller mayor de Castilla, Inquisidor general y del Consejo de Estado de su Magestad, & mi Señor , En Madrid, Por Luis Sanchez, Año 1616, fol. 427.

61 F L de Vega y Carpio , Comedia famosa del castigo del discreto , in El Fenix de España Lope de Vega Carpio , Familiar del Santo Oficio Septima parte de svs Comedias Con Loas , Entremeses , y Bayles Dirigidas a Don Lvys Fernandez de Cordoua , Cardona y Aragõ , Duque de Seßa , Duque de Soma , Duque de Baena , Marques de Poça , Conde de Cabra , Conde de Palàmos , Conde de Oliuito , Vizconde de Yzanajar , Señor de las Baronias de Belpuche , Liñola , y Calonge , gran Almirante de Napoles , En Madrid , Por la viuda de Alonso Martin , Año 1617 , fol . 25 48v ., aquí fol . 25 y 41v .

62 E. M. de Villegas, Las Eroticas de Don Estevan Manvel de Villegas. [...] Dedicadas a Don Pedro Fernandez de Castro Conde de Lemos. Segvnda parte , En Najera, por Iuan de Mongaston, 1617, fol. 27 y 29.

91FUENTES

Aqueducto de Toledo. No alega otro fundame[n]to, y este es tan faco, q[ue] ha obligado a justo sentimiento, y a dezille que puede estar cierto de que en España no se escriuera[n] quentos tan apocryfos de el Delfn de Viena, ni de nadie de Francia. [...] [fol. 167v.]

[...]

Veremos agora quien fue Luis de Fox, el Architecto de Paris, el Maestro de las obras de San Lorenço: de el ingenio de Toledo. Fue vn criado de Ianelo Turriano, natural de Cremona en Lo[m]bardia, el vnico fundador, y autor de el insigne artifcio de Toledo. Seruiale Luisillo de sonar los suelles de la fragua, que tenia para esta gra[n] maquina. En San Lorenço el Real no ha hauido Architecto que se llame Luis de Fox: los principales fuero[n] Ioan Baptista de Toledo, y Ioan de Herrera: vn Albañir vbo que se llamò Masse Luis, que dize[n] era Frances, este pudo ser, y por esto llamarse Architecto. Masson se llama el Albañir en Francia, y assi se pudiera llamar, y no Architecto. Quiso honrarse con hazerse vn Pseudo Ianelo, y tambien ho[n]ralle Tuano, para ser creydo. Pero quando Pythagoras el Griego, o Caton el Romano, se lo vbieran dicho, no deuiera faltar a las leyes essenciales de la historia, a su alma, y a sus ojos, que es la verdad, como dixo Polybio. Despues pudo Luis de Fox, siendo aprendiz de Ianelo, que fue famoso Mathematico, salir tan valiente, y tan ingenioso, que hiziesse lo de la torre de Bayona, que escriue Tuano63.

64.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1618) [fol. 102v.]

C omedia famosa del aman T e agrade C ido

[...]

[fol.] 103v. [...]

Iu.[an] Esso Guzman de Seuilla no nos està bien agora, dexa llorar a quien llora, y vamonos a Castilla. Andemos algunos dias mientras que dura el dinero por toda España, que quiero estender las alas mias. Verè a Valencia, que es bella, y desde alli yrè a Madrid, passarè a Valladolid, que ya està la Corte en ella. En Salamanca veremos amigos con quien oi la Gramatica, y de alli a Toledo bolueremos. Verè la Iglesia mayor, de Iuanelo el artifcio64 65.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1618) [fol.] 223

Comedia famosa del arenal de sevilla De Lope de Vega Carpio. [...] [fol.] 226 [...]

63 P. Salazar de Mendoza, Origen de las dignidades seglares de Castilla y Leon Con relacion Summaria de los Reyes de estos Reynos: de sus actiones casamientos: hijos: muertes: sepulturas De los qve las han creado y tenido y de muchos Ricos Homes confirmadores de priuilegios &. Para el Principe de España don Filipe nuestro señor. Por el doctor Salazar de Mendoça , En Toledo, Por Diego Rodriguez de Valdiuielso, impressor de el Rey nuestro señor, md C xviii , fol. 167 y v.

64 F. L. de Vega y Carpio, Comedia famosa del amante agradecido , in Decima parte de las comedias de Lope de Vega Carpio, Familiar del Santo Oficio, sacadas de svs originales. Dirigidas por el mismo al Excelentissimo Señor Marques de Santacruz, Capitan General de la esquadra de España , En Madrid, Por la viuda de Alonso Martìn de Balboa, Año 1618, fol. 102v.-127v., aquí fol. 103v.

92 APÉNDICE DOCUMENTAL

For.[astero] Preciese de su edifcio Çaragoça eternamente, Segouia de su gran puente, Toledo de su artifcio, Barcelona del tesoro, Valencia de su hermosura, la Corte de su ventura, y de sus almenas Toro, Burgos del antigua espada del Cid, por tantos escrita, Cordoua de su Mezquita, y de su Alhambra Granada, De sus sepulcros Leon, Auila del fuerte suelo, Medrid [sic] de su hermoso cielo, salud y buena opinion, Y de su hermoso Arenal solo se precia Seuilla, que es otaua marauilla, y vna plaça vniuersal65

66.1. Luis Cabrera de Córdoba (1619) [p.] 925 [...]

Favorecio los artistas, i premiò los emine[n]tes; entraba en sus obradores i hablaba en lo que les tocaba co[n] ellos; i mas a Iuanelo Milanes geometra, i astrologo tan eminente, q[ue] vencie[n]do los imposibles de la [p.] 926 de la naturaleza subiò co[n]tra su curso el agua hasta el Alcaçar de Toledo, i hizo q[ue] los movimientos de los

cielos y co[n]tracursos de los Planetas se gozase[n] en sus reloxes: admirable maravilla66.

67.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1619) [fol. 95v.]

C omedia famosa de al passar del arroyo

[...] [fol.] 100

Lis.[arda] Gran principio me has dado en las ventanas. Luy.[s] Yo te darè los postres en casarte. Lis.[arda] Y Ysabel. Ysa.[bel] Mi señora. Lis.[arda] Bien se ha hecho.

Ysa.[bel] Amor es vn Iuanelo en artifcios. Lis.[arda] Carlos se fue, yo pierdo mil juyzios: pero pues su partida no me agrada. no ha de ser por mi bien esta jornada67.

68.1. Alessandro Tassoni (1620) [p.] 561

Se nelle Matematiche preualeßero gli Antichi, o i Moderni. Cap. 21. [...] [p.] 562 [...]

65 F. L. de Vega y Carpio, Comedia famosa del arenal de Sevilla , in Doze comedias de Lope de Vega Carpio, Familiar del Santo Oficio: sacadas de sus originales. Dirigidas a Don Bernabe de Viuanco y Velasco, Cauallero del Abito de Santiago, de la Camara de su Magestad. Onzena Parte , En Barcelona, Por Sebastian de Cormellas, Año 1618, fol. 223-242v., aquí fol. 223 y 226.

66 L. Cabrera de Córdoba, Felipe Segvndo Rey de España Al Serenisimo Principe sv Nieto esclarecido Don Filipe de Austria Lvis Cabrera de Cordova criado de Sv Magestad Catolica i del Rey don Filipe terçero nuestro Señor , En Madrid, Por Luis Sanchez inpresor del Rey ns ., Año m d C xix , pp. 925-926.

67 F. L. de Vega y Carpio, Comedia famosa de al passar del arroyo , in Dozena parte de las comedias de Lope de Vega Carpio, A Don Lorenzo de Cardenas Conde de la Puebla, quarto nieto de don Alonso de Cardenas, Gran Maestre de Santiago , En Madrid, Por la viuda de Alonso Martin, Año 1619, fol. 95v.-117v., aquí fol. 100.

93FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS

Ma quanto alla sfera, che mostraua il corso de’ Pianeti, e del Cielo; vogliono alcuni, che gli Orologi da contrapesi, che mostrano l’hore, fossero inuentati da Boezio Seuerino: E che morto lui stesse perduta l’inuenzione sino al tempo di Gio. Galeazzo Visconte Duca di Milano, nel quale Guglielmo Zelandino sopra vna torre di Pauia fabbricò vn’Orologio da contrapesi, che non pur mostraua l’hore, come quel di Boezio, ma le sonaua con vna gran campana, come a’ dì nostri s’vsa per tutto: E quello, che è più mirabile, per forza di cerchi, e di ruote mostraua il corso, e recorso della Luna, e del Sole, confrontandosi per appunto à quello, ch’essi fanno nel Cielo: Ma morto il Zelandino, e [p.] 563 no, e guastatosi l’Orologio, non si trouando chi’l sapesse riconciare; si conseruarono que’ cerchi sin che l’Imperator Carlo Quinto venne a coronarsi in Italia; che a lui furon donati per cosa marauigliosa. Egli vedutigli, e ammiratigli, domandò se v’era alcuno in Italia à cui desse l’animo di rimettergli insieme com’eran prima, che l’hauerebbe largame[n]te rimunerato; E nessuno per allora s’offerse; Ma poco dappoi comparue vn Giannello da Cremona, il quale hauendo considerati que’ cerchi, disse, che troppo erano consumati dalla rugine: ma che farebbe egli vn’altro Orologio simile tutto di nuouo, migliore, e più bello di quello; E osseruò la promessa, essendo stato condotto dall’Imperatore secon in Ispagna, doue parimente fece nella Città di Toledo vn’altra marauigliosa macchina, che dal Tago solleua vn condotto d’acqua ad vn’altezza grandissima, e’l porge nella Città. Nell’Istorie di Pauia parimenti si legge, che Iacopo Dondi Matematico di quella Città fece vn’Orologio anch’egli assai più marauiglioso; perche non solamente sonaua l’hore, e mostraua come il primo il moto del Sole, e

della Luna di giorno in giorno; ma l’Ecclissi loro, e le congiunzioni, e gli aspetti, e i moti, e l’altezze, e le latitudini di tutti gli altri Pianeti, come succedono in Cielo, onde i suoi discendenti furono poi cognominati quelli dell’Orologio68 69.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1620) [fol. 55v.]

la gallarda T oledana .

C omedia famosa de lope de vega C arpio DIRIGIDA

A Francisco Pacheco Pintor insigne. [...] [fol.] 59 [...]

Men.[doza] Los dos os deueis de concertar para darme estos enojos, buelue doña Ana los ojos, desde esse hermoso lugar, y abrasa con tu Solsticio, quien no te adora? Lar.[a] Rezelo, que ha de pedir a Iuanelo otro segundo artifcio, desde Toledo a Madrid sus ojos han de abrasar. [...] [fol.] 74 [...]

68 A. Tassoni, Dieci libri di pensieri diversi d’Alessandro Tassoni, Ne’ quali per via di Quisiti con nuoui fondamenti, e ragioni si trattano le più curiose materie Naturali, Morali, Ciuili, Poetiche, Istoriche, e d’altre facoltà, che soglian venire in discorso fra Caualieri, e professori di lettere. Aggiuntoui nuouamente il decimo Libro del paragone de gl’ingegni antichi, e moderni, e la confutazione del moto della terra, con altri varj Quisiti. E corretti, e ampliati, e arricchiti in questa terza impressione per tutto dall’Autore di nuoue curiosità. Dedicati all’Illvstriss. et Reverendiss. Sig. Co: Paulo Coccapani Arciprete, & Ordinario di Carpi , Jn Carpi, Appresso Girolamo Vaschieri, 1620, pp. 561-563.

94 APÉNDICE DOCUMENTAL

Be.[rnarda] Esso basta para indicio de vuestro engaño, aduertid, que aueys passado a Madrid de Toledo el artifcio69 .

70.1. Pedro Arias Pérez (1621) [fol. 15v.]

Satira de redondillas, de las calles de Madrid [...] [fol. 17v.] [...]

Los hombres a quien el Cielo les dio por hazienda el vicio todos viuen de artifcio en la calle de Iuanelo [...] [fol. 99v.]

Satira segunda [...] [fol. 100v.] [...]

Tu viera para barbones, que traen cabeças lanpiñas, algun Iuanelo de barbas, que se las subiera arriba70

71.1. Johann Wilhelm Neumayr von Ramsla (1622) [p.] 406 [...] Toledo. [...] [p.] 408 [...]

Vor dem Schlosse auff der rechten Hand des Platzes, gehet man in die schoene Wasserkunst, ist ein klein Haeußlein, daselbst gehet man [p.] 409 het man 350. Stuffen vnd also immer vnter einem bedackten langen Hause, auff Stuffen gerade hinab, biß an Fluß Tajo, daselbst wird das Wasser mit kuenstlichen machinis vnd starcken eysern Raedern gefasser vnd geschepffet. Das Werck aber ist auff folgende Maß gemacht: Auff beyden Seyten hat es von vnten auff doppelte hoelzerne Creuz, wie Raeder, daran seynd fornen an den Spitzen viereckichte Gefaßt von Blech, derer eines ohngefehr anderthalb Koeffel holt, diese Creuz werden durch den primum motum vnten am Fluß gar langsam vmbgetrieben, gibt also immer ein Creuz oder Radt dem andern aus den blechern Gefaessen, das Wasser biß gar zu oberst hienauff vors Schloß, daselbst hat es in verberuertem Haußlein etliche Haue, daraus kan man das Wasser lassen; so seynd auch etliche Roeren allda, kan also auch das Wasser in Cisternen lauffen. Jm Palatio vnter dem Thor ist hernach ein sonderlich Gemach, darinnen schoepffen sie solch Wasser, vnd

69 F L de Vega y Carpio , La gallarda Toledana Comedia famosa de Lope de Vega Carpio Dirigida A Francisco Pacheco Pintor insegne , in Parte catorze de las Comedias de Lope de Vega Carpio , Procvrador Fiscal de la Camara Apostolica , y su Notario descrito en el Archiuio Romano , y Familiar del Santo Oficio de la Inquisicion . A qvien van dirigidas dize la siguiente pagina , En Madrid , Por Iuan de la Cuesta , Año 1620 , fol . 55v .- 76 , aquí fol . 55v ., 59 y 74 .

70 P. Arias Pérez, Primavera y flor de los meiores romances que han salido, aora nuevamente en esta Corte, recogidos de varios Poetas. Por el licenciado Pedro Arias Perez. Dirigido al maestro Tirso de Molina , En Madrid, Por a Viuda de Alonso Martin, 1621, fols. 15v., 17v., 99v., 100v.

95FUENTES BIOGRÁFICAS

lassens auch heraus lauffen, darff niemands hienein gehen, ist taglich ein gros bitten vnd zu lauffen darumb, auch von den Hoffdienern selbst, die trincken es im Sommer so lieb, als den Wein.

Diese fuertreffliche Wasserkunst soll Jacobus Cremonensis, der berühmbte Kuenstler aus Italien gebawet haben, vnd dergleichen, weil sie meistens theils von Holz gemacht, an keinem Ort gefunden werden71

72.1. Tirso de Molina [Gabriel Téllez] (1624)

Alegar podeis seruicios, digando los que aueis hecho en eßa casa del Campo, sus laberintos, y enredos. Su Troya burlesca os llama, hombre sutil y de ingenio, sin que su artifcio embidie los del Tajo, y su Iuanelo72.

73.1. Federico Borromeo (1625) [p.] 129 [...]

Ianellus

Non absurda sanè vox, si eam ipsi non absurdè pronunciarent, ac si quid haberet eius elegantiæ, qua Magister Ianellus inclytus ob machinas, et subtilia opera, vocem eam ipsam inter alia commodè dicta vsurpabat, cùm ita diceret, tria esse, quibus Principes carerent, notitiam veri, aurora adspectum, et famem.

[...]

[p.] 137 [...]

Ianelli responsum

Neque de Ianello illo, qui Carolo Cæsari tantoperè carus fuit, falsò diuulgatum esse credidimus, quòd aliquando obstinatè recusauerit, manum admouere operi, quod Imperator Artifci ei faciendum mandarat. Imperator tunc leniter ex ipso quæsisse quod commeritus ei videretur vnus, qui Imperatoris exequi mandata nollet. Artifex intrepidè tunc respondit, persoluta mercede dimittendum videri73.

74.1. César Oudin (1625) [p.] 203 Phil. Vio v.m. alli la torre encantada, y el artifcio con que se sube agua del rio hasta lo alto de la ciudad, que dizen estan famoso & curioso. Phil. Vistes vous là la tour enchantee, & l’artifice dont on faict monter l’eau de la riuiere, iusques au hault de la ville, que l’on dit estre si beau & curieux?

[p.] 204

Pol. Por lo de la torre, bien me informe della, péro no me la supieron enseñar, y assi lo tengo por fabula: mas el artifcio del agua, aunque bueno, no tiene que ver, con los que se hallan en otras tierras, como los que he visto en Alemaña y en Inglatierra, y agora en Paris se vee la casa edifcada de nueuo en la Isla adonde se saca agua del rio con vn molino de viento. Pol. Pour ce quies de la tour, ie m’en enquis bien, mais on ne me la sceut enseigner

71 J. W. Neumayr von Ramsla, Reise durch Welschland vnd Hispanien, Darin außfuerlich vnd mit allen Vmbstaenden beschrieben wird, wie nicht alleine dieselbe von einem ort zum andern am fueglichstin vnd bequemisten augusteisten, Sondern was auch allenthathen denckwuerdiges zu sehen vnd zu mercken ist: Genommen aus Herrn Johann Wilhelms Neumair von Ramßla, daselbsten, u. Itinerario Europæo. Vnd denen sentgen, welche an solche Ort zu reisen in willens seyn moechten, Zu sonderbarer guter information vnd nachrichtung den druck gegeben. Durch Hans Chilian Neumaier von Ramßla , Leipzig, Jn verlegung Henning Grossen, Jm Jahr: m d C xxii , pp. 408-409.

72 T. de Molina [G. Téllez], Cigarrales de Toledo. Compvesto por el maestro Tirso de Molina natural de Madrid. A Don Svero de Qviñones y Acvña, Cauallero del habito de Santiago, Regidor perpetuo y Alferez mayor de la Ciudad de Leon, Señor de los Concejos y villas de Sena, è Hibias , En Madrid, Por Luis Sanchez, Año 1624, p. 114.

73 F. Borromeo, Federici Cardinalis Borromæi Archiepisc. Mediolani De Gratia Principvm liber vnvs , Mediolani, Anno salutis m d C xxv , pp. 129 y 137.

96 APÉNDICE DOCUMENTAL

& par ainsi ie le tien pour fable: mais de l’artifice de l’eau, encor quil soit bon, il n’y a point de comparaison à ceux qui se trouuent en d’autres pais, comme ceux que i’ay veu

75.1. Lorenzo Franciosini (1626)

[p.] 197

en Alemagne & en Angleterre, & à prefent à Paris l’on voit la maison bastie de neuf en l’Isle, la où se tire l’eau auec vn moulin à vent74

Pol. Al salir de Madrid tomé el camino de Al-

Pol. All’vscir di Madrid picalà de Henàres famosa gliai il cammino d’AlcaVniuersisàd, y de allì là d’Herìares studio famopassando per Aranjuèz, so, & indi passando per que es otra Casa Reàl, adonde ày algunas co- Aransciuez, che è vn’alsas tra Casa Reale doue sono alcune cose da uedere m’in[p.] 198 sas me encami- incaminai per la volta di né pàra Toledo Ciudad Toledo, Città principale, principal, y Arçobispà- & Arciuescouado, dou’è do, adonde ày vnà Ygle- vna Chiesa sontuosa, ensia mòy famosa, y vn ri- troui vn ricchissimo Tesoquissimo tesòro en ella. ro. Phil. Viò V.M. allì la Tor- Fil. Vi vedeste la Torre encantada, y el artif- re incantata, e l’artifizio cio cõ que se sube agua col quale si tira su l’acqua del rio hasta lo alto de del fiume sino in cima della Ciudad, que dize[n] que la Città, che dicono esser es tã famoso, y curioso? sì bello, e curioso?

Pol. Por lo de la Torre, Pol. Jn quanto alla Torre, io bien me informè della, me n’informai benissimo, pèro no me la supièron ma non me la seppero moenseñar, y assì lo tengo strare, e così lo tengo per por fàbula; mas el artef- vna fauola: ma l’artifizio cio del agua au[n]que bue- dell’acqua se ben’ è buono, no no tiene que ver, con nondimeno non ha che falos que se hallã en otras re con quelli, che si trouatierras, como los que he no in altri paesi, come son visto en Alemània, y en quelli, che io hò veduti in Inglaterra, y en Parìs se Alemagna, & in Inghilvee la casa edifcada de terra, & in Parigi si vede

74 C. Oudin, Dialogos mvy apazibles, escritos en lengua Española, y traduzidos en Frances. Dialogues fort plaisans escrits en langue Espagnolle, & traduits en François. Avec des annotations francoises, és lieux necessaires pour l’explication de quelques difficultez Espagnoles: Le tout fort vtile a ceux qui desirent entendre laditte langue. Plvs est adiovstè vn nomenclator de quelques particularitez qui se presentent à tout propos. Par Cesar Ovdin, Secretaire Interprete du Roy &c. , A Brvxelles, Par Hubert Antoine, Imprimeur juré de la Cour, m d C xxv , pp. 203-204.

97FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

nueuo en la Isla, adon-

la casa nouame[n]te fabbride se saca agua del rio, cata nell’Isola, due si atticon vn molino da viento. gne acqua del fiume cõ vn molino à vento75

76.1. Francisco Gómez de Quevedo y Villegas (1626)

CapiTvlo viii.

Del camino de Alcalà para Segovia y lo que me sucedio en el hasta Roxas, donde dormi aquella noche [...]

No harà la mar tal cosa, que lo tengo yo esso por muy apurado (me respondiò) fuera de que yo tengo pensada una invencion para hundir la mar por aquella parte doze estados. No le ose replicar de miedo que me dixesse tenia arbitrio para tirar el Cielo aca baxo; No vi en mi vida tan gran orate, deziame: que Iuanelo no avia hecho nada, que el traçava agora de subir toda el agua de Tajo a Toledo de otra manera mas facil: y sabido lo q[ue] era, dixo: que por ensalmo, mire v. m. quien tal oyo en el mundo? y al cabo me dixo: y no lo pienso poner en execucio[n] si primero el Rey no me da una Encomienda, que la puedo tener muy bien, y tengo una executoria muy honrada76.

77.1. Angelo Baronio (1628)

Ab Astrologia et mathematicis [...] venit .n. mente[m] quanto admirabili, inusitato, incredibilisq[ue] artifcio, Faber ille Ioannellus litterarum omnium expers, Horologium vel potius paruum Mundum, affabre fecerit, in quod Solis, Lunæ, quinq[ue] erantium, omniumq[ue] orbium motus varios alligauit,

effeceritq[ue] vt tarditate, & celeritate dissimillimos motus vna regeret conuersio. ex quo quiuis facilius motus varios, ortus & occasus, progressiones reuersionesue planetarum, omniumq[ue] siderum, orbiumq[ue] cœlestium admirabilem dispositionem, partitionemq[ue] minutissimam, quam ex Astronomorum libris, videre, cognoscere, & corporis, ne dum animi sensibus, atractare possit. O’ diuinum hominis ingenium, ò rem admirandam, inusitatam, & portentosam. Hominem sine litterarum diffcilimarumq[ue] artium cognitione, eximio tantum ingenio, studioq[ue] ad res arduas illustresq[ue] inuestigandas, incitatum, Dei ipsius diuinum, inenarrabileq[ue] opifcium, fuisse æmulatum, & summa cum laude patriæq[ue] gloria huiusce late patentis mundi formam naturamq[ue] expresisse. Sed in hac re admirabili celebranda non diu nostra commorabitur Oratio, ne cogamur alia opera, illustriora quamplurima ab eodem egregio Artifce excogitata, & confecta, recensendo, pluribus animos vestros defatigare77

78.1. Bartolomeo Tortoletti (1628)

Idem Cremonæ contigit ætate nostrorum patrum: Faber enim deformitatis contemptissimæ, sed cui natura, & ars certatìm ingenium expoliuerant, sphoeram itidèm ædificauit tanta industria, & solertia, quanta vix mortalibus liceat. inerant Solis progressiones, Ortus, Occasus, Lunæ incrementa, decrementa, defectiones, Stellarum tùm errantium, tùm fxarum traiectiones, & nodi, anni partes, & quicquid in Coelo est, exiguo ære circumscriptum mira diligentia, artifcioq[ue] referebatur. Itaùt pro miraculo haberetur, quomodò sub tanta oris

75 L. Franciosini, Dialogos apazibles, compvestos en Castellano, y traduzìdos en Toscàno. Dialoghi piacevoli composti in Castigliano, e tadòtti in Toscàno da Lorenzo Franciosini da Castèlfiorentino, Professore in Siena della Lingua Italiana, e Spaguola. Ne’ quali si dichiara il senso letterale, & allegòrico di molte voci equiuoche Castigliane, che àprono il dritto cammino alla vera intelligenza della Lingua Spaguola. Con vn vocabvlario copiosissimo tutto à misura del desideri del curioso Lettore , In Venetia, Presso Giacomo Sarzina, md C xxvi , pp. 197-198.

76 F. G. de Quevedo y Villegas, Historia de la vida del Bvscon, llamado don Pablos; exemplo de Vagamundos y espejo de Tacaños. Por Don Francisco de Queuedo y Villegas, Cavallero de la Orden de Santiago, y señor de Iuan Abad , En Zaragoça, Por Pedro Verges, Año 1626, fol. 27v.

77 A. Baronio, De Vrbis Cremonæ Lavdibus Oratio ab Angelo Baronio Publico Eusdem Ciuitatis Gymnasiarca, in Ingressu Gymnasij Habita. Ad perillvstres Dacvriones Cremonenses , Cremonæ, Apud Bartholomæum, & Hered. Barucini Zannij, 1628, pp. 20-21.

98 APÉNDICE DOCUMENTAL

fuliginie tàm illustris animi, industriæq[ue] claritas efulgeret, vt inexplicabilem tot orbium varietatem, & motum, totque astrorum concursus, & recursus, quæ omnia in Coeli amplitudine, ac maiestate acutiores oculi intueri vix possunt, in perbreui pila luminibus peragraretur, ac planè distingueretur. Id portentum ab ea Ciuitate Carolo V. dono datum, quasi nihil magis, quàm Coelum deberetur Imperatori, qui terræ ambitum superauerat, auidè, lætanterq[ue] acceptum est78.

79.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1630) silva primera

[...] [fol. 8v.]

Tu, Minerua tambien, con manos largas De Diego Bosque, y de Gaspar de Vargas, Ciñe las frentes de la verde esfera Deuida a los ingenios Toledanos, De espada, y pluma, Cesares Romanos. Si por claros varones, Soberbio presumiste Laurear la cabeça, O Rey de Rios, venerable Tajo! Agora es vna insigne, y celestial belleza;

Y si del alto Alcaçar pretendiste Tus ondas igualar al fundamento, Contra la calidad de tu elemento, Desde las vrnas de tu centro bajo, Con mas razon por las escalas sube, Beuiendo de ti mismo, como nube; A dar cristal desecho al edifcio, En cuyo frontispicio

Pueden bañar las Aues Alemanas Las negras alas en las ondas canas;

[...] silva sexTa. [...]

[fol. 55v.]

Con estrepito ronco

Suba el Tajo a mirar desde las ruedas Por escalas de plata siempre ledas, Si viene aquel ingenio, en quien estriua, Que de su Patria la memoria viua79.

80.1. Federico Borromeo (1632) [p.] 167 [...]

Ma sarebbe pur tollerabile vsanza questa, e men degna di eßer ripresa dalle sauie persone, se eßi, in pronuntian[p.] 168 nuntiando tali detti, si valessero di qualche bella ed opportuna occasione, come pur’ auuenne già ad vn famoso artefce lombardo, chiamato Maestro Gianelli, e molto ne’ suoi dì celebrato per l’esquisito ingegno nel fabbricar diuersi artifciosi ordigni e lauori. Egli, tra le altre belle cose, che soleua dire, haueua in costume di dir questa, che di tre cose bellißime, e bonissime, e degne di esser’ apprezzate molto, ed amate da ogni huomo, erano priui i Principi, cioè di chi dicesse loro la verità, del riguardare l’aurora, e della fame.

[...]

[p.] 178

[...]

78 B. Tortoletti, Ivditha vindex et vindicata , Romæ, Typis Vaticanis, 1628, p. 299. 79 F. L. de Vega y Carpio, Lavrel de Apolo, Con Otras Rimas. Al Excel[entisi]. mo Señor Don Ivan Alfonso Enriquez de Cabrera, Almirante de Castilla. Por Lope Felix de Vega Carpio, del Abito de San Iuan , En Madrid, Por Iuan Gonçalez, Año 1630, fol. 8v. y 55v.

99FUENTES

Ne si reputa per falsità e menzogna quello, che si racconta di maestro Gianello di sopra mentouato, e cotanto caro all’Imperadore Carlo Quinto. Ricusò vn giorno il buon Gianello, per certa ostinatione, di far’ vna cosa, che l’Imperadore voleua, che egli facesse nella sua arte. Laonde l’Imperadore con piaceuol modo gli disse. E che meriterebbe vno, il quale non volesse obbedire all’Imperadore? Cui il maestro prontamente, e senza perdersi d’animo, rispose. Pagarlo, e mandarlo condio80.

81.1. Lorenzo van der Hamen y León (1632)

Zelo del bie[n] comu[n].

En ella hizo marauillosas obras en benefcio del bie[n] comun; el edifcio por donde sube el agua al Alcaçar de Toledo81.

82.1. Famiano Strada (1632)

[p.] 8

Horologiorum fabricatio. sub magno præceptore: cuius inuentis variè oblectabatur.

Iannellus Turrianus Cremonensis. Ambros. Moralesis descript. Sæpe fabricandis horologijs, (quorum videlicet rotas multo, quàm Fortunæ, faciliùs temperabat) Iannello Turriano præceptore, illius temporis Archimede,

operam dare: eiusque machinamenta ad moliendos in sublime fuuios, tentamentis varijs experiri. Quin etiam ad Toletani aquæductus architecturam, cuius imaginem tum concipiebat animo Turrianus; nonnihil ingenio Carolum suo contulisse ferunt. Qualem verò operis formam in illa biennij solitudine, ambo meditati sunt; tale dein opus Turrianus, post Principis obitum, sublato in Toleti montem Tago amne, nouo vtique artis miraculo fabrefecit. Et verò hic in primis fuit, qui in eo Hieronymiano secessu, nouis quotidie machinationibus, Caroli Mentem, talium rerum auidam oblectabat. Nam sæpe à prandio armatas hominum & equorum icunculas induxit in mensam, alias tympana pulsantes, tubis alias occinentes, ac nonnullas ex eis feroculas infestis sese hastulis incursantes. Interdum ligneos Passerculos emisit cubiculo volantes reuolantesque: Cœnobiarcha, qui tum fortè aderat, præstigias subuerente. Fecit & ferreas molas per se versatiles, tantæ subtilitatis paruitatisque, vt manicâ occultatas Monachus facilè ferret. quum tamen quotidie molerent tantum tritici, quantum hominibus octo in singulos dies alendis abunde esset. Sed huiusmodi delectatiunculæ initio crebriores fuere. [...] [p.] 9 [...] prodigijs mortem eius comitantibus, in Cœlo, terraque Obseruauit Ian.[ellus] Turrianus, qui morie[n]ti aderat.

80 F. Borromeo, Il libro intitolato La Gratia de’ Principi di Federico Borromeo Cardinale del titolo di Santa Maria degli Angeli ed Arcivescovo di Milano , In Milano, s.e., m d C xxxii , pp. 167-168 y 178.

81 L. van der Hamen y León, Don Filipe el Prvdente, segvndo deste nombre, Rey de las Españas y Nvevo Mvndo, al Excelentissimo Señor Don Luis Fernandez de Cordoua y Aragon, Duque de Sessa, Baena, y Soma; Conde de Cabra, Palamos, y Oliuito; Vizconde de Iznajar; Gran Almirante de Napoles, y Capita[n] General del mar de aquel Reyno; Señor de las Baronias de Belpuche, Liñola, y Calo[n]ges; Comendador de Albanchez y Bedmar de la Orden de Santiago, &c. Por Don Lorenzo vander Hammen y Leon, natural de Madrid, y Vicario de Iubiles , En Madrid, Por la vivda de Alonso Martin, Año de m d C xxxii , fol. 129v.

100 APÉNDICE DOCUMENTAL

Mortem eius clara cælo terraq[ue] signa comitata sunt. Paulo enim pòstquam ægrotare cœpit, visus in Hispania Cometes, initio [p.] 10 tio non admodum illustris, sed qui subcrescente morbo per eadem incrementa lucem intenderet: donec verso in Hieronymianam sedem ferali crine; qua hora Carolus viuere, ille videri desijt. Nec illud admiratione caruit. In Caroli, quem dicebam, hortulo, binos eodem tempore stylos emiserat candens lilium. alter Maio mense, vti assolet, calyce dehiscente foruit: alter quamuis eâdem culturâ prouocatus, tumorem tamen ac partus signa Vere toto atque æstate sustinuit: eademque demùm nocte, qua Caroli animus integumento sese corporis euoluit, ille explicatio repentè folliculo, intempestiua nempe atque insperata germinatione promisit forem. Id verò & obseruatum ab omnibus, & lilio super Ara templi maxima ad spectandum proposito, fausti candidiq[ue] ominis loco acceptum est82.

83.1. Lupercio Leonardo de Argensola (1634)

Quiere el otro provár què su Casada Era yà antigua en tiempo de Rodrigo, sabiendo què antivèr fuè desterada: I luego el Interès le dà un amigo, que lo afrma, i lo jura sin el miedo, que deviera tenèr de su castigo: I por màs arcaduzes, què à Toledo sube el agua Iuanelo, su linaje le cuenta desde Tubal en ùn credo83

84.1. Silvestro Pietrasanta (1634)

[p.] 95

Vt aliquos promam, etiam sine gemmâ, illustres annu-

[p.] 96 annulos, esse potest omnium instar annulus Caroli v dignus famâ temporum, quia, in manu sapientissimi Principis tempora diei noctisque absque errore dispensabat. Erat enim in fundâ seu palâ eius Horologium, paruis libramentis & machinulis aptû; nec foris modò singulas horas indiculo signifcabat, sed intus prætereà secretiore obsequio digitum toties perstringebat, quoties ad vnam quamlibet horam perstrepunt ictu malleoli cetera Horologia. Sic admonebat temporis acti, exigebatque, num mensuram eius benefactis Princeps Magnus impleuisset84

85.1. Félix Lope de Vega y Carpio (1635) [fol.] i

Qvien Todo lo Qviere, Comedia famosa

[fol. 2v.]

82 F. Strada, Famiani Stradae Romani e Societate Iesv De Bello Belgico decas prima Ab Excessu Caroli V Imp. an. MDLV Vsque ad initia Præfecturæ Alexandri Farnesii, Parmæ, ac Placentiæ Ducis an. MDLXXVIII , Romæ, Typis Francisci Corbelletti, md C xxxii , pp. 8-10.

83 L. L. de Argensola, Rimas de Lvpercio i del dotor Bartolome Leonardo de Argensola , En Zaragoza, En el Hospital Real, i General de nuestra Señora de Gracia, Año 1634, p. 44.

84 S. Pietrasanta, De Symbolis Heroicis libri IX . Avctore Silvestro Petrasancta Romano e Soc. Iesv , Antverpiæ, ex Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, m d C xxxiv , pp. 95-96.

101FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS [...]
[...]
[...] D.[on] I.[uan] [...]

con estos pensamientos no he dormido Iuanelo de artifcios de mayores ruedas de mi confuso entendimiento, tal es de mi tristeza el fundamento85

86.1. Martin Zeiller (1637)

Das Ander, so allhie zu sehen, ist das Wasserwerck, von einem Jtaliener (Janello Turiano Cremonense) gebawt, mit dem man auß dem Fluß Tago auff 250. (Neumeyer sagt 550.) Staffeln hoch, dz Wasser in die Statt, vnd die Häuser, zu grossem nutz der Jnwohner, laiten kan. Wo das Wasser in die Kaesten laufft, ist die Bruck vber den Tagum, so vor ein sonderlich Werck gehalten wird, wiewol es nur ein eintzigen Schwibbogen halt86

87.1. Baltasar Porreño de Mora (1639) [fol.] 91 [...]

Hizo el edifcio por donde se sube el agua al Alcaçar de Toledo, y puso muy adelante su obra [...] [fol. 118v.]

[...]

Asi mismo fauoreciò a todos los hombres eminentes en diuersidad de Artes, como fue Iuanelo Milanes, el que hizo subir el agua al Alcaçar de Toledo87.

88.1. Pedro Calderón de la Barca (1640) [fol.] 195

Comedia famosa de la dama dvende De D. Pedro Calderon de la Barca.

[...] [fol. 225v.]

Ang.[ela] Aora sabes lo del hueuo de Iuanelo; que los ingenios mas grandes trabajaron en hazer, que en vn bufete de jaspe se tuuiesse en pie, y Iuanelo con solo llegar, y darle vn golpecillo, le tuuo. Las grandes difcultades hasta saberse lo son, que sabido, todo es facil88

89.1. Diego Sánchez Portocarrero (1641)

[...] no sie[n]do menos digno de admiracion el artifcio que en su Reynado hizo Iuanelo Turriano Cremones, para conduzir el agua al Alcaçar de Toledo, y el ingenio de la casa de la moneda de Segovia89.

85 F. L. de Vega y Carpio, Qvien todo lo qviere, comedia famosa , in Ventidos parte perfeta de las comedias Del Fenix de España Frey Lope Felix de Vega Carpio, del Habito de San Iuan, Familiar del Santo Oficio de la Inquisicion, Procurador Fiscal de la Camara Apostolica. Sacadas de svs verdaderos originales, no adulteradas como las que hasta aqui han salido. Dedicadas a la Excel[entisi]. ma Señora doña Catalina de Zuñiga y Auellaneda, Marquesa de Cañete , En Madrid, Por la viuda de Iuan Gonçalez, Año 1635, fol. i -18v., aquí fol. i y 2v.

86 M. Zeiller, Itinerarium Hispaniæ oder Raisz-Beschreibung, durch die Königreich Hispanien vnd Portügal, colligirt vnd ferfertigt, durch Martinum Zeillerum , Ulm, in Verlegung Wolffgang Endters Buchhändler in Nünrberg, 1637, p. 254.

87 b Porreño de Mora, Dichos, y Hechos Del Señor Rey Don Felipe Segundo, el Prudente, Potentissimo, y Glorioso Monarca de las Españas, y de las Indias. Por el Licenciado Baltasar Porreño, Visitador General del Obispado de Cuenca, Cura de las Villas de Sacedon, y Corcoles, En Seuilla, por Pedro Gomez de Pastrana, Año de 1639, fol. 91 y 118v.

88 P. Calderón de la Barca, Comedia famosa de la Dama dvende De D. Pedro Calderon de la Barca , in Primera parte de Comedias de Don Pedro Calderon de la Barca. Recogidas por Don Ioseph Calderon de la Barca su hermano. Al Excelentissimo Señor Don Bernardino Fernandez de Velasco y Tobar, Co[n]destable de Castilla, Duque de la ciudad de Frias, Conde de Haro, Marques de Verlanga, Señor de la Casa de los siete Infantes de Lara, Camarero, Copero, y Montero mayor, y Gentilhombre de la Camara del Rey nuestro señor , En Madrid, Por la viuda de Iuan Sanchez, Año 1640, fol. 195-222, aquí fol. 195 y 225v.

89 D . Sánchez Portocarrero , Antigvedad Del Noble i Muy leal Señorio De Molina Historia, i lista Real de sus Señores Principes i Reyes; Que escrivia Don Diego Sanchez Portocarrero, su Regidor Perpetuo, Capitan i Cabdillo de su Gente de Guerra Por su Magestad Catolica , En Madrid, A Costa de Tomas Alfay En La Oficina de Diego Diaz de La Carrera, Año de md C xli , p. 257.

102 APÉNDICE DOCUMENTAL

90.1. Diego Jiménez de Enciso (1642)

[fol.] 239

la mayor Hazaña de Carlos V. Comedia famosa [...] [fol.] 264 [...]

Luc.[as] Tu piensas que me he corrido, pues quando yo fuera hipocrita, todo el mundo no es lo mismo?

Los galanes deste tiempo, que siendo todos bien quistos, quieren parecer tinajas, vistiendose de embutido:

las damas siempre juanelos, que suben con artifcio, los muslos a las muñecas, siendo sus piernas dos pinos90.

91.1. Kenelm Digby (1644) [p.] 205 4.

An engine to expresse the frst sort of liuing creatures.

I remember that when I trauailed in Spaine, I saw there two engines that in some sort do expresse the natures of these two kindes of bodies. The one att Toledo, the other att Segouia: both of them sett on worke by the current of the riuer, in which the foundation of their

machine was layed. That att Toledo, was to force vp water a great height from the riuer Tagus to the Alcazar (the King his pallace) that standeth vpon a high steepe hill or rocke, almost perpendicular ouer the riuer. In the bottome, there was an indented wheele, which turning round with the streame, gaue motion att the same time to the whole engine: which consisted of a multitude

[p.] 206 of little troughes or square ladles sett one ouer an other, in two parallele rowes ouer against one an other, from the bottome to the toppe, and vpon two seuerall diuided frames of tymber. These troughes were closed att one end with a trauerse bord to retaine the water from running out there; which end being bigger then the rest of the trough, made it somewhat like a ladle; and the rest of it, seemed to be the handle with a channell in it, the little end of which channell or trough was open to lett the water passe freely away. And these troughes were fastened by an axeltree in the middle of them, to the frame of tymber that went from the bottome vp to the toppe: so that they could vpon that center moue att liberty eyther the shutt end downewardes, or the open end; like the beame of a ballance. Now att a certaine position of the roote wheele (if so I may call it) all one side of the machine sunke downe a little lower towardes the water, and the other was raised a little higher. Which motion was changed, as soone as the ground wheele had ended the remnant of his reuolution: for then, the side that was lowest before, sprung vp, and the other sunke downe. And thus, the two sides of the machine, were like two legges that by turnes trode the water; as in the vintage, men presse grapes in a watte. Now the throughes that were fastened to the tymber which descended, turned that part of them downewardes which was like a boxe shutt to hold the water: and consequently, the open end was vp in the ayre, like the arme of the ballance vnto which the lightest

90 D. Jiménez de Enciso, La mayor hazaña de Carlos V Comedia famosa , in Parte treinta y tres de doze comedias famosas, de varios avtores. Dedicadas. Al mvy Ilvstre Señor Don Antonio de Cordoua, y Aragon. Arcediano de Castro, y Canonigo de la Santa Iglesia de Cordoua: de los Consejos de Su Magestad, en la Suprema y General Inquisicion, y Real de Ordenes: Cauallero del Abito de Alcantara, Colegial que fue del Insigne Colegio viejo de San Bartolome de Salamanca , En Valencia, Por Claudio Macé, Año 1642, fol. 239-266v., aquí fol. 239 y 264.

103

scale is fastened: and in the meane time, the thoughes vpon the asce[n]ding timber, were moued by a contrary motion; keeping their boxe endes alost, and letting the open endes incline downewardes: so that if any water were in them, it would lett it runne out; whereas the others retained any that came into them. When you haue made an imagine of this machine in your fantasie, co[n]sider what will follow out of its motion. You will perceiue that when one legge sinketh downe towardes the water, that through which is next to the superfcies of it, putting downe his boxe end, and dipping it a little in the water; must needes bring vp as much as it can retaine, when that legge ascendeth: which when it is att its height, the through moueth vpon his owne center; and the boxe end, which was lowest, becometh now highest, and so the water runneth out of it. Now the other legge descending att the same time; it falleth out that the through on its side, which would be a steppe aboue that which hath the water in it, if they stood in equilibrity, becometh now a steppe lower then it: and is so placed, that the water which runneth out of that which is alost, falleth into the head of boxe of it; which no sooner hath receiued it, but that legge on which it is fastened, springeth vp, and the other descendeth: so that the water of the second legge, runneth now into the boxe of the frst legge, that is next aboue that which frst laded the water out of the riuer. And thus, the thoughes of the two legges deliuer their water by turnes

[p.] 207 turnes from one side to the other; and att euery remooue, it getteth a steppe vpwardes, till it cometh to the toppe; whiles att euery ascent and descent of the whole side, the lowest ladle or trough taketh new water from the riuer, which lade full followeth immediately in its ascent, that which was taken vp the time before. And thus, in a little while, all the troughes from the bottome to the toppe are full; vnlesse there happen to be some failing

in some ladle: and in that case the water breaketh out there; and all the ladles aboue that, are dry.

[...] 6. The two former engines and some other comparisons applyed to expresse the two seuerall sortes of liuing creatures. [...]

Thus then all sortes of plants, both great and small, may be compared to our frst engine of the waterworke att Toledo, for in them, all the [p.] 208

motion we can discerne, is of one part transmitting vnto the next to it, the iuice which is receiued from the immediately before it: so that it hath one constant course from the roote (which sucketh it from the earth) vnto the toppe of the highest sprigge: in which, if it should be intercepted and stopped by any mayming of the barke (the channell it ascendeth by) it would there breake out and turne into droppes, or gumme, or some such other substance as the nature of the plant requireth: and all that part of it vnto which none of this iuice can ascend would drye and wither and grow dead91.

92.1. Antonio Enríquez Gómez (1644) [p.] 51 [...]

Tenia vn Agua tan potente, que la mas esteril se haçia fecunda a los primeros tres Baños; yasi Xabonaua ella

91 K. Digby, Two Treaties. In the One of Which, the Natvre of Bodies; in the Other, the Natvre of Mans Sovle: is Looked Into: in Way of Discovery, of the Immortality of Reasonable Sovles , At Paris, Printed by Gilles Blaizot,

, pp. 205-208.

104 APÉNDICE DOCUMENTAL
m d C xliiii

Soles, como camisas. Gustauan mucho las Cortesanas, del agua caliente que venia encañada por vnos arcaduçes, tan naturales por su Artifçio, que mal año para el de Iuanelo.

[...] [p.] 58

[...]

meteos vos en la Razon (Respondia ella) que yo no gusto de partos con Artifçio, que no soy Iuanelo: y no penseis que fundo mal mi Razon; porque los Arcaduzes de la generaçion an de venir naturalmente, y no con tramoyas como parto de comedia92.

93.1. José García de Salcedo Coronel (1644) Está situada esta Ciudad, en los pueblos que los antiguos llamaron assi, en medio de España, en lugar aspero, y difcil: Por la mayor parte la ciñe el famoso rio Tajo; y lo restante està defendida de fuertes muros, y torreones. Goza de cielo fauorable, y de campos fertiles, y abundantes. El comercio de lana, y seda es grande, aunque lo fue mayor otro tiempo. Tiene esta Ciudad vn admirable aqueducto, que fabricò Iuanelo Turriano Cremonense, celeberrimo Matematico, para que el Tajo, que baña la parte inferior de la Ciudad, suba a los mas alta93.

94.1. Fortunio Liceti (1645) [p.] 35

Secundam affert Maiolus, in suis diebus Canicularibus, afferens, Carolum v . Imperatorem habuisse anulum,

in cuius pala contineretur horologium cum rotis horas in die singulas designans, & notans faberrime, campanulæ inclusæ destinatis ad numerum ictibus: at Cl. Petra-Sancta secus hunc anulum describens ait, Anulus Caroli V. dignus fama temporum, quia in manu sapientissimi Principis tempora diei noctisque absque errore dispensabat. Erat enim in funda, seu pala eius Horologium paruis libramentiis & machinulis aptum; nec foris modo singulas horas indiculo significabat, sed intus præterea secretiore obsequio digitum toties perstringebat quoties ad vnam quamlibet horam perstrepunt ictu malleoli cetera Horologia. Sic admonebat temporis acti, exigebatque num mensuram eius benefactis Princeps magnus impleuisset.

[...]

[p.] 222

De Anulis ad horas numerandas & distinguendas horologio.

Cap. LIV

Denique vero iam termine hanc Anulorum causam finalem nobilis, & non ita frequens eorum vsus ad Horologia; nam, vt ( a ) supra visum est, Carolus Imperator anulum habuit, in cuius funda contineretur horologium cum rotis horas diei noctisque singulas designans & notans indiculo fa[p.] 223 faberrime, quin & inclusae campanulae destinatis ictibus. Quin & alterum sine campanula, solum indiculo signans horas94.

92 A. Enríquez Gómez, El siglo pitagorico, Y vida de D. Gregorio Guadaña. Dedicado a Monseñor François Bassompierre, Marques de Harouel, Caballero de las Hordenes de su Magestad Cristianißima, Mariscal de Francia, y Coronel general de los Suisses, En Roan, En la emprenta de Lavrens Mavrry, Año de 1644, pp. 51 y 58.

93 J. G. de Salcedo Coronel, Segvndo tomo de las Obras de Don Lvis de Gongora, comentadas, por D. Garcia de Salzedo Coronel, Cavallero de la Orden de Santiago. Primera parte/Obras de Don Lvis de Gongora - Comentadas dedicalas Al Excelentissimo Señor Don Luis Mendez de Haro Conde de Morente Cauallero de la Orden de Santiago Gentilhombre de la Camara de su Mag[esta]. d y Caualleriço mayor del Seren[issi]. mo Principe de España Nuestro Señor. Don Garcia de Salcedo Coronel Cauallero de la Orden de Santiago. Tomo segvndo , En Madrid, por Diego Diaz de la Carrera, Año 1644, p. 219.

94 F. Liceti, De Anvlis Antiqvis Librum Singularem: In quo diligenter explicantur eorum Nomina multa, Primæua origo, Materia multiplex, Figuræ complures, Causa Efficiens, Fines, Vsvsve plurimi, Differentiæ, Virtutes admirabiles, Magnitudines, Pretia, Multitudo, Gestatio, Locus, Conseruatio, Deperditorum inuentio, Solemnisque restitutio Dominis, Ablatio violenta, Depositio spontanea, Traditio charis, Legatio, Fractura, & Contumulatio cum cadauere priscis temporibus. Avtor Fortvnivs Licetvs Genvensis ex I. Com. In Archigymnasio Bononiensi Philosophus Eminens Eminentissimo Principi Io. Baptistæ Cardinali Pallotto dedicat, Vtini, Typis Nicolai Schiratti, mdCxlv, pp. 35 y 222-223.

105FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

95.1. Rodrigo Méndez da Silva (1645) [fol.] 9

de España

real ConvenTo del esCvrial.

CapiTvlo v [...]

acabandose felizmente este soberuio edifcio el de 1584, a costa de veinte y cinco millones de ducados, siendo artifce vn Frances, natural de Paris, llamado Luis de Fox, famoso arquitecto, discipulo del ingenioso Iuanelo Turriano, de Cremona en Lombardia, bien conocido por vnico Autor de el artifcio Toledano;

[...] [fol. 9v.]

imperial Civdad de Toledo.

CapiTvlo vi. [...] [fol.] 10 [...]

Es dignamente memorable su insigne fabrica, y artifcio inmenso, obra de Iuanelo año 1565. por orden de Felipe Segundo, inuentandose el de 1604. otro arbitrio con que se mejoro, y assi sube muy facilme[n]te las aguas del Tajo quinientos codos al Real Alcaçar, en lo mas eminente de la ciudad situado95.

96.1. Luis Quiñones de Benavente (1645) [fol. 202v.]

enTremes

CanTado. el mago.

Representaronle en el Retiro las compañias de Tomas Fernandez, y Pedro de la Rosa.

[...] [fol.] 207 Repiten, y desaparecese todo, y sale Saluador representando

Sal.[uador] Ya hemos llegado a Toledo, esta [fol. 207v.] esta es la puente de Alcantara. Cos. Con vn Magro como vos En cada ciudad de España, los alquilones de mulas malparieran muchas maulas. Bez.[on] Y nos vengaramos todos de las luegas de la Mancha. Salen cantando todas tres mugeres, y tres hombres.

A fuera que va saliendo, el artifcio del agua, vn passadizo por donde, Tajo visita el Alcaçar.

Ponenle el Alcaçar pintado en la cabeça Mar. Ies. Bezon serà su rodezno, y el Alcaçar serà Rana. Bez.[on] Yo so torrezno?

Anda Bezon como rodezno al rededor del.

Cos Yo Arcaz? Bez.[on] Que me pringan.

95 R. Méndez da Silva, Poblacion General de España. Svs trofeos, blasones, y conqvistas heroycas, descripciones agradables, grandezas notables, excelencias gloriosas, y svcesos memorables. Con mvchas, y cvriosas noticias, flores cogidas en el estimable Iardin de la preciosa antiguedad. Reales genealogias, y catalogos de dignidades Eclesiasticas, y Seglares. Por Rodrigo Mendez Silva historiador destos Reynos, vezino de la Coronada villa de Madrid. Qve saca a lvz debaxo de la proteccion de Manuel Cortizos de Villasante, Cauallero dela Orden de Calatraua, &c. , En Madrid, por Diego Diaz de la Carrera, Año m d C xlv , fol. 9-10.

106 APÉNDICE DOCUMENTAL

Cos. Que me craban.

Can[fol.] 208

Cantando en ala, cada vna con vna cazoleta de hoja de lata van subiendo, y baxando los braços como que echan agua

Tod. El agua viene recia donde el rodezno anda, la maquina se mueue, de bombas, y cucharas, las vnas van subiendo, quando las otras baxan, desde el profundo auismo, a las esferas altas, van recibiendo vnas, lo que las otras vacian, hasta que el agua viene, a dar en el Alcaçar.

Dan a Iuan Rana con vna geringa de agua.

Cos. Ay.

Bez.[on] Que ay? Cos. Que me han aguado, sin ser vino, camarada, troquemos vn rato ofcios.

Bez.[on] Con mi torrezno me haga Dios bien.

Cos

[fol. 208v.]

Cos. A mi mal, mas quando hizo cosa buena el agua? Can. Tod. Ay que pena, ay que desgracia, que por parecerse al vino, se haze inuencionera el agua. Desaparece todo.

Repr. Cos. Iesus, que el Arcaz se vnde. Suena ruido

Bez.[on] Que rebienta el artefcio96

97.1. Baltasar Gracián y Morales (1646) [p.] 387 hombres de hazer sie[m]pre negocio del no negocio: no ay chico pleyto para ellos, de las motas levantan polvaredas, y de pocas cosas mucho ruydo; vendense muy ocupados hambea[n]do reposo, y tie[m]po: habla[n] de mysterio, en cada ademan, ò gesto encierra[n] vna profundidad, entre exclamaciones, y reticiencias: de suerte, q[ue] llevan mas maquina, que el artifcio de Iuanelo de ygual [p.] 388 ygual ruido, y poco provecho97.

98.1. Baltasar Gracián y Morales (1648)

La tercera es Agudeza de Accion, que las ay prontas muy hijas del Ingenio. Como lo fue [...] el huevo de Colon, o Iuanelo98

96 L. Quiñones de Benavente, Entremes cantado. El mago. Representaronle en el Retiro las compañias de Tomas Fernandez, y Pedro de la Rosa , in Ioco seria. Bvrlas veras, o reprehension moral, y festiua de los desordenes publicos. En doze entremeses representados y veinte y quatro cantados. Van insertas seis Loas, y seis Iacaras, que los Autores de Comedias han representado, y cantado en los teatros desta Corte. Compvestos por Lvis Qviñones de Benauente, natural de la Imperial Toledo. Recopilados por Don Manvel Antonio de Vargas. Dirigidos a Don Mario Mastrillo Beltran, Residente de la Serenissima Arquiduquesa Claudia , En Madrid, Por Francisco Garcia, Año 1645, fol. 202v.-210v., aquí fol. 202v. y 207-208v.

97 B. Gracián y Morales, El discreto de Lorenzo Gracian, Que publica Don Vincencio Iva de Lastanosa y lo dedica al Serenissimo Señor, Don Baltasar Carlos Principe de las Españas, y del Nuevo Mundo , Impresso en Huesca, por Iuan Nogues, Año 1646, pp. 387-388.

98 B. Gracián y Morales, Agvdeza y arte de ingenio, in qve se explican todos los modos, y diferencias de Concetos, con exemplares excogidos de todo lo mas bien dicho, assi sacro, como humano. Por Lorenço Gracian. Avmentala El mesmo Autor en esta segunda impression, con vn tratado de los Estilos, su propiedad, Ideas del bien hablar: con el Arte de Erudicion, y modo de aplicarla; Crisis de los Autores, y noticias de libros. Ilvstrala el Doctor Don Manvel de Salinas, y Lizana, Canonigo de la Cathedral de Huesca, con saçonadas traducciones de los Epigramas de Marcial. Pvblicala Don Vincencio Ivan de Lastanosa Cavallero, y Ciudadano de Huesca, en el Reyno de Aragon. Coronala Con su nobilissima protecciõ, el Excelentissimo Señor Don Antonio Ximenez de Vrrea, Conde de Aranda, &c. Grande de España , Impresso en Huesca, por Ivan Nogves, Año m dC xlviii , p. 9.

107FUENTES

99.2. Francisco Gómez de Quevedo y Villegas (1648)

Itinerario de Madrid à su Torre romanCe lxxv [...]

Lleguè a Toledo, y posè Contra la lei, i estatutos, Siendo Poeta en meson, Habiendo casa de Nuncio.

Vi una Ciudad de puntillas, I fabricada en un uso, Que si en ella bajo, ruedo; I trepo en ella, si subo.

Vi el artifcio espetera, Pues en tantos cazos pudo, Mecer el agua Iuanelo, Como si fuera en columpios.

Flamenco, dicen, que fue, I sorbedor de lo puro; Mui mal con el agua estaba, Que en tal trabajo la puso99.

100.1. Baltasar Gracián y Morales (1651)

[p.] 125

Llegaron ya a la gran fuente de la gran sed, tan nombrada, como deseada de todos los fatigados viandantes, famosa por su artificio, injuria de Iuanelo, y celebre por la perenidad de sus liquidos cristales: estaua en medio de vn gran campo, y aun no bastante para la mucha gente que concurria, solicitando aliuio a tanta sed, y fatiga: veîase en aquella ocasion tan coronada de sedientos passajeros, que parecia auerse juntado todo el mundo, que bien pocos de los mortales faltauan.

[...]

[p.] 153

Campeaua ya su artificioso Palacio, muy superior a todo, y con estar en puesto tan eminente, hazia subir las aguas de los rios, a dar la obediencia a su poderosa maña, con vn raro artifcio, exemplar de aquel otro del famoso artifce, que al mismo Tajo dio vn corte de aguas cristalinas100

101.1. Ansaldo Cotta (1653) [fol.] a3 [...]

Et vt omninò euincerem quod intendo Vnus mihi omnium instar esset ianellvs Tvrrianvs Ingeniosissimus sui Temporis Archimedes, cuius / opera C arolvs Qvin T vs Augustissimus Imperator adeo familiariter vsus est vt eo præceptore dedignatus non sit fabricandis Horologijs operà dare, & manusillas Rotando Orbi natas instrumentis exercere fabrilibus. Deus Immortalis quanta vnus hic Vir suo miracula patrauit ingenio nullam prorsus apud posteros fdem habitura nisi tot historiarum vulgata passim testimonia comprobarent. Hic machinamentum illud adeò mirabile excogitauit quo Tagum Amnem nouo utiquè Artis miraculo in Toleti sustulit Montem obstupescente natura potius quàm reluctante. Hic nouis quotidie tentamentis Caroli mentem à grauioribus Curis traducturus in honestissimam voluptatem modo à Prandio armatas hominu[m] & equorum icunculas induxit in mensam, ligneas modo auiculas è cubiculo emisit volantes reuolantesquè spectatoribus vel oculis Fidem abnuentibus, vel certè præstigius subuerentibus. Idem hic i anellvs ferreas molas per se versatiles molitus est molis adeo paruæ, vt eas Monachus manica

99 F. Gómez de Quevedo y Villegas, Itinerario de Madrid à su Torre - Romance LXXV , in El Parnasso Español, monte en dos cvmbres dividido, con las Nveve Mvsas Castellanas Donde se contienen Poesias de Don Francisco de Qvevedo Villegas, Caballero de la Orden de Santiago, i Señor de la Villa de la Torre de Ivan Abad , En Madrid, Lo imprimido En sv officina del libro abierto Diego Diaz de la Carrera, Año m d C xlviii , p. 595.

100 B. Gracián y Morales, El Criticon primera parte en la primavera de la niñez y en el estio de la ivventvd. Avtor Garcia de Marlones, y lo dedica al Valeroso Cavallero Don Pablo de Parada, de la Orden de Christo, General de la Artilleria, y Gouernador de Tortosa , En Zaragoza, por Ivan Nogves, Año m d C li , pp. 125 y 153.

108 APÉNDICE DOCUMENTAL

complecteretur, quæ tame[n] quotidie tantum tritici molere possent quantum hominibus octo in singulos dies alendis abunde esset. O Viru[m] plure mirabilem, ò Cremonensium Gloriam singularem. Vnius Tvrriani Ingenium tantum est vt si cùm illustrioribus, sæculorum omnium artificibus conferatur, fatendum sit nobis Cremonensis huius Dædali operibus omnium industriam superatam.

[fol. a3v.]

Nemo igitur mihi, vel Callicratis Muscam memoret, vel Myrmecidis formicas vel Myronis bucula[m], vel Architæ Columbas si enim hi omnes magnam in paruis exhibuere solertiam ianellvs noster in paruis æquè ac magnis maximus semper fuit101.

102.1. Baltasar Gracián y Morales (1653) [p.] 34 [...]

Que Ciudad es aquella, que tan en punta parece q[ue] amenaza al Cielo? Será Toledo, que a fanças de sus discreciones, aspira a taladrar las Estrellas, si bien aora no la tiene. Que edifcio tan raro es aquel, que desde el Tajo sube escalando su alcaçar, encaramando cristales? Esse es el tã celebrado artifcio de Iuanelo; vna de las Marauillas modernas. No sé yo, porquè, replicó Andrenio, si al vso de las cosas mui artifciosas tuuo mas de gasto, que de prouecho? No discurria assi, dixo Argos, quando lo vio el Eminentemente discreto Cardenal Tribulcio, pues dixo, que no auia auido en el mundo artifcio de mas vtilidad. Como pudo dezir esso, quien ta[n] al caso discurria? Aí vereis, dixo Argos, enseñado a traer el agua a su molino desde sus principios

[p.] 35

pios, haziendo venir de vn cauze en otro, al palacio del Catolico Monarca, el mismo rio de la plata, las pesquerias de las perlas, el vno, y otro mar, con la inmensa riqueza de ambas Indias102.

103.1. Louis Coulon (1654) [p.] 9

Tolede [...] [p.] 11 L’vn des plus considerables basti[p.] 12 mens de la ville; c’est le Palais & Fort Alcaçar des Rois Mores, reparé par Charles v. ou l’on void le merueilleux artifce d’vne machine hydraulique, qui tire en haut l’eau du Tage, pour la departir apres par diuers canaux à toute la ville, tant pour arrouser plusieurs beaux iardins, que pour l’vsage des estuues, des Foulons & du reste du peuple103.

104.1. Álvaro Cubillo de Aragón (1654) [p.] 353

C omedia famosa , el señor de no CH es bvenas , [...]

101 A. Cotta, Omnia Cremonæ Svmma Oratio Ansaldi Cottæ Societat.[is] Iesu Habita in Templo SS:[ancti] Marcellini, & Petri Societatis I ESV , Anno 1653. Die 16. Decembris. In Instauratione Studiorum , Cremonæ, Apud Ioannem Petrum de Zannis, [1653], fol. a 3 y v.

102 B. Gracián y Morales, El Criticon segvnda y iyvziosa cortesana filosofia, en el otoño de la varonil edad. Por Lorenzo Gracian, y lo dedica al Serenissimo Señor D. Ivan de Avstria , En Huesca, Por Iuan Noguès, Año 1653, pp. 34-35.

103 L. Coulon, Le fidele condvcteur povr le voyage d’Espagne. Montrant, exactement les Raretez & choses Remarquables qui se trouuent en chaques Villes, & les distances d’icelles, auec vn dénombrement des Batailles qui s’y sont données. Par le Sieur Covlon , A Troyes, Chez Nicolas Oudot/A Paris, Chez Gervais Clovzier, m d C liv , pp. 9 y 11-12.

109FUENTES
BIOGRÁFICAS IMPRESAS

[p.] 370

[...]

Por.[cia] El descuido has de alabar en la gala, que no es gala el asteo puntual de acanalar el sombrero con vno, y otro alamar, traer peinado el cabello,

[p.] 371 y muy zanquiluengo andar, hecho Iuanelo de ligas104.

105.1. Juan de Matos Fragoso (1658) [fol. 40v.]

Comedia famosa el yerro de el enTendido.

[...] [fol. 50v.]

Hor.[migo]. Es vna letra estremada, de primorosa inuencion, que es hazer de vna palabra dos que repartida en ecos del vno en otro retratan a los caços de Iuanelo, que suben arriba el agua105.

106.1. Jakob Andreas Crusius (1660)

[p.] 74

Regnante deinde in Transpadanis Johanne Galeatio Vice Comite, fertur ejusmodi horologium fabricatum, non solum horarum, sed etiam siderum expressis notis atque temporibus ac solis lunæque meatibus, cujus operis autor ignoratur: collocatum illud in arce vel castello Papiæ defuncto principe, despectum jacuit circulis à suo loco sublatis. Carolus verò quintus, Bononiæ coronam imperis

[p.] 75 rialem suscipiens, postquam illud situ ac rubigine fædatum conspexit, omnes artifices ibidem loci convocavit ipsósque interrogavit, posséntne tale horologium confcere, quibus negantibus, demum se obtulit Iohannes Crenomensis, cognomento Ianellus, qui magno temporis spacio tandem tale horologium confecit quod deferri in Hispaniam Cæsar voluit, magistro Ianello simul deducto. Bernard. Sac. lib. 7. Ticinensis hist106 .

107.1. Paolo Maria Terzago (1664)

[p.] 8

I Sphæra armillaris opus insigne celeberrimi illius Gianelli Cremonensis Philippo II. Hisp. Reg. acceptissimi ingeniosissimum continens motum trepidationis præter duos alios motus primi, & secundi mobilis. Hac in

104 Á . Cubillo de Aragón, Comedia famosa, el señor de noches bvenas , in El Enano de las Mvsas. Comedias, y obras diversas, con vn poema de las cortes del leon, y del agvila, acerca del bvo gallego. Sv avtor Alvaro Cvbille de Aragon. Dedicado a Don Sebastian Lopez Hierro de Castro, Cauallero del Orden de Calatraua, del Consejo de su Magestad en el Tribunal de la Contaduria mayor de Quentas, y su Secretario de la Iunta de millones, Tesorero general de la Santa Cruzada, &c. , En Madrid, por Maria de Quiñones, año de 1654, pp. 353-388, aquí pp. 353 y 370-371.

105 J. de Matos Fragoso, El yerro del entendido , in Primera parte de Comedias de Don Ivan de Matos Fragoso. Dedicada A Don Fernando de Fonseca Ruiz de Contreras, Marques de Lapilla, Cauallero del Orden de Santiago, de los Consejos de Guerra, y Camara de Indias, Secretario del Consejo de Estado, y del Despacho vniuersal , En Madrid, por Iulian de Paredes, Año 1658, fol. 40v.-64v., aquí fol. 40v. y 50v.

106 J. A. Crusius, De Nocte et Nocturnis officiis, tam Sacris, quam Prophanis, Lucubrationes Historico-Philologico-Juridicæ, Emendatæ & augmento illustratæ uberiori, lectu jucundissima & elegantiores his, qua paucos ante annos author anonymus in lucem emisit, quarum authoridem Jacobus Andreas Crusius Ex agris Brunsvigicis Saxo , Bremæ, Typis & sumptibus Jacobi Köhleri, Anno md C lx , pp. 74-75.

110 APÉNDICE DOCUMENTAL

Sphæra tanquam in Cælis suum aeternauit charatheribus nomen auctor, vnà cum die, quo in lucem edidit partum admirandum.

[...]

[p.] 239

[...]

Magnates in bello, et pace illvstres

88 Ianellus Turrianus Cremonensis Horologiorum Architect. Ex alia fons, quem sustinet mulier excipientibus Mauris aquas in vasis. Numquam deficit. Annibalis Fontanæ opus egregium107

108.1. Balthasar de Monconys (1666)

De la riuiere basse de quatre vingts toises, on fait monter l’eau par vne pompe iusques au chateau: mais auparauant c’estoit par vne inuention tout à fait ingenieuse; laquelle ils appellerent El ingenio de Iuanelo qui en estoit l’Autheur: il ft faire quantité de grandes caisses de fer blanc, attachées les vnes aux autres, que la mesme riuiere faisoit remplir, & elles alloient se vuidant les vnes dans les autres iusques au lieu destiné108

109.1. Paolo Maria Terzago y Pietro Francesco Scarabelli (1666)

[p.] 20

degli sTromenTi maTHemaTiCi Cap. V.

Glorie son queste anco meriteuolmente douute à quel grand’huomo del Gianelli Cremonese, le cui virtuose prerogatiue il resero carissimo alla Maestà Catholica di Filippo Secondo. Trà le molte sfere, che quest’ingegno ne lauorò, vna d’impareggiabil perfettione ne vanta il nostro Museo in questa comprendendosi oltre gl’altri due moti, ch’al primo, e secondo mobile si conuengono, quello, che dalla Scola Astrologica, di Trepidatione si chiama; moto primieramente osseruato dall’Arabo Thebith che secondo la Cronologia de’ più veridici Mathematici visse l’anno del Signore 270. con l’espressione dell’anno, nel quale la fabricò vi si legge in essa caraterizzato il nome del mentouato Gianelli conseruando all’eternità d’vn Ciel Terreno la rimembranza del suo diuino ingegno.

[...]

[p.] 357

magnaTes in bello, eT paCe illvsTres.

[p.] 362

[...]

Ianellus Turrianus Cremonensis Horologiorum Architect. Ex alia fons, quem sustinet mulier excipientibus Mauris aquas in vasis. Numquam deficit. Annibalis Fontanæ opus egregium109

107 P. M. Terzago, Mvsævm Septalianvm Manfredi Septalæ Patritii Mediolanensis indvstrioso labore constrvctvm; Pavli Mariæ Terzagi Mediolanensis Physici Collegiati geniali laconismo descriptvm; politioris literatvræ professoribvs ervdita hvmanitate adapertvm: Cum Logocentronibus, siuè Centonibus eiusdem Terzagi de natura Crystalli, Coralij, Testaceorum Montanorum, & Lapidificatorum, Achatis, Succini, Ambari, & Magnetis , Dertonæ, Typis Filiorum qd. Elisei Violæ, 1664, pp. 8 y 239.

108 B. de Monconys, Iovrnal des Voyages de Monconys, Conseiller du Roy en ses Conseils d’Estat & Priué, & Lieutenant Criminel au Siege Presidial de Lyon. Où les Sçauants trouueront vn nombre infini de nouueautez, en Machines de Mathematiques, Experiences Physiques, Raisonnemens de la belle Philosophie, curiosités de Chymie, & conuersations des Illustres de ce Siecle; Outre la description de diuers Animaux & Plantes rares, plusieurs Secrets inconnus pour le Plaisir & la Santé, les Ouurages des Peintres fameux, les Coûtumes & Mœurs des Nations, & ce qu’il y a de plus digne de la connoissance d’vn honeste Homme dans les trois Parties du Monde. Enrichi de quantité de Figures en Taille-Douce des lieux & des choses principales, Auec des Indices tres-exacts, & tres-commodes pour l’vsage. Publié par le Sieur de Liergves son Fils. Troisieme partie. Voyages d’Espagne, Mort de Sultan Hibrahim, Lettres Sçauantes, Algebre, Vers, & Secrets , A Lyon, Chez Horace Boissat, & George Remevs, m d C lxvi , p. 31.

109

P. M. Terzago, Mvseo ò Galeria Adunata dal sapere, e dallo studio Del Sig. Canonico Manfredo Settala Nobile Milanese Descritta in Latino dal Sig. Dott. Fis. Coll. Paolo Maria Terzago Et hora in Italiano dal Sig. Pietro Francesco Scarabelli Dott. Fis. di Voghera E dal medemo accresciuta , In Tortona, per li Figliuoli del qd. Eliseo Viola, md C lxvi , pp. 20, 22, 357 y 362.

111FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS
[p.] 22 [...]

110.1. François Bertaut de Fréauville (1669) [p.] 51 1659.

Tolede & sa description [...] [p.] 54

Le Tage pourroit porter batteaux jusques à Tolede, mais ils n’y viennent point par la negligence des Espagnols, & par la peine qu’ils ont à se resoudre à travailler; car on me dit là que Philippe Second entreprit de faire venir un bateau de Lisbone jusques à Aranjuez & en vint à bout, quoy qu’avec beaucoup de peine. Ils ont aussi laissé ruiner la plus belle machine du monde, qui faisoit venir autresfois l’eau du Tage au haut de l’Alcaçar: Le bastiment par où l’eau montoit est encore en son entier, mais quelque diligence que je fsse, je ne sceus entrer dedans. A la fgure du bastiment, qui est une galerie qui va en rampant; je croyois que c’estoit une viz d’Archimede, outre la pompe qui fait aller une roüe qui est dans la riviere; d’où l’on dit qu’il y a 500. degrez jusques au haut110

111.1. Francesco Lana Terzi (1670)

Capo QvinTo

In qual modo si possano fabricare vccelli che da se stessi volino per l’aria [...]

Racconta parimente Adriano Romano, che il Regiomontano famoso Astronomo, e matematico fabricò vn aquila, la quale volò incontro a Carlo V. mentre faceua la solenne entrata in Norimberga, e con esso Carlo ritornò addietro accompagnandolo fn’ dentro la Città. Boetio fa mentione di certi vccelletti formati di rame, che volauano non solo, ma cantauano ancora. Glica, e Manasse raccontano, ch’altri simili vccelli hauesse appreso di se l’Imperatore Leone. E piu modernamente habbiamo dal nostro P. Famiano Strada che il Turriano ingegnere valorosissimo, faceua volare certi vccelletti per le stanze di Carlo quinto, mentre staua ritirato dopo la rinuntia del suo gouerno fatta al suo fgliuolo Filippo111 112.1. Antoine Jouvin de Rochefort (1672) [p.] 129

Tolede. [...] [p.] 130 [...]

Ce Chateau est de si grande étenduë, bien que ce ne soit, que quatre pavillons entretenus par autant d’aisles, & de corps de logis, qui ferment une grande court, qu’un Roy avec toute sa suite pourroit y loger à son aise. On y voit cette machine qui faisait autrefois monter de l’eau de la Riviere de Taio jusqu’au haut de ce Chateau, laquelle par après estoit distribuée dans toutes les places de la ville, où il n’y a aucune fource, ny fontaine, ce qui fait qu’à present au defaut de cette machine qui est rompuë on va querir de l’eau à la Riviere, après avoir descendu plus de trente toises112.

110 F. Bertaut, Iovrnal dv Voyage d’Espagne; contenant vne Description fort exacte, de ses Royaumes, & de ses principales Villes; avec l’Estat du Gouvernement, & plusieurs Traittés curieux, touchant les Regences, les assemblées des Estats, l’ordre de la Noblesse, la Dignité de Grand d’Espagne, les Commanderies les Benefices, & les Conseils , A Paris, Chez Loüis Billaine,

.

, pp. 51 y 54 .

.

111 F. Lana, Prodromo Ouero saggio di alcune inuentioni nuoue premesso all’Arte Maestra Opera che prepara il P. Francesco Lana Bresciano della Compagnia di Giesv. Per mostrare li piu reconditi principij della Naturale Filosofia, riconosciuti con accurata Teorica nelle piu segnalate inuentioni, ed isperienze fin’hora ritrouate da gli scrittori di questa materia & altre nuoue dell’autore medesimo. Dedicato alla Sacra Maesta Cesarea del Imperatore Leopoldo I , In Brescia, Per li Rizzardi, m d C lxx , p. 50.

112 A. Jouvin de Rochefort, Le voyageur d’Europe, ou sont le voyage d’Espagne et du Portugal & le voyage des Pays-Bas - Tome second , A Paris, chez Denis Thierry, 1672, pp. 129-130.

112 APÉNDICE DOCUMENTAL
[...]
m
d C
lxix

113.1. Jacques Gaffarel (1676)

[...] æneos cœlos Janelli Turriani Сremonensis, ac molam mirabilem113.

114.1. Agustín Moreto y Cabaña (1676) [p. 1]

la gran C omedia de no pvede ser . [...] [p.] 27 [...]

Man.[uela] El sabe mas que Merlin, y yà tendrà su desvelo hecho el enrredo à esta hora, y estas cosa son, Señora, como el juego de Iuanelo, que antes de verlo, no avia quien entenderlo pudiera, y despues de hecho, qualquiera dixo; esso yo me lo haria114

115.1. Agustín Moreto y Cabaña (1676) [p.] 459

C omedia famosa el lindo don diego [...] [p.] 474

[...]

d.[on] Iu.[an] Si mas no halla mi desvelo, modo de verlo logrado. Mos.[quito] Pues veslo aqui executado como el huevo de Iuanelo: tu con tu prima has de hazer que vn favor no le recate115.

116.1. Alessandro Capra (1683)

Nella seguente Figura si mostra il modo di leuare in molt’altezza assai acqua, per soccorso di qualche Città, ò Fortezza. Cap. XXVIII

Hauendo inteso ne gli antecedenti Capitoli in valore delle nostre Leue quadre, e rotonde, & anche dall’esperienza, da noi fatta, che riescono buonissime. Resta che, venendo l’occasione, per soccorso del vitto à qualche Città, ò Fortezza in Monte, ò in Colle, essendo l’acqua corrente à piè di quelli, si deue fare il presente edifcio, quale non cederà quasi in bontà, & in vtilità à quello, fatto al tempo, & alla presenza dell’Inuittissimo Carlo v. Imperatore, dal nostro Gioannello Torriani, Cremonese, Principe de gli Artefci, in Toledo, edifcio veramente degno di lode, e da suo pari (mà però di grandissima spesa) col quale alzaua molta quantità d’acqua, tolta dall’alueo al piè del Monte, che seruiua per commidità di tutta quella Città, come si può vedere dal Modello, posto quì nella nostra Città di Cremona116 .

117.1. Jacob Masen (1684) [p.] 196 [...]

113 J. Gaffarel, Curiositez Inovyes , Hoc est : Curiositates Inauditæ de figvris Persarum Talismanicis , horoscopo patriarcharum et characteribus coelestibus Jacobi Gaffarelli , Latinè Cum Notis quibusdam ac Figuris editæ , operâ M . Gregorii Michaelis , Præpositi Regii Flensburgensis , Hamburgi , Apud Gothofredum Schultzen, Anno md C lxxvi , p. 162.

A. Moreto y Cabaña, La gran comedia de no pvede ser , in Segvnda parte de las comedias de Don Agvstin Moreto. Dedicadas al Ilvstre Señor Don Francisco Ydiaquez, Butron y Muxica, Borja, Marques de San Damian, &c. , en Valencia, en la Imprenta de Benito Macè, Año 1676, pp. 1-44, aquí pp. 1 y 27.

115

A. Moreto y Cabaña, Comedia famosa El Lindo Don Diego , in Segvnda parte de las comedias de Don Agvstin Moreto. Dedicadas al Ilvstre Señor Don Francisco Ydiaquez, Butron y Muxica, Borja, Marques de San Damian, &c., en Valencia, en la Imprenta de Benito Macè, Año 1676, pp. 459-502, aquí pp. 459 y 474.

116 A. Capra, La Nvova Architettvra Militare d’Antica Rinovata da Alessandro Capra Architetto, e Cittadino Cremonese; divisa in tre’ parti, Con l’Indice, e loro Argomenti; Consecrata al merito singolare dell’Eccellentiss. Sig. Il Sig. Don Gio. Tomaso Enriqvez de Cabrera Conte di Melgar, Gentilhuomo della Camera di Sua Maestà, &c. Gouernatore, e Capitano Generale dello Stato di Milano , In Bologna, Per Giacomo Monti, 1683, p. 102.

113FUENTES
114

Quin etiam mathematicis nonnunquam indulger: cum Janello Turriano illarum rerum peritissimo, artifcijs, & nunc horologiorum moderandis rotis, quàm bellicorum olim tormentorum præesse jucundiùs: nunc aquis non minùs ducendis, quam militibus olim perita[m] adhibere manum. Illlius quoque experimenta Archimedis, sui ingenij felicitate, ad novas quasdam machinationes aquarum transferendarum exacuere. Ut quod deinde ab hac solitudine reversus, post mortem Caroli, Turrianus opus molitus est, Tago amne ex Toletana valle in montem traducto (ut sua non minus artis, quam naturæ miracula suppetunt) id communicata mentis perspicacitate Carolus, haud parùm promvisse existimatus sit. Et Turriano curæ erat, ut alijs aliisque præser-

[p.] 197 sertim à mensa, dùm animus à severioribus avocandus studijs est, oblectatiunculis artis suæ distineret, ut nonnunquam evolantes de sinu artefactas aves depromeret‚ nonnunquam armatas interque se pugnantes educeret in mensam equitum peditumque fabrefactas phalanges, ubi & suis quæcque tympanis tubisque præluderent. Quodque ad utilitatem non minùs, quàm oblectarionem faceret, molas è ferro, suapte machinâ versatiles, tantæ condidit subtilitatis; ut sub Religiosi manica occultati; tantæ virtutis, ut triticum octonis hominibus alendis suffciens, quotidie possent contenere, ne solas Archytæ columbas, aut Myrmecidis quadrigas ex antiquitate admiremur117

118.1. Francesco Redi (1685)

Sia pur l’acqua o bianca, e fresca, O ne’ tonfani sia bruna Nel suo amor me non invesca Questa sciocca, ed importuna,

Questa sciocca, che sovente Fatta altiera, e capricciosa, Riottosa, ed insolente Con furor perfido, e ladro Terra, e Ciel mette a soqquadro: Ella rompe i ponti, e gli argini, E con sue nembose aspergini Su i fioriti, e verdi margini Porta oltraggio a i fior più vergini; E l’ondose scaturigini

Alle moli stabilißime, Che sarian perpetuißime, Di rovina sono origini. Lodi pur l’acque del Nilo Il Soldan de’ Mammalucchi, Ne l’Ispano mai si stucchi D’innalzar quelle del Tago, Ch’io per me non ne son vago118 .

119.1. Marie-Catherine Le Jumel de Barneville d’Aulnoy (1691)

[p.] 312

On nous montra [p.] 313 tra une machine qui estoit merveilleuse avant qu’elle fut rompuë; elle servoit à puiser de l’eau dans le Tage, & elle la faisoit monter jusqu’au haut de l’Alcaçar. Le bastiment en est encore tout entier, bien qu’il y ait plusieurs siécles qu’il soit fait. L’on décend plus de cinq cens degrez jusqu’à la riviere. Lorsque l’eau estoit entrée dans le reservoir, elle couloit par des canaux dans tous les endroits de la Ville où il y avoit des fontaines. Cela estoit d’une extrême commodité; car il faut à present décendre environ trente toises pour aller querir de l’eau119.

117 J . Masen , Anima Historiæ huius temporis, in juncto Caroli V . et Ferdinandi I fratrvm imperio, repræsentata per R. P. Iacobvm Masenivm è Soc. Iesv. Quæ complectitur Regnorum, Rerump.[ublicarum] & Religionum diversarum ortus, progressusque ac miras tam Politicæ, quàm Ecclesiasticæ disciplinæ mutationes, earumque per Comitia Imp. Sinodosque Cleri, Regum federa, & Leges novas fundamenta , Coloniæ Agrippinæ, Sumptibus Ioannis Wilhelmi Friessem, Anno m d C lxxxiv , pp. 196-197.

118 F. Redi, Bacco in Toscana. Ditirambo di Francesco Redi Accademico della Crvsca con le annotazioni , In Firenze, Per Piero Matini all’Insegna del Lion d’Oro, md C lxxxv , p. 35.

119 M .- C Le Jumel de Barneville d ’ Aulnoy , Relation Du Voyage D’Espagne - Tome troisieme , A Paris, Chez Claude Barbin, m d C x C i , pp. 312-313.

114 APÉNDICE DOCUMENTAL

120.1. Pedro Cubero Sebastián (1697)

Partìmos de Cordova, y en breves jornadas llegamos à la Imperial Toledo, celebre por su antiguedad, à quien bañan las aguas del dorado Tajo, cuyas celebres riberas son tan celebradas: alli vimos aquel nombrado artifcio

de Iuanelo, aunque ya destruido, (que las cosas buenas en Espana siempre se pierden); con el qual artifcio dizen subia agua à el Alcazar desde el Tajo, que està bien alto120

siglo xviii

121.1. Gregorio Leti (1700)

[...]

Tolede manque de Fontaines & même souvent d’eau, cette grande Machine qui conduisoit l’eau du Tage au haut de la Ville aiant été ruïnée sans qu’on l’ait depuis refaite121.

122.1. Claude Jordan de Colombier (1701)

[...]

On y voit encore les restes d’une machine avec laquelle les Mores faisoient autrefois monter l’eau du Tage, d’où on la distribuoit dans la Ville: mais par la negligence des Espagnols, elle est toute ruinée122.

123.1. Matías Lagunez (1701)

Inter quæ tamen producendis aquis mirabilia opera meritò, & fortè antè omnia numerari debet, qui est apud nos in Imperiali Civitate Toleti ingeniosissimus aquæductus, nobile Juaneli opus, quod hydraulica machina, magna versatili rota, aquas ex Tago, ingenti impetu, per tubos ductiles in editissimam urbis partem pertraxit, unde in multos rivulos magno civium commodo affuere in tanta copia, ut cùm hóc mirabile artifcium continuò volveretur, fatis illi magnæ Civitati

aquas suppeteret, ejusque opifcii sfericis, & lanifcis, in quibus decem millia anteà exercebantur123

124.1. Francesco Arisi (1705) mdxlv.

Georgius Fundulus Marsilii F. Medicus, & Philosophus ex Patriæ Collegio Græca, & Hebrea lingua instructissimus, composuit De Podagra lib. 3.

De Modo componendi Theriacam.

De Morbo Gallico

De Arborum, & Herbarum natura Fundulum plurimi fecit Janellus Turrianus insignis Mathematicus Cremonensis, cujus opportunè erit memoria. Eumq[ue] in suis operibus instructorem, ac directorem propter eximiam ejus virtutem atque doctrinam voluit, ut innuit Campus hist. Cremon. lib. 3

Obiit hoc anno, ut ex Epitaphio in Ecclesia Cathedrali Patriæ.

Georgius Fundulus vir bonæ Fidei Medicus, Physicus, Philosophus, Mathematicus clarissimus. Julius Patri Benem. Fil. P. Vixit annis lxxii. Obiit Kal. Aprilis MDXLV

120 P Cubero Sebastián , Segunda peregrinacion del dotor D. Pedro Cvbero Sebastian, Missionero Apostolico de Asia, y Confessor General Apostolico de los Exercitos del Augustissimo Señor Emperador contra el Turco en Vngria por la Santidad de Innocencio Papa XI Donde refiere los svccessos mas memorables, asi en las Guerras de Vngria, en el Assedio de Buda, Batalla de Arsan, y otras: come en los vltimos tumultos de Inglaterra, deposicion del Rey Iacobo, y introducion del Principe Guillermo de Nassao; hasta llegar à Valencia, de quien refiere las cosas notables , Valencia, Por Iayme de Bordazar, 1697, p. 5.

121 G. Leti, Nouvelle relation du royaume d’Espagne - Traduite de l’italien de Mr. Leti , A Bordeaux, Chez Simon Boè Imprimeur et Merchand Libraire, [1700], p. 125.

122 C. Jordan de Colombier, Voyages historiques de l’Europe, Tome II . Q ui comprend tout ce qu’il y a de plus curieux en Espagne & en Portugal , A Paris, Chez Nicolas Le Gras, m d CC i , p. 150.

123 M. Lagunez , Tractatus de fructibus , in quo selectiora jura ad rem Fructuariam pertinentia expenduntur , ac difficiliora referantur , Venetiis , Apud Paulum Balleonium , m d CC i , p. 29.

115FUENTES

Cavitell. in Annal. Lamus in Somnio cant. 2124 .

125.1. Francisco Antonio de Bances y Cándamo (1720)

Descripcion y viage de Tajo

[...]

Ni porque besas el antiguo muro de la Imperial Metropoli de España, donde tu cristal puro su Real Alcaçar baña, maquina, a tanto efecto primorosa, se preuino escalera artifciosa, por donde subes inundando el viento, desmintiendo lo graue a tu elemento, de Juanelo el ingenio prodigioso; mas no solo por esto eres glorioso125.

126.1. Teodoro Ardemans (1720) nombres de los arTifiCes, pin Tores, arQuiTeCTos españoles, y esTrangeros

[...]

Juanelo Turriano, Dibujante, Arcquitecto, y Maquinador grande126

127.1. Giacinto Gimma (1723)

[...] fabbricato uno in tempo di Giovanni Galeazzo Visconte Duca di Milano da Guglielmo Zelandino sopra

una Torre di Pavia, che sonava anche le ore colla Campana, e mostrava il moto della Luna, e del Sole, e guastatosi col tempo l’Orologio, fu poi donato all’Imperador Carlo v quando venne a ricevere nell’Italia la Corona. Volendo egli accomodarlo, né maestro alcuno ritrovandosi, Gianello da Cremona formò uno simile e nuovo, e portato nella Spagna dall’Imperadore, formò nella Città di Toledo una macchina, che sollevava l’acqua dal Tago con altezza grandissima, e nella Città la porgeva127

128.1. Francesco Arisi (1741) [p.] 338

Janellus Turrianus, quem alii Giannellum, alii Leonellum dixerunt, humili natus loco, sed ingenio prope divino ditatus; Faciem Diogenis Cynici doliaris Philosophi, ut ajunt, turpem præfeferebat, ac bardocucullo tunicatus; verum præ cæteris Cremonensibus Artifcibus Patriam illustravit; In admirationem quippe Mundum deducens, naturæ Miraculum acclamatus est; nam cum nullam literis operam impendisset, de Astrologia, deque cæteris Mathematicis scientiis, tanto cum fundamento disserebat, ut videretur in illis, semper versatus. Quanquam legendi ignarus Astrologiam didicerat a Georgio Fondulo Medico, Philosopho, & Mathematico, cujus mentionem feci in ii Tomo Crem. Liter. ad annum 1545. pag. 186. qui ipsum impense diligebat, supernaturale dignoscens ejus ingenium. Fabrefecerat enim Janellus, tanquam alter Archimedes Aves, quæ nedum alas quatiebant, sed & cantum pariter edebant, ac si vixissent, omnibus admirantibus; subinde cum Ferrandus Gonzaga, Mediolanensis Status Gubernator esset ab ipso missus in Hispaniam ad Carolum v. Augustum, familiaritatem ejus, & dilectionem mirifcis

124 F. Arisi, Cremona Literata seù In Cremonenses doctrinis, & Literariis dignitatibus Eminentiores Chronologicæ Adnotationes, Auctore Francisco Arisio Nobilissimæ Patriæ suæ Ordinum Conservatore, Tomus secundus. Totum Sæculum Sesquimillesimum complectens, multisariam eruditionem continens, cui aliquandò Scriptorum Orationes, sivè ineditæ, sivè raræ exscriptionis accesserunt. Adiecta etiam est in fine Mantissa insignium Musicorum, qui in illo sæculo sesquimillesimo floruere, Parmæ, Typis Pauli Montii, mdCCv, p. 186.

125 F. A. de Bances y Cándamo, Obras Lyricas de Don Francisco Antonio de Bances Candamo, superintendente de Rentas reales de Ocaña, San Clemente, Ubeda y Baeça, etc. Que saca a luz Don Julian del Rio Marin, y las dedica a la Excelentisima Señora Duquesa del Arco, Condesa de Montenueuo, la Puebla, etc. , En Madrid, a costa de Nicolas Rodriguez Francos, Impressor de libros, [1720], p. 17.

126

Th. Ardemans, Ordenanzas de Madrid, y otras diferentes, que se pratican en las ciudades de Toledo, y Sevilla con algunas advertencias á los Alarifes, y Particulares, y otros Capitulos añadidos á la perfecta inteligencia de la materia, que todo se cifra en el Govierno Politico de las Fabricas. Dedicado a la M N. Leal, y Coronada Villa de Madrid Por Don Theodoro Ardemans, arquitecto, y Tracista Mayor de las obras Reales, Maestro Mayor de las de Madrid, Veedor de las conducciones de las Aguas, Maestro Mayor de Fuentes, y Santa Iglesia de Toledo, Pintor de Camara de Su Magestad con la Llave de Furriera, y de la Noble Guardia de Corps jubilada, Madrid, Por Francisco del Hierro, Año mdCCxx, p. 175.

127 G. Gimma, Idea della storia dell’Italia letterata esposta Coll’ordine Cronologico dal suo principio sino all’ultimo Secolo [...] Discorsi di D. Giacinto Gimma Dottore delle Leggi, Avvocato Straordin della Città di Napoli, Promotor Generale della Scientifica Società Rossanese degl’Incuriosi, etc Tomo I Dal principio sino al Secolo Decimoquarto, Anno 1400, In Napoli, Nella Stamperia di Felice Mosca, mdCCxxiii, p. 127.

116 APÉNDICE DOCUMENTAL

virtutis suæ speciminibus demeruit. Inter cætera Janellus Horologium Cæsari fabrefecit, in quo non secus, ac in famigeratissimo Archimedis Cœlo conspiciebantur omnes Planetarum motus, cœlestium sphœrarum revolutiones. Opus valde admiratus Imperator, Principem Artifcum appellavit Janellum, & honorifco eo titulo noncupandum voluit in Diplomatibus. Consimile ejus Artifcium fuit & Sphœra Armillaris, de qua Paulus Maria Terzagus in Musæo Septalliano cap. v. inquit Sphœra Armillaris opus insigne &c. Præterea Janellus in Tolentanam Civitatem, licet super montem positam, Tagi aquam induxit, constructo singulari Artifcis ædifcio, quo ejus Fluminis ad montis radices, decurrentes aquæ elevantur ad summitatem usque ædifcii, & in Urbem dimittuntur maximo totius populi commodo; quamobrem de Turriano pulchrum illud efferri caepit. In terris Cœlos, in Cœlos flumina traxit. Non minus proinde fuit acceptus Philippo II. Regi, quam ejus Patri Carolo, quibus, ut ita dicam, infnita construxit opera. Catholicorum itaque Principum illorum liberalitate ditissimus factus est, & in toto illo nobilissimo Regno æstimatissimus, cum vero de Sphœra Janelli locutum fuit, dici potest Janellum similem fuisse Posidonio familiari M. Tullii Ciceronis, de quo ipse M. T. ait lib. 2. de Nat. Deorum pag. m. 104. ex typis Lugd. 1585. Quod si in Scythiam, aut in Britanniam Sphœram aliquis tulerit, hanc, quam nuper familiaris noster effecit Posidonius, cujus singulæ conversiones idem efficiunt

[p.] 339 efficiunt in Sole, & in Luna, & in quinque Stellis errantibus, quod efficitur in Cœlo singulis diebus, & noctibus; quis in ea barbarie dubitet, quin ea Sphœra sit perfecta ratione?

Idem dicere possumus, quod de Archimedis Sphœra vitrea cecinit Claudianus, mutato Syracusius in Cremonensis.

... jura poli regnumque Deorum

Ecce Cremonensis transtulit arte senex. Decurrit proprium mentitus Signifer annum, Et simulata novo Cynthia mense redit.

Audiamus parumper, & nostrum Vidam in Act. 2. in contr. adversus Papienses &c. pag. 53.

Non vos præterit, Patres, in hac ipsa Regia Urbe vestra (Mediolano scilicet) nutu hujus nostri Gonzaghæ datum esse negotium cuidam Cremonensi [Turriano nempe] in arte fabrili omnium rerum præstantia excellenti, ut Cæsari horologium admirandi, inusitatum, incredibilisque artificii fabricet, quod non modo Solis ab ortu ad occasum commeantis cursum quotidie dimetiatur, diemque in XXIIII. horas æqualibus spatiis dividat machinationibus, vique occulta, aut ponderum impellentium, aut ferreæ laminæ violenter accurvatæ, axique circumvolutæ, & semper ob ferri naturalem rigorem obnitentis, & se evolvere conantis, aut etiam sit in vulgaribus Horologiis, sed totius Cœli statum, mundi naturam, & formam continenter se movendo imitetur, ut inde semper pernoscere possimus, in quo statu sit Cœlum, quæve existat ejus forma, atque non modo in quo signo, sed etiam in quota ejus parte sit tam Sol cæterorum luminum dux, & princeps, quam etiam quæque Stella, & omnium signorum ortus, atque obitus, certo, atque immutabili ordine, suo quoque tempore perdiscere, solstitia item, & brumas, Sole ulterius non progrediente, & curriculum convertente, initium quoque Veris, & reliquarum anni partium diversitates, insuper dierum, ac noctium, tam Cœli commeantis flexu, quam diversitate regionum terræ ipsius, tum medium noctis quoque anni tempore, & meridiem, tum fastorum dies, tam eorum qui Solis, quam qui Lunæ cursum sequuntur, quos mobiles appellamus, Solis quoque, & Lunæ accessus, & decessus, eorumque varios defectus, quo etiam tempore quæque Stella nobis oriatur, & occidat &c

In Senaculo, ubi congregantur Nobiles Præsides regimini Patriæ adest picta ejus effgies, cum hac Epigraphe. Effigiem hanc Janelli Turriani Cremonensis Horologiorum Principis, ex Hispaniis evectam, Illustrissimus Magnus Cancellarius Danesius Filiodonus Cremonæ illius Patriæ dono tradi jubet anno 1587

In nostro parvo Musæo servamus magnum Numisma nostri Janelli, cui circa faciem. Janellus Turrianus Cremonensis Horologiorum Architectus, & in parte postica Fons quem sustinet Mulier, & ibi multi excipientes aquas in Vasis, cum lemmate. Virtus nunquam deficit

D. Desiderius Arisius Monachus Hieronymianus Frater meus dilectissimus in suo libro in fol. mss., cui tit. Accademia de Pittori

117FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

[p.] 340

tori, ed Architetti Cremonesi , permulta, & prolixa de Turriano scribit.

Guido Pancirolus de memorabilibus, & ignotis tit. 10. de Horologiis. Audio Carolo V. Horologium a Cremonensi aliquo donatum fuisse, quod universi Cœli machinam cum omnibus Stellis Firmamenti complecteretur; itemque cum signis, quæ non aliter, atque in Cœlo circumagentibus, ita ut ipsum Cœlum quasi in terram delatum videretur. Nec vero negari potest inventionem istam egregiam, & notatu dignam esse &c. Item ab eodem Auctore cap. 8. de Sphœra armillare. Multi alii Scriptores de eo loquuntur, & præcipue Card. Federicus Borromeus in suo libro, cui tit. La Grazia del Principe pag. 167. & 178. ibi magnus iste, & vere Eminentissimus

Cardinalis refert promptissimum responsum Janelli datum Carolo V., en ejus verba. Non si reputa per falsità, o menzogna quello, che si racconta di Maestro Gianello di sopra mentovato, e cotanto caro all’Imperadore Carlo Quinto. Ricusò un giorno il buon Gianello per certa ostinazione, di far una cosa, che l’Imperadore voleva, ch’egli facesse nella sua arte; laonde l’Imperadore con piacevol modo gli disse. E che meriterebbe uno, il quale non volesse ubbidire all’Imperadore?

Cui il Maestro prontamente, e senza perdersi d’animo, rispose. Pagarlo, e mandarlo con Dio.

P. Famianus Strada S. J. de Bello Belgico lib. I. ad rotam margin. 1557

P. Franciscus Lana in suo Prodromo art. mag. cap. 5 Ludovicus Dulcius in Vita Car. V. pag. 165.

Joannes Botterus in Relat. Univers. lib. I . pag. 13. de Flumine Tago, ubi, La cui acqua delicatissima con un’ ingegno miracoloso si tira su nella Città [scilicet Toleto] opera rara di Giacomo Cremonese (melius Giannello) Fortunius Licetus de annulis lib. 4. Annibal Crucejus in Collect. poetic. Jo: Pauli Ubaldini Ex nostratibus Lud. Cavitellus, Ant. Campus, Joseph Bressianus in suis Historiis, Angelus Barronius in Orat. de Crem. laud. Laur. Legatus in fragm. Lycei Herculis mss. Capra in Architectura Militari part. 3. pag. Alexander Lamus in suis Carminibus italice scriptis Cant. 3. n 20. & sequ. 102. & Ego

in ii. Tomo Cremonæ Literatæ, ubi de Georgio Fondulo, Janelli Amico, & in Astronomicis Præceptore. Laudatur a nostro Musonio in suis carminibus, Apollo Italicus inscriptis, & editis Ticini 1551. describendo Janelli Turriani opera, illum vocando Janiculum, ubi Janiculus fabræ studio celeberrimus artis, Janiculus decus Italidum, celsæque Cremonæ, Cujus ab insigni traxit cognomina Turri. Illud miratur Cæsar, Germania tota &c 128

129.1. Manuel José de Medrano (1741) [p.] 589 [...] Juanelo divierte a Cesar con varios primores de artificio.

77 [...] Uno de los que componian la corta familia del Cesar, fuè Juanelo Turriano, aquel famoso Artifce, que mostrò al mundo en sus peregrinas obras lo mucho que alcanza los fecretos de la Mathematica. Este, pues, sirvió al recreo del Cesar con nobilissimas idèas, y primores del arte.

Atiende gustoso el Emperador à la fabrica de Reloxes

Unas veces le enseñaba la fabrica de los Reloxes, formandolos delante de su Real presencia; y el Cesar se deleytaba sumamente en la penetracion de este no-

128 F. Arisi, Cremona Literata seu In Cremonenses Doctrinis, ac Literariis Dignitatibus Illustres Ab anno MDCI ad MDCCXLI adnotationes, et observationes cum appendicibus tomus tertius Illustrissimo Domino, atque Amplissimo Patri, Domino Marchioni Petro Aymo Goldono Vidono Regio Caesareo, Ducali Mediolani Senatori, S. Raphaelis Marchioni, ac Viticeti, & Pertinentiarum Domino &c. dicatus a Francisco Arisio Nobilissimæ Patriæ suæ Ordinum Conservatore Jubilato, Procustode Arcadum Pastorum Coloniæ Cremonensis &c. , Cremonæ, Apud Petrum Ricchini, md CC xli , pp. 338-340.

118 APÉNDICE DOCUMENTAL

590

nobilissimo artifcio: y tardò poco en aprender à ordenar las ruedas, templar los muelles, y corregir los vicios, que en aquellas hermosas maquinas suele introducir la misma violencia de su movimiento.

Batallas, imitadas co[n] varias figuras de Metal.

Tambien solia Juanelo complacer mucho al Emperador, representandole, y con gran propriedad, sobre una mesa todos los gyros, y funciones de una batalla. Havia fabricado à este fn varias fguras de plata, y otros metales: unas representaban hombres de à cavallo, otras de infanterìa: ni se olvidò de los Tambores, Vanderas, Estandartes, Piezas de batir, otras insignias, è intrumentos Militares.

Primor de este artificio

Lo primoroso de esta diversion consistia, en que haviendo ordenado primero, segun todas las reglas del arte, en hileras, y esquadrones todo aquel exercito de metal, le daba despues movimiento al favor de muelles, y resortes, de suerte, que mas que imaginacion, parecia realidad, el combate. Esta era la mas gustosa delicia para el Cesar, siguiendo los impulsos del corazon, porque las inclinaciones del genio pueden templarse, no destruirse.

Muy gustoso Cesar.

En otras ocasiones era especulativo el divertimiento, porque se trataba de la fortifcacion, de la defensa de las Plazas, del modo de formar las trincheras, y los ataques; hallando el Emperador un gran gusto en tratar estas noticias, viendo confrmadas sus experiencias; y porque siempre es mas agradable aquella materia, que symboliza mas nuestra inclinacion.

Artificio de Toledo, tratado en estas conterfaciones.

78 En estas familiares conversaciones, escriven algunos, se formò la idèa de aquel grande artifcio del agua, que executò depues en Toledo el Turriano, mostrando el dominio à que se estiende, ayudado de la ciencia, y el arte, el ingenio del hombre, pues pudo el de este insigne Arquitecto hacer docil la resistencia de las aguas, y que subiessen, contra toda su inclinacion, a mucha mayor altura, que la de su principio, y que compitiessen en esta grande obra la utilidad, y la hermosura: y añaden, que el Emperador concurrió con algunas advertencias à esta grande obra129

130.1. Pedro Murillo Velarde (1752)

[p.] 306 [...]

Despues se hizo el cèlebre artifcio de Juanelo, que estaba entre el Alcazar, y la Puente de Alcantara, donde hoy se vèn las ruinas, y paredones; y por que era una [p.] 307

una de las cosas mas celebres de España, pondrè lo que dicen Medina, y Mesa acerca de su diposicion, para satisfacer à los curiosos. Hizole Juanelo Turriano de Cremona, ingeniosisimo, y famosisimo Arquitecto. No subia la màquina derecha desde el Rio, hasta lo alto del Alcazar, sino dando muchas bueltas, y formando muchas esquinas, y traveses. Toda la màquina estaba encadenada, y eslabonada de unos maderos pequeños, travados, y engoznados en cruz: en ellos estaban encaxados unos caños largos de latón de casi una braza, y en las puntas dos vasos, ò cazos. En el Rio havia una rueda, que movia el impetu del agua, à cuyo movimiento se movian los

119FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS [p.]
129 M . J . de Medrano , Continuación de la Historia general de España desde el año de mil quinientos y diez y seis , en que acabó la suya el R . Padre Juan de Mariana , de la Compañía de Jesús , hasta el de Mil y Setecientos , por el Maestro Fray Manuel Joseph de Medrano de la Orden de Predicadores ,
y
su Chronista General , En Madrid , Por Manuel Fernandez , Impressor de la Reverenda Camara Apostolica , Año m d CC xli , pp. 589-590.

dos primeros maderos del aqueducto, y à su compàs succesivamente todos demàs, hasta lo alto. Con este movimiento iban los caños de latón con sus cazos sacando agua del Rio, y palandola à los demàs, subiendo el agua de unos en otros continuamente, hasta el ultimo. Gastaronse en este artifcio mas de doscientos carros de madera delgada, y mas de quinientos quintales de latón, y por el corrian como mil y seiscientos cantaros de agua. Estaba la màquina dispuesta con tal traza, que cesando el movimiento de la rueda, que hacia andar el agua del Rio, moveria toda aquella màquina con poca difcultad un muchacho. La distancia por donde subia el agua, desde el Rio al Alcazar, es de mas de quinientos codos: de todo esto no ha quedado mas, que paredones130.

131.1. Pier Antonio Gaetani (1761) [p.] 215

TABULA XLIX. Num. i Janellus Turrianus.

Jure optimo inter claros doctrina in homines Janelli Turriani Cremonensis Artifcis hic producimus imaginem ex æreo Mazzuchelliani Musei Numismate, cui circumducta est inscriptio: ianellvs. Tvrrian. Cremon. Horolog. arCHiTeCT: meritoque eidem applicatum est symbolum, quod in posteriori parte conspicitur, fons nempe jugis Mulieris, artem significantis, capite sustentatus, copiosamque aquam effundens, quam multi excipere fatagunt variæ magnitudinis, ac fguræ vasis pro cujusque capacitatis modulo cum lemmate: virTvs nvmQvam defiCiT Fons enim revera iste fuit admirabilis, indefcientisque ingenii, a quo possent haurire cæteri, quantum sibi ad nominis celebritatem in Mechanicis comparandam sufficeret. Vultu deformis, literarum penitus expers, & ne legere quidem doctus de Astronomicis, aliisque Mathematicis disciplinis tanta perspicuitate, & soliditate disserere consuevit, ut in evolvendis, perscrutandisque

130

abstrusissimæ scientiæ Magistris ætatem omnem consumpsisse videretur. Theorematibus vero praxim adjungens ea perfecit, quæ nulla neque obliviscetur, neque flebit posteritas. Prætereo aves, vivarum instar, alas quatientes, cantusque edentes, armilares sphæras hactenus invisas, Horologia, Planetarum Astrorumque motus omnes exactissime designantia, ædifcia, quibus Tagi aquas in Montanam Toleti Urbem invexit, aliaque cujuscumque generis machinamenta, atque rarissima artifcia, quoniam a pluribus jam memorata sunt, meritisque laudibus cumulata. Nosse hic satis erit, Janellum a Carolo V. Cæsare Principem Artifcum declaratum esse, decretumque, ut hoc insigni titulo in Diplomatibus appellaretur. Vitam vero produxit etiam sub Philippo II. dionorato, ed avuto caro non meno da questo Principe, che dal Padre di lui. Noverando il Mosconi nel suo Apollo Italiano le opere di quest’insigne uomo, lo chiama Gianicolo, e vuole, ch’ei prendesse il proprio Casato della Torre di Cremona, come apparisce da quei suoi versi:

Janiculus fabræ studio celeberrimus artis:

Janiculus decus Italidum, celsæque Cremonæ, Cujus ab insigni traxit cognomina Turri &c.131.

TAVOLA XLIX. Num. i giannello della Torre

Non senza gran ragione collochiamo in questo luogo fra gli scienziati uomini l’effigie di Giannello della Torre Cremonese, rappresentata dalla Medaglia di bronzo del Museo Mazzuchelliano, nel contorno della quale si legge: Janellvs Turrian Cremon Horolog arCHiTeCT : ed a buona equità eziandio appropriato gli venne il simbolo, che risalta nel rovescio, vale a dire un fonte perenne sostentato dalla testa d’una Donna rappresentante l’arte, copiosissimo d’acque, cui varie persone con vasi di grandezza, e di forma

, pp. 215-216.

120 APÉNDICE DOCUMENTAL
P
Murillo Velarde , Geographia Historica donde se describen los Reynos, Provincias, Ciudades, Fortalezas , Mares , Montes , Ensenadas , Cabos , Rios , y Puertos , con la mayor individualidad , y exactitud [...] Tomo primero , En Madrid , En la Oficina de D . Gabriel Ramirez , Año 1752,
pp. 306-307. 131 P. A. Gaetani, Museum Mazzuchellianum , seu Numismata virorum doctrina præstantium , quæ apud Jo . Mariam
comitem
Mazzuchellum
Brixiæ
servantur a Petro
Antonio
de
Comitibus Gaetanis
Brixiano
Presbytero
,
& Patritio Romano Edita atque illustrata Accedit versio italica
,
studio
Equitis Cosimi Mei elaborata . Tomus primus , Venetiis , Typis Antonii Zatta , md CC lxi

diversa attigner proccurano giusta la capacità d’essi vasi col motto: virTvs nvmQvam defiCiT. Fonte in vero si fu quest’uomo prodigioso, e di talento sempremai secondo, dal quale attigner gli altri potessero quanto loro era bastevole a rendersi nelle meccaniche famosi. Così brutto ceffo com’egli era, idiota a segno, di non saper tampoco leggere, con tanta evidenza, e sodezza costumò di disputare delle cose all’Astronomia, ed alle Matematiche pertinenti, che sembrava, aver’egli la vita sua tutta consumata nel ponderare profondamente i grandi Maestri d’una scienza sommamente scabrosa. Sibene, oltre a ciò, sepp’egli alla Teorica la pratica accoppiare, che tali opere perfezionò, che non verranno dimenticate giammai. Non parlo degli uccelli, che vivi sembravano le ali sbattenti, e cantanti, delle armillari sfere non più vedute, d’Orivoli denotanti con estrema esattezza, i movimenti tutti dei Pianeti, e delle Costellazioni, delle macchine, colle quali fè giungere le acque del Tago sin sulla montuosa Città di Toledo, e d’altre macchine d’ogni generazione, e d’artifizi rarissimi per essere stati tutti da molti Scrittori noverati, emeritamente encomiati. Ci basti il soggiugnere in questo luogo, essere stato Giannello dichiarato dall’Imperator Carlo V. il Principe degli Artefci, e con tale insigne titolo onorato negl’Imperiali Diplomi. Continuò egli a vivere anche nel regno di Filippo II. sommamente arricchito, ed ono-

[p.] 216 vitiis, & honoribus in immensum auctus, eique non minus, quam Parenti acceptus, Musconius in Apolline Italico ejus opera describens Janiculum vocat, & a Cremonensi Turri cognomen sumpsisse tradit iis versibus:

Janiculus fabræ studio celeberrimus artis: Janiculus decus Italidum, celsæque Cremonæ, Cujus ab insigni traxit cognomina Turri &c.

132.1. Christian Adolph Klotz (1764) [p.] 375 Museum Mazzuchellianum, seu Numismata Virorum doctrina præstantium

[...]

[p.] 380

Neque solum viris doctis, sed, eadem, qua illi, laude extollendis tribuit etiam locum artificibus, suorum operum praestantia claris, vt Pisano pictori: Bramanti Asdruualdino : Leonardo Vincio: Ianello Turriano: Raphaëli Vrbinati132

133.1. Antonio Ponz Piquer (1772) [p.] 143 [...]

43 Es frme, y sólida la construccion de este puente; por un ojo del qual pasa todo el Tajo. A poca distancia, siguiendo el curso del agua, se ven las ruinas que han quedado del ingeniosísimo, y celebrado artifcio de Juanelo (i), mediante el qual perfeccionó la idea inútilmente intentada ántes de subir el agua hasta la grande altura del Alcazar; pero sin embargo de esta singularísima invencion, y que en su tiempo se tuvo por una cosa que superaba todas las fuerzas del entendimiento humano, ha sido arruinada

[p.] 144

enteramente, no quedando por señales sino unos pedazos de paredes, y arcos destruidos en el parage que he dicho. 44 Debia ser esta máquina muy costosa de mantener, como era natural, lo que acaso no podrian llevar los fondos destinados à este fn. La trabazon de los maderos se dice que fue ántes inventada por Roberto Valturio con el fn de levantar un hombre en alto. Véase en las Antigüedades de España de Ambrosio de Morales la relacion de este artifcio, y las alabanzas á su Autor, no solamente por lo que en él inventó, sino tambien por el Relox que de orden de Carlos V hizo en Milan.

45 La verdad es, que una máquina como esta de Toledo, compuesta de tantos palos cruzados, y de tantas ruedas, y goznes, de tantos caños, vasos, cubos, y otras menudencias, sin contar la fábrica de ladrillo de gruesas paredes, y arcos, que se hizo hasta la grande altura del Alcazar, habia de durar poco, sin que tuviese una buena

380.

121FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS
132 Ch A. Klotz, Acta Litteraria. Scripsit Christ. Adolphus Klotzius - Voluminis I. Pars IV, Altenburgi, ex Offcina Richteria, mdCClxiv, pp. 375 y

dotacion para su mantenimiento, que acaso sería de mas dispendio de lo que hoy es el llevar el agua en caballerias á todas las ca-

[p.] 145 sas de la Ciudad. Si esto se hubiera meditado de antemano, y con todo reposo, era posible que Juanelo no llevára mas que las grandes alabanzas, debidas á su agudo ingenio, demostrado en el modelo, sin destinar tantos caudales en vano, pudiéndolos haber empleado en otra obra mas natural, mas segura, y duradera, y con muchas ventajas del mismo benefcio.

[...] [p.] 147

[...]

48 Estas expresiones desaprobarán algunos, por ventura, como si fueran estudiadas, para que se deponga el gran concepto que se ha tenido sin contradiccion del milagroso Juanelo en su máquina Toledana, y como muy opuestas á la descripcion, y alabanzas, que de él, y de su Autor hizo Ambrosio de Morales, y otros; pero yo, que no tengo la costumbre de jurare in verba magistri , me dexo llevar solamente adonde la razon me guia, y un modo de pensar fundado en lo mismo que se experimenta.

49 Habla Morales de una estatua de Juanelo, que se debia colocar en el referido artifcio, para la qual hizo escribir el mismo maquinista: Virtus numquam quiescit; y añade Morales la Inscripcion siguiente con el epigrama que él le compuso, y envió para la estatua,

[p.] 148 en prueba de su amistad, y gran concepto que el artifcio tenia formado.

ianelo Tvrriano Cre monensi aeTHerei olim opifiCii aemvlaTori (i) nvnC naTvrae in aQvis domi Tori

ambros morales Cordvven sis regivs HisToriCvs bene valere eT perfeCTo iam sTvpendo ToleTani aQvaedvC Tvs miraCvlo si poTis es TanTa virTvs QviesCere.

Rupibus impositum æriis sublime Toletum Sidera Turrito vertice ad alta subit. Viscera sed terræ visus penetrare profunda Valle Tagus fulvo conditus amne fluit.

Nunc quae naturae, quæ tanta potentia prestat Vertice ut hic sumo perfluat unda Tagi?

Naturam ingenio domuit Juanelus, et arte Et Tagus imperium subditus inde capit Aerias rupes jubet hanc transcendere: paret Atque hic sideribus proximus ecce fluit.

50 Todo esto es bueno, y prueba

[p.] 149 del ingenio del doctísimo Morales, así como la obra de la máquina probó el de Juanelo; pero mi tema es que fue mas ostentosa que provechosa la tal máquina, y que los caudales que en ella se emplearon, si se hubiesen destinado á la restauracion del aqüeducto, y puente de los Romanos, hubiera sido de tanta, ó mayor magnifcencia, se gozaria ahora, y por muchos siglos. No ha quedado memoria, ni sé que permanezca la refrida estatua de Juanelo, destinada para poner en su artifcio: acaso habrá tenido la suerte de acabarse con él mismo.

51 De buen humor estaria Quevedo, quando en el Itinerario desde Madrid á su Torre, así describe esta obra:

Ví el artificio espetera, Pues en tantos cazos pudo Mover el agua Juanelo

Como si fueran columpios.

Flamenco dicen que fue, Y sorbedor de lo puro: Muy mal con el agua estaba Que en tal trabajo la puso.

122 APÉNDICE DOCUMENTAL

[p.] 150

Lo hizo Flamenco, porque le venía mejor lo de beber, sin pararse en alterar lo substancial de esta historia.

52 Al principio de este siglo trató una compañia de Ingleses con la Ciudad de subir el agua hasta su mayor altura, mediante una recompensa con que se habia de obligar cada vecino á cuya casa fuese el agua. A este fn conduxeron gran porcion de gruesos, y largos cañones de metal; pero no habiéndose efectuado la obra, quedaron abandonados los cañones en varios parages, como se ven ahora. Tres, ó quatro años hace se ha intentado lo mismo por no sé qué sugeto; pero inutilmente, no pudiendo hacer ninguno lo que el grande ingenio de Juanelo; y aunque lo hubieran hecho, fuera de poca duracion, y utilidad, como se puede colegir de lo que queda dicho.

(i) Juanelo fue natural de Cremona en Lombardía. Hizo famosos reloxes para Carlos V, y Felipe II. El Marques del Gasto, de quien era favorecido, trató con él en Italia de la falta de agua que habia en Toledo, y Juanelo pensó en esta máquina.

(i) Alude al Relox de Milan133

134.1. Giovan Battista Zaist (1774) [p.] 150

Torriano Janello, o Gianello, o Lionello, o sia Giacomo ancora, al Rapporto del Bottero per corrotta diminuzione detto forse Giovanello in cambio di Giacomello, nato in Cremona di bassi Genitori, recò dal nascimento ingegno così sublime, ed elevato, che pervenuto alla cognizione recondita dell’Arti più nobili, venne comunemente appellato il Miracolo della Natura, la Maraviglia delle Scienze Matematiche, Astrologiche, ed Architettoniche, il nuovo risorto Archimede del suo Secolo. Non avendo egli appreso ancora l’Alfabeto, fu udito senza lettura di libri col solo naturale straordinario talento, a discorrere delle Matematiche, con tal fondati magistrali Teoremi, che sembrava, non avere ad altro atteso giammai. Perlocché, fattosi dimestico di Giorgio Fondulo nostro

133

allora eccellentissimo Medico, profondo Filosofo, e chiarissimo Matematico, fu da questi singolarmente amato, siccome al sentirlo sì addottrinatamente parlare, riconosciuto d’un ingegno fuor di modo eccedente, e sovrumano, e da esso in breve tratto di tempo assai sbrigativamente istruito, di quanto da lui potè essergli comunicato anco di più astruso, e malagevole. Divolgatasi perciò tosto la fama di sì valente Artefce, s’invogliarono specialmente i Principi amatori delle bell’Arti, di vedere qualcuna dell’Opere rimarcabili, che uscire udivano alla luce, quai parti prodigiosi del suo feracissimo ingegno. Quindi non passò guari, che Don Ferdinando Gonzaga Governatore dello Stato di Milano, ebb’ordine dalla Corte di Spagna, di collà inviarlo a Carlo v. Imperatore, ove Janello con sollecito viaggio speditosi, ed ivi accolto da quell’Invitto Monarca, con umanissima amorevole degnazione, presentògli a prima giunta in dono il sì rinomato ammirabile Orivolo, che, racchiuso in vece di gioia nel castone di un Anello, coi movimenti regolari delle picciolissime ruote in giro così brieve, ed angusto, segnava, pungendo leggermente il dito, ciascuna delle ore, che nella sfera marcate apparivano a suoi numeri, minutissimi bensì, ma però bastevolmente intelligibili. Fu questo portentoso Orologino sommamente caro all’Imperatore sì per la rara simetrìa, come per la perfetta aggiustatezza dell’esquisito lavoro, ne sapea finir di lodarlo, qual Miracolo

[p.] 151 colo dell’Arte, cui gemma non v’era tanto preziosa, che nel valore giungesse ad eguagliarlo. Un’altro Orivolo parimenti egli fece tosto arrivato in Ispagna, che diè pure in dono allo stesso Cesare, e passò poscia alle mani del Re Filippo II. suo Figlio. Era questi in tutto il suo giro della giusta misura di un sol braccio, e vi si scorgevano ciò non ostante, con chiarezza indicate nella picciola sfera sì l’ore Italiane, come altresì quelle dell’oltramontane Nazioni, il Calendario delle Feste Mobili, il computo de’ giorni, delle settimane, dei mesi, l’alternazione dei dì, delle notti, il corso degli anni comuni, e del Bisesto,

A. Ponz Piquer, Viage de España, en que se da noticia De las cosas mas apreciables, y dignas de saberse que ay en ella. Su Autor D. Antonio de la Puente , Madrid, Por D. Ioachin Ibarra, Impresor de Cámara

123FUENTES
de S. M., md CC lxxii , pp. 143-145 y 147-150.

col variare delle quattro Stagioni diferenti, i Cicli Solare, e Lunare, le Epatte, l’entrata del Sole ne’ dodeci Segni del Zodiaco, il moto degl’altri Pianeti, colla rivoluzione di tutte le Sfere celesti, l’Iridi, le Eclissi del Sole, e della Luna, il crescere, ed il scemare, l’avvicinarsi, e il dilungarsi dell’una, e dell’altro. Codesta Machina maravigliosa, che si aggirava col moto continuo di più centinaja di minutissime ruote, sorprese sì fattamente l’Imperatore, che a giusta ragione lo mosse a dichiarare Janello Principe degli Artefci, volendo, ch’egli fosse per l’avanti con tal titolo illustre cognominato, ed assegnandoli in oltre, sua vita durante, la non spregievol Pensione di cento Scudi d’oro, senza contare la ricca annual provisione, ed altri moltissimi generosi regali; come si legge nel quì inserito Diploma Imperiale, speditoli due anni prima del suo solitario ritiro nel Monistero di S. Girolamo presso Placenzia d’Estremadura.

Carolus V. Divina favente Clementia Romanor. Imperator Augustus, ac Germaniæ, Hispaniar., Utriusq. Siciliæ, Jerusal., Ungar., Dalmat., Croat. &c. Rex, Arcidux Austriæ, Dux Burgundiæ, Mediol., Com. Anspurgii, Flandriæ, Tiroli &c. Recogniscimus, & notum facimus tenore presentium quibus expedit, quod nos ob fdam, & gratam operam, quam nobis, & Imperio nostro, & ejusdem Imperii fdelibus Dilectus Janellus de Turrianis Cremonensis Matematicus, & inter Horologiorum Architectos facile Princeps in fabricando nobis mira arte, & ingenio, insigni, & actenus nusquam, (quod scias) viso Horologio, quod nedum omnia horarum Solis, & Lunæ momenta, verum etiam

etiam omnium aliorum Planetarum signorum, & motuum cœlestium cursus, recursus, & reflexiones certo, & exacto ordine, & ad oculum ostendit, summa industria, & cum maxima nostra satisfactione navavit, eidem Janello dedimus, constituimus, & assignavimus, ac tenore presentium damus constituimus, & assignamus annuam pensionem centum Scutorum auri ex quibuslibet redditibus, & intratis Mediolanensis Dominii tam ordinariis, quam extraordinariis per manus Thesaurarii generalis, seu aliorum Offcialium nostri Status Mediolani, ad quos ea res spectat, & pro tempore spectabit, quot annis, singulo trimestri ad ratam quartæ portonis ex nunc in antea, durante ipsius Janelli vita, numerandam omni exceptione remota. Mandantes propterea Illustri Gubernatori nostro presenti, & illi, qui pro tempore futurus est, Præsidi, & Quæstori Reddituum nostrorum, Thesaurario generali, & aliis Offcialibus, & eorum cuilibet, ad quem, quorumque spectat, & spectabit in futurum, ut præfato Janello de Turrianis, vel ejus legitimo Procuratori, eius nomine memoratam pensionem centum Scutorum auri, portionibus, & terminis supradictis, durante ipsius vita integra, numerent, numerarique, & persolvi faciant acceptis ab eo debitis quitantiis, quas perinde valere decernimus, ac si a nobis ipsis traditæ fuissent. Solutiones vero harum nostrarum vigore faciendas volumus, & declaramus in computis, & rationibus Thesaurarii, & Offcialium prædictorum pro legitime expensis recipi, & admitti debere, absque omni impedimento, & contradictione, in contrarium facientibus, non obstantibus, quibuscumque, harum testimonio litterarum manu nostra subscriptarum, & sigilli nostri appensione munitarum.

Dat. in Oppido Onniponte Comit. Tirolis die 7. Mar. an. 1552.

Imperii nostri 32., & Regnor. nostror. 37.

V. Ant. Parchenotus

Crassus Præssidens ad mandatum

V. Piroanus R. Cæsar., & Catthol. Maiest. proprium R. in registro Privilegior. an. 1552.

penes me Mattheum Capellum

Cæsareæ Cameræ, Re[ferent].em ex[isten].te in fol. 62. Mattheus Capellus.

R[egistra].ta Ant. Garnerius lib. 4.

Obemburger.

124 APÉNDICE DOCUMENTAL
[p.] 152

153

Il quale Diploma fu poi passato dal Senato Eccellentissimo di Milano il di 7. Aprile dell’anno stesso 1552. Dilettòssi di più questo eccellente Maestro, di fare con poco vento armonicamente risonar l’acque nella loro caduta a guisa d’organi ben registrati, d’innalzar fabbriche d’inaspettata credenza, ideate con perfettissima Architettura, le quali porgevano, colla vaga loro veduta, straordinario piacere ai riguardanti, trattenendo pur anco talora il suo solitario Monarca nell’ore libere a ricreare lo spirito colla dimostrazione piacevole d’altre sempre nuove invenzioni; onde or facevali comparire ad un tratto in su la tavola alquante Statuette d’Uomini armati a cavallo, che parte suonavan le trombe, parte battevano i tamburri, ed altre di maggior cuore giostravan fra loro, e si ferivano con picciole lance, ora volar faceva per l’aria alcune passerette di legno, che coll’ali spiegate uscivano dalla stanza, e poscia vi ritornavano con sommo stupore de’ Monaci, che vi si trovavano spesse volte presenti. Ma sopra tutto rammentar devesi l’ordigno stupendo, ch’egli formò, a benefzio della Città di Toledo, su cui, penuriosa d’acque all’estremo, siccome situata sopra del Monte, condusse il fiume Tago, che al basso le scorre, meritando poscia, che di lui si cantasse. In terris, Cœlos, in Cœlos flumina traxit . Il Modello in picciolo di questo non mai abbastanza lodato ritrovamento, col di lui Ritratto, cavato dal vivo originale in Ispagna, fu mandato in dono alla nostra Città dal gran Cancelliere Danerio Filiodono. Il primo si conserva nell’Archivio della Cancelleria, l’altro vedesi esposto con altri Ritratti di Personaggi insigni della nostra Patria nella gran Sala, ove si fanno le Congregazioni de’ Signori Presidenti al Governo della Città colla seguente Inscrizione. Effigiem hanc Janelli Turriani Cremonensis, Horologiorum Principis ex Hispaniis evectam Illustrissimus Magnus Cancellarius Danerius Filiodonus Cremonæ illius Patriæ dono tradi iubet Anno 1587

Tralascio quì, di rammentare altr’Opere di rara invenzione, che furono da lui fatte, sì nella Architettura Militare, le quali recarono non poco vantaggio alle Armate di Spagna, come nelle Mecaniche, e di picciol Mulino con mole sì minute, e sottili, che stava tutto nascosto entro la manica di un Monaco, e pur

[p.] 154

ciò non ostante macinava tanto grano in un giorno, quant’era bastante, a far pane per il sostentamento di otto persone entro tale giornata, e di maravigliose Fontane, che gittavano ad un tempo stesso e acqua, e fuoco, di tuoni strepitosi, e dirottissime pioggie, di picciole Macchinette, con moti perpetui, da riporre su de’ Tavolini, delle quali ne fabbricò varie al Re Filippo II, che lo ebbe in grandissima stima, e se lo tenne caro, al pari del Padre, mentre tali, ed altre stupendissime cose ponno leggersi presso gli Autori, che sono riferiti quì in fne. Il predetto famoso Artefce, oltre il nobile ornamento delle Scientifche, ebbe altresì quello delle morali Virtù, perlocchè egli mostròssi mai sempre amantìssimo della Verità, e capital nemico della menzogna, non solendo ei più conversare colle Persone, che avesse una sol volta trovato bugiarde, mentr’era famigliare suo detto, che l’Uomo virtuoso deve piuttosto darsi vinto dalla Verità, che vincere colla bugìa; Quanto fu egli spedito, e disinvolto ne’ gran maneggi, altrettanto andò pesato con somma prudenza, e sopramodo guardingo ne’ scabrosi consigli. Usò nel suo ingenuo parlare, altresì una candida schiettezza senza adulazione, ammesso più volte a trattare con Principi di primo rango, cui diceva, esser eglino privi di tre cose per altro assai da prezzarsi, cioè della vista giocondevole dell’Aurora, e del soletico desiderabile della Fame, e di chi dicesse loro la Verità, ed allo stesso Imperadore Carlo v., non sentendosi egli voglia un giorno per soverchia malinconìa di fare cert’opera commessagli, mentre gli venne da lui detto, che cosa meriterebbe colui, che non volesse ubbidire al proprio Padrone, tostamente rispose: Pagarlo subito, e mandarlo con Dio pe’ fatti suoi; del che il Sovrano Monarca punto non si offese, rimaso anzi soddisfatto di tale sua arguta prontezza. Furon poi a Janello fatte diverse Medaglie. In una d’esse vi si vede il di lui Ritratto con queste Note. Janellus Turrianus Cremonensis Horologiorum Architectus, e nel rovescio un vaso, che spande acqua, sostenuto da una Femmina, e molte Figure, che vi accorrono per attingerla, col motto. Virtus nunquam deficit. Un’altra pure ne conservano gli Eredi del fu Gio: Antonio Torriano, come che egli fosse della stessa Famiglia, già Organista

125FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS Il [p.]
ciò

insi[p.] 155

insigne della nostra Chiesa Cattedrale, ed uno de’ migliori Allievi in tal’ Arte del Cavaliere Tarquinio Merula nostro Concittadino.

Scrivono di questo Eccellentissimo Artefce il Terzago, e lo Scarabello nella descrizione del Museo Settaliano, in cui già trovavasi una Medaglia del detto Janello, che attorno al suo ritratto aveva scritto Janellus Turrianus Cremon. Philip. II. Hispan. Reg. Architectus, e nel rovescio, una Donna con scetro in mano frà mezzo a molte colonne, ed edifzi col motto Deo, & optimo Principi.

Il Dottor Guido Panciroli nel lib. 2. delle cose memorabili ritrovate, e delle cose antiche affatto incognite al tit. 10 de Horologiis, ove scrive. Audio Carolo V. Horologium a Cremonensi aliquo donatum fuisse, quod universam Cœli machinam cum omnibus Stellis firmamenti complectens, ita ut ipsum cœlum in terram quasi delatum videretur, nec verò negari potest inventionem istam egregiam, & notatu dignam esse. Siccome parimenti al capo quinto. De Spera armillari Monsig. Vescovo d’Alba, Marco Girolamo Vida in Orat. act. 2.

Antonio Campi, nella Storia di Cremona lib. 3.

Il Cardinal Federico Boromeo, nel lib. della grazia del Principe. a pag. 168. e pag. 178.

Angelo Baronio in Orat. de Vil. Cremon. Laud. Bernardo Sacco Pavese in lib. de rer. Italicar. varietate; benchè contra l’uso de Savi Oratori irragionevolmente, e con troppa invidia, e passione parli de Cremonesi, pure così arriva a scrivere di Janello. Cum in Hispaniam a Carolo V. ob ingenii prestantiam in horologiis faciendis &c. lib. 7. cap. 17. de Horologiis.

Alessandro Capra nella sua Architettura Militare par. 2. pag. 102.

Bartolomeo Tortoletto, che và però errato di molto, nel descrivere Janello deforme, mentre lo smentiscono i Ritratti uniformi alle Medaglie, in cui si scorge d’aspetto venerabile, spiritoso, e ben formato di corpo.

Giovanni da Cartagena lib. 9. de Sacr. arcan. Maiol. lib. dier. Canicular. Pietra Santa de Simbol. For-

[p.] 156

Fortunio Liceto de Anul. ove parla dell’Orologio, che insegnò a fare a Carlo V. Annibale Croce Epigr. in collecta Poetica Jov. Pauli Ubaldini

Giovanni Bottero nelle relationi Universali lib. i. pag. 13. ove dice, discorrendo del Fiume Tago, la cui Acqua delicatissima con un ingegno miracoloso si tira sù nella Città. Opera rara di Giacomo Cremonese

Il Dottor Francesco Arisi, Conservatore degli Ordini della Città nella Cremona Letterata.

Il Lomazzo lib. 7. pag. 652. ove dice Nella prima si contiene l’arte di far gli Orologi, e simili cose le quali perfettamente possedette Janello Torriano Cremonese, come ben lo dimostrò nello stupendo Orologio, che donò all’Imperator Carlo V. Nella seconda si contiene la levatoria, e tutte le macchine, così di levar acqua, come di difendere, e di offendere, nelle quali furono trà gli antichi grandissimi, Archimede, Filone, Dinocrate, Polibio, ed il Torriano detto Gianello. Nicolò Guidi, e Nicolò Prata ne suoi Epigrammi lib. 3.

In Janelli Turriani Cremonensis spheram Francesco Lana della Compagnia di Gesù nel suo Magister. Artis cap. 3. Famiano Strada della stessa Compagnia lib. i de bello Belgico ad notam in marg. 1557. Sepe fabricandis Orologiis parlando di Carlo v Janello Turriano Preceptore, illius temporis Archimede Operam dare Alessandro Lamo nel discorso della Pittura, e Scoltura pag. 52.

Fine delle Notizie di Torriano Janello [...] [p.] 192

Una bellissima Tavola, di mano del detto nostro Campi, ebbe già presso di se il famoso Cremonese Matematico, Gianello Torriano, su cui eranvi effgiati la Vergine, Gesù Cristo, e S. Giovanni Battista, fanciulli, la Madre S. Anna, e lo Sposo S. Giuseppe, la quale fu con seco recata in Ispagna, allorché portòssi ei colà al servigio dell’Imperator Carlo v., come una rarissima Dipintura, degna, d’essere oggetto di stupenda maraviglia pur

126 APÉNDICE DOCUMENTAL
anco

[p.] 193

anco fuori della nostra Italia. E di fatti fu ella in sì alto pregio in quell’Ispano Paese, che tratta ivi poi venne in disegno, e tagliata in rame dal noto Fiamengo, ed è una delle belle Carte, che possano mai vedersi134

135.1. Andres-Marcos Burriel (1775)

[p.] 283

El famoso Janelo Turriano subió el agua del Tajo á lo alto del Alcazar, desde donde se proveyó algunos años toda la Ciudad. Esta, gravada de censos para gastos estraordinarios, hizo concurso de sus propios y rentas á principios del siglo pasado; y faltando fondos para preparar el artifcio de Janelo, faltó este, y poco á poco cayeron casi todos los arcos y obras que le servian. A los principios de este siglo, una compañía de ingleses hizo tra[p.] 284 trato para poner corriente otro semejante artificio, con que se habia de subir el agua á Toledo. Tráxose á dicha Ciudad una gran porcion de cañones de hierro y bronce, que habian de servir de arcaduces. Murió el xefe de la compañía; los cañones quedaron, y nada se perfeccionó135.

136.1. Girolamo Tiraboschi (1775) [p.] 183 [...]

il Sacco soggiugne, che morto Gian Galeazzo l’orologio si giacque per lungo tempo abbandonato e scomposto; che poscia l’anno 1529., (che così dice il Sacco; e non il 1550., come M. Falconet gli fa dire) esso, così rugginoso, e scompaginato com’era fu recato innanzi a Carlo v, il

134

quale ammiratone il lavoro, cercò per ogni parte artefci, che il ricomponessero; ma che riuscendo inutile ogni tentativo, si fece innanzi un cotal

[p.] 184

cotal Giovanni da Cremona, soprannomato Gianello, uomo deforme di aspetto, ma di acuto ingegno, il quale osservata attentamente la Macchina, disse, ch’ella potevasi ricomporre, ma che ciò non sarebbe giovato a nulla, essendo i ferri dalla ruggine consumati e rosi; e che era meglio il formarne una nuova a somiglianza di essa, e ch’egli di fatto accintosi al lavoro il condusse felicemente a fne; e l’imperadore volle, ch’esso insiem coll’Artefce fosse condotto in Ispagna136

137.1. Girolamo Tiraboschi (1777)

Quì ancora non dee passarsi sotto silenzio quel Giovanni Torriani da Cremona, soprannomato Gianello, il quale per comando di Carlo v., come altrove abbiamo detto, fabbricò un orologio di ammirabil lavoro, somigliante a quello del celebre Giovanni Dondi, e che fu perciò dall’Imperadore condotto in Ispagna. Ivi egli diede un nuovo, e più illustre saggio del suo valore nelle Matematiche, col ritrovare una macchina, con cui sollevare in Toledo le acque del Tago fno al piano di un monte. Ne abbiamo in questo Tomo medesimo recata ad altro proposito la descrizione, cui perciò non giova il ripetere137.

138.1. Maurice Margarot (1780)

[...] Tolede est fort grand; elle a les deux defauts assés communs aux anciennes villes situées sur des montagnes,

G. Zaist, Notizie istoriche de’ pittori, scultori, ed architetti cremonesi opera postuma di Giambattista Zaist pittore, ed architetto cremonese, data in luce da Anton’ Maria Panni. Al merito impareggiabile de’ nobili Signori Prefetti Al Governo della Città di Cremona. Tomo primo , In Cremona, Nella Stamperìa di Pietro Ricchini, md CC lxxiv , pp. 150-156 y 192-193.

135 A.-M. Burriel, Cartas eruditas y críticas del P. Andres Marcos Burriel, de la extinguida Compañia de Jesus Dalas á luz Don Antonio Valladares de Sotomayor , [ Madrid ], en la Imprenta de la Viuda é hijo de Marin , [ 1775 ] , pp. 283-284.

136 G. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana di Girolamo Tiraboschi bibliotecario del serenissimo Duca di Modena e professore onorario nella Università della stessa Città. Tomo Quinto. Dall’Anno MCCC . fino all’Anno MCCCC , In Modena, Presso la Società Tipografica, md CC lxxv , pp. 183-184.

137 G. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana di Girolamo Tiraboschi bibliotecario del serenissimo Duca di Modena e professore onorario nella Università della stessa Città. Tomo Settimo. Dall’Anno MD . all’Anno MDC . Parte prima , In Modena, Presso la Società Tipografica, md CC lxxvii , p. 410.

127FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

l’une que les rues y sont très laides, etroites, tortüeuses, & l’autre qu’elle manque d’eau, n’en avant point d’autre que celle du Taje, ou de quelques puits très profonds: l’on dit que les Mores avoient inventé une machine par laquelle, ils éleveient l’eau du Taje à environ 700 pieds perpendiculaires, par ce moyen elle étoit rendüe assés abondante dans la ville, mais cette admirable machine est entierement rüinée, & l’on n’en a qu’une idée historique très confuse138

139.1. Jean-François Peyron (1780)

L’Alcazar es élevé à 80 toises au dessus du Tage: l’eau de cette riviere y montoit autrefois par le moyen d’une machine très-ingénieuse, imaginee par Juanello, natif de Cremone; elle etoit composée de plusieurs caisses de plomb ou de fer battu, liees les unes aux autres, & qui avoient leur base dans le Tage; l’eau entroit dans la premiere caisse, d’où, par le moyen de certains refforts, elle étoit poussée dans la seconde, & ainsi de suite, jusqu’à la derniere qui étoit dans le château, & d’où elle se rendoit dans un réservoir qui fournissoit de l’eau à toute la ville; mais depuis près de deux siecles cette machine peu soignée s’est détruite, & l’on en voit à peine quelques restes sur le bord de la riviere. Les habitants de Tolede chargent aujourd’hui sur plusieurs mulets de grandes cruches de terre, & ils vont faire ainsi la provision d’eau qui leur est nécessaire139

140.1. Jean-François de Bourgoing (1789) [p.] 320 Restes de la machine de Juanelo pour faire monter à Tolede l’eau du Tage.

Des écarts de l’esprit humain, passons, sans sortir de Tolede, à une invention qui l’honore. Je veux parler de la fameuse machine imaginée par un Cremonois, nommé Juanelo, pour faire monter l’eau du Tage dans la Ville de Tolede, mais de laquelle on ne voit plus à présent que les débris. D’après la description qui en a été transmise par la tradition, elle devoit être extrêmement compliquée,

[p.] 321 compliquée, & pour cette raison abreuver plus cherement les habitans de Tolede, qu’ils ne le sont depuis qu’on a substitué à l’ingénieuse machine le service des mules qui portent l’eau du Tage dans toutes les maisons de la ville. Vainement a-t-on essayé plusieurs fois de suppléer la machine de Juanelo par une invention également utile. Les mules ont triomphé de cette conspiration, & sont restées en possession de leurs pénibles fonctions140. 141.1. Antonio Conca y Alcaraz (1793)

[p.] 285

Le acque del Tago rapidamente scorrono sotto un solo arco del Ponte, e a poco tratto seguendo la corrente del fume rimangono tuttora le vestigia di una ingegnosa, ma troppo complicata macchina, colla quale Juanelo Turriano nativo di Cremona, informato in Italia dal Marchese del Vasto suo protettore della scarsezza di acqua in Toledo, credette di potervi abbondantemente rimediare, e di eternare altresì il suo nome. Ambrogio di Morales nelle sue Antiguedades de España

[p.] 286 (Antichità della Spagna) parla con trasporto di questa invenzione; e mosso dall’amicizia verso il Turriano compose in sua lode un’elegante iscrizione ed un epigramma da incidersi sulla statua, che collocarsi doveva sopra la macchina idraulica. Malgrado però gli encomj, che il Morales, ed altri hanno profusamente tributati all’ingegno e alla quasi miracolosa invenzione del Macchinista cremonese, l’esperienza ha fatto vedere,

138 M. Margarot, Histoire ou relation d’un voyage qui a duré près de cinq Ans , A Londres, De l’Imprimerie de G. Bigg, 1780, p. 127.

139 J .- F . Peyron , Essais sur l’Espagne. Voyage Fait en 1777 et 1778; Où l’on traite des mœurs , du Caractere , des Monuments , du Commerce , du Théatre & des Tribunaux particuliers à ce Royaume Par M . Peyron - Tome premier , A Geneve, s.e., m d CC lxxx , p. 326.

140 [J .- F de Bourgoing] , Nouveau Voyage en Espagne, ou Tableau de l’état actuel de cette Monarchie [...] - Tome troisieme , A Paris, Chez Regnault, Libraire, m d CC lxxxix , pp. 320-321.

128 APÉNDICE DOCUMENTAL

che questi ebbe più in vista di mostrare il suo ingegno inventore, che di ricercare l’utilità de’ cittadini, i quali non sarebbero costretti al presente di prevalersi di bestie da carico, onde condur l’acqua, se le grandiose somme gettate in quell’imponente lavoro fossero utilmente state destinate a rinovare l’acquidotto romano, di cui parleremo in appresso. Più felicemente riuscì il Juanelo nella costruzione de’ celebrati orologi, che per ordine di Carlo v e di Filippo II egli fabbricò; e molto il distinse ancora l’automa di legno, che, partendo dalla sua, e pervenendo alla casa dell’Arcivescovo per ricevere una porzione di [p.] 287 carne e di pane, cortesemente riveriva quanti gli si paravano davanti; e perciò vien detta quella la Strada dell’Hombre de palo, cioè dell’Uomo di legno141 142.1. Giuseppe Aglio (1794)

Passando alla Cancelleria, nella quale appeso al muro oltre varj altri Quadri rappresentasi molti Ritratti di Cardinali, e del Pontefce Niccolò Sfondrato Gregorio

xiv., e di Artefci Cremonesi, che si vogliono Gianello Torriani, ed il Divizioli142

143.1. Girolamo Tiraboschi (1796)

E poiché siamo sul ragionar di orologi, degno è di essere qui rammentato quel Giannello dalla Torre, o Torriano, cremonese, da noi mentovato altrove, che richiesto da Carlo v a ricomporre il famoso orologio di Giovanni Dondi, di cui si è detto a suo luogo ( t. 5 ), il qual conservavasi tuttora in Pavia, ma guasto e irrugginito, disse che più non era possibile di riattarlo; ma che un altro ne avrebbe egli fatto da quello nulla dissomigliante; e il fece veramente con maraviglia dell’imperatore che seco volle condurlo in Ispagna, ove poscia egli formò quell’ingegnosa macchina per sollevar le acque alla città di Toledo, di cui abbiam fatta menzione in questo tomo medesimo ( par. I , p. 173). Di questo ingegnosissimo macchinista, e di altri lavori ammirabili da lui ideati e felicemente eseguiti, parla l’Arisi (Crem. liter. t. 3, p. 338, ec.), citando molti scrittori di quel tempo, che ne ragionano; e del suddetto orologio fa menzione ancora Bernardo Sacchi ( Hist. ticin. I. 7, c. 17)143

siglo xix

144.1. Lorenzo Manini (1819)

E nella Meccanica Giacomo Torriano detto Gianello fu uomo di sì elevato ingegno e di tanta abilità nelle matematiche, che venne giustamente chiamato l’Archimede del suo secolo. Formava uccelli, che non solamente battevano le ali, ma rendevano eziandio un canto tanto naturale che sembravano vivi; erigeva fontane, che gittavano ad un tempo stesso acqua e

fuoco; componeva certi piccioli eserciti, i quali facevano tutt’i movimenti militari; construiva orologi, ne’ quali si vedevano i moti tutti de’ pianeti e le rivoluzioni delle celesti sfere. Più d’ogni cosa però recogli singolare onore l’ordigno, per cui condusse le acque del Tago nella città di Toledo in Ispagna, posta sulla sommità d’un monte, onde di lui cantò un bell’ingegno del secolo xvii.

In terras coelos, in coelos flumina traxit144

141 A. Conca, Descrizione odeporica della Spagna in cui spezialmente si dà notizia delle cose spettanti alle belle arti degne dell’attenzione del curioso viaggiatore; di Don Antonio Conca socio delle Reali Accademie Fiorentina e de’ Georgofili , Parma, dalla Stamperia Reale, 1793, pp. 285-287.

142 G. Aglio, Le pitture e le sculture della città di Cremona. Di Giuseppe Aglio Cremonese Dedicate Al singolar merito Del Padre Visitatore Don Galeazzo Giuseppe Maria Todeschini monaco dell ’ insigne Congregazione di S . Girolamo d ’ Italia nel Monastero di S . Sigismondo di Cremona , In Cremona , presso Giuseppe Feraboli Stampator Vescovile y della Città, m d CC x C iv , p. 41.

143 G. Tiraboschi, Storia della letteratura italiana del cavaliere abate Girolamo Tiraboschi consigliere di S. A. S. il Signor Duca di Modena presidente della Ducal Biblioteca e della Galleria delle Medaglie, e Professore onorario nella Università della stessa Città. Prima edizione veneta, dopo la seconda di Modena riveduta, corretta ed accresciuta dall’Autore. Tomo VII . Dall’Anno MD . all’Anno MDC . Parte quarta , In Venezia, Presso la Società Tipografca, mdCCxCvi , p. 1.571.

144 L. Manini, Memorie Storiche Della Città di Cremona Raccolte e Compendiate da Lorenzo Manini - Tomo primo , Cremona, Dalla Tipografia Prov. de’ Fratelli Manini, md CCC xix , p. 150.

129FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

145.1. Pietro Zani (1824)

[p.] 245

Torriani Gianello, Giannollo, o Janello, non Giacomello, né Giacomo, né Joanello, né Juanello, né Juvanello, né Juvanuello, né Leonello, né Lionello, detto Gianello, o Gianetto Torreggiani, o Torri-

[p.] 246 giano, Torriano Gianello, e ‘l Toresan: Giovanni Cremonesi, Juanellus Cremonensis, il nuovo Archimede, ed il Principe degli artefici. ... Arte - Oref.[ice] S.[cultor] S[cultor] i[n] F[erro] S[cultor di fgure] i[n] L[egno] Oriol.[ajo] A.[richitetto civile] Ing.[egnere] Mat.[ematico] Mac. [chinista] Idr.[aulico] Astron.[omo] / Patria o Naz.Cremon. / Merito - Celeb. / Viveva Fioriva Operava - v. 1520 / Morte - 1585145.

146.1. Giuseppe Grasselli (1827)

[p.] 248

Torriano Gianello. Il Torriano può chiamarsi il nuovo Archimede, ed il principe degli artefci, che forì nel xvi secolo. Jacopo Andrea Crusio lo chiama mostro di scienza, e scrive dà spirto a marmo, ferro, argento e legno.

Di questo ingegnosissimo meccanico, e dei molti lavori ammirabili da lui ideati ed eseguiti, ne parla diffusamente lo Zaist, a cui rimettiamo il lettore. A noi basta il dire, che richiesto dall’imperatore Carlo v a ricomporre il famoso orologio di Giovanni Dondi, il quale conservasi tuttavia in Pavia, ma guasto ed irrugginito, disse che più non era possibile di riattarlo, ma che un altro ne avrebbe egli fatto, da quello nulla dissomigliante, e il fece veramente con meraviglia dell’Imperatore. Di fatti seco volle poscia condurlo in Ispagna. Ivi diede un nuovo e più illustre saggio del suo valore nelle matematiche, col ritrovare in Toledo una macchina d’acqua, composta di molti doccioni, ovvero canaletti, che mossi dal fume Tago per mezzo d’una ruota, l’un dopo l’altro alzavan l’acqua, portandola sopra il monte, ov’è piantata la città.

Di quest’opera sorprendente ne fu spedito il modello alla città nostra dal gran cancelliere Danerio Filiodono, ma ora nel pubblico palazzo non si conserva che il vero ritratto di Janello trasmesso in tale occasione l’anno 1587. Due medaglie di bronzo furono coniate in onore di Janello. Nella prima di esse si vede il di lui ritratto con queste note al d’intorno - Janellus Turrianus Cremonensis horologiarum architectus - e nel rovescio un vaso, che spande acqua, sostenuto da [p.] 249 una femmina e molte figure, che vi accorrono per attingerla, col moto - Virtus numquam defecit . - La seconda ha pure il suo ritratto, ed all’intorno vi si legge - Janellus Turrianus cremon. Philip. II Hispan. Reg. Architectus - e nel rovescio una donna con scettro in mano, framezzo a molte colonne ed edifzj, col motto - Deo et optimo Principi.T orriano Girolamo pronipote del sullodato nostro Janello. Giusta la Virtù ravvivata, pag. 231, avendo il di lui padre scoperto in esso un genio particolare per la pittura, lo mandò a Milano sotto la direzione di Camillo Procaccino. Ritornato in patria fece per l’Ospital maggiore una tavola, su cui rappresentò il paralitico risanato dal Redentore alla probatica piscina; opera ben condotta e di buon impasto, che a lui fece molto onore. Chi sa se mai più esista?... A Varola, scrive Giuseppe Bresciani, di commissione dei Martinenghi (ma più verosimilmente dei Gambara, che vi hanno grandi possedimenti) fece opere lodatissime per quelle chiese. Da vivacissimo ed allegro, divenne melanconicamente tetro, e preso l’abito de’ Cappuccini, morì fra di essi appena dopo di aver professato. Fioriva quest’artista circa l’anno 1600. - Picenardi.146

147.1. Stefano Ticozzi (1832)

Torriano (Janello), celebre meccanico cremonese ed idraulico, foriva nell’età di Carlo v imperatore. Richiesto da questo grande monarca a ricomporre il celebre

145 P. Zani, Enciclopedia metodica critico-ragionata delle belle arti dell’abate Pietro Zani fidentino. Parte prima vol. XVIII , Parma, Dalla Tipografia Ducale, md CCC xxiv , pp. 245-246.

146 G. Grasselli, Abecedario biografico dei Pittori, Scultori ed Architetti Cremonesi del ragioniere collegiato Giuseppe Grasselli da Cremona , Milano, co’ torchj d’Omobono Manini, md CCC xxvii [anastatica Cremona, Editrice Turris, 1984], pp. 248-249.

130 APÉNDICE DOCUMENTAL

orologio di Giovanni Dondi, che ancora conservavasi in Pavia, ma guasto ed irruginito, disse che più non era possibile di riattarlo, ma che gli dava l’animo di farne un altro da quello nulla dissomigliante, e soddisfece in breve tempo alla promessa con grande soddisfacimento dell’imperatore, che volle seco condurlo in Spagna. Colà diede una nuova e più chiara testimonianza del suo sapere matematico, colla nuova macchina di Toledo, composta di molti doccioni, ovvero canaletti, che mossi dal fume Tago per mezzo di una ruota, l’un dopo l’altro alzavano l’acqua, portandola sopra il monte dov’è piantata la città. Due medaglie in bronzo furono coniate in onore del Jannello, in una delle quali avente il suo ritratto leggesi: Jannellus Turrianus Cremonensis horologiorum architectus e nel rovescio vedesi un vaso che spande acqua, sostenuto da una femmina, e con molte fgure accorse per attignerla pel motto: Virtus nunquam defecit. Continuò il Torriano a trattenersi in Spagna ai servigi di Filippo II, ed è probabile che colà terminasse la gloriosa sua carriera. [Torriano] (girolamo), pronipote del Jannello studiò in Milano i principj della pittura sotto Cammillo Procaccino; e tornato in patria dipinse diverse storie, tra le quali una rappresentante il divin Redentore alla probatica piscina per l’Ospedal Maggiore. All’ultimo, il suo naturalmente lieto e vivace temperamento, si rese malinconico, e preso l’abito de’ Cappuccini, morì prima di avere professato147 .

148.1. Charles Magnin (1852) [p. 97] i influen C e i Talienne

illustre étranger (gran matematico y secundo Arquimedes) apporta de notables perfectionnemens à la construction des titeres; c’est, comme nous avons dit, le nom qu’on donne aux marionnettes de l’autre côté des Pyrénées. Cet emploi des éminentes facultés de Giovanni Torriani pourrait paraître invraisemblable, si nous ne rappelions à quelle occasion ce grand homme a donné pendant quelque temps cette direction

[p. 98] à son génie. L’empereur Charles-Quint ayant un goût très vif pour les applications de la mécanique, les meilleurs mathématiciens de l’Allemagne et de l’Italie s’ingénièrent à renouveler, pour lui plaire, les merveilles d’Eudoxe et d’Archytas. Je ne rappellerai pas tout ce qu’on raconte de l’aigle artifciel qu’on ft, dit-on, voler à sa rencontre lors de son entrée à Nuremberg, ni le prodige de la mouche de fer qu elui présenta Jean de Montroyal, et qui, comme l’a dit du Bartas en d’assez mauvais vers

Prit sans ayde d’autruy sa gaillarde volée, Fit une entière ronde, et puis d’un cerceau las, Comme ayant jugement, se percha sur son bras.

Giovanni Torriani gagna la faveur de Charles-Quint par l’invention d’une horloge admirable, suivant l’expression de Tiraboschi. Il suivit l’empereur en Espagne, et quand ce prince se fut retiré, en 1556, au monastère de Saint-Just, il partagea pendant deux ans le silence de cette demi-sépulture. Là il s’efforçait chaque jour de relever par d’ingénieuses inventions les esprits de son mélancolique protecteur, fatigué du poids de son insolite inaction. L’historien de la guerre de Flandre, Flaminio Strada, a consigné dans le premier livre de son histoire plusieurs de ces détails intimes. «Charles-Quint, dit-il, s’occupait, dans la solitude du monastère de Saint-Just, à construire des horloges dont il gouvernait les roues plus aisément que celles de la Fortune. Il avait pour maître en ce métier Gianello Torriani, l’Archimède de ce temps-là, ... qui, chaque jour, inventait de nouvelles mécaniques pour occuper l’esprit de Charles,

Le premier nom qui s’offre à nous dans l’histoire des marionnettes espagnoles est celui d’un habile mathématicien d’Italie, Giovanni Torriani, surnommé Gianello, né à Crémone, et célèbre dans toute l’Espagne pour plusieurs grands travaux de mécanique et d’hydraulique. Un des plus doctes critiques de cette contrée, Covarruvias, nous apprend, dans son Tesoro de la lengua Castellana, que cet 147 S. Ticozzi, Dizionario degli architetti, scultori, pittori, intagliatori in rame ed in pietra, coniatori di medaglie, musaicisti, niellatori, intarsiatori d’ogni eta e d’ogni nazione di Stefano Ticozzi socio onorario dell’Accademia di Belle Arti di Carrara,

Tipografo-

131FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS
dell’Ateneo di Venezia ecc - Tomo terzo, Milano, presso Luigi Nervetti
Librajo, m dCCC xxxii, p. 424.

avide et curieux de toutes ces choses. Souvent, après le repas, Gianello faisait paraître sur la table du prince de petites fgures de chevaux et d’hommes armés. Les [p. 99]

uns battaient le tambour, les autres sonnaient du clairon; on en voyait qui s’avançaient au pas de course les uns contre les autres comme des ennemis, et s’attaquaient avec des lances. Quelquefois l’ingénieux mécanicien lâchait dans la chambre de petits oiseaux de bois qui volaient de tous côtés, et qui étaient construits avec un si merveilleux artifce, qu’un jour le supérieur du couvent, qui se trouvait présent par hasard à ce spectacle, parut craindre qu’il n’y eût en tout cela de la magie».

Toutefois il ne faut pas croire que le génie même déclinant de Charles-Quint ne cherchât dans l’étude de la mécanique que d’ingénieux passe-temps. Il agitait et résolvait avec Torriani de plus utiles et plus sérieux problèmes, entre autres, un projet hardi et gigantesque que Gianello mit à exécution après la mort du prince, et qui consistait à faire monter les eaux du Tage jusque sur les hauteurs de Tolède.

Les améliorations apportées au mécanisme des marionnettes par l’habile mathématicien de Crémone ne tardèrent pas à s’introduire dans la pratique journalière des titereros; car les marionnettes n’étaient pas alors en Espagne seulement un jeu de prince, elles avaient droit de station sur toutes les places publiques et tous les champs de foire, et leur entrée même dans presque toutes les églises148 .

149.1. Angelo Grandi (1856)

[p.] 250 [...]

Carlo v, allorché passando per Cremona ebbe ivi ad alloggiare negli anni 1541 e 1543 per otto giorni, nella quale occasione diede prova del suo matematico ingegno certo Lionello Torriano cremonese in disporre sì maestrevolmente maravigliosi e svariati meccanismi

148

producenti veramente una magica illusione, onde accrescere il notturno divertimento.

[...] [p.] 705

Non è da passar sotto silenzio un patrio artefce, che tanta gloria acquistossi non solo in Cremona, ma eziandio in lontani paesi, e questi fu certo Giacomo Torriano, detto Lionello o Gianello, uomo di umili natali, ma dotato, dice il Campi, di così sublime ingegno, che ha fatto stupire il mondo, ed è stato riputato da ognuno un portento di natura; poiché non avendo giammai appreso lettere, parlava dell’astrologia e delle scienze matematiche tanto profondamente, che parea non aver giammai applicato ad altro studio, e fu chiamato per antonomasia l’Archimede del suo secolo. Formava uccelli che non solamente battevano le ali, ma rendevano eziandio un canto tanto naturale, che sembravano vivi. Fu egli nel tempo, che don Ferrando era governatore dello Stato di Milano mandato in Ispagna a Carlo v imperatore, a cui fabbricò un orologio di squisitissimo lavoro ed artifcio, nel quale scorgeasi il giro de’ pianeti e rivoluzioni delle sfere celesti, di che quell’augusto sovrano restò stupefatto, e lo chiamò perciò principe degli artefci, e volle che ne’ privilegi si onorasse sempre con tal titolo. Condusse oltracciò Lionello l’acqua del Tago in Toledo, città di Spagna posta sovr’un monte, fabbricando in detto fume un sorprendente edifcio, col quale innalzavasi l’acqua sino alla sommità, entrando in Toledo con immenso vantaggio di que’ cittadini, che molto ne penuriavano. Laonde fu detto di lui quel bel verso:

«In terris cœlos, in cœlos fumina traxit»149

150.1. Sisto Ramón Parro (1857) [p.] 660

[...] entonces llegó á Toledo el famoso artifce relojero Juanelo Turriano, natural de Cremona en la Lombardia, al que el Emperador trajo en su servicio desde Italia por

Magnin , Charles , Histoire des marionnettes en Europe depuis l’antiquité jusqu’à nos jours , Paris, Michel Lévy Frères, Libraires-Éditeurs, 1852, pp. 97-99.

149 A. Grandi, Descrizione dello stato fisico-politico-statistico-storico-biografico della Provincia e Diocesi di Cremona compilata dal sacerdote Angelo Grandi - Volume I , Cremona, Presso Luigi Copelotti Libraio-Editore, 1856, pp. 250 y 705.

132 APÉNDICE DOCUMENTAL

haberle fabricado un reloj muy precioso de que no es ahora ocasion que nos ocupemos, y el Marqués del Vasto le propuso que discurriera un proyecto para subir aguas á Toledo, lastimándose de que una ciudad tan principal careciese die este recurso: meditó con efecto Juanelo sobre ello, y, formó su plan, pero no hubo tiempo por entonces de llevarle á ejecucion porque tuvo que seguir al Emperador en sus continuos viajes y hasta en su encierro de Yuste donde le acompañó en sus últimos momentos. En 1562 se volvió con algun calor al proyecto de la subida de aguas, y dos ingenieros estrangeros, llamados Juan de Coten y Maese Jorje el Flamenco, se ocuparon de plantear una máquina con aquel objeto; pero ó no dio resultados ó no llegó á funcionar: mas como el deseo de proporcionar á

[p.] 661

Toledo esta ventaja era bastante vivo, se acudió nuevamente á Juanelo, que estaba ya al servicio de D. Felipe ii pero mas desembarazado, que lo estuviera con su padre, y prévio permiso del Rey se encargó en 1563 de hacer un modelo de su artifcio, y aprobado que lo fue otorgó escritura con el Ayuntamiento en 1565 obligándose á poner junto al Alcázar cierta cantidad permanente de agua para el vecindario por 8.000 ducados de oro que se le habian de dar de una vez, y otros 1.900 anuales por el cuidado y conservacion de la máquina. Para principiar su construccion arréndó primero el Rey, y luego adquirió por compra, uno de los molinos que ahora llaman del Artifcio, por bajo del puente de Alcántara; cuya canal habia elegido Juanelo como la mas á propósito para asentar su ingenio; en seguida se comenzó la obra de los muros y arcos cuyas ruinas vemos aun en pie y nos dan ocasion para proporcionar estas noticias á nuestros lectores; y se acabó en el año de 1568, funcionando con perfecto resultado y que era dar diariamente para la ciudad 1.600 cántaros de á cuatro azumbres de agua, sin perjuicio de que en el Alcázar sé quedaba mayor cantidad que esta para las obras que entonces se ejecutaban en él, y para el consumo de la mucha gente que le habitaba. Todavia no se satisfzo Juanelo con el buen éxito de su artifcio y se ocupó de plantear otro invento mas

perfeccionado, que efectivamente estableció un poco mas arriba del anterior concluyendole en 1581 de manera que por este tiempo habia en ejercicio dos ingenios que abundantísimamente surtian á Toledo de aguas, subiéndolas á lo mas alto de la poblacion. Por desgracia no fueron duraderas estas máquinas, pues su misma complicación hacia muy [p.] 662 costoso y difícil su mantenimiento; y aunque muerto Juanelo en 1585 (habiéndole sepultado casi á la vista de sus artifcios en la capilla de Nuestra Señora de Alfcen bajo del coro o tribuna de la iglesia, hoy destruida, de Carmelitas calzados), se encargó su direccion y conservacion á un nieto suyo de su mismo nombre; como falleciese este tambien en 1597, y al poco tiempo una gran riada causase graves destrozos en ambos ingenios, fué necesario que Felipe iii destinara en 1608 á Juan del Castillo para que de los resíduos de uno y otro reconstruyese el principal; y muerto este sin realizarlo, deputó Felipe iv á Luis Maestre en 1626 para llevar a cabo aquella obra; pero por falta de recursos tampoco se habia hecho nada en 1639 á cuya fecha debe referirse el abandono completo del célebre artifcio tan alabado del cronista Ambrosio de Morales, y tan satirizado por el cáustico D. Francisco de Quevedo. Hoy solo existen de aquella renombrada invencion, la canal, que todavia se titula del Rey en los molinos del Artifcio, donde implantaba el artefacto, y unas murallas de ladrillo que desde el rio suben hasta la calle ó ronda que va de la puerta de Doce Cantos al puente de Alcántara, con varios arcos rotos y sobre puestos unos á otros. Parece, segun la descripcion que del artifcio hace el citado Morales, que lo esencial del ingenio consistia en una larga série de maderos unidos cada dos en forma de cruz y engoznados por el centro y por los estremos, de modo que tenian movimiento desembarazado y suave: el primero de estos juegos de crucesera movido por el agua del rio, y como todos estaban enlazados por uno de sus estremos con los que tenian inmediatamente encima y por el otro con los que respectivamente les caian debajo, resultaba que el movimiento impreso por la fuerza

133FUENTES BIOGRÁFICAS IMPRESAS

[p.] 663

motora corriente al primer crucero, le comunicaba al segundo con el que estaba engoznado, este hacia otro tanto con el tercero que á su vez ponia en ejercicio el cuarto, y asi sucesivamente hasta el último; luego tenia á la punta de cada palo de los que formaban las cruces o aspas un cazo ó vasija de laton, combinados con tal precision que al bajar aquel estremo en su alternado movimiento, recibia el agua de su inmediato, y al subir la vertia en el de arriba que á este efecto se bajaba al mismo tiempo, y asi de unos vasos en otros el agua tomada del rio por los cazos de las aspas de la primera cruz llegaba hasta el Alcázar á virtud del compasado y alternativo juego de subir y bajár los brazos de las cruces tomando y dejando el líquido de unos en otros. La importancia de este artefacto en cuanto a su mole y coste se comprenderá con solo saber que se emplearon para los palos de las cruces 200 carros de madera, y mas de 500 quintales de metal en los vasos ó recipientes y cañones de desague de unos para otros150.

151.1. Francesco Robolotti (1857)

[p.] 10

Ad onore di Janello o Lionello Torriano o Dalla Torre, solenne meccanico, architetto ed idraulico, chiamato il portento di natura e dell’arti, si gittarono nell’egual tempo due medaglie di bronzo col suo ritratto; nella prima è scritto in contorno Ianellus Turrianus cremonensis horologiorum architectus, e nel rovescio è simboleggiata una donna stante

[p.] 11 con grande vaso sostenuto da molte figure, che accorrono ad attingervi acqua col motto Virtus nunquam deficit . Allude forse alla portentosa sua impresa di aver fatto salire un ramo del Tago sopra Toledo; e siccome lavorò a Carlo v un orologio o sfera coi movimenti dei pianeti e dei segni celesti secondo il sistema astrologico di Tolomeo, così gli si compose

il verso In terris cœlos, in cœlos flumina traxit . Nella seconda medaglia avvi la leggenda Janellus Turrianus cremonens. Philippi II architectus, e nel rovescio vedesi una donna con uno scettro in mano fra molte colonne ed edifzij e il motto Deo et optimo Principi. Nel nostro Municipio avvi il ritratto di lui coll’epigrafe che indica essere stato mandato in dono dalle Spagne a Cremona sua patria nel 1587 da un cancelliere Filiodomo151

152.1. Manuel Murguía (1858) [p.] 51 [...]

No se reducen á estos solos inventos los del célebre Juanelo. Despues de las norias que inventó y levantó en Madrid, de la máquina para hacer ruedas que le fue necesario fabricar para la mas pronta ejecucion de su célebre reloj, hizo un molino de hierro, de tan pequeñas proporciones, y cuya utilidad para aquellos tiempos de eternas guerras, se comprenderá mejor sabiendo que se podia llevar en la manga, y que se movia solo, moliendo en cada dia mas de dos celemines de trigo,

[p.] 52 derramando en un saco la harina cernida y en otro el salvado, con lo cual llenaba cumplidamente el objeto para que se habia inventado.

[...]

Aun conserva en Toledo la calle en que vivió Juanelo Turriano, el nombre del Hombre de palo, con que la bautizaron sus contemporáneos á causa de la ligura automática que aquel fabricó y que iba diariamente desde su casa á la del arzobispo en busca de la racion de carne y pan que alli le daban, y que despues de recibirla y hacer várias cortesías se retiraba, y una dama de madera, como de una tercia de alto que, puesta sobre una, mesa, danzaba al compas del tambor que ella misma tocaba, y

150 S . Ramón Parro , Toledo en la mano , ó , Descripción histórico artística de la magnífica catedral y de los demas célebres monumentos y cosas notables que encierra esta famosa ciudad , antigua Corte de España [...] Tomo II , Toledo , Imprenta y Librería de Severiano López Fando , 1857, pp. 660-663.

151 F. Robolotti, Dei documenti storici e letterarij di Cremona lettera di Francesco Robolotti a Federico Odorici di Brescia corredata da alcuni disegni di monumenti cremonesi de’ tempi romani e di mezzo illustrati dallo stesso Odorici e da alcuni documenti inediti , Cremona, Tipografa di Giuseppe Feraboli, 1857, pp. 10-11.

134 APÉNDICE DOCUMENTAL

despues de lar varias vueltas tornaba al mismo sitio de donde habia partido.

A estas se reducen las noticias que podemos dar del artifcio y de su autor.

Fue este, hombre de vastísimo ingenio, y profundo sobre todo en las matemáticas y en la mecánica; cultivó la amistad de los hombres mas célebres de su tiempo, con quien lo ponia en contacto su posicion cerca del emperador, y entre los que contaba no pocos artistas, que como Ambrosio de Morales, y Alonso de Berruguete hicieron imperecedera su memoria, el unó en sus Antigüedades de las ciudades de España, y el otro trasladando al mármol, con la precision y valentía que Berruguete solía dar a sus obras, las facciones del célebre italiano.

Este busto, obra como hemos dicho ya de uno de nuestros mas grandes escultores, se conserva en la Biblioteca de Toledo, de donde tomamos nosotros la copia que acompaña á este artículo. Toledo mandó a cuñar en su honor una medalla, Morales un epigrama latino, y el maestro Valdivieso le consagra estos versos:

Del lombardo Juanelo atento miro el artifcio que por sí se mueve, como reloj que con sus ruedas gira.

Hoy á penas queda del célebre artifcio mas que su memoria y las ruinas que lo atestiguan. Como dijimos al principio de este artículo, desde el puente de Alcántara, se ven entre las rocas sobre que se asienta la ciudad imperial, y á orillas del rio, los primeros y derruidos arcos que el tiempo no tendió todavía bajo las encrespadas y revueltas ondas conque el Tajo pasa oscuro y sombrío por entre las descarnadas rocas de aquella orilla152

153.1. Pietro Maisen (1865)

Trovansi in questa sala altri quadri grandi e piccoli, buoni e discreti. Vi è la serie dei cardinali cremonesi, il ritratto del Pontefce Gregorio xix. Nicolò Sfondrati, cremonese, e di varii altri artefci, che si vogliono Gianella [sic!], Torriani ed il Divizioli153.

M. Mugena, El Artificio de Juanelo , «El Museo Universal - Periódico de ciencias, literatura, artes, industria y conocimientos útiles» [Madrid]

(1858), n. 7, pp. 51-52.

Maisen , Cremona

135FUENTES BIOGRÁFICAS
IMPRESAS
152
ii
153 P.
illustrata e suoi dintorni , Milano, Tipografia degli Autori-Editori, 1865, p. 210.

FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS siglo xvi

01.2. Girolamo Cardano (1550)

Scripseramus de instrumentis Zelandinis, sed Ianellus [C]remonensis nos ab hoc labore liberauit. Cum enim instrumentum illud divinum, ut ita dicam, Caesari nostro composuisset, illius structuram diligentissime litteris mandauit: itaque eum consule154.

02.2. Lunardo Ottoboni (1567/a)

[fol. 51v.]

21 [luglio 1567] a disnar a Toledo [...] [fol.] 52

La Citta è molto Angustiata di aqua se ben e da ta[n]te parte uicino il fume p[er] ch[e] dall’aqua al abitado ui e una gra[n]diss[im].a mo[n]tada di modo ch[e] bisogna ch[e] tutta sia portata per schena di asini ch[e] è di gra[n] trauag[l]io et spesa, uie uno Milanese ch[e] ha principiato un Edifcio p[er] co[n]dur l’aqua dal fume sino sopra la Citta, co[n] alcune cazze di rame ch[e] una geta, in la altra et uol far una fo[n]tana ch[e] butera semp[re] co[n] un cano[n] grosso piu di una Narancia, et gia ui ha spesso d[e]l suo piu di 14 m[ila] d[ucat]i, co[n] promission di hauer dal Re piu di 3. m[ila] d[uca].ti de intrada p[er] se et la sua posterita et molti a lui doni p[er] la sua Casa quando riescira p[er] ch[e] io ne dubito molto essendo piu di 400 pasa l’altezza et molto ratta:

p[er] ch[e] se ben p[er] un principio la cosa potesse riuscir p[er] un pocho, essendoui tanti ordegni no[n] credo ch[e] durera155 03.2. Lunardo Ottoboni (1567/b) [fol.] 85 Toledo CiTTa [...]

Nella parte più alta della città in loco assai aperto ui è il palazzo regale fatto quasi tutto da nouo sopra vn vecchio che era delli Re mori, che si chiamaua et chiama tuttauia l’Alcazzara. Questo è assai bello et commodo con tante stantie sottoterra quante ha di sopra inanti del quale vi han fatto come vna fontana di acqua essendo bisogno che tutta sia leuata a basso nel Taio et portata con asini fno tanto alto et cosi lontano con grandissima fatica et spesa, perciò un certo maestro Gianello Zuriano millanese ha fatto un’edifftio con alcune cazze di rame, le quali portano fno nella piazza preditta tanta acqua, quanta puo uscire di un canone di grosezza di una narancia, certo opera ingeniosa et bella ma di molta spesa et giudicata di poca durata156.

04.2. Lunardo Ottoboni (1569) [fol.] 89v. [1569 adj] 25 [Marzo] a disnar a Toledo

n. 1. G. Cardano, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici Liber de libris propriis et de ordine legendi illos , [1550], fol. 5, en M. Baldi - G. Canziani, Una quarta redazione del De Libris propriis, «Rivista di Storia della Filosofia» [Milano] n.s. liii (1998), n. 4, pp. 767-798, aquí p. 780, y G. Cardano, De Libris propriis. The editions of 1544, 1550, 1557, 1562, with supplementary material. Edited with an introduction and chronology of Cardano’s works , a cargo de I. Maclean, Milano, FrancoAngeli, 2004, pp. 148-149.

2.089 (=8.043), fols. 28-[54], [60-74v.] y [80-97]. L. Ottoboni, Legation di Spagna De S.[er] Sigismondo di caualli de S.[anta] Maria , «1566-’69», aquí fols. 51v.-52.

, n. 483. L. Ottoboni, Viagio di Spagna di Sigismondo Caualli Ambasciator a Toledo , «1566-’69», fol. 85, en J. Aliaga Girbes, Relación del viaje del embajador veneciano Sigismundo Cavalli a España (1567) , «Anthológica Annua» [Roma] xvi (1968) [1969], pp. 409-489, aquí p. 447.

136 APÉNDICE DOCUMENTAL
154 öbub , msf ii . 38,
155 bnmv , M , It., vii ,
156 bin , M , EESS

Solu[m] ch[e] si < Toledo > [ tachado ] uide in Toledo l’Ediftio d[e]l condur l’Aqua dal fume in cima Alla Alcazara fnito et l’aqua correua assai bene Lo q[ua]l se ben no[n] e di ta[n]ta qua[n]tità come lo architeto p[ro] misse, e stato pero belliss[im].o rimedio et trouato, p[er] ch[e] certo la mo[n]tada e molto longa et ratta157

05.2. Antonio Tiepolo (1572)

Jl giorno drieto ancora ci fermamo in Toledo per ueder le cose notabili di quella Città; questa è posta sopra una Colina di circuito di quatro miglia [...] Jl Palazzo del Re, che fù fabricato dà Carlo v: sopra il uecchio delli Re mori, detto Alcazzar, è alla punta del Cole, talche hà belissima ueduta, et domina per ogni parte molto paese; la fabrica è bella, et grande, à questa altezza è portata l’acqua del fume Tago, che corre al pie’ della Città, con il mezo di un marauigliosissimo, et nobilissimo artificio di legname, che à guisa di Scala assende quanto il Campanil di S. Marco: Questi sono alcuni legni ouero traue lunghissime mosse da’ una sol ruota, ch’è mossa dall’acqua del fume, à queste traui ue’ sono raccomandate alcune Case de rame lunghe un passo, con il manico uuoto, che però sono in molto numero: Queste sono in modo situate, che quasi si giungono una con l’altra con il medesimo ordine dalla più bassa sino nella più alta parte; Al modo delle traui: le prime di sotto s’empiono di acqua, et sorgendo getano per il manico l’acqua nelle altre uicine et quelle nelle altre di mano, in mano, siche la portano in sino alla Somità; et piu la portariano se uolessero. È cosa mirabile il uedere con quanto tempo, et misura si muouino questi istromenti: che in tempo a’ punto che le prime, tolta l’acqua se leuano per getarla le altre sono cosi presto p[r]eparate per riceuerla, che’ se hauessero giuditio humano non fariano più; anzi che se fossero più preste o’ più tarde tant’opera, et tanta spesa saria del tutto fatta in darno.

Questa admiranda fabrica fù fatta d’un certo maestro Cremonese nominato Maestro Zanella, huomo di 60 anni, che fece già alla Maestà di Carlo v: Jmperator un horologgio co[n] 1.500 ruote, che haueua il moto de tutte le sfere proportionatissime con il Cielo; il qual è ancora in buonissimo essere: lo uide il S[igno]:r Ambasc[iato]:r, et lo uedemo noi ancora: è alto un pie, e mezo; et è Altretanto largo nel diametro è di otto facie: si può portar in ogni Locco; perche è senza corde, et senza contrapesi; si carica con una sola chiaue: Dimostra le hore spagnole; Jtaliane, francese, et di molte altre nationi: Ha’ il far della Luna, il cressimento, et decressimento delle acque; et insomma contiene tante cose che non basta tempo a’ uedere, carta a’ scriuere, né memoria a’ ricordare, né lingua a’ dire. Vedemo nell’istesso loco un altro horologgio simile di opra; ma’ non di forma, bon però del medesimo Maestro; con magior numero di ruote, assai più piccolo, et di maggior spesa. Quest’è quadrato d’un palmo per ogni uerso, sopra di questo ue’ è un altro quadro di minor forma, coperto tutto de fnissimi Cristalli di Montagna, per li quali si uedono tutte quelle ruote in motto con marauiglia grandissima de chi le mira: Nella somità di questa machina ue’ è una sfera di metallo, pur coperta del medesimo cristallo, nella quale i[l] zodiaco ha’ il proprio suo mo[t]o158

06.2. Luis Hurtado de Toledo (1576) [p.] 500

Capitulo veynte. [...] – De los rios a esta ciudad cercanos, y del celebrado Tajo que la cerca y rodea, y de sus presas y açudas, del miraculoso edifcio en el a hecho el principe de la arquitectura Joanelo Turriano Cremonense. [...] [p.] 501 [...]

debajo del fortisimo alcaçar sube un miraculoso y estupendo edifcio, quel subtilisimo Joanelo Turriano de Cremona, principe de la arquitectura a formado a

bnmv , M , It., vii , 2.089 (=8.043), fols. 28-[54], [60-74v.] y [80-97]. Ottoboni, Legation di Spagna , «1566-’69», cit., aquí fol. 89v.

bnmv , M , It., vii , 1.262 (=7.708). A. Tiepolo, Itinerario di Antonio Tiepolo, Ambasciatore veneto al Re cattolico Filippo II , «1572», fols. 67-69,

Due ambasciatori veneziani nella Spagna di fine Cinquecento - I diari dei viaggi di Antonio Tiepolo (1571-1572) e Francesco Vendramin (15921593) , a cargo de L. Monga, Moncalieri, Centro interuniversitario di ricerche sul «Viaggio in Italia» ( C irvi ), 2000, pp. [61]-185, aquí pp. 122-124.

137FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS [...]
157
158
en:

ynstancia y seruicio de su magestad, con ocho ordenes de caños de metal, quatro en cada escalera, los quales semovientes y laborantes arojan dentro del dicho Alcaçar dos caños de agua del grueso de un real de a ocho cada caño, y estos andan y trabajan de dia y de noche, porque su mouedor es el mismo rio, con unas ruedas y artifcio casi sobrenatural, tan fxo y durable que por su demonstracion nos manifesta obrar sin violencia y por cuenta y orden159

07.2. Bartolomé Villalba y Estañá (1577) [p.] 194 [...] sigamos al Pelegrino, que dió en el artifcio del agua que sube al Alcazar, que es la mayor maravilla de las que hoy se ven en lo poblado, tanto, que digo que es una de las que merecen ponerse entre las maravillas del mundo, y de muchas leguas merece que se vaya á ver, porque por cosa imposible habia un refran en Castilla que decia: «Es esto como subir agua á Zocodover»; y ansí, como lo veia el Pelegrino efectuado, iba notando aquel acueducto tan artifcioso y aquel modo de enexar ó engoznar un cazo con otro, los cuales son de bronce hechos, con una vuelta como unos cucharones que desde abajo al rio Tajo, donde el artifcio está, que es el primer movil de toda esta

[p.] 195 maquina que pocos ó ninguno la han visto, van subiendo, porque con el ingenio primero toma el agua del rio y aquella se vacia de modo que comienza á subir, y el caño que la recibe está hecho de tal artifcio y asentado sobre tales ruedas, que la misma agua le hace mover de manera que al punto que llega al otro caño que ha de recibir el agua, de tal manera vacia, que recibe otra tanta agua, y

ansí va encajando uno con otro y subiendo para arriba. Es artifciosa cosa, porque el concierto y compas de los caños no discrepa jamás, y son todos machos y hembras, que el mismo que dá recibe, y con tanto tiento, que sube el agua sin perderse al Real Alcazar, donde tantos ingenios se han agotado e tantas personas perdidos. Ansí merece por cierto Juanelo eterna fama por haber hecho esta obra, que, aunque ahora forecen los ingenios más que jamás han sido y descubren hoy sutilezas delicadas, es de tener en mucho: que bien muestra él ser for de los ingenios en este particular, pues pone por letrero en su obra un epiteto raro en latin, que dice en sustancia: «la fuerza de un gran ingenio no puede nunca sosegar»; Tiene por cierto muy gran razon, porque en prueba dello hizo el tal Juanelo un reloj á la Catolica y Cesarea Majestad de Carlos v, el cual es una de las cosa raras del mundo, y ansí lo estimó el Emperador en lo que era razon, pues dando de mano al imperio de Alemania, renunciando los reinos de España, dejando los estados de Flandes, abandonando á los de Italia, no quiso dejas este reloj, mas antes se retrajo con él á San Yuste, por su recreo. El cual reloj está fabricado de tal manera que se mueve el mismo artifcio del reloj, de la manera que es el movimiento de todos los [p.] 196 cielos y las infuencias de los planetas, conforme á opinion de Ptholomeo, y en él se hallan las propriedades de las estrellas, que es con tal modo fabricado, que agota todo entendimiento, tanto que, jactandose él, en un letrero que pone en latin, dice al que le mira: «Entenderás quien soy si acometes hacer otra obra como esta»; lo que muestra bien la difcultad della, y da á entender á los detractores que hacer las cosas es diferente de calumniarlas; y ansí el Pelegrino alababa y eternizaba en su memoria á este celebre varon160.

ms. 25, 5, 93. L. Hurtado de Toledo, Memorial de algunas cosas notables que tiene la Imperial Ciudad de Toledo. Dirigido a la C.R.M. del Rey Don Phelipe de Austria, Monarca de las Españas y nuebo Mundo. Por Luis Hurtado de Toledo. Respondiendo a los Ilustres señores Juan Gutierrez Tello, Corregidor y Toledo al pliego que le fue dado de la Instruccion de su Magestad acerca de las diligencias que mando hacer para la imperial historia de los pueblos y cosas memorables de España , «Año de 1576», y L. Hurtado de Toledo, Memorial de algunas cosas notables que tiene la Imperial Ciudad de Toledo, in Relaciones histórico-geográfico-estadísticas de los pueblos de España hechas por iniciativa de Felipe II . Reino de Toledo - Tercera parte , Madrid, Centro Superior de Investigación Científica C si C , 1963, pp. 481-576, aquí pp. 500-501.

Bc Ms 084. B. Villalba y Estañá, Los veinte libros del Pelegrino curioso y grandezas de España , [1577], en B. Villalba y Estañá, El pelegrino curioso y Grandezas de España por Bartholomé de Villalba y Estaña donzel vecino de Xéria - I , a cargo de P. de Gayangos, Madrid, Sociedad

138 APÉNDICE DOCUMENTAL
159 ra H m , CG ,
160 b H s C , M , u

08.2. Camillo Capilupi (1579/92)

Ma[est]ro Gian[n]ello Cremoneso à Carlo v

Scritto 304

Ma[est]ro Gioanello diede à Carlo v. un orologio di straordinaria bellezza oue era il moto di tutti li Cieli et pianeti cosa che fu geudicata come la piu marauigliosa che mai fossi fatta in q[ue]l genere l’Imp[erato].re gli assegnò dugento scudi di e[n]trata in sua uita sopra l’e[n]trate dello stato di Milano il che no[n] pare[n]do à Gioan[n] ello premio degno della sua fatica il portaua di mal animo, et esse[n]do diue[n]tato famigliar dell’Imp[erato].re co[n] cui staua spesse uolte p[er] il giusto che egli haueua <dal’> [tachado] di q[ue]lle rote de gli orologij et anche p[er] la liberta della natura del detto Maestro, Gioan[n] ello un giorno ch[e] gli parse à proposito dima[n]dò all’Imp[erato]. re à chi rimarebbe < lo stato di Milano dopo la morte sua> [tachado] l’orologio donatogli dopo la sua morte, al Prencipe mio fg[lio].lo disse l’Imp[erato]. re all’hor Ma[est]ro Gioan[n]ello replicò et perche uolete uoi che la pension datami da uoi p[er] q[ue]sto rima[n] ga estinta dopo me se uolete che l’orologio rima[n]ga à u[ost]ro fglio dopo uoi, et cosi conuinto l’Imp[erato].re ordinò ch[e] la pension passassi à gli heredi161 09.2. Camillo Capilupi (1579/92) [fol.] 304 [nuevo 152v.]

Quesito elega[n]tiss[im].o di M[aest]ro Gian[n]ello à Carlo v. Jmp[erato].re

M[aest]ro Gianello Cremonese nato in Co[n]tado, et per propria uirtù et forza del suo ingegno solito me[n] tre guardaua gli animali alla Campagna colla co[n] templatione al moto <de cieli> [tachado] delle stelle et de cieli ch’egli uedeua diuen[n]e in breuiss[im].o spatio di tempo intellige[n]tissimo di q[ue]ll’arte in tanto che datosi colle mani à fabricar orologij, et alle matematiche fece nell’un’ et nell’altra professione cose marauigliose, et fra l’altre fabricò un orologio grande nel quale pose tutti, i, segni celesti, tutti, i, moti de Bibliofilos Españoles,

, pp. 194-196.

[fol.] 305 [nuevo 153] de cieli, tutto il corso de pianeti, et fno al moto del primo mobile, in guisa che quindi si poteua[n] ueder no[n] solam[en].te l’hore et i, <minuti> [tachado] quarti, et i, minuti, giorno p[er] giorno, ma il far della luna, la co[n]giuntione de pianeti, l’eclisse del sole et della luna, et fno tutto il girar del cielo in q[ue]lla maniera <che> [interlineado] noi altri ne habbiamo cognitione, et fatto questa fabrica che parue marauigliosa à ciascu[n] ch[e] la uide, et dalla quale poi tutti gli altri Maestri cosi di Germania, et Fra[n]cia, come d’Jtalia appresero di far gli orologij nella perfettione ch[e] hoggi di si ueggono à q[ue]lla immitatione, dico fatta q[ue]sta fabrica egli la portò all’Jmp[erato]. re Carlo v. che di questa sorte di Cose s’intendeua et dilettauasi estremam[en]. te L’Jmp[erato]. re co[n] tutto ch[e] il prese[n]te gli fosse car[issi]. mo et fosse piu al gusto suo ch[e] altro se gli hauesse potuto fare no[n] corispose però colla dimostratione uerso al Maestro ch[e] egli s’aspettaua, et ch[e] era condece[n]te ad un ta[n]to Jmp[erato]. re percioche no[n] gli assegnò altro p[er] ricompensa che una pensione di duge[n]to scudi nello stato di Milano et questa in uita sola di esso Gian[n]ello, il q[u] ale benche se[n]tisse molto male di uedersi cosi leggierm[en].te gratifcato, tuttauia se lo tolero pacie[n] tem[en].te sperando alla fne colla uirtu sua di acquistarsi la gra[tia] dell’Jmp[erato]. re ch’egli uedeua dedito et dilettarsi di cose simili, et però fermatosi alla seruitu dell’Jmp[erato].re et ogni di fabricando nuoue cose et dona[n]dogliele diuen[n]e in pochi mesi gratiss[im].o all’Jmp[erato]. re che poi no[n] ta[n]to p[er] la uirtu dell’huomo, ma p[er] la dolce sua natura uolentieri et spesso qua[n]do uoleua ricrearsi staua co[n] lui le hore intiere < à uederlo lauorare > [ tachado ] à parlar seco, andando egli stesso à trouarlo alla sua stanza à uederlo lauorare, onde presa una uolta tra l’altre Gianello opportuna occ[asio].ne che uide l’Jmp[erato]. re di buona tempra, gli disse colla famigliarità che gia s’haueua usurpata seco, Sire ditemi un poco di chi sara l’orologio grande che ui donai qua[n]do uoi morirete?

cod. 1.062, fol. 33v. C. Capilupi, Ma[est]ro Gian[n]ello Cremoneso

Carlo V , [1579/92].

139
md CCC lxxxvi
161 bn C r , M , VE ,
à

et egli rispondendo che sarebbe del Prencipe di Spagna suo fg[lio].lo, Gianello gli soggiu[n]se et per che uolete poi che la pension che mi deste delli duge[n]to scudi in ricompensa dell’horologio <si> [tachado] s’estinguano morendo io et [fol.] 306 [nuevo 153v.] no[n] si possi lasciarla à miei fg[lio].li et heredi, sa[re]bbe giusto du[n]q[u]e ch[e] anche l’orologio ritornasse, à me ma[n]ca[n]do uoi, si come ma[n]ca[n]do io la pensione ricade à uoi <ò al prin[cipe] u[ost]ro fig[lio].lo> [interlineado], nel q[u]al modo uedendosi co[n]uinto dolceme[n]te da Gianello gli disse ch’era ben ragione che le cose fossero pari et cosi gli fece un Decreto per lo q[u]ale la pension potesse passar à suoi heredi, il che forse Gianello non haurebbe impetrato cosi facilm[en].te se hauesse tenuta la uia ordin[a]. ria no[n] essendo ueram[en].te solito il darsi quelle pensioni ad alcuno p[er] benemerito che sia della Corona se no[n] in uita, accioche l’e[n]trate di q[ue]llo stato in pochi anni no[n] venissero ad <esser> [tachado] alienarsi à fatto162 .

10.2. Hendrik Cock (1580/90) [fol.] 223

ToleTi vrbis regiæ HeroiCa desCripTio

Jllvstrissimo eius Cardinali Gaspari Quirogæ Hispanarium Primati Amplissimoq[u]e Senatui consecrata

Authore Henrico Coquo Gorcomio n a [...] [fol. 227v.] [...]

Ripa beata Tagi dat aquas intrantibus hortum

Qui celeri cursu fuit ortum Solis adornans Eius et Australem partem præterfuit vsq[u]e ad Occasum solis ciues et inebriat vndis Cuius aquæ dulces multos seruantur in annos Aurifer et quod sit veteres testantur ab ipso. Jtalus ingenio quidam subtilis et arte Juanellus princeps operum < ex > [ tachado ] < Satus > [interlineado] vrbe Cremona Eximium monstrauit opus, nam fumen in arcem [fol.] 228

Jmpulit vt nullo faciente labore ministret Stantibus in castro Castellæ regibus vndam163

11.2. Lupercio Leonardo de Argensola (1582) TerCeTos.

[...]

Y luego el interés de dá un amigo, Que lo afrma, y lo jura sin el miedo, Que debiera tener de su castigo:

Y por mas arcaduces, que a Toledo Sube el agua Juanelo, su linage Le cuenta desde Tubal en un credo.

Y hay alguno que siempre tiene un page, Que concurre en sus voces como Eco, Y lleva por testigo dellas gaje164.

12.2. Antonio Maria Ragona (1582)

Viaggio d’Italia in Francia, Inghilterra, Spagna per F. Pigafetta

Viaggio fatto dal Pigafetta (copia d’Anton M[ari].a Ragona) dall’Italia in Francia, Inghilterra e Spagna negli anni 1582-83

[...]

cod. 1.009, fols. 304-306 [en fols. 152v.-153v.]. C. Capilupi, Quesito elega[n]tiss[im]. o di M[aest]ro Gian[n]ello à Carlo V. Jmp[erato] , [1579/92].

Mss 3.663, ex m -26, fols. 223-230v. H. Cock, Toleti vrbis regiæ heroica descriptio Jllvstrissimo eius Cardinali Gaspari Quirogæ Hispanarium Primati Amplissimoq[u]e Senatui consecrata - Authore Henrico Coquo Gorcomio N A , a quí fols. 223 y 227v.-228.

184. L. L. de Argensola, Libro de todas las obras que se han podido recoger de los dos hermanos Lupercio y Bartolomé Leonardo , [1559-1613], en L. L. de Argensola, Rimas del secretario Lupercio Leonardo de Argensola. Por Don Ramon Fernandez - Tomo I , En Madrid, en la Imprenta Real,

p. 46.

140 APÉNDICE DOCUMENTAL
162 bn C r , M , VE ,
163 bne , M ,
164 upp , KCSC , Ms. Codex
md CC lxxxvi ,

et doppo pranzo prouammo di vedere l’ingegno di Gioannello Cremonese col quale dal fume Tago che corre al pie del colle oue è situata la città di Toledo alza l’aqua sin al Palazzo Reale che è locato nel sommo di quel colle ma non so come si fosse, non si vede165

13.2. Federico Zuccari (1586)

Raggvaglio di Frederico Zuccaro dell’Escuriale, di Arangouis e di Tolledo

Molto magnifco et sempre osseruandissimo

[...]

La Città di Tolledo è distante da Arangioes 6 leghe, questa e posta sopra un monte isolato a similitudine d’Orvieto, et il Tago lo circonda quasi tutto all’intorno. In questa città vi sono tre cose notabile: [...] Il terzo è l’ingegno di Gianello nostro italiano Cremonese che in materia di orloggi, mulini et machine simili et in cose mathematiche è stato eccelentissimo: habbiamo visto costi in Tolledo, nella camera di S.[ua] M.[aestà] doi orloggi di man di costui, che dicono che sono li più belli et artifciosi che giamai siano stati fatti; questi mostrano tutti i pianeti e corsi de Cieli, e dicono vi sono 12 mila rote, e machina di doi palmi in circa. Ha fatto questo medemo Gianello in questa Città il sudetto ordegno per condurre acqua all’Alcassero del Re, e dare bere alla Città che dentro non hà altr’acqua, cosa stravagantissima a vedere questo ordegno si per l’artiftio suo grandissimo,

com’anco per la grandezza che quasi ascende un mezzo miglio di altezza, pigliando l’acqua dal Tago, che passa alle radici di esso monte; questo è un ordegno ordinato in tal maniera con certe cazzole di latta con alcuni maniconi congiunti, di maniera che una cazzola versa nell’altra, et così a vicenda tanto che fanno salita con numero infnito di esse cazzole, delle quali sempre otto ne son piene, et otto vote per ciascun ordine che sono molti molti, e tutta questa machina è mossa da 4 rote che sono nel fondo del Tago, il moto delle quali il corso dell’acqua per se stessa le gira perpetuamente et è congegnato con tal’ artifcio nel fondo, che la crescente del fume non lo puo impedire, cosa invero di grandissimo artifcio, ingegno et arte.

[...]

Di San Lorenzo il Reale q[ues].to di 29 di Maggio 1586166

14.2. Juan de Quirós (1591)

La famosa toledana, hecha por el Jurado Juan Quiros, vezino de Toledo.

[...]

Villano i ¡Pardios, que es encantamiento ver del agua el artifcio!

Villano 2. ¿Como pudo bastar joicio para azer tal estromento?167.

165 bam , M , d 90 inf, fols. 1-56v. A. M. Ragona, Viaggio d’Italia in Francia, Inghilterra, Spagna per F. Pigafetta , [1582], aquí fol. 46v., no publicado en A. M. Ragona, Viaggio in Inghilterra, Francia, Spagna di Anton-Maria Ragona nel MDLXXXII , Venezia, dalla Tipografia di Alvisopoli, md CCC xxxvi , no publicado en A. M. Ragona, Viaggio di Anton Maria Ragona in Francia, Inghilterra, e Spagna negli anni 1582 , en Viaggio di Anton Maria Ragona in Francia, Inghilterra, e Spagna negli anni 1582 , in Viaggi vicentini inediti e compendiati da Giovanni Da Schio , Venezia, dalla Tipografia di Alvisopoli, md CCC xxxvii , pp. 8-15, y solo citado en J. García Mercadal, Viajes de extranjeros por España y Portugal desde los tiempos más remotos hasta comienzos del siglo XX - Tomo I , Valladolid, Junta de Castilla y León-Consejería de Educación y Cultura, 1999, p. 39. 166 bav , UL , n. 816. F. Zuccari, Raggvaglio di Frederico Zuccaro dell’Escuriale, di Arangouis e di Tolledo , «Di San Lorenzo il Reale q[ues]. to di 29 di Maggio 1586», copia bsm , MI , n. 771, fols. 387-398v. F. Zuccari, Raggvaglio di Frederico Zuccaro dell’Escuriale di Arangouis e di Tolledo , «Di San Lorenzo il Reale q[ues]. to di 29 di Maggio 1586», publicado en J. Domínguez Bordona, Federico Zuccaro en España , «Archivo Español de Arte y Arqueología» [Madrid] iii (1927), n. 7, pp. 77-89, aquí pp. 87-88, versión castellano F. Zuccari, Relación de un viaje al Escorial, Aranjuez y Toledo - 1586 , en F. J. Sánchez Cantón, Fuentes literarias para la historia del arte español - Tomo V y último , Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1941, pp. 243-260, aquí p. 259, y comentario M. de Lapuerta Montoya, Nuevos datos sobre la venida de Federico Zuccaro a España , «Madrid - Revista de arte, geografía y historia» [Madrid] 1998, n. 1, pp. 273-304, se referencia en C. Acidini Luchinat, Taddeo e Federico Zuccari fratelli pittori del Cinquecento - Volume secondo , Milano, Jandi Sapi Editori, 1998, p. 286, p. 286.

, M , ms. r i , 41 . J. de Quirós, La famosa toledana, hecha por el Jurado Juan Quiros, vezino de Toledo , [1591], fol. 25v., publicado en R. Alcock, La famosa Toledana by Juan de Quirós , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans,

141FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS
167 bne

15.2. Francesco Priuli (1593)

Adi 24 [di febraro 1593] andai a cena a Toledo [...]

nel fondo della Valle che ce piu di un miglio di camino, fece fabricare il Re un ediftio che dal fume fno al palazzo portasse < l’acqua > [ interlineado ] a forza del corso del fume con getarla in alcune flle de cazze di rame che di una in l’altra assendono dalla profondità della Vale alla somita del monte, et questo con grandissima <celerita> [interlineado] facilita, et ministerio di poche persone, la quale e in tanta copia che no[n] solo serue al palazzo Reale doue lei viene a terminare, ma a gran parte delli habitatori della Citta, de quali il maggior numero è de mercanti, et offciali, no[n] lasciando pero di esserci alcun caualiero di molta portata, ma il numero de questi in comparatione delli altri e poco168.

16.2. Luis Zapata de Chaves (1593) xi

De cosas singulares de España [...]

El mayor ingenio de agua el que hizo Juanelo y sube a Toledo ochenta estados del rio a la Casa Real. [...]

De invenciones nuevas

Y el Rey nuestro señor tiene un reloj en un anillo que señala las horas por de dentro picando levemente en el dedo: ¿pues cuándo hubo tal invencion en los pasados?

[...]

Semejantes a estas cosas son las que el rey Felipe ii , nuestro señor, ha hecho, de que por su providencia e ingenio goza toda España, de las que diré las que se me acordaren, y las que mi incapaz sugeto ha podido abarcar.

[...]

Subir el rio a su alcáçar de Toledo más de ochenta estados en alto, y se espera que con ingenios secretos y comunes hinchirá a Zocodover y toda la ciudad de agua169.

17.2. Esteban de Garibay y Çamalloa (1594?)

Solo fue de mi voto Joanelo Turriano, natural de Lombardía, el que habia hecho la admirable fabrica de la subida del agua del Tajo al alcázar de Toledo.

Este insigne varon, antes de ver acabada esta navegacion, murió en la misma ciudad en 13 de junio de 1585 á los ochenta y cinco años de su edad, poco más o menos, y fue enterrado en la iglesia del monasterio del Cármen de ella en la capilla de Nuestra Señora de Soterraño, siendo yo presente, no con el debido acompañamiento que merecia quien fue príncipe muy conocido en todas las cosas en que puso su clarísimo ingenio y manos. Fue alto y abultado de cuerpo, de poca conversación y mucho estudio, y de gran libertad en sus cosas: el gesto algo feroz, y la habla algo abultada, y jamás habló bien en la española; y la falta de los dientes por la vejez le era aún para la suya italiana de grave impedimento. Túvole en mucho el dicho católico Rey D. Felipe, y le regaló y honró siempre, como quien sabía bien lo que él merecia, imitando lo que en esto habia hecho con él el preclarísimo Emperador D. Cárlos su padre.

catalans et portuguais» [New York/Paris] xli (1917), n. 100, pp. 336-562, texto pp. 455-562, aquí p. 494, y A. Madroñal, Manuscritos desconocidos para una comedia famosa (En torno a La famosa toledana , de Juan de Quirós) , en Diferentes y escogidas - Homenaje al profesor Luis Iglesias Feijoo , a cargo de S. Fernández Mosquera, Madrid/Frankfurt a.M., Iberoamericana Editorial Vervuert, 2016, pp. 285-307.

168 bnmv , M , It., vii , 631/b (=7.477). F. Priuli, Relazione al Senato di Venezia dopo la sua Ambasciata presso S.[ua] Maestà Catolica , [Toledo], «Adi 24 [di febraro 1593]», fols. 13 y 15, en Due ambasciatori veneziani , cit., pp. [187]-270, aquí pp. 231-232.

, M , ms. 2.790. L. Zapata de Chaves, Miscelánea , [1593], en L. Zapata de Chaves, Miscelánea silva de casos curiosos por Luis Zapata de Chaves señor de çemel selección con semblanza y notas , a cargo de A. Rodríguez Moñino, Madrid-Barcelona-Buenos Aires, Compañía Ibero-Americána de Publicaciones, [1968?], pp. 46, 126 y 130.

142 APÉNDICE DOCUMENTAL
xxxii
169 bne

[p.] 420

En este tiempo adoleció de su última enfermedad el famoso Juanelo Turraiano [sic], de nacion Lombardo, principe entre los maestros de hazer reloxes en Toledo, en sus casas del admirable artifcio del ingenio de subir el agua de esta ribera al alcáçar de esta ciudad, y murió en 13 de Junio jueves á las seis horas de la mañana de este año de 1585 á los 85 de su edad, segun la comun estimación, habiendo recibide [sic ] todos los sanctos Sacramentos de la Iglesia como fel christiano, y segun lo dispuesto en su testamento, fué enterrado este dia por la tarde en el monesterio de los religiosos de Nuestra Señora del Carmen conjunto á las dichas sus casas en la capilla de Nuestra Señora de Soterraño, debajo del choro de los religiosos, con mediano acompañamiento á que fuípresente, pero no con el que merecia tan célebre varon, del qual traté yo en el capítulo 20 del libro 36 de mi Chrónica impresa, refriendo haber intentado en Toledo la dicha obra en el año pasado de 1565, y murió á los 20 años que la començó dejándola acabada. Del mismo trató

[p.] 421

Guillelmo Zenocharo en la historia latina del Emperador Don Cárlos Rey de España, en el libro 4.° en el título «Horologium Caroli Maximi», y del admirable relox que hizo para este gran Monarcha, y le envié yo algunos años antes esta obra para que la viese, señalado este su título particular de que él no tenia noticia. Sobre lo qual me dixo despues él mismo que un dia habia dicho al mismo Emperador que le debia mas que á sus padres naturales, porque ellos solo le habian engendrado para una vida breve, y él seria causa de inmortalizarle esta. En el título latino que le dió en Alemaña de maestro de reloxes, referendado de Gonçalo Perez su secretario, le

llama príncipe fácilmente entre los maestros de hazer reloxes, que él me le mostró originalmente en Toledo con otros papeles, con este mismo reloj y con él que despues hizo para el cathólico Rey Don Philipe su hijo, muy mejor que el pasado, con otras obras dignas á su último ingenio.

Tambien trata dél Francisco Juntino, Florentin, en sus obras de astrologia, alabándole mucho, y hazen lo mismo otros muchos autores en las suyas, obligándolos á ello sus grandes méritos, dignos de este perpétuo premio. No dexó sucesion masculina aunque la tuvo, sino femenina en su sola y única hija Medea Turriana, viuda en vida del padre, con hijos è hijas y nietos170. 18.2. Jehan Lhermite (1596, 1599 y 1600) [i, p.] 288 1596

[...]

D’icy retournions vers l’hostellerie accompaigné de tous ces messieurs, lesquels prennans congé de là, retournoient derechef à l’après-disnée pour nous mener vers le royal palais (qu’eulx appellent El Alcazar Real) et y joinct l’engin par lequel l’eaue monte depuis la rivière d’enbas jusques au plus hault dudict palays, en tout plus de 325 piés, qui est une chose admirable de veoir, et de laquelle se dira aussi davantaige plus avant, comme aussi des autres particularités qu’y vismes, touttes dignes de louange et perpétuelle mémoire.

[...] [i, p.] 294

Toledo

Icy avoys loysir de bien et curieusement m’enquester des choses plus rares et antiques d’icelle cité, qui bien examinées ne seroient des moins admirables de cest Univers.

, ms. 9/2.111. E. de Garibay y Çamalloa, Los siete libros de la progenie, y parentela de los hijos de Esteuan de Garibay, chronista del catholico Rey n[ues]ro señor Don Phelipe el segundo, natural de la Villa de Mondragon en Guipuzcoa, por sus lineas masculina y femenina, y discursos mas notables del mesmo, compuestos por el. Con otras progenies de diversas familias de la mesma Villa, y dela de Oñate y delas valles de Aramayora, y Leny, y prouincia de Alaua, y de otras partes, para mayor luz de estos discursos. Y muchos apuntamentos de antiguedades, dignos de ser sauidos para su mejor ornamento y autoridad , [1586/94], tomo v , parte 2, libro 38, título 8, en Llaguno y Amirola - Ceán-Bermúdez, Noticia de los arquitectos y arquitectura de España , cit., p. 250, y E. de Garibay y Çamalloa, Memorias de Garibay , a cargo de P. de Gayangos, Madrid, Imprenta de José Rodriguez, 1854, pp. 420-421.

143FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS [...]
170 ra H m , CG

Engin de l’eaue à Toledo duquel se dira davantage.

L’engin de l’eaue est une (que je pense) des plus extraordinaires que jamais l’humain entendement à sceu comprendre, tant pour son industrieuse invention, que pour le grand frays et despens qu’il amaine quand et soy, qui, pour ce seul [i, p.] 295 respect, doibt estre tenue pour une des œuvres Royalles, veu que tous les ans l’on y despend pour le maintenir, plus de 3.000 ducats, et n’est son bénèfce autre que de pourveoir la Royalle maison (qu’ils appellent Alcazar) d’eaue, pour le service des cuysines, escuyries, et aussi le boisson ordinaire des gens, laquelle après y estre reposée en des cysternes, est bien la meilleure et plus delicate eaue qui s’y boit par toutte l’Espaingne, car est de la mesme rivière du Tajo, assez renommée de tout temps pour telle. Je ne mets icy la pourtraicture de cest engin par ce que présentement ne l’ay sceu recouvrer, mais bien en espoir de l’obtenir un autre jour.

ce chef d’œuvre donques, fust ung horloge de grand pourpris et de belle capacité faict à roues contenant en soy de fort belles, et curieuses opérations, scavoir est, tous les mouvemens des sept planetes celluy du premiermobile, les diversitéz des heures, minutes, sepmaines, la lettre dominicale, l’epacte, les festes mobiles, et plusieurs autres curieusitéz, comme plus aysement, par l’ensuyvant memoire se peult veoir.

Horloge admirable de Joanelo milanois [...] et puis qu’avons traicté si avant en matiere d’horloges ne sera trouvé estrange de faire icy mention de ce grand chef d’œuvre qu’a faict et inventé un certain Milanoys appellé Joanela qui fust aussi autheur et inventeur de l’engine de l’eau de la cité de Toledo, dont à la première occasion s’offrante en ferons aussi quelque deduction,

Qui tout miz et redigé, en son opération, semble une chose incomprehensible, car ne se peult croire, combien est playsant et recreatif à l’entendement de l’homme de veoir à un seul ponrpris de horloge tout et autant de mouvemens qu’il y a en l’esphere celeste outre les autres observations et commoditéz ordinaires appertenantes à l’usaige d’un horloge, qui tout se gouverne par une telle industrie que comme je diz semble chose [ii, p.] 244 supernaturelle et incomprehensible à l’entendement humain, et est seul gouverné par un homme expres qui pour ce ministere a un competent salaire de Sa Majesté et est obligé de luy haulser les cordes tous les jours et le tenir net, et bien poly et se monstre aux uns et aux autres pour une des choses plus curieuses et admirables de la court, comme veritablement elle en est et une des plus dignes de memoire que me souvient en avoir veüe jamais. [...] [ii, p.] 277 1600 [...]

Engin de l’eaue à Tolede

J’ai aussi par cy devant faict mention en plusieurs endroicts, et notamment au feuillet verso 168, lorsqu’en l’an 1596, j’estois en ceste mesme cité de l’engin de l’eaüe faict par Joanelo, qu’il y a icy à veoir en la royale mayson, chose certes fort admirable, et dont en ay aucunement

144 APÉNDICE DOCUMENTAL
[...] [ii, p.] 243 1599 [...]

deduict ce qui en est, mais n’en ay jamais sceu obtenir le project ou la pourtraicture, en forme qu’oculairement l’on s’en eust sceu satisfaire, car encores que l’entendement de l’homme, et son idée comprendent beaucoup, si estce, que bien diffcilement se puist comprendre l’artifce, industrie, et invention de cest engin. Il m’a cousté travail et paine d’obtenir ceste poutracture, et si n’ay-je encores rien faict, car au bout de beaucoup de solicitations qu’en avoys faict envers un certain Juan Baptisto Monnegro, architecte du roy, president audict palays, qui est celluy qui le gouverne, me persuada tousjours de m’en vouloir desister, veu les [ii, p.] 278 diffcultéz et facheries qu’il y avoit d’en parvenir à bout. Et le peu de proft que l’on en pourroit tyrer comme par un sien discours que sur cecy il m’escrivit un jour, en forme de billet, se peult ayseement veoir. Il me dict donc, en subastance que pour bien et commodement donner à entendre le mystere de cest’ engin, seroit besoing en premier lieu, faire un livre tout plain de differentes pourtraictures et aprés encores, pour en donner la vive intelligence, aulcuns modeles de boys puisqu’il n’y aura homme au monde qui par une seule pourtraicture pourra comprendre ce qu’il y en est. Et quand le tout

soit fort bien entendu, ne se trouvera point, que ce soit un’ œuvre, ou machine telle, que l’on en puisse tyrer du profft et qu’un particulier la puisse ymiter pour estre de grans frayz et despens, car il est vray, que despuis son commencement qu’elle a esté faicte ne s’en est on servy les dimenches et festes ni aussi les nuicts (car il y fault tousjours de gens qui le governent) et ainsi n’aura jamais servy que les seuls fois que Sa Majesté y aura esté, aussi ne s’en peult on prevaloir le temps d’hyver quand il gele, et aussi quand la riviere est recreue tellement que le plus du temps cest’ engin est tenu pour inutile, et par consequent fort coustageux, et qu’au bout du compte l’on trouvera qu’il n’y aura cruche d’eau, qui n’aura coustée au roy plus d’un real, seulement s’y doibt estimer la rarité de l’esprit que de faire monter l’eau de la riviere à mont plus de 300. piés en somme cest’ engin est tenu, pour un’ ouvre totalement royale, et plaine d’admiration, et non qu’elle soit imitable d’un particulier, et partant n’en veulx plus rien traveiller d’en avoir la poutraicture, laissant le curieux esprit avec cest’ envie de l’aller veoir, et rechercher luy mesme, au lieu où il se veoit, qui veritablement en est digne de la paine. Et le tiens pour une des choses les plus rares, et admirables que je veiz onques en tous les jours de ma vie171

siglo xvii

19.2. Lupercio Leonardo de Argensola (±1600)

Contra la poesía [...]

Después que viste Amor jubón de raso, Calzón de tafetón o terciopelo, Ha bajado de rumbo el dios de Delo,

Y el interés c... en el Parnaso. Boscán, Petrarca, Ercilla, Ariosto y Tasso Comen el artifcio de Juanelo172; 20.2. «El incógnito» (±1600) [p.] 401

171 brb, M, Ms. 1.028. J. Lhermite, Le Passetemps, [fnales siglo xvi], en J. Lhermite, Le Passetemps de Jehan Lhermite publié d’après le manuscrit original - I, a cargo de Ch. Ruelens, Gent, Ad. Hoste/’S-Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1890, pp. 288 y 294-295, y J. Lhermite, Le Passetemps de Jehan Lhermite publié d’après le manuscrit original - II, a cargo de E. Ouverleaux - J. J. Petit, Gent, Ad. Hoste/’S-Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1896, pp. 243-244 y 277-279, y J. Lhermite, El pasatiempos de Jehan LhermiteMemorias de un gentilhombre en la corte de Felipe II y Felipe III, a cargo de J. Sáenz de Miera - J. L. Checa Cremades, Aranjuez, Doce Calles, 2005, pp. 535-536. 172 L. L. de Argensola, Contra la poesía , [±1600], en upp , KCSC , Ms. Codex 184. L. L. de Argensola, Libro de todas las obras que se han podido recoger de los dos hermanos Lupercio y Bartolomé Leonardo , [1559-1613], t ambién R. Foulché-Delbosc, Pour une édition des Argensolas , «Revue hispaniqueRecueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] xlviii (1920), n. 114, pp. 317-496, aquí p. 372.

145FUENTES BIOGRÁFICAS
MANUSCRITAS

quedó tan enfadado el obispo Turpín, que se mandó echar una ayuda de zumo de rábanos y caldo de caracoles, la cuál fué causa de que Apuleyo se convirtiere en asno, los griegos viniesen sobre Troya, y nuestra obra de cantería tuviese en sí la misma confusión que la torre de Babel, donde los que no fueren ciegos podrán ver (por artifcio de Juanelo y arte de Antonio de Lebrija)

[p.] 402

representar una quinta esencia de espíritus, tal que en penas de purgatorio de ellos se pueden contar por castellano y de ellos por guarismo173

21.2. Diego Cuelbis [Jakob Quelviz] (±1600) [fol. 79v.]

Aqueducto de Toledo (i) (i)

<Está en flanco a una pag[in].a como p[ar].a sacar una vista de el.> [al margen]

Tiene Toledo á la parte del Alcazar y cerca de la puerta de Toledo llamada [fol.] 80

Alcantara un aqueducto artifciosísimo con que se sube el agua desde el rio Tajo á lo mas alto de la ciudad donde está el Alcazar Real, por mas de quinientos codos de altura, son cinco cientos varas. 500.; obra la mas insigne y notable, cuyo artífce ó inventor fue llamado Janello Turriano cremonese en Lombardia italiano, obra por cierto de Siracusan. Archimedis; su retrato al vivo ó

medio buelto se vée aun en la casa y posento del propio aqueducto con este escrito:

Janellus Turrianus Cremonensis horologii architector anno mdlxvi174

22.2. Christoph Grienberger (1601)

[fol.] 50 Reu[eren].de in Christo Pater Pax Christi. [...]

Expecto proximam studiorum interruptionem, ut diligentius perquiram et conscribam fabricam cuiusdam Machinae quam iam ab aliquot mensibus mecum habeo in cubiculo. Ea est turris quaedam, tecta laminis aereis inauratis, alta duobus palmis lata uno. Sonat horas cum quadrantibus [fol.] 50v. et praeter motus omnium planetarum, monstrat tum horas Astronomicas, tum horas ab ortu et occasu, nec non et arcus diurnos et nocturnos. et sub indice horarum Astronomicarum est circulus Chrystallinus cum plerisque stellis fixis quae motum diurnum ita assequuntur, ut tamen in dies singulos unum fere graduum meridiem anteuertant: Sed illud imprimis est singulare prorsus totius Machinae ornamentum, quod ipso turris in culmine est collocatum; nempe sphaera item Chrystallina cuius diameter est prope 7 digitorum; haec olim suum quoque motum habebat communem cum circulo Chrystallino. nunc vero quiescit propterea quod nec axim habeat, et una rotarum necessarium sit amissa. Quando fuit primum ad me delata, ita erant omnes eius rotae

, s.n. Anonimo, Loa de disparates , [±1600], en Varias y Selectas Poesias del Incógnit o MS , s.fol., publicado R. Foulché-Delbosc, Rimas del incógnito , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portugais» [New York/Paris] xxxvii (1916), n. 92, pp. 251-456, aquí pp. 401-402, n. 197.

n. 3.822. D. Cuelbis Cuelbis [J. Quelviz], Thesoro chorographico de las Espannas por el Señor Diego Cuelbis , [1600/01], fols. 79v.-80, y también D. Cuelbis [J. Quelviz], Andalucía en 1599 vista por Diego Cuelbis , a cargo de S. Raya Retamero, Benalmádena, Junta de Andalucía/Caligrama Ediciones, 2002.

18.472,

146 APÉNDICE DOCUMENTAL
173 C p
174 bne , M , n.
y bml , HARL MSS ,

obtectae rubigine, ut vix manibus impelli possent. iam vero postquam omnes detersi, sunt autem prope 150, id saltem hactenus effeci ut Horae audiantur et quadrantes et reliquiae rotae moueantur ut possunt.

Auctor est Ioannes Humelius Memingensis, qui totum opus perfecit anno aetatis suae currente 30 et anno 1548 ipsum Carolo quinto dedicauit. Ego, ut verum fatear, nihil in vita vidi ingeniosus, in hoc genere: atque ex eo facile coniicio quam praeclarum debeat esse opus Iannelli quod Madridii seruatur, et alterum quod Toleti: quod fortasse non erit ab simile huic: cum etiam ipsum dicatur esse quadrilaterum.

Cum transirem Toletum, nesciebam ibi esse, quod erat et ideo non vidi, quod vidisse gauderem. Vidi tamen aquaeductum et summe admiratus sum, et superiori anno tentaui si imitari possem, quod vidi 175

23.2. Christoph Grienberger (1603) [fol.] 102v. [...]

Heronem igitur legat de Spiritualibus, qui diuersa aqua ludrica, aeris que nosse cupit. adeat Toletum ubi Tagus summam arcem petit ingenio italico. adeat Tibur ubi garritus auium, ubi mirabiles aquarum strepitus stupebit176

24.2. Manuel Severim de Faria (1604) [fol.] 118

Por baxo do pateo para baxo decendo por huã escada de dous arremeços mui ben feita onde em baxo há 3 cusinhas e tres caualhariças, mui grandes cõ seus appartamentos de taboas em cada establo, e o mais do Edifcio saõ algibes que cá chamaõ as Cisternas onde se colhem as agoas que perde ordinariamente [ ilegible] nestes algibes para se assentarem e beberem frio no

ueraó [ilegible] estremada nesta cidade, per naõ ter outra fonte nem agoa senaõ o Tejo, e há algibes destes [fol.] 118v. em casas particulares, que leuaõ 2 cargas de agoa, e tuda a que bebem hé de carrecto senaõ este Alcaçar, a quem o Peregrino ingenho de Joanello Turriano que fes aquella admirauel fabrica, taõ memorada e celebrada em toda Espanha e quasi em todo o Mundo cõ o nome em Antonomasia Engenho de Toledo. O qual leua a agoa acima ao paço Real que estaõ em hü cerro mais leuantado e soberbo ao Rio naõ a pique, em todo de hü tanto, senaõ o primeiro pedaço de Engenho he a pique e direito e depois se naõ encostando sobre o monte com seus descansos ora mais direitos ora mais leuantados, cuberto tudo de fora de madeira e tijolo franses de modo que se naõ ue de fora cousa nenhuã. Somente pella continuaçaõ deste lanso de casaria se mostra ser o engenho que uai por dentro. O motor deste artifcio hé o mesmo Rio que dando em huãs rodas fas andar hüs canos de bronze de comprimento de 5 ou 6 palmos os quaes tem em huã parte hüa caixa aberta e quadrada de largura de hü palmo e mais de meo de altura na qual se rescebe a agua, e o cano que esta pegado nesta sera de largura de tres dedos em quadro e parte delle está aberto por riba, e uai acabar em diminuiçaõ redonda, cõ hü buraco que será do diametro de hü patacaõ pequeno. Estes canos estaõ postos a modo de tesoura e uirados hüs para os outros pes por cabeça de

[fol.] 119

modo que donde está a caixa de hum que como cabeça responde a ponta do outro, e assi estaõ postos muitos hüs em cima dos outros de maneira que o primeiro toma a agoa cõ a parte mais grossa e quando se leuanta a deita pella ponta em a caxa do segundo que está em cima como se ue nestas 2 fguras. A primeira a representa quando

175 apug , FCL , cod. 529, fols. 50-51v. Reu[eren]. do in Christo Patri P.[atri] Cristophoro Clauio e societate Iesu Romae , «Ulyssipone 24. Martij.» [1601], aquí fols. 50 y v., publicado Ch. Clavius, Corrispondenza - Edizione critica. Volume IV (1597-1601) - Parte I : lettere e testi , a cargo de U. Baldini - P. D. Napolitani, Pisa, Università di Pisa - Dipartimento di Matematica - Sezione di Didattica e storia della matematica, 1992, pp. 136-139, n. 173, aquí p. 138.

176 apug , FC , cod. 2.052 viii , fols. 101-110. [Ch. Grienberger], Terram auream, Talenti potentia mouere , «ostensum 5 Nouemb. 1603», aquí fol. 102v., publicado M. J. Gorman, Mathematics and Modesty in the Society of Jesus: The Problems of Christoph Grienberger , en The New Science and Jesuit Science: Seventeenth-Century Perspectives , a cargo de M. Feingold, Dordrecht-Boston-London, Kluwer Academic Publishers, 2003, pp. [1]-120, aquí p. 79.

147FUENTES BIOGRÁFICAS
MANUSCRITAS

no primeiro mouimento o primeiro cano toma agoa cõ a cabeça mais grossa, e a 2.a b representa quando estre primeiro cano ia leuantandose deita a agoa na ponta grossa do 2.o cano e assi acontesce que quando se for a abaxar e pose na fgura que está a fgura para que o primeiro torne a tomar outra tanta agoa iá o segundo cano que a recebeo quando estaua na postura b a esta lansando no 3.o cano, e hase de aduertir que quando estes canos çe abaxaõ para tomar agoa dos outros inda que estejaõ superiores se abaxaõ tanto que foraõ abaxo de seu oliuel tambem se há de aduertir que para auer espaço bastante em que se uase a agoa de hu cano tem huã roda mea cortada de modo que emquanto uai hum [fol.] 119v. pao que chamaõ forçador pella mea lua, naõ se podem mouer. O engenho dos canos é tanto que passa aquella mea lua e cae o pao no uaõ que na roda, entaõ se leuanta e poem em outra fgura estes canos, para se abaxarem a huã ponte todos iuntos e se leuantarem da outra também todos iuntos tem huãs vergas de ferro de alto abaxo pegadas nelle como se ue nas linhas Cd. Esta mesma inuençaõ hé a que uai por diante quando o engenho naõ uai taõ direito e se encosta ao monte. Somente tem de differensa que os canos saó mais compridos eas Vergas de Ferro Cd saõ de algüs pedacos pegados hüs aos outros. Este engenho naó uai sempre continuamente subindo senaõ em alguãs partes uai como obra de 21 ou 20 palmos a oliuel, e nestes espaços de oliuel há hüs receptaculos destas agoas donde os tornaõ a tomar os canos que seguem177.

25.2. Pierre Bergeron (1612)

<Artifice d’eau> [al margen]

[...] Car le Tage est fort estroit pour ce quel est presse entre rochers et au partir de ce pont faut une belle Cascade d’eau, la Sont les moulins de la fabrique pour lartifce d’eau que monte au Chateau. Cest artifce a este faut autrefois par yndustrie dvn Janello Turiano ou della Torre Cremonois a Cause que la Ville et Chateau estant en un lieu haut ne pourroient pas Jouir Commodeme[n] t de l’eau du Tage, pource Jl ft vne machine hidraulique ou pompe que par le moien dvne grande roue Versoit leau de degrez en degrez des Vases Et conduits mena[n] t Jusqu au haut delvn en lautre Et dela Ceste Eau estoit destribuit par toute la Ville. Du logis du fontanier Jusqu au bas de la riuiere Jl y a 216 degrez, au bas est le reseruoir deau tire par le moulin Et dela par poteletz de bois delvn en lautre Jusqu au Chateau par le moien de plus de 8 mil petites Canais de bois Et fer blanc. Mais mainten[an].t Cela ne joue plus la plus part estant rompu Et ya enuiron 40. ans que Cela fut accomode mais depuis .4. ou .5. ans Cela ne va plus. Jl y auoit 400 escus destimes pour lentretenir. Ces Vaisseaus allaient par diuers degrez de maisons Et leau estoit Vne heure amonter depuis le bas Jusqu au haut. Jl y a vn M[aîtr].e fontenier auyourdhuy que Veut trouver Vne autre artifce pour Cela. Ceste Eau salloit rendre en Vne fontaine au milieu dela Cour du Chateau ou Alcazar qui est au plus haut lieu de la Ville Et est vn grand palais quarre de fort belle structure178 26.2. Luis Cernúscolo de Guzmán (±1615) [p. 220]

A Toledo. Tercetos de D. Luis Çernusculo de Guzmán [...] [p.] 221

177 bnp , FG , cod. 7.642, fols. 96-136v. M. S. de Faria, Peregrinação de Balthazar de Faria Severim, Chantre de Evora, ao Mosteiro de Guadalupe, no anno de 1604 , «1604», aquí fols. 118-119v., publicado Á. M. de Dios, Itinerario hispánico del Chantre de Évora, Manuel Severim de Faria, en 1604 , «Revista de estudios extremeños» [Badajoz] xlii ( 1986), n. 1, pp. 139-186, aquí pp. 159-169, y Á. M. de Dios, Letras portuguesas - Literatura comparada y estudios ibéricos , a cargo de E. J. Alonso Romo - A. M. García Martín - P. Serra, Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 2017, pp. 117-118.

, n. 56, Ms. 1.778, fols. 377-501 (1-125). P. Bergeron, Suite du Voyage dJtalie et dEspagne , «es annees 1611 et 1612», aquí fol. 461v. (85v.), editado por Ch. Claverie, Relation d’un voyage en Espagne (1612) , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] lix (1923), n. 136, pp. 359-555.

148 APÉNDICE DOCUMENTAL
178 bmr , CCM

Alli es donde murmura mas quieta del sacro Tajo la corriente clara, supremo adorno a su beldad perfeta.

Alli esta el artifçio, invençion rara con que honor inmortal gano Juanelo en esta edad de premios tan auara.

Alli pareçe que hasta el alto Cielo quieren llegar, con curso desudado las claras aguas, desde el bajo suelo; a paran en el alto, y encumbrado alcazar, cuya altura, y fortaleça sirue de adorno al sitio releuado, donde se representa la Realeça de la Imperial Toledo, pues en ella esta, cual la corona en la cabeça. De cuya altura la soberbia, bella machina de edifçios sumptuosos se ve, que quieren competir con ella179.

27.2. Giuseppe Bresciani (1623/24)

1576 lionello Troiano jngegnero

Lionello Troiano hauendo nella giouentu sua imparato a lauorar di fabro ferraro ando tanto con il suo sotile ingegno essercitando l’arte sua che apprese anco l’arte d accomodar horologij et in quelli pose poi ogni suo studio. Fu da Dio dottato di cosi grande ingegno che dall opere che lui fece in uitta sua fece stupire chiunque di Lui sentiua et uedeua la sua mirabil arte, a quell essercitio con tanta cura e diligenza attese che pareua un nouo Archimede et benche non sapesse lettere tanto profondamente parlaua dell’Astrologia et arti Mathematiche che pareua hauesse ogni suo studio in quelle impiegato si che fece tanto piu stupire ogn uno. Conosiuto il suo bell’Jngegno dal S[ign].

179

or Giorgio fondulo Dottore di Medicina, piu uolte con lui raggionaua del Astrologica scienza et egli con mirabil arte apprendeua nella memoria sua cio che dal discorso suo haueuano raggionato. Essendo Gouernatore dello Stato di Milano Don Ferrante Gonzaga et hauendo intese le rare qualita di Lionello lo mando alla Cesarea Maestà di Carlo Quinto in jspagna doue la giunto incomincio a S.[ua] M[aes]. tà Cesarea a far conoscere l’eccellenti sue uirtu si che conosciutolo per huomo di si mirabile ingegno mai uolse che l abbandonasse, et mentre la stette fabrico un horologio di grandiss[im].o magistero et artifcio che la Maestà Cesarea nel contemplare la gran uirtu di quest huomo resto con gran merauiglia il quale uedeuasi in quello tutti li motti de Pianetti le reuolutioni delle sfere celesti et altre mirabili cose si che meritamente la Maesta Sua gli diede titolo e nome de Principe de gli Artefci et ne priuilegij che gli fece Sua Maestà sempre l’honorò con quel titolo. Altre mirabili et stupende opere fece a S.[ua] M[aes].tà et ad altri gran signori e Baroni, et fra l altere cose che ancor fece il n[ost] ro Lionello fu quel grand edifcio nel quale condusse l’aqua nella Citta di Toledo Citta posta sopra un monte et quella cauando dal fume Tago qual alla radice del monte passando con l’artefcio da lui fatto leua l’aqua sino alla summita di quello facendola entrare nella Citta con grandissimo Commodo et utilita grande di quel popolo il quale molto per l’adietro ne patiua. Onde ben dice un legiadriss[im].o Poeta in quel bel uerso, jn terris coelos, in coelo fumina traxit. Morto la Cesarea Maesta resto presso il Potentiss[im].o Re Catholico Don Filippo Secondo il quale molto l’amaua per l’heroiche sue uirtu si che ne diuenne richissimo per li molti premij che dal jmp.[eratore] Carlo v. et flippo Re di Spagna n’hebbe et in grandiss[im].a stima fu tenuto in tutto quel Regno mentre uisse. Vedi il Campo, c[art].e lv et in Communita nella Camera de S[igno].ri Deputati uedesi il suo Ritratto V. Bugatti, libro 7., c[art].a 102180.

M , ms. 1.100 . L. Cernúscolo de Guzmán, [ Sonetto ], [±1615], fol. 12, editado por J. López de Ayala y Álvarez de Toledo, Toledo en el siglo XVI después del vencimiento de las Comunidades - Discursos leídos ante la Real Academia de la Historia en la recepción pública del Ilmo. Señor D. Jerónimo López de Ayala y Álvarez de Toledo conde de Cedillo vizconde de Palazuelos el día 23 de Junio de 1901 , Madrid, Imprenta de los Hijos de M. G. Hernández, 1901, pp. [220]-224, aquí pp. [220]-221, y Rodríguez Marín, Prólogo , cit., pp.

28, fols. 2-5. G. Bresciani, [Uomini insigni cremonesi] - Libro secondo parte Terza Qual contiene huomini segnalati in Arti liberali come jngegneri Architetti e Scultori Musici Poeti e Pittori / jngegneri Architetti e Scultori, [±1623/24], aquí fols. 4v.-5, publicado G. Bresciani, La virtù ravivata de’ Cremonesi insigni. Parte quarta - Uomini insigni cremonesi. Libro secondo parte terza, a cargo de R. Barbisotti, Cremona, Banca Popolare di Cremona, [1865]

149FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS [...]
bne ,
xxii xxiii 180 bslCCr, M, MB, cod.

28.2. Federico Borromeo (1625?)

De Principum gratia

[...]

245 + Motto audace del Gianello (declara p.[er] digniss[i]. mo quis est Gianellus): pagarlo, e mandarlo à casa181

29.2. Federico Borromeo (1628)

De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus

[...]

Di Maestro Gianello Tur= riano da Cremona, et di altre simili machine

Famosa fù la sfera sua, et il Cardano dice, che fù inuentione prima di Guglielmo Zelandino. Jo ho fatto qualche diligenza per sapere chi fosse questo Zelandino, ma non trouo cosa di momento, et è probabile, che fosse piu tosto Horologgiaro, che Matematico. Alcuni altri dicono, che questa med[esi].ma sfera era di Gio. Galeazzo Duca di Milano, et che fù lasciata lungo tempo in abbandono in Pauia, et poi riconosciuta et racconciata dal Gianello. Ma la opinione piu probabile è che il Zelandino come Horologgiaro la fabbricasse. Doppo quei tempi ne sono state fabbricate alcune altre, et però l’opera di Mastro Gianello con il tempo, et con l’esperienza d’altri è stata trouata manco diffcile, benche egli merita somma laude. Jnnanzi ancora a Gianello una simile machina fù fabbricata, et ne fa mentione Angelo Politiano in una lettera a Fran[cesc]. co Casa - Angelus Politianus / lib. 4 ep[isto]lar.[um] / fol. 117 -, che comincia: Accepi ep[isto]lam tuam.

[...]

Perche habbiamo ragionato del Gianello narraremo alcune cose di lui, dimostranti prontezza d’animo et 1975, pp. 68-69.

ingegno. Egli fece quella tanto nominata Machina, che portaua l’acqua insino alla Somità della Rocca di Toledo. Et essendo Filippo secondo andato a uedere questa nuoua merauiglia, et laudandola, un Sig[no].re che era offciale suo, e fauorito in quel tempo, disse che era poca acqua p.[er] il bisogno. Gianello sentendosi punto, incontinente si trasse innanzi, e disse, che egli non era, come Moise, che potesse far scaturire le fontane abbundeuoli, e cauarle dalle pietre. Fù inteso subito il detto, e fù stimato acutissimo, perche questo Cau[alie].re che uoleua piu acqua teneua un quarto di giudeo, et il suo sangue non era netto, come si dice uolgarm[en].te. Stando Mastro Gianello presso all’Jmp[erato].re domandandolo un giorno non uoleua comparire: <Alhora> [tachado] Jl giorno seguente l’Jmp[erato].re gli disse: qual castigo merita chi è chiamato da un Jmp[erato].re et ricusa di uenire? questo castigo, disse Mastro Gianello, che segli facciano i suoi conti, et si mandi a Casa sua; Cose tutte dimostranti uiuacità di animo Come ancora fù quell’altra cosa che essendo Maestro Gianello leuato da Milano, e condotto all’Jmp[erato].re dal Marchese <del Vasto> [tachado] di Pescara e tenendolo l’Jmp[erato].re lungo ragionamento seco di uarie cose che desideraua diffcilissime a farsi, et che gl’altri Maestri di Alemagnia haueano diffdato di poterle fare, Mastro Gianello doppo hauer udito il lungo ragionare dell’Jmp[erato].re non gli rispose altra parola se non questa: Sig[no].re si farà Del che merauigliossi l’Jmp[erato].re et disse al Marchese, che dubitaua, che gli hauesse condotto un pazzo, hauendo cosi risolutam[en].te et all’improuiso promesso cose diffcilissime. Laonde temendo il Marchese della suffcienza di Gianello, per uia di Minaccia gli disse, che guardasse quello che facesse et promettesse, et auuertisse di non ingannare; al quale non rispose altre parole, ne piu lunghe de le prime, cioè, Sig[no].re hò detto che si farà, et cosi eseguirò.

bam , M , cod. g 310 inf, n. 39. [F. Borromeo], De Principum gratia , [1625?], fol. [16].

150 APÉNDICE DOCUMENTAL
181

Resta hora che noi trattiamo di M[ast]ro Gianello, e della sua sfera intorno alla quale <non habbiamo cosa nuoua> [tachado] diffusam[en].te tratta il Cardano de Subtilitate, <lui fa mentione d’un Zelandino> [tachado] e noi p.[er] non replicare le cose già dette si rimettiamo a lui, esso fa ment[ion].e d’un Zelandino e noi habbiamo fatto ogni diligenza p.[er] sapere chi era costui, et presso ai Matematici, et presso gl’horologiarj, ma mai e stato possibile di saperne niente, e pure sono uiui di q[u]elli che sanno molte cose di Gianello, et chi egli era. Alcuni credono, che questa Machina di questa sfera fosse già del Duca Gian Galeazzo, et che egli la reponesse, et la tenesse nel Castello di Pauia, doue anc[or].a haueua riposto altre cose scielte, come dice il Giouio, ma non ne trouo testimonio grande questo, ma piu tosto congietture, si che resta fermo che il Gianello fosse l’autore, ouero questo Zelandino incognito, è qui cosa tanto importante il dare principio alle cose, e tanto facile è presto questo principio il seguitare et l’accrescere, et il perfetionare che qui nei nostri tempi si è uisto alcune altre sfere fabbricate p.[er] quanto si crede alla foggia di quella di Gianello et del modo del fabricarle ancora ne e stato scritto libro et quello che alhora era stimato cosa diuina, hora e quasi comune, artifcio, tanto, come io diceuo, può l’esempio, et è importante il principio delle cose.

[...] [fol. 125]

Doppo la Sfera di Gianello dirò Di alcune altre Sfere, di minor artiftio, co[n] lumi et meno da <estimargli> [ ta c h a do ] sti marsi - Poi l’altro Capo seguitare la mia sfera182.

30.2. Muzio Oddi (Lucca, 10 abril 1628)

Molto Jll.[ustre] et Molto R.[iuerito] Sig.[nore] mio Oss[eruandissi].mo

Jo hò con mol to mio gusto, et forse con al tretanta ambitione letto la lettera di V.[ostra] S.[ignoria]; et

presomi piacere dell’inganno, veggendo che m’habia tolto in fallo, et stimatomi p.[er] leterato, et habile a dar notitia di cose, che non sapia un huomo literatissimo come lei è: et uoluntieri harei chimerato qualche arzigogolo p.[er] sotrarmi dall’obligo di rispondere, acciò si hauesse a mantenere in questa buona oppenione di me, senza farmi discoprire p.[er] quello che sono, come dal suo ragghiare auuenne all’animale uestito da leone, se non l’hauesse giudicato maggior errore, che il non obedirla, et mostrare quanto io stima l’honor, che m’ha fatto. Dico dunque che quand’io era giouine, et lessi i libri del Cardano, incontratomi nel Zelandino, hebbi curiosità di sapere qualche cosa di lui, et della sua sfera: ma di lui, n’intesi poco, p.[er] che non lo trouai nel catalogo degl’huomini eccellentj nelle squole mattematiche di Pietro Ramo, ne meno nelle uite de i mattematici scritte dall’Abbate di Guastalla Bernardino Baldi: solo a me pare che ne dica certe poche cose Paolo da Middelburgho, et p.[er] quello che già intesi da un curioso leterato, questi era artifce d’horologi, et fabrico questa sfera con un piedi ingegnoso, entro al quale erano nascoste le rote che le dauano il moto con certe fla di ferro, che passauano p.[er] l’asta che la sostineua: ma questo p.[er] mio giuditio non quadrarebe molto, se fosse uero quello che il Cardano dice, che era uniuersale: ma più credibile saria forse che queste rote fossero racchiuse in una palla posta nel mezzo, che rappresentasse (ben che non proportionatamente) la Terra, et che p.[er] l’asse pasassero dette fla: afferma Pietro Ramo d’hauerne ueduto due con questi moti a Parigi, una in casa del Medico Rouellio, uenuta di Sicilia, et l’altra in mano d’Orontio Fineo mattematico Regio buscata nelle guerre di Germania, che facilmente potrebbe essere l’istessa, datali in cura dal Re et che di Francia poi fosse mandata ai Duchi di Milano è molto probabile, sapendosi p.[er] tutto, quanta stima facessero delle cose curiose, et con quanta diligenza quei SS.[ignori] le cercassero p.[er] adornare la già famosa libraria di Pauia che se male non mi ricordo, a me pare che il Giouvio ne faccia chiara testimonianza non so se nell’Jstorie, o nelle vite di quei Duchi: ma io quà non hò

inf, n. 4. [F. Borromeo], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628], appunti allegati, fols. 50-52, 56-61, [111113], [121] y [125] y [137].

151FUENTES
182 bam , M , cod. g 9

comodità di libri p.[er] assicurarmene bene, ne quando harei potuto farlo con la comodità della libraria del Sig[no].r Duca d’Vrbino, et con quella dell’Ambrogiana mentre sono stato a Milano ci ho pensato mai, et presone altra cura, passato che mi fu quella prima uoglia. Mi da fastidio molto quello che il Cardano soggiunge che il Zelandino un altra simile alla prima, ne fabricasse p.[er] l’Jmperatore Carlo Quinto non confrontandosi con quello che si sa di certo, che segui in persona di Gianello da Cremona, p.[er] che non sarebbe occorso all’Jmperatore far tanta diligenza p.[er] tutta Alemagnia p.[er] artefci che li facessero un’horologio con i moti che ci desideraua, potendosi col mezo di questa sfera, da ogni mediocre ingegno dedurli e transferirli da i cerchi agl’indici delle spere, et p. ciò non li sarebbe conuenuto farli cercare in Jtalia dal Marchese di Pescara dal quale <fu> [tachado] li fu condotto Gianello, Questi doppo hauere ascoltato l’Jmperatore che li parlo lungamente delle cose che ci desideraua senz’hauer mai rileuato difcultà alcuna, rispose solo: Sig[no]:re si farà: del che merauigliatosene molto, disse al Marchese che dubitaua non li hauesse condotto un pazzo, hauendo cosi risolutamente et all’improuiso promesso quello che tanti ingegni d’Alemagnia haueuano stimato diffcilissimo, et impossibile; onde il Marchese p. gelosia di non perdere la gratia del suo Sig:re lo menacciò nella uita se l’hauesse ingannato: ma Gianello che ne haueua buona cognitione e appresa (se fu a i suoi tempi) dal Cremonese contro il quale disputò tanto agramente Giouanni da Monte Regio nelle teoriche de Pianeti, o uero dal Cardano con l’occasione dell’acconcime di questa sfera: le replicò, Sig[no]. re hò detto che si farà, et cosi esequirò, ne si può credere che la racconciasse altro che costui non essendo in quei tempi più uiuo Lorenzo della Volpaia che fabricò quel tanto ingenoso horologio a Lorenzo de’ Medici del quale ne scriue alla lunga Angelo Politiano a Francesco Casa, et Giorgio Vasari nelle uite de’ Pittori, ne meno erano ancora in essere Cherubino da Reggio, et Pietro Griff da Pesaro huomini eccel[ent].i in quest’arte.

[...]

di Lucca li 10 Aprile 1628

Di V.[ostra] S.[ignoria] Molto Jll.[ustre] et molto R.[iuerita]

Oblig[atissi].mo et Aff[etiontissi].mo Ser[uito].re

Mutio Oddi183

31.2. Alberico Settala (1628)

Melchior Guilandrino fù medico, e scrisse quel libro de Papyro. Ne altro si ritroua di questo cognome sotto il nome di Gulielmo.

Si scriuerà però al Sig[no].r Oddi, per riceuere lume di Gulielmo Zelandino Mathematico.

Come ancora farò diligenza del Gianelo, et della Sphera di Galeazzo.

Delle Macchine di Archimede quelle laudando, e descriuendo ne ragiona Gio. Tzetza ala[mann].o 35 fol. 22 Jnserto Jn Bibl. Fol. C. 3. [...]

Le Scole Matematiche di Pietro Ramo non ci sono in Liberia.

Di Paolo Middelburgo hò trascorso tutta la Paolina, che è un Trattato, De Recta Pascha Celebratione, et, De Die Passionis D[omi]ni nostri Jesu Chri[sti], ma non ui hò trouato mentione di Gulielmo Zelandino. Ne di d[ett].o Middelburgo ci è in Libreria altra Opera Matematica. Nel Giouio, tanto nelle Vite, quanto nelle Historie, non trouo memoria alcuna di questa sfera.

Jl Mascherone si raccorda molto bene del Giannelli, come contemporaneo di suo Auo, ma del Zelandino non hà sentito mai parlare.

Hò ringratiato il Sig[no].r Mutio184

183 bam , M , cod. g 9 inf, n. 4, fols. [116-117]. M. Oddi, [ Lettera ad Alberico Settala ], «di Lucca li 10 Aprile 1628», en [F. Borromeo], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628], notas adjuntas.

bam , M , cod. g 9 inf, n. 4. [A. Settala], [ Appunti ], en [F. Borromeo], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628], fol. [137].

152 APÉNDICE DOCUMENTAL
184

32.2. Giovan Battista Pietragrassa (1636)

Nella 2.a Torre vi era un Oro= loggio d’in= nestimabile Fattura

Jn un’altra delle Torri sud[ett].e fù posto l’Orologgio, qual era per meraviglioso artifcio, et per inestimabile Fattura graziosissimo, i cui fragmenti per l’età longa dispersi, et p[er] la ruggine consumati, Janello Cremonese Architetto di Carlo v. Cesare, et Geometra molto riputato raccolse, et immitò cotanto bene, aggiungendovi ancora di più, sicche con nuova mole, et industria superò quello poscia con li suoi, che fece Frà quali uno quasi Microcosmo fù riputato cosa sopraumana, et in Toledo da Filippo Rè Catt[oli].co di Spagna II. Fig[li].o del med[esim].o Cesare, fù conservato, et in gran stima tenuto, in cui i moti de Cieli così agevolmente si scoprivano, che aveva del sovrumano piucche altrim[en].ti185.

33.2. Otto Sperling (1640)

Unten an der Stadt fuest der fuss Tagus, dessen Wasser, durch eine sonderliche Pumpen kunst, nicht alleine in die Stadt von den mühlen hinauff geführet wirdt zu der Eiwohner Notturfft, sondern gahr in das hohe Casteel hinauft geleitet wird, welche Wasser kunst Ich nicht ohne verwunderung anschawen konte186.

34.2. Diego de Estrada (1647)

Tal a sido nuestro Lope á quien se debe el haber ampliado, enriquecido, ornado y recamado nuestra lengua castellana con tan varios colores y conceptos, sucediendo á los demas lo que á Juanelo, príncipe de las artes, con el huevo sobre la fábrica del artifcio, que callo por ser tan vulgar187

35.2. Anonimo (1650?)

La Chaves que hizo en Segovia, Sin artifcio ni ingenio, Un mes que se batió el cobre, Mil reales, juntando medios; Y la que en Toledo supo Sin la costa de Juanelo Llevar agua a su molino Con los mismos instrumentos188.

36.2. Giuseppe Bresciani (1665)

janello Troiano fu quell huomo dottato da Dio di così sublime ingegno che con il Martello alla mano sopra l’incudine et le lime nel lauorare et abbellire il ferro con ridurlo alla perfettione ch’ei desideraua fece cose di gran stupore essendo statto riputato da ogni uno che conobbero le sue eccellenti virtù un Miracolo di natura. Nell’Astrologia e Mathematiche scienze riusci di tutta bonta e perfettione. Mentre don Ferrante Gonzaga era Gouernatore dello Stato di Milano hebbe cognitione del ualore di questo grand huomo il quale

185 bup, MT, n. 113. g b Pietragrassa, Annotazioni diverse Spettanti alla Fondaz[io].ne della Regia Città di Pavia con alcuni accidenti sì funesti, quanto celebri alla stessa Città accaduti, Ed alcune preclare gesta d’Alcuni Cittad[in].i Pavesi delle più cospicue, ed antiche Famiglie Con altre Storiche curiosità cavate da più famosi, e chiari autori, e fra gli altri il Rinomat[issi].mo Volaterano Opera messa insieme dall’eruditiss[i].ma penna del J.[mperial] C.[esareo] Lett[o].re Primario nella Reg[i].a Università della sopramentov[at].a Città Jl Sig[no].r Gio Batta Pietragrassa nell’anno 1636 ed accuratamente trascritta da Leopoldo Riva Pavese nell’anno 1760, [1636], fols. 216 y v., con paginazione diversa bCpv, Ms. iii 5 (olim Cl) g b Pietragrassa, Annotazioni diverse spettanti alla Fondazione della Regia Città di Pavia con alcuni Accidenti tanto funesti, quanto Celebri alla stessa Città accaduti; E Narrative d’alcune preclare Gesta di varij Personaggi Pavesi delle più cospicue ed antiche Famiglie, con altre Storiche Curiosità cavate da’ più famosi e chiari Autori, fra gli altri il rinomatissimo Volaterano. Opera messa insieme dall’eruditissima penna del J.[mperial] C.[esareo] Pub[bli].co Lettore nella Regia Vniversità della soprad[det].ta Città - Jl Sig[no].r Gio. Batta Pietragrassa Pavese nell’anno 1636, ed accuratamente trascritta da Leopoldo Riva, pure Pavese nell’Anno 1760, [1636], fols. 248-249.

186 kb C , GKS , n. 3.094. O. Sperling, Ottonis Sperlingii Selbstbiographie bis auf das Jahr 1673 , «1673», publicado: É. Gigas, Notes du voyage en Espagne (1640-41) du médecin Otto Sperling , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [Paris] xxiii (1910), n. 62, pp. [534]-590, aquí pp. 573-574.

187 bne, M, ms. 2.498. d de Estrada, Comentarios de el desengañado de si mesmo, prueba de todos estados y elección del mejor de ellos , [1647], pubblicati d de Estrada, Comentarios del desengañado, ó sea Vida de Don Diego Duque de Estrada, escrita por él mismo, a cargo de P. de Gayangos, «Memorial Histórico Español: colección de documentos, opuscolos y antigüedades, que publica la Real Academia de la Historia» [Madrid] xii (1860), pp. v xviii + 1-532, aquí p. 23.

188

Biblioteca de Autores Españoles desde la formación del lenguaje hasta nuestros días - Romancero general, ó colección de romances castellanos anteriores al siglo XVIII - Tomo segundo , a cargo de A. Durán, Madrid, Imprenta de la Publicidad, a cargo de D. M. Rivadeneyra, 1851, p. 582, n. 1.753.

153

conoscendolo degno dogni grandezza lo mando alla Corte della Maestà di Carlo v. Inperatore in Spagna e nel suo primo ingresso che fece in quella Corte dono a Sua Maesta un Horologio di grandiss[im].o Magistero et artifcio in cui uedeuasi non solamente le hore con le tauole dell hore di tutte le Nationi, il Calendario delle feste mobili dell epata delle lettere dominicali, dell Aureo Numero, del Bisesto e con lentrata del Sole ne segni celesti, ma quello che maggiormente fece stupire sua Maesta fu il uedere in esso il moto del cielo di Sfera in Sfera con il motto contrario della trepidazione che ogni cosa condotta ordinata et mobile per ruote dacciaio et dottone indorate et inargentate secondo il bisogno suo rappresentar uoleuano le sopra narrate cose Jl che ueramente era una merauiglia il uedere in essercitio continuo Mille e Cinquecento ruote tutte rottando al mantenimento duna sola come il Cielo dal primo mobile mostrando tutti i Pianeti tutti gli accidenti ordini e moti del Cielo con il tempo ben misurato dogni sua riuolutione, e massimamente quella della stella di Saturno che in tanto tempo ua a compire il suo corso: Niente di meno quiui si distingue si conosce e si comparte il modo dogni cosa, chera una gran Consolatione a uederlo girare intorno e quiui breuemente scopriuasi ogni segno, et ogni attione che prouenir possa dal Motto del Cielo, e quasi pareua che non gli mancasse se non lo spirito, et larmonia, che ogni uno che lo uidde affermo esserui ancora. Questo Horologio non era piu alto di un braccio et manco largo. Sapriua per il mezzo per il Trauerso e quest opera a chi bene la consideraua era da far restar stupido per merauiglia nel uederla a mouersi

che percio Considerandola attentamente Sua Maesta Cesarea concesse a Janello un amplissimo Privilegio dandogli titolo de Principe de Fabri la cui opera resto puoi presso la Maesta Cattolica di Filippo Secondo Re di Spagna che fra le sue cose piu care la conseruo altre mirabili e merauigliose cose fece a Sua Maesta et ad altri gran Signori in quella Corte con eterna sua lode in particolare quel grande Edifcio con il quale condusse lacqua nella Citta di Toledo per sopra un Monte quella estrahendola dal fume Tago che alle radici del istesso Monte scorre con l’artifcio da esso fabricato leuo lacqua sino alla somita di quel Monte facendola entrare nella Citta con grandissimo Commodo di quel Popolo, il quale per ladietro patiua grandemente dono ancora a Sua Maesta Cesarea un Anello nel quale daua segno dhora in hora con pontualita con batterli in deto in cui lo teneua, cosa che per la picciolezza sua resto la Maesta Sua grandemente stupefato. Morto Sua Maesta Cesarea resto janello presso il Re Cattolico il quale per la rarita del suo nobile ingegno sopramodo lamaua, cola diuenuto puoi richissimo per li gran premij che n hebbe dalle Maesta Loro ui fni puoi sua uita 189

37.2. Francesco Volpino (±1667)

Sfera fatta dal Gianelli Cremonese Jnsigne con il motto della trepida= tione l’Anno i540. in Milano, et fece ancora quello cosi insigneHorologio, che hora si uede nella Torre di Cremona con quella gran rotta, che ogni cento anni fà un Giro190 .

27. G. Bresciani, La Virtv Ravivata De Cremonesi insigni diuisa in quattro Parti Doue Religiosi Regolari che nella loro Religione hanno hauuto dignita Parte Prima Religiosi Secolari e Regolari che hanno scritto e datto pure alla stampa Parte Seconda Secolari che hanno scritto e datto alla Stampa Parte Terza Pittori jngegneri Architetti e Scultori insigni Cremonesi Parte Quarta Di Giuseppe Bresciano istor[iografo] di d[ett].

Citta

fols. 211-212, con grafía actualizada en Bresciani, La virtù ravivata de’ Cremonesi insigni , cit., pp. 34-35.

z 387 sup, fol. 1. V. F. [F. Volpino], « Sfera fatta dal Gianelli Cremonese », [±1667], y también: beumo , M , ms. Gamma. H .1.21, olim C am 338 . [F. Porro], Sfera fatta dal Gianelli Cremonese , in P. M. Terzago - P. F. Scarabelli, Disegni originali che sono descritti nell’Opera scritta in latino dal Dott. Fis. Collegiato Paolo Maria Terzago, tradotta in italiano dal Dott. Fis. Pietro Francesco Scarabello e stampata in Voghera nel 1666. in un Volume in 4. to da Eliseo Viola , [±1667], s.fol.

154 APÉNDICE DOCUMENTAL
189 bsl CC r , M , MB , cod.
a
, « md C lxv » ,
190 bam , M ,

38.2. Desiderio Arisi (1700?) [fol.] 111 Janello Torriano

Fra gl’ingegni piu sottili e perspicaci, quel di costui porta il vanto. Da molti è chiamato Janello, o sia Giovanello, o Gianello, da altri Lionello, o Giacomo come lo chiama il Bottero. Fece stupire di modo tale il mondo, che comunemente fu chiamato miracolo della natura, maraviglia dell’arti matematiche il portento della Astrologia il Padre dell’Architettura, l’Archimede di quel secolo. Bisogna dire, che fosse dotato d’un ingegno quasi divino, essendo arrivato ad operare cose incredibili. Nacque costui bassamente, e benche no[n] avesse p[er] anco apreso a legere e scrivere discorreva con tanta profondita e fondamento di matematiche [che] parea un consumato Maestro e che no[n] avesse atteso ad altro, che a questo Studio. Jmparò l’Astrologia alcuna [sic] senza aver appreso lettera alcuna. Da Giorgio Fondulo dottore eccel[entissi].mo in medicina filosofo, e Matematico chiar[issi].mo che grandemente l’amava fu ammaestrato di Astrologia, e di matematica p[er] averlo conosciuto di si pellegrino ingegno, e sentito discorrere come se veramente le avesse apprese prima che con le regole necessarie l’avesse apprese.

Costui nelle opere sue superò le Colombe d’Archita tarentino, e gli ucelli fabricati, che tenea appresso di se Leone Jmperadore d’Oriente come riferiscono Glica, e Manasse, e gli uccellini formati di rame, che volavano no[n] solo ma cantavano ancora, come riporta S. Severino Boezio, poiche i fabricati da lui si vedevano di piu mangiare, e quasi fugire dalle mani. Eguagliò il Regio Montano nell’Aquila da esso formata, che volò incontro a Carlo v. nel mentre era per fare la solenne entrata in Norimberga, e con lui ritornò indietro accompagnandolo sin dentro la Città.

Lionello inventò statue d’Uomini guerrieri al naturale poiche combattevano fra di loro, battevano il Tamburro il timpano suonavano le trombe, ed altre ballavano e facevano alcuni giuochi. Leonardo da Vinci, al [fol.] 112

riferire del Vasari fece di sua mano un leone in tempo che trovandosi in Milano il Re di Francia glielo fece passeggiar d’avanti distinguendo i passi circondando l’ampiezza di un

Salone, e voltando da un lato e dall’altro il Capo superbo, aprendo, e chiudendo le spaventose fauci, col rivolgere gli occhi avampanti di fuoco con dilectevole orrore, e nel fne del Camino squarciatosegli il petto all’improviso si vide in un tratto trasformato in un gran vaso di Gilj. E Lionello formò Cani che abbajavano, i quali ora scherzavano, ed accarezzavansi, ed ora si mordevano, e battuti su la coda leg[ermen].te con una piccola verga si separavano; cosi formava altri animaletti, che pareano vivi, facendo le azioni lor, come vivi. La fama sollecitava di dare un cocchio proprio al merito di Janello portando pel mondo i prodigi di questo grand’Uomo: onde ogni Re e Principe era voglioso di averlo presso di se e vedere i miracoli del di lui ingegno. Ma qui ben tosto d. Ferdinando Gonzaga in quel tempo Governatore dello Stato di Milano quello che fece cingere di mura quella Cita grande ebbe ordine di mandarlo in Spagna all’invit[tissi].mo Carlo v. dal quale fu con benignita e piacere accolto. Veramente fu giusto, che un tant’uomo avesse p[er] mecenate e Scolaro il primo Jmperador del mondo, a cui congegnò, per donarglielo al suo arrivo quel mirabile Oriuolo che rinchiuso nel Gastone dell’Anello invece d’una Gioia ve ne inserì tante, quanti erano i movimenti, ed i giri delle ruote, che in cosi brieve, e ristretto giro continuamente si moveano, i quali d’ora in ora davangli il segno col pugnerli leger[men]te il dito tante volte quant’erano quelle, che mostravano la Sfera; onde fu al Re car[issi].mo questo dono si pel lavoro minutissimo come per essersi trovato perfetto; onde dicea esser quello un miracolo dell’arte, e che no[n] v’ase gemma si preziosa, che potesse eguagliare il valore di questo Annello, che poi passò alle mani di Filippo II il fglio.

[fol.] 113

Non v’à dubbio alcuno che ben può paregiarsi alle machine d’Antemone quelle di Lionello, e le sue fgure alli Oriuoli di Annasimandro. Furono famose presso gli antichi le Cinee d’Apelle, le Statute di Dedalo, le Uve di Zeusi, gli Ucelli di Parasio, gli specchj di Proculo i Cocchi di Mermeiade, ed i Tritoni d’Andronico. Ma queste cose no[n] si possono mettere a fronte dell’Orivolo di Janello che fece, e donò subito arrivato in Spagna all’istesso Cesare. Emulo del famoso Archimede, ed eguale nel solco delle sue Sfere restrinse in piccolo cerchi di lucido

155FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS siglo xviii

Cristallo, qual nuovo Cielo tuto ciò che l’eterno fabro dilatò nelli immensi campi delle sfere. Cosi Lionello in piccolo giro dell’altezza d’un braccio che no[n] era piu lungo di quanto era alto vi fabricò l’Oriuolo tanto rinomato, nel quale si vedevano minutissimamente, ma con chiarezza girare la sfera no[n] solo indicante il numero delle ore Jtaliane; ma quelle ancora di tutte l’altre Nazioni, il Kalendario delle feste Mobili, dell’Epata delle lettere domenicali dell’aureo numero del bisesto, con l’entrate ne segni celesti del Sole tutti li pianeti, e le rivoluzioni delle Sfere Celesti di Sfera in Sfera (massime quelle delle Stelle di Saturno, che ogni tanto tempo va a compire il suo corso) con il moto contrario della trepidazione. Cosa ch’era incomprensibile all’umana intelligenza si per la sottigliezza del lavoro, che no[n] parea possibile ad un uomo, come p[er] vedervisi ben distinti i Cieli co suoi moti, e giri, li ordini i numeri gli accidenti, le misure l’aria il fuoco l’acqua la terra, il Sole la luna i suoi tempi ben misurati di ogni sue rivoluzione, i Mesi le Settimane, i giorni, il giorno, e la notte, le quatro Stagioni con tutti i motti Celesti, l’Jride, l’Eclissi tra il Sole, e la luna il crescere e il diminuire dell’uno e dell’altra, ed in somma mostrando il tutto, come fu il Cielo del primo mobile ed ogni cosa condotta, ed ordinata, e mobile per rote d’acciaio, e d’otone indorate, e inargentate secondo il bisogno d’ognuna, che far dovevano. Quanto ma[fol.] 114

raviglioso fosse il vedere in moto continuo mille e cinquecento ruote tutte rotando al mantenimento d’una sola dica ogn’uno se questo vera[men]te sia stato un miracolo. Jl grande Jmperadore nel vedere e considerare quest’opra empito di maraviglia dichiarò Janello Principe dell’artefci, e volle che di li inanzi sempre se gli desse questo titolo, e l’assegnò subito sua vita durante una pensione oltre i generosi regali e ricca annuale provisione di 100 scudi d’oro, come si lege nel seguente diploma, che gli fece due anni prima che abbandonasse co suoi Stati amplissimi il Mondo: e questo stupendo Orologio il die’ in dono al gran Filippo II degno suo fglio.

<Qui si ponga il diploma, se pur si ritrova> [al margen]

Ma qui no[n] fermonsi le glorie del vasto intelletto di Janello, il quale ogni cosa diffcile vendeva facile poiche

fece sentire l’aqua a risuonare nelle sue cadute, come un organo ben registrato, movere gran machine con poco vento. Simili ed altre invenzioni erangli molto famigliari, siccome il construeva edifzj quasi incredibili, fabriche sontuosissime d’una Architettura perfettissima. Q[an]do il sempre gloriosissimo Cesare dopo tante conquiste memorabili di tanti Regni li rinunziò l’impero a Ferdinando il fr[at]ello, e la grande monarchia d[ell].e Spagne a Filippo II il fglio; e ritirossi nel munist[er].o di S. Girolamo de Yuste presso Placenza di Estremadura, in quelle solitudini nelle ore di ricreazione s’impegnava bene spesso nel fabbricar Oriuoli; poiche di gia imparato avea dal suo caro Janello, il quale fu il primo tra gli altri che volle seco p[er] M[aestr].o e Compagno. Alle volte ancora s’adoprava nelle varie esperienze di machine che il Maestro inventava p[er] condurre in atto prattico le aque de Fiumi dove voleva, o che assisteva ai belli ordigni che ogni di inventava, trattenendosi in simili cose con suo gran’ piacere. Jn quelle solitudini non ebbe che piu lo consolasse che il suo P[ad]re Spirituale p[er] l’anima, e che piu lo ricreasse di Janello, poiche dopo il desinare spesse volte p[er] compiacere al suo amato Sig[no].r faceva vedergli nove invenzioni. Ora col fargli comparire in vn tracto su la tavola statue

[fol.] 115 d’Uomini, e di Cavalli armati, le quali parte suonavano le trombe, parte battevano i tamburri, ed altre con piccole lancie s’incontravano e ferivano in giostre. Facea ancora talvolta volare p[er] l’aria alcune passere di legno, che uscivano dalla stanza, e vi ritornavano. Jnsomma egli sempre avea in pronto simili invenzioni per tener sollevato il suo Principe. Fabricò alcuni Molinelli di ferro, che da se stessi macinavano senza esser toccati non che voltati, i quali con ogni facilita e comodo si sarebbero portati nella saccoccia, e pure macinavano in un di tanto grano quanto sarebbe stato esuberante per far pane a otto persone. Desiderò Carlo di farsi fare ancor vivo l’esequie funerali, a cui acconsentì d. Giovanni Rejola Monaco del sud[ett].o Monast[er].o e suo attuale Conf[essor].e; il che segui i 30: d’Agosto 1558. Jl giorno dopo l’esequie fu sorpreso da Febre, la quale a poco a poco consumandolo, munito di tutti i Sac[ramen]ti morì ai due della notte delli 21. Sett[embr].e del 1558 d’anni 58. Come può credersi andò

156 APÉNDICE DOCUMENTAL

in Cielo da chiari segni, che no[n] senza maraviglia in Cielo, e in terra accompagnarono la di lui morte, e fra gli altri raccontarò solo quel prodigioso che osservò il nostro Janello, il quale fu presente alla morte del suo Principe. Nella stessa notte, che Carlo spirò forì un giglio bianco nel piccol giardino nel quale trattenevasi nella cultura del medesimo. Raccontò Janello che vide nello stesso orticello un Giliobianco, che 2. o il solito nel mese di Maggio mando fuori all’istesso tempo, due gambi, l’uno de quali forì, e l’altro ritenne il bubbone serrato in tutto il tempo della primavera e dell’estate, che gia ingrossava la buccia p[er] dar indizio di aprirsi, come fnal[men]te fece la d[ett].a notte. Comunemente seppesi tale stravagante successo; ed esposto su l’altar Mag[io].r il d[ett].o Gilio alla vista de ogn’uno fu creduto un candido contrasegno di quell’animo.

Assisteva Janello al suo Jmperadore mentre moriva onde ancor lagrimante fu chiamato a Toledo, perche penuriava d’aqua a mettere in esecuzione il suo grande ordigno, accioche ne introducesse per il necessario bisogno. Non vi fu ingegno benche sublime che arrivasse ne avanti, ne a suo tempo a trovare il modo, che sicome ne pativa una summa penuria quella altissima Citta, la rendesse abondante, come egli fece col suo miracoloso edifzio

[fol.] 116

che piantò nel famoso fume Tago, che passa a pie’ del Monte, su di cui è situata la sud[ett].a Città, col quale ne tirò l’aqua con grandissima <consolazione> [tachado] comodita di quel popolo, che ne fece gran’ gioia per un tanto benefzio. Onde p[er] quest’opera, e famoso oriuolo meritò che di lui si cantasse comunemente quel bel verso Jn terris Caelos, in Caelos fumina traxit. Jl modello in picciolo di questa non mai abbastanza lodata ritrova con il di lui ritratto tolto dal vivo in Spagna fu mandato a donare alla nostra Citta, dal gran’ Cancelliere Filiodono. L’uno si conserva nell’Archivio della Cancelleria della medesima; e l’altro si vede esposto con altri Ritratti del Pontefce Gregorio XIIII, dei Cardinali, e d’altri uomini insigni Cremonesi nel Gabinetto privato del Palazzo ove fanno le loro Congregazioni i Signori Presidenti al governo della Citta con le seguenti parole

Efigie[m] hanc Janelli Turriani Cremonensis Horologioru[m] Principis ex Hispaniis evecta[m]

Jll[ustrissi].mus Magnus Cancellarius Danesius Filiodonus Cremonae illius Patriae dono tradi iubet Anno 1587.

Quanto fosse amato Janello dal suo Sig[nor]. e lo sa il mondo e quanto fosse di lui divot[issi]. mo Janello fra quelli che a quella gran’ Maesta insegnò a fare varie sorti d’Oriuoli, e quella grande Maesta il trattò sempre con famigliarita inaudita e il premio a peso d’oro quanto era capace la sua virtu di riceverne. Gli era cosi caro che un giorno al riferire del Car[dinal].e Federico Borromeo nel suo libro intitolato la Grazia del Principe, Janello preso da insolita melanconia p[er] certa ostinazione ricusò di fare una cosa dell’arte propria ch’ei voleva, che facesse. Laonde con piacevolezza gli disse cosi: Che meriterebbe uno, il quale no[n] volesse obedire all’Jmperadore? Janello senza perdersi d’animo rispose, Pagarlo, e mandarlo con Dio; ed egli senza punto adirarsi li perdonò e cangiò in riso il castigo. Tanto fa e può la virtu grande arrivata al sommo grado.

Fu Janello nemico giurato dell’adulazione, e uomo di gran’ consiglio, per le quali doti si rese sempre piu amabile, e necessario al suo Principe, e tra molti notabili detti, che soleva pronunziare usava dire che di tre bellissime e buonissime cose erano privi i

[fol.] 117

Principi: di chi dicesse loro la verita, del vedere l’aurora a nascere, e di mangiare con fame. Vsò egli ancora di mai piu trattare con persone, che avesse scoperse più d’una volta in bugia: e dicea che l’uomo virtuoso deve più tosto darsi vinto dalla verita, che cercare di vincere con la bugia, onde egli no[n] si servi mai d’altro termine, secondo portava il bisogno, se non del si, o del no, com’era o no[n] era la cosa. Quanto fu spedito ne suoi maneggi, e disinvolto, altretanto era ponderat[issi].mo ne consigli. Fu instancabile nell’inventare, ed escogitare machine stupende, fece fontane, che cacciavano fuori a un tempo aqua e fuoco, ed altre che tramandavano con buon concerto voci sonore; facea vedere con l’aqua varj geroglifci, ed altre fatte con meravigliosi inganni per bagnare i circostanti formavano pioggie tuoni in un istesso tempo. Quelle poi fatte in varie maniere da porre sopra i tavolini delle stanze con moti perpetui delle quali ne fece molte a Filippo II che grandemente se ne dilettava, q[uand].o dopo eseguito il suo grande edifzio in Toledo il chiamò a se con grande onore, e se lo tenne non men caro che il Padre. Fece vedere à quel monarca organi aerei ridotti a perfezione, ed altre machine, ch’ei faceva movere a forza d’aria, e di vento. Le invenzioni mirabili nell’Architettura militare furono non

157FUENTES BIOGRÁFICAS MANUSCRITAS

poche che resero gran’ danni a nemici de suoi Sovrani Padre, e Figlio. Cose tutte, che l’anno reso immortale in quelle vastissime Provincie.

A di lui eterna memoria si vedono molte medaglie col suo impronto e nome. Una ch’era presso il dottor Arisi avea da una parte Janellus Turrianus Cremon.[ensis] Horologioru[m] Architectus, e nel rovescio un vaso che spande aqua sostenuto da una fgura dimostrante la virtu alla quale molte occorrono e beono col motto Virtus nunqua[m] defcit. na simile ne anno gli redi Torriani. Jnnumerabili Scrittori ne parlano. Jl Terzago = lo Scarabello nella descrizione del Museo Settaliano. Jl dottor Guido Panciroli nel lib. 2. tit. 10: e al cap. 3. de Sphera Armillari = Marco Girolamo Vida in Orat. Act. 2. = Giuseppe Bresciani nella sua Virtu ravvivata = Antonio Campi lib. 3. fol. 55 = Jl Card. federico Borromeo nel suo libro d[ell].a Grazia del Principe

[fol.] 118 car. 168 e 178. Angelo Baronio in Orat. de Vit. Cremon. Laud. = Bernardo Sacco Pavese nel lib. de Jtalicaru[m] reru[m] varietate; benche contro l’uso de savi Oratori iniquamente, e con troppa invidia e passione, ma senza ragione parli de Cremonesi lib. 7 e 17. de’ Orologij = Alessandro Capra nella sua Architettura Militare p. 2 e 102.= Bartolomeo Tortoletto, che va di molto errato nel descriverlo deforme, mentre da Ritratti uniformi alle medaglie si vede di aspetto venerabile spiritoso, e ben formato di corpo = Gio da Cartagena lib. 9. Majol. lib. dieru[m] Caniculariu[m] = Pietra Santa de Symbolo c.3. = Fortunio Liceto de Annul[is] c. 4: = Annibale Croce Epig. in Collectione Poetica Jo. Pauli Ubaldini Franc[esc].o Lana nel suo Prodromo Art[i] Magistr[ae]

c.5. Famiano Strada de Bello Belgico lib. 1. ad nota[m] in margine 1557. amendue della Com.[pagnia] di Gesu. Ludovico Dolce nella vita di Carlo v. c. 565. Gio: Bottero nelle relazioni universali lib. 1. p. 1 pag. 13. discorrendo del Fiume Tago lo chiamò Giacomo. Arisi. Jl Lomazzo lib. 7. c. 657. Nicolò Guidi. Nicolò Porta ne suoi Epigrammi lib. 2. Jl Lami nel discorso car. 52:, e nel Canto 3: de suoi Sogni191

39.2. Giambattista Biff (1780/90) 1600

Girolamo Torriano - Pittor Cremonese.

pronipote del decantato < nostro > [ tachado ] Janello Torriano questo nostro Girolamo, nel quale scoperto avendo il Padre inclinazione, e disposizione alla pittura lo mandò a Milano acciò la studiasse sotto il celebre Camillo Procaccino; ritornato in patria fondato dissegnatore e impossessato della buona maniera di si fatto maestro, fece per l’ospital Maggiore una tavola sulla quale rapresentò il paralitico risanato dal Salvatore alla probatica Piscina, opera ben condotta, di bell’impato, che le arrecò onore. A Varola poi, scrive Giuseppe Bersani, pei Martinenghi, non so’ se correggere non si dovesse, era pei Gambara, fece alcune lodate opere p[er] quelle chiese. Di vivacissimo ch’egli era diventò <posato> [tachado] serio, poi melanconico, e mosso da spirito di tetra flosofa che in lui proveniva <forse> [tachado] dal disordine della sua natura, e ch’egli prese per divozione <entrò fra i> [tachado] l’abito de apuccini, tra i quali mor appena dopo aver professato. Silvagni, Bersani Ms.192.

siglo xix

40.2. Carlo Visioli (Cremona, 10 abril 1871) [fol. 1]

Onorevoli Signori del Municipio di Cremona

Oggetto

Onorare Sinteticamente i patri monumenti

[...]

Galleria di Uomini Jllustri ossia Memorie per Servire alla Storia

Pittori Scultori ed Architetti Cremonesi di D[o].n Desiderio Arisi Cremonese Monaco Girolomino Della Congregazione di Lombardia, [fnales siglo

Giõ Batta Biffi Artisti Cremonesi , [1780/90], fol.

fols. 111-118.

158 APÉNDICE DOCUMENTAL
191 bslCCr, M, cod. a a.2.16. D. Arisi, Janello Torriano, en Accademia de’ Pittori, Scultori, e de’ Architetti Cremonesi altramente detta
de’
xvii],
192 bsl CC r , M , cod. a a .3.7. G. Biffi,
189.

il ritratto in dipinto del sublime novello archimede del secolo xvi il Cremonese Torriani Giannello che prestava il suo senno a Carlo v, e da lui condotto in Spagna, che in benemerenza fù mandato a Cremona

[fol. 2]

il suo ritratto dal Cancelliere, di quel Sovrano, Danesio Filiodono, quale fù sempre serbato come cosa preziosa dal secolo xvi. sino al presente dai Messeri del Comune [...] [fol. 3] [...]

Cremona 10 Aprile 1871.

Umilissimo Devotis.[simo] Servitore Carlo Visioli Architet[t].o193.

41.2. Antonio Sommi Picenardi (±1890) [p.] 98

Medaglie di Janello Torriano

Rappresentano il Torriano, barbato, colle parole: Janellus Turrian. Cremon Horolog arCHiTeCT sul rovescio = Donna nel mezzo d’una fontana che tiene sul capo un vaso dal quale zampillano acque che uomini e donne attingono con vasi e colle mani per dissetarsi, e le parole virTus nunQvam defiCiT. Allude alle macchine costruite dal Torriano per recare le acque del Tago alla città di Toledo. Questa medaglia, che misura il diametro di mill[imetr].i 81, era attribuita a Leone Leoni, ma oggi si crede piuttosto di Jacopo da Trezzo. (V. Armand: Les medailleurs italiens: i. 170 e iii. 115).

[...] [p.] 374

Janello Torriani

- astrologo meccanico, cremonese: a mezzo del governatore di Milano Ferrante Gonzaga, recossi in Spagna presso Carlo v. ove fu molto accetto e cosi pure presso Re Filippo II.° (Schede Lancetti Bibl. Civica).

[p.] 375

Carlo v ritiratosi nel convento di Saint Just [ sic ], e occupandosi di meccanica e costruzioni d’orologi: godeva spesso della compagnia del fido Giannello Torriani, il più insigne meccanico del suo tempo, ricordato dal Covarrubias nel suo tesoro della lingua Castillana, chiamandolo un secondo Archimede. Il Torriani volle dividere il ritiro del suo Signore e per ricrearlo e sollevare il suo conturbato animo, impiegò l’ingegno trasmuttossi all’umile professione di burattinaio. Flaminio Strada nel suo libro della Guerra fiamminga lib. 1° decade 1a narra cosa fossero questi burattini. Erano in perfetto costume - secondo l’epoca e i personaggi, armati completamente con minuscole armature di ferro e armi: alcuni battevano il tamburro, altri suonavano la trombetta; altri ancora montavano a cavallo e si correvano furiosamente incontro a visiera calata, colla lancia in resta; altri snudavano la spada e si menavano colpi gagliardi; questi battevano, quelli saltavano e ve ne era uno che portava una gabbia in mano dalla quale, aperta ad un dato tempo, fuggivano via gli uccellini volando per la stanza. Fray Piquello monaco nel convento di Saint Just, trovandosi una volta spettatore, si fece il segno della croce e scappò via a precipizio, sospettando che il demonio entrasse in questo affare (Vedi Tiraboschi Storia della letteratura italiana 1784, vol. viii parte 1a pag. 169 - 468 e parte iiia p. 463).

[p.] 376

Vedi Storia dei burattini a p. 280 di P. C. Ferrigni (Jorick) Ediz. Firenze Fieramosca 1884 =194

1, n. 3.512.

-42).

Visioli, Onorare Sinteticamente

patri monumenti , «Cremona 10 Aprile 1871».

[fnales

pp. 98 y 374-376.

159
193 as C r , CC , C , FR , b. 1.194, sez.
C.
i
194 as C r , RC , RASP , n. 82 ( olim m x a
A. Sommi Picenardi, Miscellanea di Noterelle Cremonesi ,
siglo xix ],
Memoriale di Joanello Turriano , «m[edio]l[an]i 26 Julij 1568», recto ( asm , CS , CGDD , b. 277, n. 101).

DOCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS

01.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 junio 1520) [fol.] 278

Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er]ti Ciuis & not[ar]ij Coll[eg]iati C[re]mone fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta emptionis facta p[ro] ut Jnfra

1520 Jnd[ictione] octaua die sabbati vige[si]mo tertio m[ensi]s Junij Cremon[e] Jn domo habit[ation]is mei not[ar]ij Jnf[rasc]ri[pti] sita in vici[nantia] s[anc]ti

Christofori dicte Ciuit[at]is, p[rese]nte p[ro] S[ecun]do not[ari].o Antonio de b[er]gontjs not[ari]. o Et p[rese] ntib[u]s Bapt[ist]a de Crofello Augustinis de ferrarijs <et> [interlineado] Bapt[ist]a de petris <testib[u]s etc. q[ui] d[i]x[erunt] etc.> [ tachado ] et petro de lencho testib[u]s etc. q[ui] d[i]x[erunt] etc. Jbiq[ue] d.[ominus] Bap[tis]ta de fabagrossis f[ilius] q[uondam] d.[omini] g[eorgij] marci vici[nie] d[icte]

Ciuit[at]is Cremone Sponte eius Titulo et no[m]i[n]e vendi[tion].is ad p[ro]prium et lib[er]um allod[ium] datum et venditio[nem] fecit et facit Gherardo de torexanis f[ilio] q[uondam] Janellis vici[nie] S[ancti] siluestri Ciuit[at]is et Marchino de Cisijs f[ilio] q[uondam] Siluestri vici[nie] S[ancti] donini C[iu]it[at]is ibi p[rese] ntib[u]s et J[nfra]s[crip]t[is] Nominat[iue] de medietate p[ro] Jndiuiso cuiusda[m] molendini a sandonis [molino natante a sandoni, ancorato su zatteroni lignei] posit[um] fuminis padi ad ripam Citeriore[m] <ad Jnc[on]trum orti illor[um] de> [ tachado ] fuminis padi ad Jnc[on] tru[m] orti illor[um] de lazaris Cu[m] medietate p[ro] Jndiuiso feramentor[um] consimilior[um] et aparatum

vtensilior[um] et aptor[um] ad macinandu[m] et Botegielli d[ict]i molendini Jta v[er]o eius Jura Cessit et actiones Saluo semp[er] ut Jnfra etc. Et debit tantu[m] Jntrandijs Et de Emissione p[ro]misit Jn duplor[um] equor[um]q[u] e p[e]rsonarum p[ro] eis Jnter eos c[on]cluso librar[um] Centu[m] septuaginta quinq[u]e Jmp[erialium] quas d[ict]j gherardus et Marchinus et uterq[u]e eor[um] Jn solid[um] etc. vts[upra] dare et Soluere p[ro]miserunt d[icto] d[omino] Bapt[ist]e s[uprascri]pto usq[u]e ad duos annos p[ro]x[imos] fut[uros] Jncohendos i[n] Chalendis m[en]sis Julij p[ro]x[imi] fut[uri] Jn pecuniam Re[nuntia].ndo statuto etc. sub pena Sotietatis semp[er] et dupli denarj Jnt[er] s[upra]scriptas p[ar]tes etc. Cu[m] pacto q[uo]d no[n] Jntelligat[ur] neq[u]e sit translat[um] domino nisi facta Jntegra Solutione d[ict]j p[re]tij etc. Et Cu[m] pacto q[uo]d d[ict]j gherardus et marchinus et uterq[u]e eor[um] Jn sol[id]um p[ro] uts[upra] teneantur et obligati

[fol. 278v.] sint et Jta p[ro]miseru[n]t d[ict]j d.[omino] Bapt[ist] e s[upra]s[cri]pto Eidem dare et c[on]signare loco gaudimenti aut ne suffciens sit Emolumentu[m] q[uo] d perpositu[m] de rotis Jn molendino medio tempore de duor[um] a[n]nor[um] Sing[u]lo mense sextariu[m] vnu[m] Cu[m] dimidio frumenti de tanto fru[men]to q[uo]d macinabit[ur] ad d[ictu]m molendinu[m], Jte[m] C[um] pacto erit q[uod] si dict[um] Compartu[m] dare et Soluere volent d[ict]j d.[omino] Bapt[ist]e aliqua[m] pecuniaru[m] q[uan]titatem medio tempore q[uod] d[ict]j d.[omino] Bap[tis]te teneat[ur] Eam acceptare Et de ea fnis facere et detrahere d[ict]j Emptorib[us] ad rata[m] et p[ro] rata pecuniaru[m] Soluendar[um] de tanto Emolumento sit gaudimento et vsusfructu p[re]d[ict]j Et obligaueru[n]t sibi vicessim etc. Et Juraueru[n]t vts[upra]1.

278 y v. Carta emptionis , [Cremona], «1520 Jnd[ictione] octaua die Sabbati vigesimo t[er]tio m[en]sis Junij».

161
1 as C r , N , fil. 645, fols.

02.3 Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 junio 1520) [fol. 278v.]

Carta locationis facta p[er] dictum d.[ominum] Bapt[ist]am de fabagrossis s[upra]s[cript]is gherardo de torexanis et M[ar]chino de Cisijs ibi p[rese]ntib[u]s et stip[ulan]tib[u]s eius vsq[ue] ad et p[er] duos annos p[roxi]mos futuros Jncohandos i[n] Chalendis mensis Julij p[ro]x[imi] fut[uri] <& tantu[m] plus q[ua]ntu[m] o[mn]es pr[esen]tes fuerint c[on]cordes nedu[m] tuere v[ideli]z[et] cu[m] exp[re] ssione> [interlineado]

Eisdem An[n]o Mill[esi]mo m[en]sis die et loco p[resen]tib[u]s not[ari].o et testib[u]s s[upra]scriptis dic[ti]s uts[upra]

No[m]i[n]atiue de Rebus et medietate dictj molendini expressi i[n] p[re]cedentj Jn[fra]s[crip]to Cu[m] rebus et medietate feramentor[um] consimilior[um] et aparatum d[ict]j molendini aptor[um] et necessarij ad d[ictu] m molendinum p[ro] fcto < ann > [ tachado ] Sing[u] lo mense sextator[um] q[ui]nq[u]e frumentj quos dicti gherardus et M[ar]chinus et uterq[u]e eor[um] Jn sol[id] um retentum dare et c[on]signare promiseru[n]t Jte[m] d.[omino] Bap[tis]te s[upra]scripti sing[u]lo mense sub pena soldonj viginti Jmper[iales] Jn quolibet mense et dupli denarj Jnt[er] s[upra]scriptas p[ar]tes Cu[m] pacto q[uod] dictus d.[ominus] Bap[tis]ta teneatu[r] et obb[ligatur] sibi p[ro] domo

[fol.] 279

manutenere ad d[ictu]m molendinum consimilia feramenta et aparatus mecessaria et necessarius ad locandu[m] et tenere boni locationis etc. Cu[m] solemnitatib[u]s et Clausulis debitis etc. obligando sibi vicissim Et Jurando 2 .

03.3 Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 abril 1523) [fol. 1] Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er] ti Ciuis & not[ar]ij Coll[eg]iati C[re]mon[e] fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta donationis Jnter uiuos Jrreuocabilis facta p[ro] ut Jnfra V[ideli]z[et]

1523 Jnd[ictione] vndecima die Jouis vig[es]imo te[r] tio m[ens]is aprilis Cre[mone] i[n] domo habit[ationis] mei not[arij] Jnfr[ascript]i sita i[n] vic[inantia] S[anc].ti Christofori dicte Ciui[ta]tis p[rese]nte p[ro] secundo not[ario] Jo.[hannes] bap[tis] ta de m[ar]tinis not[ario] et p[rese]ntibus d.[omina] Raphaela de gadio f[lia] q[uondam] d.[omini] Ottolini S[anc].te lucie Augustino di foranjs flio m.[agist].ri Johanis omniu[m] s[erui].tor[um] et Jo.[hannes] bap[ist]ta de regio f[lio] q[uondam] d.[omini] fran[cis].ci S[anc].ti siluestri vic[inie] dicte Ciui[ta]tis testib[us] etc. qui dixeru[n]t

Jbiq[u]e D[omi]na francischa de la bella f[lia] q[uon] d[am] petri de loco m[ar]tignane dist[rictu]s Cre[mone] relicta q[uon]d[am] d.[omini] Antonelli de gluxanis dicti de Bertis loci piateni [Piadena?] dist[rictu]s Cre[mone] <c[ons]> [tachado] vic[inie] ad p[rese]ns S[anc].ti Jlarij Cre[mone] c[on]ftendo prius de nulla pati violentia ab aliqua p[er]sona etc. R[enuntian].do etc. et R[enuntian].d[is] Jnsup[er] auxilio Senatus C[on]sulti velleiani etc. et que d.[omina] fran[cisc]. a die lune p[ro]x[ima] p[reteri]ta Judicial[ite]r optenuit datu[m] Jnsolutu[m] ei sp[ectabi] li d.[omini] vicarii pretorio Cre[mone] de p[er]ticis vndeci[m] tere Cu[m] domnucula sup[er] eis existente positis p[ro] diuiso versus Choerentia[m] Nicolai moretto i[n] vna petia tere aratorie et vidate fac[tam] i[n] dicto loco piateni tendente i[n] punzonu[m] [Ponzone] cui cohe[ren] t ab vna p[ar]te via ab alia D.[omini] Jo.[hanni] guielmus de pateno et ab alia Nicolaus moreto Saluis Semp[er]

fil. 645, fols. 278v.-279. Carta locationis facta p[er] dictum d.[ominum] Bapt[ist]am de fabagrossis s[upra]s[cript]is gherardo de torexanis et M[ar] chino de Cisijs , [Cremona], «Eisdem An[n]o Mill[esi]mo m[en]sis die et loco» [«1520 Jnd[ictione] octaua die Sabbati vigesimo t[er]tio m[en]sis Junij»].

162 APÉNDICE DOCUMENTAL
2 as C r , N ,

veriorib[u]s c[on]fnib[u]s Jur[ibus] dicti q[uon]d[am] d.[omini] Antonelli eor[um] tamq[u]e de bonis q[uae] fueru[n]t et fant ac remanueru[n]t i[n] heredita[t]e dicti q[uon]d[am] d.[omini] Antonelli et i[n] preiud[icio] o[mn] is heredis et Cuiuslib[et] q[ue] sit uel esse uedit he[red]es

[fol. 2] dicti q[uon]d[am] d.[omini] Antonelli p[ro] libr[is] J[n] Sum[m]a Centu[m] nonaginta octo Jmper[iales] sortis debiti dotis ip[s]ius d.[omine] fran[cisc].e ei expensar[um] ad r[ati]onem et c[on]putu[m] libr[arum] decem et octo Jmperial[ium] p[ro] qualib[e]t p[er]tica tere Computata a dom[n]ucula sup[er] ea existente Juxta extimat[ionis] sup[er]ior[um] pact[um] p[er] extimat[ionem] sup[er] ior[um] ellectus p[ro]ut de dicto dat[um] Jnsolut[um] latius Jbi dictor[um] fuit c[on]stari i[n] actis officij Sp[ectabi]. lis d.[omini] vic[arij] et Ceppor[um] [ La Notaria dei ceppi-banca civile] Cre[mone] ad q[uo]ru[m] sponte etc. Titulo et no[m]i[n]e donationis Jnt[er] viuos Jrreuocabilis etc. datu[m] fecit girardo de Toresanis f[ilio] q[uondam] Janelli vic[inan]tie S[anc]. ti Siluestri Cre[mone] Jbi p[re]senti et stip[ulan]ti no[m]i[n]atu[m] de tanto p[rese]nte p[ro] Jndiuiso dictar[um] p[er] ticar[um] vndecim tere Jnsolutu[m] dat[um] utsu[pra] quanta[m] Capit Sum[m]a libr[arum] nonaginta octo Jmp[erialium] ad r[at]ionem et c[om]putu[m] libr[arum] p[re]dictar[um] dece[m] octo Jmperial[ium] pro singula p[er]ticha Saluis Semp[er] veriorib[u]s c[on]putatibus Jta vero etc. Juracessit et actiones etc. Cu[m] pacto p[ro] no[n] teneat[ur] de c[on]uentione et nisi p[ro] suo facto tantu[m] etc. Renuntiauit etc. etc. obligauit etc. et Jurauit V[ideli]z[et] et vts[upra] Juraueru[n]t dicti ambo Juxta formam decretum3

04.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 13 mayo 1523)

[fol. 1]

Nota Jmbr[euiatu]rar[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er] ti Ciuis & not[ar]ij Coll[eg]iati C[re]mon[e] fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta cessionis titulo venditionis facta p[ro] ut Jnfra V[ideli]z[et]

Jn christi No[m]i[n]e amen Anno ab Jncarnatione Eiusdem mill[es]imo qui[n]g[entesi]mo vige[si]mo t[er] tio Jnd[ictione] vnd[eci]ma die t[er]tio d[eci]mo mensis Maij Cremone, Jn domo habit[ationis] mei not[ar]ij Jnfr[a]s[cripti] sita in vic[inanti].a S.[ancti] Christofori dicte Ciui[ta]tis, p[rese]nte pro S[ecun]do not[ar]io <d> [tachado] Andrea de ferrarijs not[ar]io de C[re]mona se hinc Jnstr[ument]o ad c[on]frmandum subscripturo, Et p[rese]ntibus d.[omino] Jo.[hanni] Jacobo de marchis f[ilio] quon[dam] d[omi]ni Marci habitatorj loci Pateni [Piadena?] dist[ric]tj Cremone de Raynaldo de Contessijs f[ilio] q[uondam] d.[omini] stephanini S[anc].ti Saluatoris Et Augustino de Ferrarijs flio < d[omi]ni > [ tachado ] m[agist].ri Joha[nn]is ad p[rese]ntem omn[ium] sitor[um] vicin[ant]ie dicte Ciui[ta]tis o[mn]ib[u]s testib[u]s probis notis et Jdoneis ibi ad hoc adhibitis vocatis Et p[rese] ntib[u]s et rogatis Et qui ibi dixeru[n]t sese cognoscere Jnfr[a]s[cript]os c[on]trahentes cumq[u]e notar[ium]

Jnfr[a]s[cript]um

Cum sit q[uod] sup[er]iorib[us] diebus d[omi]na francisca dela Bella f[ilia] q[uo]ndam d[omi]ni Petri de loco martignane dist[rictu]s Cremone relicta q[uo]ndam d[omi]ni Antonelli de glosanis dict[i] de desertis loci pateni dist[rictu]s Cremone vicin[ant]ie ad p[rese]ntes S[anc].ti hillarij dicte Ciui[ta]tis Judicialit[er] obtinnent datum Jnsolutum et Spe[ctabi]. li d[omi]no vicario p[re]torio C[re]mone de p[er]ticis vndecim tere cum domnucula sup[er] Eam Existente Et posita pro diuiso v[er]sus Coherentis Nicolaij morete Jn vna petia tere arator[um] et vidatis Jacente in dicto loco pateni tendente

Jn punzonu[m] cui <to J> [tachado] toti petie tere coh[er] et ab vna p[ar]te via ab alia d.[ominus] Jo.[hannes] gulielmus de pateno Et ab alia Nicolaus moretto <Et> [tachado] Saluis semper

[fol. 2]

v[ar]iorib[u]s confnib[u]s Juris d[ict]j c[on]dam d[omi] ni Antonellj Et tamq[u]e de bonis que fueru[n]t et Erant ac remanseru[n]t in h[e]r[e]ditate d[ict]j c[on]dam d[o] m[ini] Antonelli Et in p[re]juditu[m] o[mn]ib[u]s heredis

Jrreuocabilis , «1523 Jnd[ictione] vndecima die Jouis vig[es]imo te[r]tio m[ens]is aprilis Cre[mone]».

163
3 as C r , N , fil. 648, s.fol. Carta donationis Jnter uiuos

et cuiuslib[e]t qui suis u[e]l esistens alius heres dictj c[on] dam d[omi]ni Antonelli pro libris Jn sum[m]a Centum Nonaginta octo Jmp[erialium] Sortis, debiti dotis dicte d.[omine] francisce alias habite recepte confessate p[er] d[ictu]m c[on]dam d.[ominum] Antonellu[m], Et que dotis Est de libris Centum octuaginta Jmp[erialium] Et de Ea app[ar]et Jnstrum[entum] publ[icum] rogatum per d.[ominum] traÿanu[m] de gadio notar[ium] Cremon[ensis] sub Mill[es]imo quing[entesi]mo decimo octauo Jnd[ictione] septima die vigesimo septimo mensis octobris, Et expensar[um] taxatar[um] p[er] p[re]fat[um] notar[ium] vicar[ium] Jn libris decem octo Jmp[erialium] ad r[atio]nem et c[om]putum librar[um] Decem et octo Jmp[erialium] p[ro] qualib[e]t p[er]ticha tere Computata dom[n]ucula sup[er] ea existente Jux[ta] Extimationem Sup[er]inde facta[m] p[er] Extimatores Sup[er]inde Ellectos p[ro] ut de dicto dato Jnsoluti latius Jbi d[ict] j fecit constare Jn actis offtij P[redic].ti d[omi]ni vicarij

Et Ceppor[um] [ La Notaria dei ceppi ] C[re]mone ad que q[uan]tu[m] Expedire relato habent[ur], <Jnp[re] Judicatis]> [tachado]

Et Cum sit q[uod] dicta d.[omina] francisca titulo Et no[m]i[n]e donationis Jnt[er] uiuos Jrreuocabilis Datu[m] fecerit gherardo de torexanis f[ilio] q[uondam] Janelli vicin[antie] S[ancti] siluestri C[re]mone tunc p[rese]nti Et stip[ulan]ti No[m]i[na]tiue de tanta p[ar]te pro Jndiuiso dictar[um] p[er]tichar[um] vndecim tere Jnsolutu[m] datar[um] uts[upra] q[uan]tum Capit Sum[m]a librar[um] Nonaginta octo Jmp[erialium] ad r[atio]nem et c[om] putum dictar[um] librar[um] decem et octo Jmp[erialium] pro Sing[u]la [fol. 3] p[er]ticha p[ro]ut de dicta donatione latius ibi d[ict]j fecit constare Jns[trumen]to rogato p[er] me notar[ium] Jnfr[ascr]i[ptum] sub die vig[es]imo t[er]tio mensis aprilis p[ro]xime p[reteri]ti ad quod <relato habeatis> [tachado] uts[upra],

Modo dicta d.[omina] francisca dela bella f[ilia] quon[dam] et vicin[ant]ie uts[upra] ass[er]ens prius et p[ro]testans se nullos h[ab]ere asserens in hac Ciui[ta] te C[re]mone ac Conften[d].o <prius d> [tachado] Jbi d[ict]a d.[omina] francisca se nullam pati violenta[m]

ab aliqua p[er]sona sed p[re]dicta et Jns[trumenta] Omnia Et sing[u]la dict< um > [ tachado ] e < factum > [ interlineado tachado ] fateri p[er]mittere renuntiare obligare Jurare et facere Ex Certa Scie[ntia] et plano motu a[nim]i ac sua uera libera p[ro]pria et spontanea volu[n]tate R[enuntia].ndo ne al[iter] dicere valeat Et q[ue] v[er]itatis talis no[n] sit Et nec veniat contra has c[on]fessione[m] et renuntiatione[m] o[mn]iq[u]e alij ex[ceptio]ni doli mali <et Jn factum> [tachado] <V[eritat] is nutus erroris decept[ion].is & in factu[m] ac cuiusq[u] e p[ro]bacioni, & defens[io]ni i[n] c[ontra]riu[m] > [al margen] Et R[enuntia].ndo Jnsup[er] auxilio senatus c[on] sultis velleiani legi antique et autentice q[ue] Jncipit si qua mulier eius an[im]o alij Justa lege[m] et b[e]n[e] ftio dictor[um] statutor[um] p[ro] que dicta d.[omina] francisca posset contra p[re]dic[t]os et Jnfra[scriptos] aut eor[um] aliquod dicere facere u[e]l venire siue Extra aliquam dicere opponere p[ro]ponere u[e]l allegare de q[ui]bus q[ui]d[e]m auxilijs b[e]n[e]ftijs legibus et Jurib[u]s ibi dicte d[omi]ne francisce prius et ante a[n] i[m]a Certiorata fuit per me notari[um] Jnfras[criptum] vulgari S[er]mone adite domine francisce plena[m] et Claram Jntelligentiam Ren[untiand]. o ne aliter dicere valeat et pro uts[upra] q[uan]tum Et pro Jurib[u]s sibi Spectantib[u]s in dictis p[er]ticis

[fol. 4]

Vndecim tere pro libris Centu[m] Jmp[erialibus], Nec no[n] s[upra]s[cript]is ghirardus de torexanis f[iulius] q[uondam] et vicin[ant]ie uts[upra] q[u]e Jam est p[ro] Jurib[u]s sibi Spectantib[u]s in dictis p[er]ticis vndecim tere pro reliquis libris Nonaginta octo Jmp[erialibus] Sponte et ex Certa a[nim]a Sc[ient]ia et nullo fnis u[e]l factis ut ibidem dixeru[n]t Errore dicti Titulo Cessionis no[m]i[n]e venditionis <cessentur dederunt d[omi]no dicto> [tachado] <dederu[n]t cesserunt tradiderunt transtuleru[n]t atq[u]e mandaueru[n]t ac dant Cedunt tradunt transmisseru[n] t atque mandant> [al margen] Lazaro de lenco f[ilio] quon[dam] d.[omini] Johaninj ha[bita]tori dicti loci paterni ibi p[rese]nti stip[ulan]ti et recep[en]ti p[ro] se suisq[u]e h[er]edibus et q[ui]busdam Nominatiue o[mn] ia Jura uts[upra] q[u]e actiones r[ati]ones et deffensiones seu Ex[entio]nes reales et p[er]sonales vtiles et directas

164 APÉNDICE DOCUMENTAL

Ciuiles et nat[ura]les mixtas et Jpothecarias tantas Et Exp[re]ssas et aliasquasq[u]e q[u]e et quas d[ic]ta d[omi] na francisca et gherardus <Sing[u]le et debite reff[erend].o> [interlineado] habebant et habent Et sibi quosq[u]e n[ost] ro et Jure competebant et co[m]petunt Et competitiue Erant et sunt et Competere potuissent poteant et possint Jn et sup[er] d[ict]is p[er]ticis vndecim tere sup[er]ius uts[upra] c[on]p[re]hensias et cohere[n]tias et ear[um] poss[ess]ionj < tu[m] i[n] v[ic]e[m] q[ua]m i[n] p[er] sona[m] eius rei & p[er]sone no[m]i[n]e u[e]l o[mn]is & q[ua].m quisq[u]e p[er]sonis et quoscumque poss[ess]oris dictor[um] Juriu[m] uts[upra] cessor[um]> [interlineado y al margen] deffendendo transigendo Compensan[d].o Pactan[d].o littigando Opponendo ponendo rettenendo denuntian[d].o accusan[d].o p[ro]testando Et in o[mn]ib[us] et p[er] o[mn]ia d[ict]a d.[omina] francisca Et ghirardus conften[d].o se <ren[untiand].o datis Eor[um] d.[omine] francisce> [tachado] ren[untiand].o uts[upra] posueru[n]t d[ict]um Lazaru[m] stip[ulan]tem et recipientem Jn Eor[u] m d.[ominorum] francisce et ghirardi et vtriusq[u]e Eor[u] m locu[m] p[ro]priu[m] Jus et statum <d[ict]um perpetuum extra> [tachado] Et dederu[n]t et Concesseru[n]t Eidem <domino> [tachado] Lazaro

[fol. 5] gherardus s[upra]s[crip]to Lazaro stip[ulan]ti et recep[ien]ti uts[upra] omnia sua bona p[rese]ntia et futura pignori ac Jpothecare obligaueru[n]tque se se Confiten[d]. o et ren[untiand]. o uts[upra] pro dicto Lazaro hac rogante et stip[ulan]te et recep[ien] te uts[upra] Et eius n[om]i[n]e possidere se q[uas] i constituerunt, Juraueru[n]tq[u]e Jnsup[er] Jbi d[ic] ta d.[omina] francisca < et c[on]heredes > [ tachado ] conften[d].o fcto ren[untiand].o uts[upra] Et d[ict]us gherardus ad S.[ancta] dei Euangelia tactis scripturis Corporalit[er] Juramento mei not[ar]ij Jnf[rasc]ri[pti] differentes p[ar]tes omnia ac sing[u]la promisisse et s[upra]s[crip]ta Eaq[u]e sese semp[er] et o[mn]i imper[petuo] frma rata et grata habere et tenere et attendere et obs[er]uare p[ro]ut vtru[m]q[u]e Eor[um] tangit et tanget Sing[u]lo et debite semp[er] reff[eren].do

et no[n] contrafacere nec contrauenire auxilio alicuius legis nec b[e]n[e]ftio alicuius de p[rese]nti u[e]l statuto facto u[e]l fendi nec aliquo alio mo[do] Jngenio Jure Causa Casue occax[ione] u[e]l euentu, Nec no[n] et[iam] Juramentu[m] d[ic]ta d.[omina] francisca < C[on] fit[end].o et ren[untiand].o> [interlineado] gherardus et Lazarus et q[ui]libet Eor[um] ad S[anc].ta dei Euangelia tactis scripturis Corporalit[er] uts[upra] s[upra]s[crip] ta[m] donationem sic uts[upra] facta[m] fuisse et esse Jam mo[do] ante facta[m] nec simulata[m] nec facta[m] Jn fraudem ducalis Cam[er]e u[e]l ali[cui]us p[er]sone sed sua sponte Et sincere mentis affectu ad h[uius] mo[d]i donationem deuenisse Et deuenire Et absq[u] e vlla pactione palam u[e]l Secrete factis Q[uod] nullo vnq[uam] fut[uro] tempore aliqua retrodatio u[e]l retrocessio fat de dictis Jurib[u]s uts[upra] donatis Et Jn o[mn]ib[us] et p[er] o[mn]ia Juxta forma[m] dispositum u[e]l sup[er]inde disponerat. Rogantis ac rogauerunt ibi de presente not[arium] p[re]d[ictum] et Jnf[rasc] ri[pt]um q[u]e de p[re]d[ict]o publicu[m] c[on]fcere Jnst[rumen]tum.

Finitus p[er] Antoniu[m] bergontiu[m] notariu[m] etc.4.

05.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 12 marzo 1524) [fol. 1] Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er]ti Ciuis & not[ar]ij Coll[eg]iati C[re]mone fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta c[on]uentionu[m] transactionu[m] in pactor[um] factor[um] p[er] et Jnfra p[er] l[itte]ras Jnfras[criptas] 1523 Jnd[ictione] duodecima die sabbati duodecimo m[ens]is m[ar]tij C[re]mone i[n] Campo S[anc]to adheso eccl[es]ie Cathedrali p[refa].ti Ciui[ta]tis p[rese] nte p[ro] s[ecun]do no[ta]rio Jo[hannes] bap[tis]ta de Cropello not[a]rio etc. Et p[rese]ntib[us] d.[omino] flipo de gaudenzijs f[ilio] q[uondam] d.[omini] D.[omini] lau[ren]ti S[ancti] B[ar]tho[lome]i d.[omino] Ant[oni].o

fil. 648, s.fol. Carta cessionis titulo venditionis , «Jn christi No[m]i[n]e... Anno ab Jncarnationem eiusdem mill[esi]mo quing[entesi]mo vigesimo t[er]tio Jnd[ictione] vnd[eci]ma die t[er]tiod[eci]mo mensis Maij Cremone».

165D
4 as C r , N ,

de b[er]gonzijs f[ilio] q[uondam] d.[omini] B[er]nardini et hier[oni]. mo de gadio f[ilio] q[uondam] d.[omini] Jnnocentij Ambobus S[ancti] sephulcri vicin[ant]ie p[redic].ti Ciui[ta]tis Testis etc. q[ui] dixerunt etc.

Cum sit q[u]e sup[er]riorib[us] dieb[u]s M[agnif]. cus

Eques d.[ominus] Cornelius de merlijs f[ilius] q[uonda] m sp[ectabi]. lis J.[uris] v.[triusque] doctor[is] d[omi] ni Jo[hanni] fran[cis]. ci vic[inan]tie s[ancti] michaelis vet[er]is Cremon[e] Coram m[agnifi]. co d[omin]o po[tes]tate C[re]mone litem mou[er]it q[uod] in ad[uer] s[o] suis Girardu[m] de toresanis f[ilium] q[uondam] Janelli vic[inan]tie s[ancti] Siluestri Cremone petendo ab eo sextarios Comunj viginta duos fur[men]. ti ex Cau[s]a em[en]dis sui fcti vndecim mensium fnit[is] de mensis no[uem]bris p[ro]x[imo] p[reteri]to vsus moli molendini p.[redic]. ti d.[omini] Cornelij positis sup[er] piola circha i[n] burgho mosie [ il quartiere di porta Mosa ] Ciui[tat]is Cr[emone] v[e]l fenultonis macinandi ad d[ict]am < d> [tachado] molam simul et vna Cum q[uan].to plurimi Cesauit d[ictu]m fur[men]. tum , a, tempore more tradditionis d[ict]i fur[men]. ti faciendi et Cesia et Cum q[uam]quam p[ro]mis[su]. m d[ictu]s Girardus opposuit d[omi]nis suis ex[cepti]ones et Jnt[er] alias no[n] potuiss[e] vti fruire gaudereq[u]e d[ict]j molendinis ad macinandu[m] p[ro]p]ter] bellum ac diu[er]sione[m] aque soliu[m] ad Jllud labi et et[iam] al[te]r Et se soluiss[e] debitu[m] fne[m] p[ro] tempor. e quo gauisus est et sup[er] Jnde p[er] et Jnt[er] d[ict]j p[ar]tis p[ro]missu[m] fne[m] et sic ad diu[er]sos annos Jn d[ict]a lite que <ad> [tachado] adhuc pendit Jndecisa p[ro]ut de p[re]dictis latius [fol. 2]

Jbi dic[tu]m fuit apparire Jn actis officicij p[redic]. ti d.[omi]ni pot[es]tatis ad qua etc. Modo p[redic].tus M[agnif].cus d.[ominus] Cornelius de m[er]lijs ex vna et di[ctu]s Girardus de toresanis p[ar] te alt[er]a sponte etc. ad summa[m] Jnt[err]ogatione[m] sup[er] d[ict]e Jnstantie deuenerunt ad Jnfr[ascript]as c[on]uentiones transactiones et pacta ac eas et ea, Jnt[er] se se fecerunt et faciunt i[n] hinc modum et p[ro]ut Jnfra v[ideli]z[et]

P[rim].o na[m]q[u]e d[ict]e p[ar]tes transingendo c[on] uenerunt, q[uod] Jn[frascri]pte p[ar]tes teneant[ur] et obl[igate] sint renu[n]tiare et sic renu[n]tiantur et R[en] u[n]tiauit d[ict]e liti ac Jnstantie cuisdam, p[ro]mittentes sibi adJnuire ad vlte[ri]ora no[n] p[ro]cedere Jt[em] d[ict]e p[ar]tes transingendo c[on]uenerunt, q[uod] p[ro] o[mn]i et toto eo quod Jp[s]e d.[ominus] Cornelius dictus et presens potuisse portare et possit dictis Girardo et i[n] suis bonis ex Cau[s]a d[ict]i fcti seu gaudimenti et vsus fructus d[ict]i t[em]p[o]ris d[ict]i molendini p[re]stiti p[er] J[p]sum d.[omium] Corneliu[m] Eodem Girardo vsum Et Cui Girardo p[er] p[redic].tum d.[ominum] Corneliu[m] facere fructum sup[er] Jnde debito restauro Jdem Girardus dare et Consignare tradere et debere Et Jta p[ro]misit p[redic].to d[omi]no Cornelio s[uprasc]r[i]pti sextarios tres fur[men].ti m[er]chanteschi p[er] totu[m] p[rese]ntem mensem m[ar]tij alios sextarios sex similis fur[men].ti p[er] totum mensem aprilis p[ro] x[imo] fut[uro] alios sextarios sex similis fur[men].ti p[er] totu[m] mensem maij p[ro]x[imo] fut[uro], Et successiue Eid[e]m d[omi]no Cornelio s[uprasc]r[i]pti soluere alios sextarios decem fur[men].ti similis sortis t[er]minis Jn[fra] scri[pt]is v[idelizet] vnum t[er]tium p[redic].tum p[er]

[fol. 3] totum mensem Junij p[ro]x[imo] fu[turo] vnum aliu[m] t[er]tium p[redic].tum p[er] totum mensem Jullij p[ro] x[imo] fu[turo] ulterius aliu[m] t[er]tium p[redic].tum p[er] totum mensem augusti p[ro]x[imo] fu[turo] Et hoc p[ro] p[re]tio, quo fur[men].tum m[er]chanteschu[m] ponitur et vendit[ur] i[n] hac Ciui[ta]te sup[er] platea maiori seco[n] da die sabbati d[ict]j mensis maij p[ro]x[imo] fut[uro] i[n] peccunia etc. R[enuntia].ndo statuto etc. sub pena soldor[um] quadraginta Jmp[e]r[ialium] Jn q[u]e nol[ent] is t[er]mine ten[eatur] soluere in dupli da[mp]ni Jnteresse et expensis Cum c[on]stitut[ion].e g[e]n[er]ali etc. Jt[em] d[ict]e p[ar]tes transingendo c[on]uenerunt uts[upra] q[uod] dicte p[ar]tes saluis semp[er] p[re]dictis teneantur et obl[igate] sint se se adJnuire absoluere et <ab> [tachado] liberare et hic se Jn vicissim absoluunt et liberant ab o[mn]i et toto eo, quod sibi adJnuire de[ue]nire et p[er]tinere potuiss[e]nt pot[er]ant et possint <quamuis de Cau[s]a et occasione> [tachado] ex Cau[s]a fcti seu

166 APÉNDICE DOCUMENTAL

gaudimenti et vsusfructis d[ict]i molendini et ex Jurib[u] s dependentiu[m] inherentiu[m] et c[on]nexoru[m] Et R[enunti].ant hinc d[ict]i ex[cepti]oni etc. quas quidem c[on] uentiones et confessiones et pacta ac o[mn]ia et sing[u]la p[re]d[ic]ta i[n] q[ui]bus ten[eatur] sit opposita Jura aliqua d[ict]e p[ar]tes sibi vicissim p[er]petuis attendere et obs[er] uare p[ro]miserunt sub pena libraru[m] decem Jmp[e] r[ialium] auferendaru[m] p[redic].ti c[on]trafacienti et applicandaru[m] p[redic].ti attendenti et obs[er]uanti etc. in dupli da[mp]ni Jnteresse et expensis etc. Cui obligauerunt sibi vicissim etc. et Juraueru[n]t etc.5.

06.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 11 marzo 1529)

Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er]ti Ciuis & not[ar]ij coll[eg]iati C[re]mone fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta p[ro]miss[ion]is & obl[igation].is facta p[ro] ut Jnfra v[ideli]z[et]

1528. [recte 1529] Jnd[ictione] s[ecund].a die Jouis Vndecimo m[ens]is m[ar]tij Cremo[ne] Jn domo hab[itationis] mej not[arij] Jnf[rascripti] sit[a] Jn vic[inia] S[ancti] X[ris] phofor[i] p[redic].te Ciuit[ati]s p[rese]nte p[ro] se[cu]ndo not[ario] Jo.[hanni] bapt[ist]e de rajmu[n]dis not[ario] etc. et p[res]entib[u]s <d> [tachado] Jo.[hanni] bap[tis]te de negri f[ilius] q[uondam] d.[omini] frmis S[ancti] Siluestri < et d > [ tachado ] vincentio de Casarjs filio d.[omini] stephani < vic[inie] p[re]dicti S[ancti] X[risto]phori> [tachado] <S[ancti] Jacobi Jmbrayda> [interlineado] & <d> [tachado] ludouicho de Alarys flio d.[omini] Jo.[hannis] bapt[ist]e <vicin> [tachado] S[ancti] vincentj vicina[n]t[ie] Crem[one] Testib[u]s etc. qui dixeru[n]t etc. Cum sit q[uod] a[n]t[e]s & de an[n]o 1528 die Vndeci[m] o m[ar]tij d.[ominus] Andreas de musis suu[m] vlt[imu].m

Condiderit Test[ament]um Jn quo Jnt[er] alia legata p[er] Eu[m] Jbidem facta legauerit lucretie de <darte> [tachado] dardonib[u]s amore deij & p[ro] quis bone meritis libr[as]

q[ui]nquaginta octo Jmp[eriales] Quas Jp[s]e d.[ominus] Andreas h[ab]ere debebat a ghirardo de <Tre> [tachado] toresanis molinar[i].o p[ro] p[re]tio <inue> [tachado] tot lapidu[m] p[er] Eu[m] venditar[um] dicto gherardo p[ro] ut de p[re]dictj lat[iu].s c[on]stat Jn[strumento] p.[ubli]. co rogato p[er] d.[ominum] Jo.[hannem] bap[tis]tam de manentis not[ario] Cremo[ne] ad q[uo]d etc. Jbiq[u]e Jgit[ur] dict[u].s gherardus de Toresanis f[ilius] q[uondam] Janelli vic[inie] S[ancte] lucie Cremo[ne] sponte etc. Confessus fuit & manefestauit ad Jnt[er]rogatione[m] & Jnstant[iam] dicte lucretie de dardonib[u]s f[ilia] q[uondam] Ambrosij vic[inie] S[ancti] cicilie Cremo[ne] Jbi p[rese] ntis et stip[ulan]tis etc. se Tenet[ur] & d[ebe]ri debe[tu]r dicte lucretie libr[as] q[ui]nq[u]aginta Jmp[eriales] de a[n] te dictis libr[is] q[ui]nq[u]aginta octo Jmp[erialibus] legatis uts[upra] & hoc q[ui]a Jp[s]e gherardus p[re]tendit se no[n] tenet[ur] ad reliquas libr[as] octo Jmp[eriales] & p[ro]p[ter]. ea p[ro] Jp[s]is libr[is] <acto> [tachado] octo Jmp[erialibus] Jnt[er] vtrius p[redic]tis sint Salue & Jllese & ren[untiau]. it Ex[ceptio]ni etc. Quas q[ui]dem libr[as] q[ui]nq[u]aginta Jmpe[riales] Jp[s]e gherardus d[ebe]ri p[er]soluer[e] p[ro] misset dicte lucretie stip[u]l[an]ti vsq[u]e ad sex menses p[ro]x[imos] futur[os] Jn pecunia etc. ren[untiand]. o statut[is] etc. sub pena soldor[um Cent[um] Jm[perialium] & dupli damni <etc.> [tachado] Jnteresse et Expens[is] Cu[m] c[on]stit[ione] gen[er]ali etc. et Jn for[ma] Cam[er] e sec[undum] & obl[igauit] & Jur[auit] etc.6

07.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 21 mayo 1529)

Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er]ti Ciuis & not[ar]ij coll[eg]iati C[re]mone fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta Confessionis et fnis facta ut Jnfra

1529 Jndict[ione] S[ecund]. a die Sabbati vigesi[m]o S[ecund]o m[ens]is May Cremone Jn domo hab[ita]

5 as C r , N , fil. 648, s.fol. Carta c[on]uentionu[m] transactionu[m] in pactor[um] , [Cremona], «1523 [ recte 1524] Jnd[ictione] duodecima die Sabbati duodecimo m[en]sis m[ar]tij».

6 as C r , N , fil. 653, s.fol. Carta p[ro]miss[ion]is & obl[igation]. is , [Cremona], «1528 [ recte 1529] Jnd[ictione] s[ecund]. a die Jouis vndecimo m[en] sis m[ar]tij».

167D
EN LOS ARCHIVOS

tionis mei not[ar]j Jnfr[ascripti] site Jn vic[inie] s[ancti] x[ris]pofori dicte Ciui[ta]tis p[rese]nte p[ro] s[ecund] o not[ario] Andrea de Ferrarijs not[ario] etc. atq[u]e p[rese]ntibus hieronimo de Torexanis flio d.[omini]

Jo.[hannis] nicolay S[ancti] Siluestri, d.[omino] Paulo de hyemis dicto de bonardis f[ilio] q[uondam] d.[omini]

X[ris]pofori gonzaghe et Jo.[hanni] bap[tis]ta de raymundis f[ilio] q[uondam] d.[omimi] Antonij s[anc]

ti Jacobi Jn brayda vic[inie] Cremon[e] testib[us] etc. q[ui] dixeru[n]t

Jbiq[u]e d[omi]nus don [sic!] Antonius de bossis f[ilius] q[uondam] d.[omini] Nicolay vic[inie] s[ancti] Michaelis veteris Cremone p[ro]cur[ator] ad Jnfr[ascriptum] et Alia legibti[m]e c[on]statare Mag[nif].ci Equitis d[omi] ni Cornelij de merlijs f[ilii] q[uondam] Mag[nif].ci Eq[ui] tis <d[omi]ni> [tachado] et J.[uris] v.[trisque] doc[toris] d[omi]ni Jo.[hanni] fran[cis].ci vic[inie] p[re].d[ic]te s[ancti] Michaelis p[ro] ut de eius p[ro]cura ibi dictu[m] fuit c[on]stare Jnst[rumentum] rogatu[m] p[er] d.[ominum] Jo[hannem] Jac[obum] de pernesijs not[arium] etc. ad c[on]stare etc. Sponte etc. Confessus fuit et manifestauit ad Jnterrogat[ionem] et Jnstan[tiam] Girardj de Toresanis f[ilii] q[uondam] Janellj vic[inie] s[ancti] lucie Cremon[e] ibi p[rese]ntis et stip[ulant]is se habuisse et recepisse ac ibi real[i]t[er] Jn p[re]sentia h[ab]uit et recepuit a dicto Gerardo dante et soluente p[r]o o[mn]i et se eo toto q[uo]d p[redic].tus d.[ominus] Cornelius eius principalis dare petere et req[ue]rere potuisset potuit et posset vigore Conuentionibus factis Jnter p[redic]. tum d.[ominum] Corneliu[m] ex vna Et dict[um] Gerardu[m] ex altera accip[ere] fcti molendinj G[ra]narij Jnter[essem] p[redic].ti d.[omini] Cornelij c[on]sensentis iux[ta] pactu[m] recipiendi alias locatis p[er] p[redict]. um d.[ominum] Corneliu[m] dictj Gerardi p[ro] ut de dictis pactis <inter> [tachado] alis c[on]stat Jnst[rument] o rogato p[er] me notar[ium] etc. ad q[uo]d etc. libr[as] q[ui]ndecim Jmp[e]r[iales] Et eidem etc. de q[ui]b[u]s fnis fecit etc. quas attendere p[ro]misit sub pena duplj petiti et duplj dam[n]j etc. Et obl[igauit] < bona dictj

eius principalis uts[upra]> [interlineado] etc. Et Jur[auit] sup[er] p[rese]ntis ren[untiando] etc.7. 08.3. Orden de pago (Cremona, 6 julio 1529) p[ro] m[agist].ro Janello de toresanis

Die s[upra]s[crip]to [Die .6. Julij 1529] P[ro]uisu[m] est vts[upra] q[uo]d d.[ominus] Tex[ore]. rius det, et nu[mer]et, m[agist]. ro Janello de toresanis Libr[as] quindece[m] Jmp[eriales] pro eius merced[e] adaptandi seu reforman[d].i, orolia existent[es] sup[er] turatio Jnt[us] maior[is] eccl[es]ie Cremon[e] Scriptu[m] q[ue] D[ebi].to, dictor[um] m[agist].ro Janello i[n] L[ibr].o viridi i[n] fo.[lio], 97 at[erg].o, et i[n] C[redi].to p[redic].to Tex[ore].rio i[n] L[ibr].o Morello Tex[ore].rie i[n] fo.[lio], 54 v[ideli]z[et] l[ibras] 15. ß[oldos] -8

09.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 14 marzo 1530) [fol. 1] Nota p[ro]tocollor[um] mei Jo.[hannis] marie arib[er]ti Ciuis & not[ar]ij coll[eg]iati C[re]mone fact[orum] p[ro] ut infra V[ideli]z[et]

Carta c[on]fessionis et fnis facta p[ro] ut Jnfra 1529 [recte 1530] Jndict[ione] t[er]tia die lune quartodecimo mensis M[ar]tij C[re]mon[e] in domo habit[ationi].s mei not[arij] Jnfr[ascript]i sita in vicinia s[ancti] Christofori dictj Ciui[ta]tis p[rese]nte p[ro] Sec[un]do not[ar]io Antonio de B[er]gontijs not[ar]io Et p[rese]ntib[u]s d.[omino] Raphaele de gadio f[ilio] q.[uondam] d.[omini] ottolini S[ancti] Sepulchri mag[ist].ro Jo.[hanni] fran[cis].co dela turre f[ilio] q.[uondam] Simonis S[ancti] Saluatoris mag[ist]ro Nicolao de Cornelijs f[ilio] q.[uondam] m[ar] tini S.[ancte] lucie vicinantia d[ic]te Ciuit[ta]tis testib[u] s q[ui] dix[erunt]

s.fol. Carta Confessionis et finis , [Cremona], «1529 Jndict[ione] p[rim]. a die Sabbati vigesi[m]o p[rim]. o m[ensi]s Maij».

reg.

fol. 159. p[ro] m[agist].

Janello de toresanis , [Cremona], «Die s[upra]s[crip]to» [«Die .6. Julij 1529»].

168 APÉNDICE DOCUMENTAL
7 as C r , N , fil. 654,
8 asd C r , FC , P ,
1,
ro

Jbiq[u]e d[omina] Antonia de Segiella f[ilia] q[uondam] B[er]nardini vic[inie] S[ancte] agathe C[re]mon[e] C[on]ften[d]. o prius se nulla[m] pati violentia[m] ab aliqua p[er]sona R[enuntian]. dis etc. Et R[enuntian]. do J[n]sup[er] aux[ilio] Senatus c[on]sulti Velleiani legi antiq[ue] et autentice q[ue] Jncipit Si qua mulier etc. ac c[on]ft[e]n[d]. o se maioris esse Etatis an[n]or[um] dece[m] et octo et Jta Sup[er] < Su> [tachado] Sup[ra]

Suo Juramento Et q[u]e Certioratu[m] prius p[er] me not[arium] Jnfras[criptu]m Eid[em] R[enuntia]. uit uts[upra] et Vxor Janelli de toresanis flij separatj ghirardi vic[inia] p[redic].te S[ancte] agathe C[re]mon[e] <ibi> [tachado] Jn Juramento et cu[m] c[on]sensu d[ict]i eius mariti ad c[on]stit[utum] Sponte etc. c[on]fessa fuit et manifestauit ad Jntegru[m] et Jnstantia[m] d[omine]

Thomasie de restellis f[ilie] q[uondam] d[omini] B[er] nardini vic[inie] S[ancte] Lucie Cr[emone] [ et vxor ] relicte q[uon]d[am] d[ict]j B[er]nardini Segielle ibi presente mei not[ar]ij Jnfr[ascript]o vti publ[ice] p[er] sone amboru[m] sol[i]t[er] s[ti]p[ulan]ti et re[ci]pienti vice et p[ro] p[ar]te ac vtilitate Andree de Segielle f[ilii] q[uondam] et he[re]dis d[ict]i B[er]nardini ac flij d[ict] e d[omine] Thomasie et p[ro] he[re]dib[u]s suoru[m] se habuisse et recepisse Et Jta ibi realit[er] test[ibus] p[rese]ntibus habuit et recepit

[fol. 2] ab d.[omina] Thomasia dante et Soluente nomine d[ict] e domine et testib[u]s p[ro]ut dixer[unt] R[enuntiand].is libr[as] q[ui]nquaginta Jmp[eriales] legatas p[er] d[ictu] m q[uon]d[am] B[er]nardinu[m] d[ict]e d.[omine] Antonie eius flie < ib> [tachado] ip[si]us B[er]nardini testib[u]s rogatus manu p[re]sentibus ab q[ui]b[u]s p[ro] residuo dotis dicte d[omine] Antonie Et R[enuntiand]. um Ea[de]m etc. de q[ui]bus sit residua[m] quantitate[m] persoluta[m] sub pena dupli testati uts[upra] Et obligant Et Jurant9.

10.3. Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 14 marzo 1530) [fol. 2]

Carta dotis d.[omine] Antonie del Segiella uxoris Janelli de toresanis facta p[ro] ut J[n]fra v[ideli]z[et]

Eisd[e]m Autor an[n]o Jnd[ictione] m[en]se die et loco ac p[rese]ntib[u]s S[ecun]do not[ar]io testib[u]s s[upra] s[crip]tis qui dixamus uts[upra] Jbiq[u]e Janellus de toresanis flius Separatus gherar[di] ac gerens negotia sua seorsum et separati[m] a d[ict] o eius patre Jam plurib[u]s me[n]sib[u]s Elapsis p[ro] ut dixit R[enuntiand].is vic[inie] s[anc].te agathe p[redic] te C[re]m[on]e Sponte c[on]fessus fuit et conftetur ad Jntegru[m] et c[on]tentus d.[omine] Antonie del Segiella f[ilie] q[uondam] d.[omini] B[er]nardini eius vxoris ibi p[rese]ntis et acceptantis se habuisse et recepisse ab d.[icte] Antonia dante p[ro] dote et dotis no[m]i[n]e dicte d.[omine] Antonie libras centum q[ui]nquaginta Jmper[iales] hoc mo[do] v[ideli]z[et] libras q[ui]nquaginta Jmp[eriales] ibi antenum[er]atas Et libr[as] cent[um] Jmp[eriales] reli[n]q[u]ata[m] p[ar]te[m] Jn totu[m] eius n[ume]ratas ac pot[es]tate et vsu d[ict]e d[omine] Antonie Et R[enuntia]. tum Ead[e]m quas persolui et restitui d[ict]e d.[omine] Antonie sup[er] ip[s]ius o[mn] i bonis tenetur Executionis siue restitut[ion].is d[ict]e ad hoc <Et obligauerit Et Jurauerit> [tachado] sub pena dupli dam[p]ni etc. Et obl[igau]it Et Jurauit10

11.3. Orden de pago (Cremona, 25 febrero 1534) p[ro] M[agist].ro Janello de toresanis die 25 febr[uar]ij 1533 [recte 1534]

P[ro]uisu[m] et ord[inatum] est uts[upra] q[uo]d d[omi]nus p[redic].te fabrice Det et numeret s[upra]s[crip]to M[agist]. ro Janello libr[as] vig[in]tiduas Jmp[eriales] expenditas ad

fil. 655, s.fol. Carta c[on]fessionis et finis facta , [Cremona], «1529 [ recte 1530] Jndict[ione] t[er]tia die lune quartodecimo m[en]sis M[ar]tij».

fil. 655, s.fol. Carta dotis d.[omine] Antonie del Segiella uxoris Janelli de toresanis , [Cremona], «Eisd[e]m Autor an[n]o Jnd[ictione] m[en] se die et loco» [ recte 1530] «Jndict[ione] t[er]tia die lune quartodecimo m[en]sis M[ar]tij»].

169D
9 as C r , N ,
10 as C r , N ,

b[e]n[e]fcium p[redic].te fabrice et ad bonum c[on]tum et r[ati]onem redden[dam] i[n] C[redito] ip[s]i d.[omino] tex[or]er[io] i[n] L[ibro] morello texaur[um] fo.[lio] 116 et i[n] D[ebito] ip[s]i M[agist].ro Janello i[n] L[ibro] viridi diuersor[um] fo.[lio] 134. l[ibras] 22 ß[oldos]Et statim h[ab]uit man[datum]11

12.3. Orden de pago (Cremona, 4 abril 1534) 1534 die .4. Aprilis p[ro] Janello de toresanis

P[ro]uisu[m] et ord[inatum] est uts[upra] q[uo]d fat C[reditum] i[n] L[ibro] viridi diuersor[um] fo.[lio] 135 ad P[ar]titu[m] s[upra]s[crip]ti Janelli de libr[is] vig[in]ti duab[u]s et sold[is] sedeci[m] Jmp[e]r[iales] pro lab[orer] ib[u]s p[er] eum expenditis ad b[e]n[e]fcium fabricae eccl[es]ie maior[is] Cremon[e] p[ro] ut apparet quadam lista Jn flcia subscripta p[er] d.[ominum] Melchiorem de nymis Jur[econsultum] V[eneran]. dum d[ominum] hymerium de barbobis et d[ominum] Nicolau[m] de bonisho[m]i[n]ib[u]s mass[ar]ios p[redic].te fabricae i[n] vna p[ar]te et i[n] alia p[ar]te d[omi]nus texaur[erius] p[redic].te fabrice Det et numeret <alias> [interlineado] libr[as] vig[in]ti duas Jmp[e]r[iales] p[ro] eius merzede facien[di] vsidos seu portellos ad baptismum posit[um] i[n] baptisterio i[n] C[redito] texaur[erio] i[n] L[ibro] morello texaur[um] fo.[lio] 116 et in D[ebito] ip[s] i Janello i[n] L[ibro] viridi diuersor[um] fo.[lio] 134 at[erg].o l[ibras] 22 ß[oldos]Et statim fact[um] fuit C[reditum] et man[datum]12

13.3. Orden de pago (Cremona, 22 septiembre 1534) die 22 sep[tem]bris [1534]

p[ro] Janello de toresanis p[ro]uis[um] et ord[inatum] est uts[upra] q[uo]d d[omi] nus texaur[arius] fabrice maior[is] eccll[es]ie Cremon[e]

Det et numeret s[upra]s[crip]to Janello de toresanis sold[os] quadraginta Jmp[e]r[iales] p[ro] eius merzede adaptandi orologiu[m] i[n] C[redito] texaur[erio] i[n] L[ibro] morello texaur[um] fo.[lio] 118. <137> [tachado] at[erg].o et i[n] D[ebito] ip[s]i Janello i[n] L[ibro] viridi diuersor[um] fo.[lio] 136 at[erg].o v[ideli]z[et]. l[ibras] 2 ß[oldos] -

Et statim h[ab]uit man[datum]13

14.3 Minuta de Giovanni Pietro Allia (Cremona, 26 julio 1536)

[fol.] 135 no[ta] p[ro]tochollor[um] mey Jo.[hannis] petri de Allia Ciuis & not[ar]ij coll[eg]iati imp[eriali]

Carta c[on]uentionu[m] et pactor[um] p[ro] ut Jnfra p[ar]tes Jnfras[criptas]

1536 Jnd[ictione] nona die m[er]curij vig[esim].o <sep[ti]. mo Julij> [tachado] sexto Julij in domo ha[bitationi]s meij not[arij] Jnfr[ascript]i sita in vic[inia] S[an]cti p[ros] p[er]ij Cre[mone] p[rese]nte pro Sec[un]do not[ari]. o Jo.[hanne] franc[isc].o de rocijs not[ari].o Et partib[u] s d.[ominis] d.[ominis] Bap[tis]ta de Carfallis f[ilio] q.[uondam] d.[omini] franc[isc].i S[an]cti Thome Cesar’ de pedrusijs f[ilio] q.[uondam] marini S[an]cti nazarij Et m[agistr].o Jo.[hanne] maria de flipinis pedrusijs f[ilio] q.[uondam] Beltrami S[an]cti p[ros]p[er]ij Cre[mone] vic[inia] Cre[mone] testib[us] q[ue] dix[erunt] Jbiq[u]e m[agiste].r Janellus de Toresanis orolog[iar]ius f[ilius] q.[uondam] ghirardi vic[inia] S[an]cti p[ros]p[er] ij Cre[mone] p[ar]te vna et Jo.[hannes] franc[iscu].s de bottis f[ilius] q.[uondam] m[ar]silij vic[inia] maior[is] m[er]catelli Cre[mone] c[on]ften[d].o prius se maior[is] etatis sue an[n]or[um] vig[in].ti vel c[irc].a p[ro] ut Jurauit R[enuntiand].o Et R[enuntiat].i benef[iti].o restitut[ion]. is Jn Jntegru[m] minor[em] q[uo]d c[on]fesso de quo

reg. 1, fol. 185. p[ro] M[agist]. ro Janello de toresanis , [Cremona], «die 25 febr[uar]ij 1533» [

reg. 1, fol. 186. p[ro] Janello de toresanis , [Cremona], «1534 die .4. Aprilis».

reg. 1, fol. 188. p[ro] Janello de toresanis , [Cremona], «die 22 sep[tem]bris» [1534].

1534].

170 APÉNDICE DOCUMENTAL
11 asd C r , FC , P ,
recte
12 asd C r , FC , P ,
13 asd C r , FC , P ,

p[resen]te altera Sponte deueneris ad Jnfr[ascript]as c[on] uentiones et pacta v[ideli]z[et] q[uo]d d[ictu].s Jo.[hannes] franc[iscu]. s teneat se p[ropte]r p[er]sona[m] sua[m] locari et sic locat d[ict].o m[agist].ro Janello p[er] duos an[n]os pr[oximos] fut[uros] q[ui]bus durantis d[ictu].s m[agiste]. r Janellus teneat toto sui poss[ess]o docere ip[su]m Jo.[hannem] franc[iscu]. m de arte orologij et Similis qua d[ic]tus m[agiste].r Janellus exercuit et exercit in domo et apotheca p[ro]prijs [fol. 135v.]

ip[s]ius m[agist]. ri Janelli et eide[m] p[re]stari exp[e] n[s]as Cibarias Et p[ro] primo An[n]o exp[e]n[s]as Sotulariu[m] Et p[ro] sec[un]do An[n]o <ves> [tachado] o[mn]iu[m] Vestiu[m], et, portata ip[si]us Jo.[hannis] franc[isc]. i sec[on]du[m] c[on]dic[ione]. m Sua[m] Et d[ictu].s Jo.[hannes] franc[iscu]. s teneat[ur] laborar[e] in d[ict].a arte ad Comodu[m] benef[ici].o et vtilitate[m] Et eide[m] obtemp[er]ar[e] in d[ict].a arte et rer[um] et robar[um] ip[si]us m[agist]. ri Janelli h[ab]ere bona[m]

Cura[m] Et vender[e] de ip[s]is robis legal[ite]r sine dolo et fraude Et de o[mn]ib[us] redder[e] r[ati]one[m] d[ict].o m[agist].ro Janello ad o[mn]i eius bene placitu[m] Et Jnsup[er] dar[e] et Soluer[e] et real[ite]r numerar[e] d[ict].o m[agist].ro Janello p[re]d[ict].is exp[en]sis Cibarijs et vestim[en]tis et pro m[er]cede ip[si]us Jo.[hannem] franc[iscu].m Jnstrue[n]di in arte p[re]d[ict].a Scutos octo auri v[ideli]z[et] Scutos q[uat]uor auri vtroq[u]e An[n] o Jn pecunia vel robis Que o[mn]ia et singula s[upra] s[crip]ta de p[resen]tes sibi vicissim stip[ulare] atte[n] der[e] et obs[er]uar[e] p[ro]miser[un]t sub pena sub pena [sic] sold[is] Centu[m] Jmp[erialium] et de dupli da[tio]ni Et obligauer[unt] sibi vicissim Et pro ip[s]o Jo.[hanne] franc[isc]. o Et ad eius preces in et p[ro] o[mn]ib[us] et singulis s[upra]s[crip]tis penes d[ictu].m m[agist].rum Janellu[m] stip[ulare] fdeiussit [fol. 136]

Et extitis fideiussor m[agiste]. r filipus place[n]tinus fultrarius f[ilius] q.[uondam] Jo.[hannis] petri vic[inia] m[er]catelli Cre[mone] q[ui] c[on]stituen[d].o se principali

14

debitore p[restit]. o Et obl[igato] Et Juraueru[n]t Et d[ictu].s minor no[n] Jmpetrar[e]

<vide q[uod]lib[et] Jnstr[umentum] rogat[um] p[er] me s[u]b die 10 ap[ri]lis 1537 > [ al margen con altro inchiostro]14

15.3. Minuta de Giovanni Pietro Allia (Cremona, 10 abril 1537)

[fol.] 20

Carta c[on]uencionu[m] p[ro] et Jnter p[ar]tes Jnfras[criptas]

1537 Jnd[ictione] decima die m[ar]tis dec[im].o Aprilis Jn domo ha[bitationi]s mei not[ari]j Jnfr[ascript]i sitj Jn vicj.[nia] S.[ancti] prosperi Cre[mone] p[rese]nte p[ro] Sec[un]do not[ari].o Jo.[hanne] franc[isc].o rocio not[ari].o et p[rese]ntib[u]s m[agist].ro romanino de fabagrossis f[ilio] q.[uondam] d.[omini] Joh[ann]is S.[ancti] mathei d.[omino] Damiano de laude f[ilio] q.[uondam] d.[omini] Hyer[oni].mi S.[ancti] Donati vicj.[nie] Cre[mone] testib[u] s q[ui] dix[erunt]

Jbiq[u]e m[agiste].r Janellus de toresanis f[ilius] q.[uondam] ghirardi vicj.[nie] S.[ancti] p[ro]speri Cre[mone] p[ar] te vna et Jo.[hannes] franc[iscu]. s de bottis f[ilius] q.[uondam] marsilij vicj.[inie] p[aro]chie S.[ancti] p[ro] speri c[on]ften[d].o se maior[is] etatis sue An[n]or[um] viginti vel c[irc]. a Re[nden]do benefcio restituire Jn Jntegru[m] prim[um] c[on]cesso de quo q[ue] al[teru]s se c[on]duxit ad standu[m] et habitandu[m] Cum d[ict].o m[agist].ro Janello p[er] duos Annos tu[n]c p[ro]x[imos] Jux[ta] pactis de q[ui]bus et p[ro] ut c[on]stat p[redi].c[t] o Jnstr[ument]o < q > [ tachado] rogat.o p[er] manu[m] Jnfr[ascript]um sub die 26 Jullij p[rox][imi] p[r]eteriti ad q[uo]d et p[ar]te altera [fol. 20v.]

Sponte et R[enuntia]nte ad mutan[dum] Juxta d[ict] is c[con]uencj[onis] p[er] sex menses tantu[m] p[ro] x[imos] fut[uros] q[ui]bus ellapsis d[ictu].s Jo.[hannes] franc[iscu].s teneat[ur] redire et p[er]seuerare Jn d[ict].a

fil. 708, reg. «1536», fols. 135-136. Carta c[on]uentionu[m] et pactor[um] p[ro] ut Jnfra p[ar]tes Jnfras[criptas] , [Cremona], «1536 Jnd[ictione] nona die m[er]curij vig[esim]. o sexto Julij».

171D
as C r , N ,

locatione p[ro] bone sue vsq[u]e ad <c[on]pletan[dum] tempus duor[um] An[n]or[um] Jntegror[um] Cum pactis modis et c[on]dictionib[u]s de q[ui]bus Jn Jnstr[ument]o> [tachado] et p[er] noue[m] menses Jmediate subsequturos post d[ict].os sex menses Juratiq[ui]s frmis manentib[u] s c[unc]tis Jn d[ict].o Jnstr[ument]o Et absq[u]e ne p[re] d[ictu].s Jo.[hannes] franc[iscu].s teneat[ur] cu[m]plere d[ict]. os sex menses nec p[ar]tes ip[s]e sibi aliq[uo]d reffcer[e] p[re]d[ict].is sex mensib[u]s

Que o[mn]ia et Singula s[upra]s[crip]ta d[ict].e p[ar]tes sibi vicissim se[m]p[er] attenda[n]t et obs[er]uar[e] p[ro] misit sub pena Jn d[ict].is c[on]uencj.[onis] c[ontenu]ta Et obligaueru[n]t sibi vicissim et sic Juraueru[n]t15.

16.3. Orden de pago (Asti, 1° abril 1544)

À di p[rim]. o d’ap[ri]. le 1544 Jn Ast vn man[da]to al Mag[istra].to che facci pagar’ à m[aest].ro leonello Torriano Jngegnero, qual’ ha da star’ presso l’exercito de s.[ua] m[aes].ta in Piemonti, scuti quaranta d’oro d’Jt[ali].a a ß.[oldi] 110 p[er] s[cu].to accio possi comprar caualli, et prouedersi de le altre cose gli bisogneran[n]o facen[do]ne etc[eter].a Et vui regente e[tceter].a signat[a] uts.[upra]16.

17.3. Orden de pago (Milán, 19 junio 1545)

m[edio]l[an]i 19 Junij 1545

Al mag[is]trato

Donna Maria D’Aragona Marchesa di Vasto

Mag[nifi]. co Egr[egio] et No[bi]. le S[igno]. re etc. Vi Comett[em].o et volemo Faciati pagar a M[aest].ro Janello Torriano Jngegniero la sum[m]a de lib[re] Ducento Settanta cinque Jmp[e]r[iali] che sono la valuta de s[cu]ti 50 d’oro Jtt[alian].i a ß.[oldi] 110 p[er] s[cud].o, quali se gli danno per vna sua andata alla Corte di Sua M[aes].ta per seruitio

di quella, Facendone acconzar’ le oppor[tun].e Scritt[u].re, &. voi Thes[orie].re le numerareti med[ian].te Jl man[da].to et Scritt[u].re necessarie, Jn M[i]l[an]o alli 19 di Giugno 1545.

S.[ignatus] Ferand[dus]17.

18.3. Orden de pago (Milán, 19 abril 1547)

A xviiiJ d[ett]. o [ aprile 1547 ] vn man[da]to uts[upr]. a che faccino pagare à mae[str].o Janello de Torriani s[cu]. ti centotrenta Jt[alia].ni à ß.[oldi] 110 p[er] s[cut].o de li dinari p[er]ueneran[n]o in cam[er]a d[e] le tratte de biade à bon c[on]to del horologio, q[u]al ha da fare p[er] la m[aes].ta Ces[are].a Sec[ond].o l’ordine tenemo da q[u] ella facen[do].ne etc. et esso thes[orie]. ro etc. Signat[a] uts[upr].a18

19.3. Orden de pago (Milán, 12 agosto 1547)

A xi J Agosto 1547 vn’ man[da]to al Mag[istra]to è Thes[orie].ro che facciano pagare à mae[st]ro Janello de Torriani s.[cuti] cento uinti à ß.[oldi] 110 p[er] s.[cuto] che saran[n]o à bon c[on]to del’ horologio, che gli com[m]andamo fare et sono oltra s.[cuti] 130 che alli giorni passati gli mandassemo pagare à d[ett].o effetto facen[do].ne etc. et esso thes[orie].ro etc. Signat[a] fer[dinan].do Gonzaga

V[idi].t Tab[er]na V[idi].t Sacchi V[idi].t Fran[cisco] Duarte f. Rozonus19.

20.3. Orden de pago (Milán, 11 febrero 1548)

A xJ feb[rar].o 1548 Jn Mil[an].o vn man[da]to al Mag[istra]. to è Thes[orie].ro che facciano pagare à mae[str].o Janello de Torriani scudi cento cinquanta Jt[alian]i à ß.[oldi] 110 p[er] s[cud].o quali saran[n]o per l’oro de indorare, et l’argento che va al horologio che fa p[er] S.[ua] ma[es].

fil. 708, reg. «1537», fols. 20 y v. Carta c[on]vencionu[m] p[ro] et Jnter p[ar]tes Jnfras[criptas] , [Cremona], «1537 Jnd[ictione] decima die m[ar]tis dec[im]. o Aprilis».

16

, RCS , s. xxii , reg. 4, fol. 117. [ Mandato ], «À di p[rim]. o d’ap[ri]. le 1544 Jn Ast».

,

, b. 57, n. 158. Al mag[is]trato Donna Maria D’Aragona Marchesa di Vasto , «Jn M[i]l[an]o alli 19 di Giugno 1545».

18 asm , RCS , s. xxii , reg. 7, fol. 72. [ Mandato ], [Milano], «A xviii J d[ett]. o » [aprile 1547].

19 asm , RCS , s. xxii , reg. 7, fol. 116v. [ Mandato ], [Milano], «A xi J Agosto 1547».

172 APÉNDICE DOCUMENTAL
15 as C r , N ,
asm
17 asm
CS

Ces[are].a et p[er]fcere ditto horologio facen[do]. ne etc. et esso thes[orie].ro etc. Signat[a] uts[upr].a sed p[er] Ser[enissimu].m Mons[ignore].m Ferdinandum20.

21.3. Orden de pago (Milán, 30 mayo 1548)

Magistri etc. Volemo et ui comettemo facciano pagare à Maestro Janello de torriani m[aest]. ro di horrologij scuti cento Jtaliani a ß.[oldi] 110 per Scuto quali sarano per complimento delli s.[cuti] 500 se gli danno per l’horrologio fa per la M[aes]. ta Ces[are]. a facendone acconzare le scritt[ur].e necessarie et uoi Thes[orie].ro etc. Mediolani die 30 Maij 1548 Signat[a] uts[upr].a21.

22.3. Orden de pago (Milán, 11 octubre 1548)

A di x J ott[obr]. e [ 1548 ] vn’ man[da]to di pagare à m[aest].ro Janello de Torriani Scudi cento à ß.[oldi] 110 p[er] s[cud].o p[er] manifattura, et spesa de piu de li scudi cinquecento d’oro, de la fattura del horologio fatto per Soa m[aes].ta facen[do].ne et esso thes[orie].ro n.[ostro] Signat[a] uts[upr].a22

23.3. Carta de Ferrante Gonzaga a Natale Musi (Milán, 20 febrero 1549)

[fol. 1]

Mag[nif].co Natale car[issi].mo [...] [fol. 5]

Aspetto l’horloggio che il Raynoldi mi porta l’altro ritenetelo che è bene et doue cotesto M[aest].ro nol voglia racconciar’ ò lo racconcierà M[aest].ro Giannello che in breue partirà per costà ò me lo riportera per racconciarlo poi qui Ma in caso che cotesto M[aest].ro lo racconciasse fate pur’ mercato seco per che dapoi non si habbi a lamentar’ ò egli ò io per che non penso di spenderui piu che xx ò xxv scudi.

[...] [fol. 7]

Da Milano à xx di Febr[ar].o 1549

[Al verso:]

Al Mag[nif].co Natale Musis mio seg[reta].rio et Agente car[issi].mo23

24.3. Despacho de Natale Musi a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 14 enero 1550) [n.] 28 1550. 14 Genn[ai].o

Jll[ustrissi].mo et ex[cellentissi].mo s[igno].re s[igno].r et p[atro]ne mio osser[uandissi].mo 1550 14 Gen[nai]o [...] [n. 29v.]

Jl Guardarobba del Jmp[erato].re m’è venuto a trouvar’, et m’ha com[m]andato da parte di su M[aes].ta ch’io scriuiessi a v.[ostra] ex.[cellentia] Qualm[en].te Su M[aes].ta e, stata auisata che m[aest].ro Giouan[n]ello ha fatto banca rotta, Et che no[n] solam[en].te no[n] ha fnito l’horologio, ma quel tanto ch’è fatto, no[n] vale cosa alcuna, Et p[er] ho che v.[ostra] ex.[cellentia] auisi qui, se il sop[rascrip]. to è vero, p[er] cio che Su M[aes].ta lo desidera di saper’

[...] [Al verso:]

Al’Jll[ustrissi].mo et ex[cellentissi].mo S[igno].re S[igno].r et p[atro]ne mio

reg. 7, fol. 203v. [ Mandato ], «A x J feb[rar]. o 1548 Jn Mil[an]. o ».

reg. 8, fol. 18.

reg. 8, fol. 63.

fasc.

Mandato

«Mediolani die 30 Maij 1548».

Mandato ], [Milano], «A di

J ott[obr]. e » [1548].

, fol.. 5-8. Al Mag[nifi]. co Natale Musis mio seg[reta].

et Agente car[issi]. mo , «Da Milano à xx di Febr[ar]. o 1549».

173D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS
ta
20 asm , RCS , s. xxii ,
21 asm , RCS , s. xxii ,
[
],
22 asm , RCS , s. xxii ,
[
x
23 beumo , AC , b. s.n.,
v
rio

osser[uandissi].mo Jl S[igno].r Don fer[dinan].do Gonzaga etc.

50

Musy xiiiJ di Gen[a].ro24

25.3. Minuta de Giovan Antonio Crivelli (Milán, 22 enero 1550)

Electio

Jmb[reuiatu]ra mei [dañado]

Jmb[reuiatu]ra mei Jo[hannis] [Antonij Cribellis quondam] [franc]isci ad [dañado] mei notarij

Jn omine D[omi]ni nno à atiuitate eiusde[m] mill[es]imo quing[entesi].mo quinquag[esi].mo indict[ion].e nona die Jouis xxiJ <m[en]sis Januarij> [interlineado] Mag[iste]. r Alexander Coppa f[ilius] q.[uondam] m[agis].ri b[er]tini p.[orte] c.[umane] p.[arochie] s.[ancti] Carpophori m[edio]l[an]i, et Mag[iste].r Jacobus de vicomerchato f[ilius] q.[uondam] Mag[ist].ri Donati po[r]t[e] horient[alis] par[ochie] sancti stephani Jn brolio m[edio]l[an]i Ambo p[ro]ut Jpsi dixer[unt] electi ab alijs sindicis paratici ferrarior[um] m[edio]l[an]i volunt[arie] et cetera et o[m]nib[u]s mo[dis] et cetera Eleger[unt] m[agist].r[um] <leo> [tachado] leonellu[m] de torianis f[ilium] q.[uondam] d.[omini] Girardi p.[orte] r.[omane] p.[arochie] s.[ancti] <nazarij jn brolio m[edio] l[an]i> [interlineado]

Jn Abbate[m] et p[ro] abbate dicti paratici ferrarior[um] m[edio]l[an]i et m[agist].rum Joseph de mascharonib[u]s Jn canepariu[m] p[refa].ti paratici Jta vt Juxta solitu[m]

exerceanti offitiu[m] suu[ m] et c etera c[on]grue refferen[d].o Cu [ m] debitis honorantijs emolum entis honorib[u]s et onerib[u]s <qui ambo> [tachado]

Qui ambo abas et Cane parius c[on]grue refferen[d].o p[rese]ntes et medio eor[um] Jur[amen].to p[ro]miss[er] unt administrare offcia sua Juste ac seruand.o semp[er] ordines et cetera p[ro] an[n]o p[rese]nti 1551. Cu[m] c[on]dictione quod denarij exig endi dicti paratici deponantur penes p[redic].tum m[agist].r[um] Jacobu[m] de vicomerchato

Et et[iam] cu[m] c[on]dictione q[uod] vbi rep[er]iat[ur] se gerere Jn offti s suis quod amittant salariu[m] suu[m] et intellig at[ur] q[uod] offtiu[m] predictum e erceat[ur] max[ime] c[ontr].a emolumenta vts[u]p[r].a scilicet t am resp[ect]i [ da ña do ] et pro vt s upra quod obs[er]uentur o[m]nia con[ten].ta Jn Jnstr[ument]o rogato p[er] d.[ominum] nicolau[m] gira[m] not[arium] m[edio] l[an]i de an[n]o 1542 R[enunt]iant[es] et cetera Promittentes et cetera Actum25.

26.3. Minuta de Dionigi Allegranza (Milán, 23 mayo 1550)

[...] ad adiscendum artem, et e erci tium confciendi orologios, et ad laborandum in apotheca dicti domini Janelli26.

27.3. Orden de pago (Mil , 12 agosto 1550)

Preses etc., auendo comesso à M[aest] ro Gianello Torriani che debba ponersi Jn ordine senza nulla altra dilatione per conferirse Jn augusta, et portar l’horelogio, che gl’hauemo fatto far per la M[aes].ta Ces:[area] et

fasc.

stf. s.n., nn. 28-29v. Al’Jll[ustrissi].

Gonzaga etc. , [Bruxelles], «1550. 14 Genn[ai]. o ».

et ex[cellentissi].

S[igno].

S[igno].

et p[atro]ne mio osser[uandissi].

Jl S[igno].

Don fer[dinan].

, N , fil. 8.407, n. 4.710. Electio , [Milano], Jn omine D[omi]ni nno à atiuitate eiusde[m] mill[es]imo quing[entesi]. mo quinquag[esi]. mo indict[ion]. e nona die Jouis xxi J », citado en asm , AN , RN , cart. 1.830, fasc. 35, fol. [3]. Torriani Leonello q. Gerardo. Elezione in Abbate dell’Vniversità de Ferrai da Alessandro Coppa q[uonda]. m Bertino, e Giacomo Vimercati q[uonda]. m Donato , [Milano], «22 Gen[nai]. o 1550», asm , IL , reg. 213, s.i.p., s.n. [ Atto ], [Milano], 1550. 22. Gen[nai]. o Elez[ion]. e in Ab[ba]. te dell’univ[ersi]. ta de’ Ferrai da Aless[and]. ro Coppa q.[uondam] Bertino e Giac[om]. o Vimercati q.[uondam] Donato 4.710

fil. 8.780 o 8.781, sustraído antes de 1939, citado en asm , AN , RN , cart. 137, s.fol. Convenzioni tra Giacomo Toriani q.[uondam] Girardo, e Gio. Dom[eni]co Bacilerio di Ferrara q.[uondam] Sigismondo , [Milano], « 1550 23 Maggio», y olim as C m , BT , cod. 1.824, fol. 811. [ Rogito di Dionigi Allegranza ], [Milano], 23 maggio 1550, perdido en 1943.

174 APÉNDICE DOCUMENTAL
24 asp , GG , b. 42,
6,
mo
mo
re
r
mo
r
do
25 asm
26 asm , N , olim

volendo prouedere che non manche per lo bisogno, ne fa Jntendere del danaro gl’ha d’occorrere Jn questo viaggio, et portar detto horellogio. Per tanto ne è parso prouedere che li siano pagati, et cosi vi dicemo et comettemo che li facciati pagare la somma de Scuti Cento vinti d’oro de Jtt[ali].a a ß.[oldi] 110 per Scuto che Sarano per ponersi Jn ordine, et comprare caualli per Se, et per gli homeni che li bisogna menare Seco a Cauallo, et per Tutta quella spesa che li puo occorrere nel Camino et nel’ star’ che potra far alla corte de Su M[aes].ta Ces[are].a per detta causa fa[ce]ndon acconzare le Scritture necessarie, et voi Th[esorier]o lo num[era].te media[n]te l’opportuno mandato Dat[um] M[edio]l[an]i Die xiJ aug[ust]i 1550.

Signat[a] Ferd[inan].do gonz[ag].a V[idi].t Sacchi V[idi].t Tab[er]na Ang[elu].s M[agiste].r27

28.3. Despacho de Natale Musi a Ferrante Gonzaga (Augsburgo, 10 septiembre 1550)

[fol. 1]

1550. 10. 7bre

Musy Natale

Jll[ustrissi].mo et ex[cellentissi].mo s[igno].re s[igno].r et p[atro]ne mio osser[uandissi].mo

1550. 10. 7bre [...] [fol. 5]

Et co[n] questo uolendomi partir’, su M[aes]. ta mi richiamò, dicendo venete qua, ho uisto lorloggio di m[ast].ro Giouan[n]ello, il quale p[er] dirui il uero m’è riuscito apunto dela maniera ch’io me l’era fgurato, cio e, che sarebbe vn’opera imperfetta, et sono dui anni che uedend’io che il s[igno].r fer[dinan].do mi mandaua dir che sarebbe fnito di la a quindeci giorni, et che questi quindeci giorni no[n] veneuano mai, subito cominciai a pensar’ che m[ast].ro Gioan[n]ello uoleua impre[n]der’tanta cosa che farebbe una cosa imperfetta com’e, questa del suo horloggio et no[n] la so meglio acomparar’ che a q[ue]lli

che fan[n]o l’Archimia i quali no[n] trouano mai la materia ch’è necess[ari].a p[er] ridurre la lor’ opera a perfettione, Et che sia vero questo che ui dico, Jo dimandai laltro giorno a m[ast]ro Gioan[n]ello se l’horloggio era fnito, et egli mi rispuose che restaua tanto poco, che lo fnirebbe in sei giorni, Et dicendogli io burlando ch’io gli daua sei settimane di tempo, mi rispuose da buo[n] senno, ch’io gli dessi tre mesi et che me lo

[fol. 5v.] darebbe fnito alhora, diche mi pensai alterar’, p[er] che da questo si puo conoscer che l’opera sua no[n] haura mai fne p[er] hauer’ egli uoluto penetrar troppo auanti nelli secreti del Cielo, Ma p[er]che io no[n] so q[ue]llo che sara di me di qui a tre mesi, ho pensato di rimandarlo a Milano, et ancho p[er]che egli haura piu com[m]odita di fnirlo quiui che no[n] haurebbe qui, Scriuete al S[igno].r fer[dinan].do che q[ua]ndo m[ast]. ro Gioan[n]ello sara arriuato da lui, gli dia vn’ termino honesto qual gli parera Et lo minacci da buo[n] senno che se no[n] fnisce lhorloggio in fra detto termine lo fara metter’ in priggione a pan’ et acqua, che se no[n] si tiene questa uia dela minaccia ueggio che no[n] lo fnira mai, Et Dio uoglia che lo possa fnire, Jl che no[n] credo p[er] esser’ impresa imp[er]fetta

6]

Natale Musi [Al verso:]

175D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
27 asm , RCS , s. xxii , reg. 9, fols. 102 y v. [ Mandato ], «Dat[um] M[edio]l[an]i Die xi J aug[ust]i 1550».
[...] [fol.
[...]
D’Augusta Jl di x di 7[m]b[re] 1550
humiliss[im].o et obedientiss[im].o suo
Al’Jll[ustrissi].mo et ex[cellentissi].mo S[igno].re S[igno].r et p[atro]ne

mio osser[uandissi]. mo Jl s[igno]. r Don fer[dinan]. do Gonz[ag].a etc.

50

Musy x di 7mbre Di ciò che S.[ua] M.[aesta] rispose à la Jnstrutt[ion].e che portò

Musy de’ discarichi de’ S.[ignor] do[n] fer[dinan].do28.

29.3. Orden de pago (Milán, 3 octubre 1550)

Alli iiJ ott[obr].e 1550 Vn’ man[da]to di pagar L.ta scudi ms. Hector’ Visconte per altri tanti che Nadal Muso, n[ost]ro Sec[retari]. o residente p[re]sso la Corte de Su M[aes]. ta Ces:[area] ne scriue che haue de ordine dell’Jmperator’ S[igno]. r n[ost]ro dati a m[aestr]. o giannello che se ne possa ritornare Jn m[i]l[an]o co’ l’horologio et fnirlo, della quale ne ha da essere remborsato da questa Ces[are].a camera perche detto ms. giannello l’ha receputo, et vanno a c[on]to della despesa et pag[amen].to de detto horologio etc.29

30.3. Minuta de Giacomo Antonio Carcani (Milán, 10 noviembre 1550)

[fol. 1]

Breuiatura mei Ja.[cobi] ant[on]ij Carchani f[ilii] q.[uon]d[am] fran[cis].ci p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[anc].ti B[ar] tol[amei] Jntus m[edio]l[an]i not[arij]

Jnuest[itura] simplex

Jn Nomine d[omi]ni 1550 Jndictione 9 die lune decimo mensis 9bris

D[ominus] Jo.[hannes] Ambr[osiu]s brambilla f[ilius] q.[uondam] d[omini] Venturini p.[orte] h.[orientalis]

p.[arochie] s.[anct]i zenonis Jn pasquirolo m[edio]l[an] i suo no[m]i[n]e p[ro]prio et tamq[ua]m frater d[omi]ni Jo.[hannis] bap[tis]te fr[at]is sui p[ro] quo et causa c[on] stitui et Jnsolidu[m] et cetera p[ro]missit de rato et cetera sub reffectione et cetera Jnuestituuit et cetera no[m]i[n]e locationis < et ficti > [tachado] simplicis [ilegible] vt Jnfra ad benefaciend[um] [et cetera]

D.[ominum] leonellum de Torrianis f[ilium] q.[uondam] d.[omini] girardi p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[ancti] benedicti m[edio]l[an]i p[rese]ntem

Nominatiue de sed[im]ine vno sito in p.[orte] r.[omane] p.[arochie] s.[ancti] nazarij jn brolio <m[edio]l[an]i> [tachado] Jntus m[edio]l[an]i q[uo]d est cum suis hediff[it] ijs Cameris solarijs canepis subterraneis curte baltrescha porticu et alijs suis iuribus et p[er]tinentijs cui coh[eret] ab una parte strata ab alia heredum de biumio ab alia d.[omini] Jo[hanni] Ant[oni]j biraghi et ab alia d.[omini] thoma de [manca]

Jte[m] de omnibus iuribus et cetera Eo tenore q[uo]d a modo in antea vsque ad annos nouem p[ro]xime futuros inceptos tamen in festo s[anc] ti mi[c]h[aelis] pro[xim]e p[reteri]to et deinde di[ctus] conduc[tor] habeat et cetera meliorando et cetera dando et cetera pro fcto simplici bonor[um] pred[ictorum] vtsupra locato[s] scuta decem nouem Jtalia boni et soluen[dum] p[re]d[ictum] fct[um] in festo pasch[alis] resurre[tionis] d[o]m[ini]ce et pro altera medietate in festo s[anc].ti mich[aelis] cuiuslibet an[n]i vna cum o[mn] ibus expensis pacto et cetera q[uo]d dic[tus] conductor teneatur soluere hinc ad chalendas mensis Januarij proxime fut[uri] dote dic[tis] locatoribus scuta xviij Itala que quide[m] scuta xviij dic[ti] domini locatores teneantur c[on]pensare dic[tum] condu[ctorem] super solutione fcti bonorum predictorum vltimi anni p[rese] ntis locationis

Jtem pacto et vts[upr].a q[uo]d dic[ti] d.[omini] locatores no[n] possint durante p[rese]nti locatione predicta bona v[ideli]z[et] supra locata alie p[er]sone vendere nec de d[ic]tis alique[m] quidem facere

Al’Jll[ustrissi].

Gonz[ag].

S[igno].

et p[atro]ne mio osser[uandissi].

Jl s[igno].

Don fer[dinan].

176 APÉNDICE DOCUMENTAL
28 asp , GG , b. 42, fasc. 6, stf. s.n.
mo et ex[cellentissi]. mo S[igno]. re
r
mo
r
do
a etc. , «D’Augusta Jl di x di 7[m]b [re] 1550». 29 asm , RCS , s. xxii , reg. 9, fol. 117. [ Mandato ], [Milano], «Alli ii J ott[obr]. e 1550».

[fol. 2]

quatenus p[rese]ns locatio durare habeat pro tempore vts[upr]. a conuento et pro spetiali pignore ex me prius dic[tus] locator suo et no[m]i[n]e quorum a obligat[ione] predic[ta] bona vts[upr].a locata pignori dic[to] cond[uctori] p[rese]nti et cetera Jtem pacto et vts[upr]. a q[uo]d dic[tus] d.[ominus] conductor teneat eius proprijs expensis fieri facere ferratam vna[m] ferri super canepa respicente versus strata[m] et hoc absque no[n] q[uo]d dicti domini locatores teneantur illam soluere dicto conductori Jtem pacto et vts[upr].a q[uo]d dic[tus] conduc[tor] no[n] possit predicta bona vts[upr]. a locata nec aliquando < omnibus > [ tachado ] pre[dic]tas res alie persone sublocare sine spetiali licentia prefatorum dominorum locatorum quare et cetera R[enun]tiando et cum pactis ex [ilegible] et cetera Ac[t]um in studio domus hab[itation]is sp.[ectabilis] d.[omini] gab[rielis] porri sita in p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[ancti] petri ad cornaredum m[edio]l[an]i p[rese]ntibus pro d.[omino] gab.[riele] flio q.[uondam] d.[omini] Jo[hannis] petri habitante vts[upr].a et d.[omino] fran[cis].co de Arona f.[ilio] q.[uondam] d.[omini] petri [ilegible] p.[orte] c.[umane] p.[arochie] s.[ancti] Thome in terra amara m[edio]l[an]i pro notarijs Testes mag[iste]r bernardus de la turre f.[ilius] q.[uondam] d.[omini] fran[cis]. ci p.[orte] h.[orientalis] p.[arochie] s.[ancti] rapahelis m[edio]l[an]i notus bap[tis] ta de brugora f.[ilius] q.[uondam] X[ris]pofori hab[itan] te Jn cassinis de la molia corpor[um] sanctorum p.[orte] v.[ercelline] p.[arochie] s[anc]. ti Victoris ad corpus m[edio]l[an]i et fran[cis]cus de polli de vellate f.[ilius] q.[uondam] d[omini] steph[ani] hab[itans] Jn loco de vellate Vicariatis Varixij omnes Jdonei et cetera30.

31.3. Orden de pago (Milán, 22 noviembre 1550) Alli xxi J nouembre 1550 in m[i]l[an]o vn mandato di pagar’ a M[aest].ro Gianello de Torriani p[er] fnir’ l’orologio di Sua m[aes].ta Signat[a] uts[upr].a31

32.3. Minuta de Giacomo Antonio Carcani (Milán, 13 febrero 1551)

Breuiatura mei Jacobi ant[on]ij carchani f.q. d[omini] fran[cis].ci p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s[a] n[cti] B[art]ol[amei] Jntus m[edio]l[an]i not[ar]ij

Confessio

Jn Nomine d[omi]ni anno a Natiuitate eiusdem mill[es] imo quingen[tesim].o quinquagessimo primo Jndictione nona die veneris xiiJ mensis feb[rua]rij D.[ominus] Jo.[hannes] ambrosius de brambilla f[ilius] q.[uondam] d.[omini] venturini p.[orte] h.[orientalis] p.[arochie] s.[ancti] zenonis Jn pasquirolo m[edio]l[an]i suo no[m]i[n]e p[ro]prio et item <no[m]i[n]e> [tachado] tamq[ua]m frater d[omi]ni Jo.[hannis] bap[tis]te fr[atr]is sui p[ro] quo et causa c[on]stitui et Jnsolidu[m] et cetera renunziando et cetera p[ro]missit de rato et cetera sub reffetione et cetera Conuentus fuit et cetera recepisse et cetera a d[omino] leonello de Torrianis f[ilio] q.[uondam] d.[omini] girardi p.[orte] r.[omane] p.[arochie] s.[ancti] nazarij jn brolio Jntus m[edio]l[an]i p[rese]nte et cetera Jn vna p[ar]te Scuta dece[m] noue[m] Jtala boni et cetera Et sunt p[ro] c[om]pleta Solutione illor[um] Scutor[um] decem noue[m] p[er] ipsu[m] d[ominum] leonellu[m] soluere p[ro]missor[um] p[re]fat[i]s d.[ominis] fr[atr] ibus de brambilla sup[er] solut[ion]e fcti <no> [tachado] vltimi an[n]i no[n]nullorum bonor[um] Jm[m]obilliu[m] sitorum in sup[ra]scrip[a] p[ro]xime por[te] et p[arrocch] ie de quib[u]s dic.[tus] de Torrianis Jnuestitus fuit fcti simplicis no[m]i[n]e a pred[ict].is d.[ominis] fr[atr]ibus de brambilla ad c[on]putum et p[er] modu[m] et forma[m] c[on]tentos in Jnstr[umento] Jnuest[iture] temporalis rogat[um] vt dic[itur] p[er] me not[arium] Jnfra[scriptum] sub die lune decimo mensis 9bris p[ro]xime p[reteri]ti [ilegible] et cetera Jt[em] in alia et[iam] parte predictus de brambilla suo et no[m]i[n]e quorum confessus fuit et cetera recepisse a

1.755. Jnuest[itura] simplex , [Milano], «Jn Nomine d[omi]ni 1550 Jndictione 9 die lune decimo mensis 9bris», solo indicada

reg.

s.i.p., s.n.

Atto ], [Milano], « 1550. 10. 9

Jn[uestitur]. a V. Bramb[il]. la fr[at]elli 1.755

1550 in m[i]l[an]o».

177D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
30 asm , N , fil. 10.768, n.
en asm , IL ,
213,
[
.b[r]e
». 31 asm , RCS , s. xxii , reg. 9, fols. 130v. [ Mandato ], «Alli xxi J nouembre

p[redic].to de Torrianis p[rese]nte libras triginta vnam sol. [idos] xiJ d.[enarios] 6 Jmp.[erialium] quas quide[m] libras 31 s.[olidos] 12 d.[enarios] 6 Jmp.[erialium] di.[ctus] de Torrianis expendidit Jn melioram[en]tis p[er] eum factis Jn bonis p[re]d[ictis] et maxime Jn poni faciendo sup[er] canepa illam ferrata[m] quam <fieri > [ interlineado ] facere tenebat ipse d.[ominus] leonellus eius p[ro]rijs Jmpensis et sine aliqua solut.[ione] fenda p[er] dic[tos] fr[atr]es de brambilla p[ro] vt patet Dicto Jnstr[ument] o Jnuest[itu]re rogat[o] p[er] me not[arium] vts[upra]

R[en]untiando et cetera P[ro]mittens et cetera Actu[m] in studio dominis hab[itation]is s[upra]s[crip] ti d.[omini] Gab.[rielis] porri sita in p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[ancti] petri ad cornaredum m[edio]l[an] i pre[sen]tibus d.[omino] J[ohannes] Ambrosio de Abyzanne f[ilio] d.[omini] dionisij s[upra]s[crip]tar[um] p.[orte] et parochie d.[omino] Laur[enti].o de gadio f[ilio] q.[uondam] d.[omini] J[ohannis] p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[ancti] siluestri m[edio]l[an]i pro not[arijs]

Testes Jo.[hannes] petrus pelizonus f[ilius] q.[uondam] d.[omini] Andree p.[orte] n.[oue] p.[arochie] s.[ancti] Bartt[olamei] Jntus m[edio]l[an]i d.[ominus] Jo.[hannes] Angelus villanoua f[ilius] q.[uondam] d.[omini] Ant[onij] p.[orte] c.[umane] p.[arochie] s.[ancti] Nazarij ad petra s[anc].ta ambo noti et sp.[ectabilis] d.[ominus] Jo.[hannes] Paulus de dugnano f[ilius] q.[uondam] sp[ectabilis] d.[omini] bap[tis]te p.[orte] v.[ercelline] p.[arochie] s.[ancti] laurentij Jn ciuitate m[edio]l[an]i omnes Jdonei et cetera32.

33.3. Orden de pago (Milán, 20 mayo 1551)

Alli xx Maggio [ 1551 ] Jn M[i]l[an]o vno mandato di pagar scuti cento cinquanta a ß.[oldi] 110 p[er] s[cu]. to a Ms. Janello Turiano p[er] portar il Relogio a S.[ua] M[aes].ta33

34.3 Concesión de pensión vitalicia por Carlos v (Innsbruck, 7 marzo 1552, y Milán, 29 marzo y 7 abril 1552)

Carolvs QvinTvs

Diuina fauente Clementia Romanoru[m] Imperator Augustus, ac Germaniæ, Hispaniaru[m], Vtriusq[ue] Siciliæ, Jerusale[m], Hungariæ, Dalmatiæ, Croatiæ &c. Rex: Archidux Austriæ: Dux Burgundiæ, &c. Comes Habspurgi, Flandriæ, Tyrolis &c. Recognoscimus, & notum facimus tenore priæsentiu[m] quibus expedit, Quod nos ob fdam, & grata[m] operam, quam nobis, & Imperio facto, noster, & eiusdem Imperij fdelis dilectus Ianellus de Turrianis Cremonensis Mathematicus, & inter Horologioru[m] Architectos facile Princeps, in fabricando nobis mira arte, & Ingenio, insigni, & hactenus nusquàm (Quod sciatur) viso Horologio, quod nedum omnia horarum Solis, & Lunæ momenta, verùm etiam omnium aliorum Planetarum, Signorum, & Motuum Cœlestium cursus, recursus, & fexiones, certo, & exacto ordine, & ad oculum ostendit, summa industria, & cum maxima nostra satisfactione nauauit, Eidem Ianello dedimus, constituimus, & assignauimus, Ac tenore priæsentium damus, constituimus, & assignamus annuam pensionem centum Scutorum auri, ex quibuscunq[ue] reditibus, & intratis Mediolanensis Dominij tam ordinarijs, quàm extraordinarijs per manus Thesaurarij generalis, seu aliorum Offcialium nostrorum status Mediolani, ad quos ea res spectat, & pro tempore spectabit, quot annis, singulo trimestri, ad ratam quartæ portionis, ex nunc in antea durante ipsius Ianelli vita, numerandam, omni exceptione remota. mandan T es propterea Illustri Gubernatori nostro priæsenti, & illi, qui pro tempore futurus est, Præsidi, & Quæstoribus reddituum nostrorum, Thesaurario generali, & alijs Offcialibus, & eorum cuilibet, ad quem quosúe spectat, & spectabit in futurum, vt præfato Ianello de Turrianis, vel eius legitimo Procuratori ipsius nomine, memoratam pensionem Centum

Natiuitate eiusdem mill[es]imo quingen[tesim].

feb[rua]rij»,

en

s.i.p.,

M[i]l[an]o».

[Milano],

quinquagessimo

1551. 13. Feb[rai]. o Pag[amen].

178 APÉNDICE DOCUMENTAL
32 asm , N , fil. 10.768, n. 2.826. Confessio , [Milano], «Jn Nomine d[omi]ni anno a
o
primo Jndictione nona die veneris xii J mensis
indicado
asm , IL , reg. 213,
s.n. [ Atto ],
«
to V. Med[e]. mi 2.826 ». 33 asm , RCS , s. xxii , reg. 9, fols. 175v. [ Mandato ], «Alli xx Maggio [1551] Jn

Scutorum auri, portionibus & terminis supradictis, durante ipsius vita, integrè numerent, numerariq[u]e & persolui faciant, acceptis ab eo debitis quitantijs, quas perinde valere decernimus, ac si a nobis ipsis traditæ fuissent. Solutiones verò harum nostrarum vigore faciendas volumus, & declaramus in computis, & rationibus Thesaurarij, & Offcialium prædictorum, pro legitimè expensis recipi, & admitti debere, absq[ue] omni impedimento & contradictione, in contrarium facientibus non obstantibus quibuscunq[ue], Harum testimonio literarum manu nostra subscriptarum, & Sigilli nostri appensione munitarum. Dat.[um] in Oppido Œniponte Comitatus Tyrolis, Die septimum mensis Martij, Anno Domini Millesimo Quingentesimo Quinquagesimo secundo, Imperij nostri Trigesimo secundo, & Regnorum nostrorum Trigesimo septimo.

Carolvs

Crassvs PræsidensAd mandatum Cæsareæ, & Catholicæ M[aiesta].tis proprium Obernburger.

V[idi].t Ant. Parhenotvs V[idi].t Pirouanus R. R[egistrat].a in Reg[ist].ro Priuilegiorum anni 1552 penes me Mattheum Capellum Cæs[areæ] Cameræ R[eferen].tem ex[isten].te in fo. 62. Mattheus Capellus. R[egistra].ta Ant. Garnierus lib. 4.

m.d.lii - Die xxix. Martij. Petita à Senatu præsentis approbatione Ordinatum fuit, Diploma dandum esse aduocato Fisci Cæs[arei] qui excipiat, si quid habet, & Senatus ipse deliberauit.

Franc.[iscus] Petranigra

Non habet Fiscus quid opponat, præsertim cum singularis ipsius Janelli virtus multo plura mereatur, Ideo se remittit Excellentissimo Senatui.

Cæs.[ar] Taberna.

C arolvs Quintus Romanorum Imperator, Semper Augustus. &c. Admirabila fecerunt Veteres Astrologi, qui vt Cœli machinam, & ambitum humanis oculi demonstrarent, Sphæram, & sphæricas moles commenti Sunt: At Ianellus Turrianus Cremonensis Mathematicus fuisse admirabilior Veteribus videtur, qui Fabricato Nobis artificiosissimo Horologio non Cœli modo situm, & formam repræsentauit, sed motus, omnemq[ue] harmoniam cœlestium corporum videtur in terras deuocasse. Vnde cum eum annua pensione Scutatorum Centum aureoru[m] donauerimus hoc annexo Diplomate, non habuit Fisci nostri aduocatus quicqua[m], quod opponeret, Sed com[m]endata viri singulari virtute, quam multo plura mereri dixit, iudicio nostri Senatus se subiecit. Senatus quòq[ue] noster omnibus vno Senatore referente intellectis, nostram liberalitatem erga hominem insigni virtute præditum laudauit, & Censuit ipsum nostrum Diploma approbandum esse, & confrmandum, prout approbauit, & confrmauit. In quam sententiam nos pariter venientes idem statuimus, & decernimus. Mandantes omnibus, & singulis, ad quos spectat, ac spectabit, vt has nostras approbationis literas seruent inuiolabiliter, & exequantes seruariq[ue], & exequi faciant. In quorum fdem præsentes Sigillo nostro munitas feri, & registrari iussimus. Dat.[um] Mediolani Die Septimo Aprilis, Anno Domini Millesimo Quingentesimo Quinquagesimo Secundo.

Franc.[iscus] Petranigra34.

35.3. Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 30 marzo 1552)

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons.[ignore]

doc. 149. [ Diploma ], «Dat.[um] in Oppido Œniponte Comitatus Tyrolis, Die septimum mensis Martij, Anno Domini Millesimo Quingentesimo Quinquagesimo secundo», [ Decreto ], «Dat.[um] Mediolani Die Septimo Aprilis, Anno Domini Millesimo Quingentesimo Quinquagesimo Secundo».

179D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
34 as C r , CC , MJBA , t. x ,
[...]

ho dette queste due parole p[er] che M[aest].ro Gianello mi ha accennato non so che sopra de cio et p[er] tanto, la priego che uoglia hauer cara la mia uirtu, et seruitu, cosi lontana come dapresso hauessi p[er] che la mia affetione lo merita a pari dogni altra persona se ben fusse quella ch’a portata una testa di metalo in corte da Vinegia fatta nele fornaci de Murano doue si fano i bichieri che n’hebbe dieci scudi. M[aestr]. o Gianello mha fatto ridere. N.[ostro] S.[ignore] la conserui et feliciti. Data Mil[an].o 1552 il 30 di Marzo.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].

ma Seruitor Leone

[Al verso:]

Al Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].r d’Aras Pres[ident].e del Consiglio di Sua Maesta mio S[ignor].e et Patrone osseru[andissim].o Jnspruch35

36.3. Minuta de Battista Rozzi (Milán, 6 diciembre 1552)

Ven[diti].o facta p[er] Spect.[abilem] D[omi]n[u]m Bapt[ist]am de mazenta D[omi]no Janello de turrianis Cr[e]m[onensi]

Jnuest[itur].a libel[lari].a S[upra]s[crip]tum D[omi]n[u]m Bapt[ist]am Jn S[upra]s[crip]tum D[omi]n[u]m Joanellu[m] [legajo perdido o sustraído antes de 1939]36.

37.3. Despacho de Carlos V a Ferrante Gonzaga (Metz, 31 diciembre 1552)

M[agist].ro Janello Toriano

Carolus D.[iuina] f.[auenti] Clementia Romanorum Jmperator Augustus Jll[ustrissim].e Principe del n[uest]ro conseio Gouernador del stado de m[i]l[an]o y n[uest]ro Capitan general, Por Parte de Maestre Joanel cremones se nos ha hecho relaçion che no se le pagan los Cien escudos de que el año passado estando en Augusta le hezimos mercede por la obra tan insigne que nos hizo del Relox y por que teniendo respecto a esto y a que es poca cosa holgaremos que aquella consiga effecto os encargamos y mandamos proueays y deys orden q.[ue] se le pague[n] de aqui adelante conforme a su priuilegio haziendole tanbien librar lo corrido Non obstante las ordenes de vormes que tal es n[uest]ra voluntad. Dat[a] en el Campo sobre Metz de lorena, a, vltimo de xbre 1552. Signata Carolus Aras Vargas et sigillata etc. a tergo Al Jll[ustrissim].e Don Fernando de Gonzaga Principe de Molfetta del n[uest]ro conseio Gouernador del estado de m[i]l[an]o y n[uest] ro Capitan General37.

38.3. Orden de pago (Casale Monferrato, 28 febrero 1553)

Allo vlt[im].o Febr[ar].o 1553, in Casal, vn’ man[da].to di pagar a M[aest].ro Janello de Torriani Horologiero libre cinq[ue]cento Jmper.[iali] a s[cu].ti de ß.[oldi] 110 per soa pens[ion].e del anno p[rese]nte Signat[a] uts[upr].a38.

39.3. Orden de pago (Casale Monferrato, 23 marzo 1553)

Preses etc. vi tenemo comesso p[er] n[ost]re l[ette]re di vlt[im].o Febr[ar].o pross[im].o pass[at].o il pagam[en].to della pensione statuita p[er] S.[ua] M[aes]. ta Ces[are]. a à m[aest]. ro Janello di Torriani Horolog[ier]. o non essendo contra li ordini di Vormatia, et p[er] che la p[redic]. ta M[aes]. ta ni com[m]anda, et ordina che faciamo pagar detto m[aest]. ro Janello, non ostante

et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. r d’Aras Pres[ident]. e del Consiglio di Sua Maesta mio S[ignor].

2.269, fols. 143 y v. Al Jll[ustrissi].

et Patrone osseru[andissim]. o , «Data Mil[an]. o 1552 il 30 di Marzo».

fil. 14.845, solo citado en asm , AN , RN , cart. 4.263, s.fol. Ven[diti]. o facta p[er] Spect.[abilem] D[omi]n[u]m Bapt[ist]am de mazenta D[omi]no Janello de turrianis Cr[e]m[onensi] , allegata una Jnuest[itur]. a libel[lari].

S[upra]s[crip]tum D[omi]n[u]m Bapt[ist]am Jn S[upra]s[crip]tum D[omi]n[u]m Joanellu[m] , [Milano], «1552 de[cem]bris 6 S[upra]s[crip]ti».

37 asm , RCS , s. i , reg. 8, fol. 1. M[agist]. ro Janello Toriano , «Dat[a] en el Campo sobre Metz de lorena, a, vltimo de x bre 1552».

38 asm , RCS , s. xxii , reg. 10, fol. 50. [ Mandato ], «Allo vlt[im]. o Febr[ar]. o 1553, en Casal».

180 APÉNDICE DOCUMENTAL
35 rbm , CCG , cod. ii -
mo
e
36 asm , N , olim
a

detti ordini, come p[er] le l[ette]re che ne scriue quali sono del Tenor seguente: Carolus D.[iuina] f.[auenti] Clementia Ro:[manorum] Jmp[e]r[at]. or semper Augustus, Jll[ustrissim]. e Principe del n[uest] ro consejo gouernador del Stado de Milan y n[uest] ro Cap[ita]. n g[e]n[er]al, Por Parte de Maestre Joanello

Cremones se nos ha hecho relaçion che no se le pagan los çien escudos de que el año passado estando en Augusta le hezimos merced por la obra tan insigne que nos hizo del Relox, y por q.[ue] teniendo respecto en esto y a q.[ue] es poca cosa holgaremos q.[ue] a q[ue]lla consiga effecto os encargamos y mandamos proueays des orden q.[ue] se le pagan de qui adelante conforme a su priuilegio haziendole tanbien librar lo corrido no ostante las ordenes de Vormes q.[ue] tal es n[uest]ra voluntad. Dat[a] en el campo sobre Metz de lorena a Vlt[im]. o de Deciembre 1552. Pero vi dicemo et ordiniamo faciate pagar à detto m[aestr]. o

Janello l[i]b[re] 500 Jmp[eria]. le p[er] valuta de S[cu]. ti 100 a ß.[oldi] 100 p[er] s[cu]. to p[er] la detta sua pensione d[e]l anno p[rese]nte ch[e] fnira al vlt[im]. o x bre p[ro]ssimo anuenir’ facendoli pagar de tre in tre mesi alla ratta sec[ond]. o la forma d[e]l suo priuilegio acconciandone le scritt[u]. re necessarie, et voi Thes[orie]. ro li numerareti media[n]te Jl man[da]. to oppor[tun]. o Dat[a] in Casale 23 Martij 1553 Signat[a] uts[upr]. a39 .

40.3. Carta de Francesco Crasso a Ferrante Gonzaga (Milán, 22 agosto 1553) [fol. 1]

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r mio S[igno].r osser[uandissi].mo

Jl Contador Fran[cis]. co Jbarra ni ha detto co[n] vna sua police, ch[e]l S[igno].r Vargas gli scriue d’ordine di Sua M[aes].ta ch[e]l uoglia Solecitar’ M[agist].ro Janello orologiero, ad andar a la corte, con certo altro offciale,

et vn orologio p[er] Sua M[aes].ta et p[er] questo se le diano denari p[er] el viaggio, a conto de la sua pensione ancor’ anticipatam[en]te, Jo uedendo vn tal ordine di Sua M[aes].ta ho uoluto auisarne V.[ostra] Ecc[ellen]. za, et supp[licar].la sia seruita comandar’ se cosi s’ha di esseguire, et quando cosi le piaccia, Firmar’ il mandato, che sera qui alligato, o vn’ altro come la giudicara piu spediente, dandomi licenza che de qual si uoglia denari di biade, o, altri, si reccattino li Cento scudi da dargli p[er] detta causa, p[er] che altrim[en]te Jo no’ puotria ne osaria metter’ mano, a vn pagam[en]to anticipato come questo p[er] la som[m]a di scudi setta[n]ta cinq[ue], no[n] essendo creditore esso M[agist].ro Janello p[er] li ter[mi].ni passati sin’ adesso se no[n] de s[cu]. ti vinticinq[ue] [...]

[fol. 2] [...]

De M[i]l[an]o allj xxiJ de agosto 1553. D. V.[ostra] Ecc[ellen].za humil[issim].o et Affez[ionatissi].o ser[uito].re fran[ces].co Crasso [Al verso:]

All’Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[igno]. r mio S[igno].r osser[uandissi].mo Jl S[igno].r Don Fernando Gonzaga Principe di Molfetta Cap[itan].o g[e]n[er]ale et luog[otenen].te di Sua M[aes]. ta Ces[are].a in Jtalia

53

Jl Presidente Crasso di 22 di Agosto R[iceuta] à xxv40

reg. 10, fols. 54 y v. [ Mandato ], «Dat[a] en Casale 23 Martij 1553».

, b. 166, s.n. All’Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[igno]. r mio S[igno]. r osser[uandissi]. mo Jl S[igno]. r Don Fernando Gonzaga Principe di Molfetta Cap[itan]. o g[e]n[er]ale et luog[otenen]. te di Sua M[aes]. ta Ces[are]. a in Jtalia , «De M[i]l[an]o allj xxi J de agosto 1553».

181D
EN LOS ARCHIVOS
39 asm , RCS , s. xxii ,
40 asm , CS

41.3. Orden de pago (Buttigliera, 25 agosto 1553)

Al campo Ces[are].o a Montefer[rato] Jl 25 di Agosto 1553

Al Pres[ident].e Crasso

Hauendo visto ciò mi scriuete con le vostre de xxi J c[irc].a l’andata di M[agist].ro Gianello horologgiero à la corte dimandato da sua M[aes].ta, mi piace che si le dijno i cento scuti per lo viaggio à conto di la sua pensione etiam anticipatamente, iscusando il detto danaro per via di biaue, o altra, et cosi se vi rimanda il mandato frmato. [...]41.

42.3. Orden de pago (Buttigliera, 26 agosto 1553)

A Boteghera a 26 de Agosto [ 1553 ] vn man[da].to di pagar à m[aest].ro Janello Orologiaro di S.[ua] M[aes].ta s[cu].ti 100 a conto di quello li resta et doura hauer p[er] lauenir p[er] la sua pensione Signata uts[upr].a42

43.3. Orden de pago (Casale Monferrato, 21 enero 1554)

Preses etc. vi dicemo et comettemo faciate pagar’ al m[aest].ro Janello de Torriani magistro de horrologij Scudi Cento a ß.[oldi] 100 p[er] scudo p[er] la sua pensione del anno p[rese]nte che fnira al’ vltimo xbre pross[im].o auenire che Tiene della M[aes].ta Ces[are].a ogni anno, a, detto c[on]to la qual p[redic].ta M[aes]. ta Comanda pagarsieli no[n] ostante l’ordini di Vomatia facendo pagar’ de tre in tre mesi alla ratta seco[n]do il solito Aconciandone le scritt[ur].e necess[ari].e et vui Th[esore] ro li numerati med[ian].te lo opportuno mandato Dat[a] Jn Casale alli 21 Genaro 1554 Signata uts[upr].a43.

44.3. Carta de Carlos V a Francesco Crasso (Bruselas, 13 febrero 1554)

Copia

Carolus Diuina fauen.te clemen[ti].a Romanor[um] Jmper[at].or Augustus

M[agnif].ce n[oste]r Et Jmperij Sacri Fidelis dilecte. Por quanto embiando à mandar à maestre Juannello Turriano nos trayga el relor grande que el hizo, y don Juan de luna n[uest]ro Castellano de milan tiene en su poder, sera menester proueerle de dinero para ello, seremos seruido y assi os lo mandamos que luego que el contador Francisco de yuarra os hablare deys orden como sea proueydo del que sera necessario assi para que le pueda traer bien tractado, como para su camino, poniendose à cuenta dessa n[uest]ra Camara que assi procede de n[uest]ra voluntad. Dat[a] en Bruxellas à xiiJ de Hebrero m d liiiJ

A Tergo M[agnif].co n[ost]ro et Jmperij Sacri fdeli dilecto Fran[ces].co Crasso p[re]sidi intratar[um] ordinariar[um] Status m[edio]l[an]i44.

45.3. Carta de Francesco Crasso a Ferrante Gonzaga (Milán, 24 febrero 1554)

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r S[igno].r osser[uandissi].mo

Casale

Agosto» [1553].

Genaro 1554».

M[agnifi].

Jmperij

fideli

Fran[ces].

Crasso p[re]sidi intratar[um] ordinariar[um] Status m[edio]l[an]i , «Dat[a]

Bruxellas

liii J ».

182 APÉNDICE DOCUMENTAL
41 asm , CS , b. 166, s.n. Al Pres[ident]. e Crasso , «Al campo Ces[are]. o a Montefer[rato] Jl 25 di Agosto 1553». 42 asm , RCS , s. xxii , reg. 10, fol. 88. [ Mandato ], «A Boteghera a 26 de
43 asm , RCS , s. xxii , reg. 10, fol. 125. [ Mandato ], «Dat[a] Jn
alli 21
44 asm , CS , b. 177, s.n.
co n[ost]ro et
Sacri
dilecto
co
en
à xii J de Hebrero m d

Jl Sig[n].or Contador Ibarra mi hà mandato una l[ette] ra di Sua M[aes].ta Ces[are].a copia della quale serà qui alligata, con caricharmi à uolerla subito essequire, per hauersi di partire M[aes]. tro Janello frà doi ò tre giorni, con subgiungermi in vna sua polize che gli dinari haueran[n]o d’esser’ s[cudi] 150. atteso che con esso m[aest].ro Janello hauerà d’andar ancora m[aest].ro Jacobo da trezzo che hà fatto la balla di Cristallo, con un ser[uito]:re a cauallo per caduno di loro, et un altro cauallo per portare l’orologio, Jo per l’ubedientia che deuo à V.[ostra] Ecc[ellenz].a hò uoluto farglielo sapere con questa mia, et attendere quello che circa ciò la mi com[m]andarà, Fra tanto s’il p[redic].to m[aest].ro Janello me instarà de dinari per comprare caualli et mettersi in ord[in].e non mancharò di dargliene qualche parte à buon conto d’essa spesa, persuadendomi che tal habbi d’esser’ la mente di u[ost]ra Ecc[ellenz].a Supp[licando].la della risposta, Et bacciandoli le mani con ogni riuerentia. N[ost]ro S[igno].r Dio gli doni salute et prosperi sucessi Di M[i]l[an]o alli xxiiiJ° febraro m.d.liiiJ°

D.[i] V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et Ecc[ellentissi].ma

Humile et obligatis[sim].o Ser[uito].re fran[ces].co Crasso

46.3. Carta de Ferrante Gonzaga a Francesco Crasso (Asti, 27 febrero 1554)

Al Pres[ident].e Crasso

Ferrando Gonzaga Cap[ita].no g[e]n[er]ale et luocoten[ente] di la M[aes].ta Ces[area] Mag[nif]. ce dil[ectissi].me nobis. Hauemo inteso per le u[ost]re de 24 et per la copia, che giontamente ci haueti inuiato la commissione, che vi hà dato Sua M[aes].ta circa il particolare di l’horologgio: et l’ordine, et prouisione anchora chil Contadore Juarra hà sopra ciò fatto: et per risposta no[n] ci occorr’ dirui altro, se no[n] laudare il tutto, come conuenientemente fatto, et che noi <ne> [tachado] restiamo sodisfattiss[im].i <ch[e] l’ordine d[e] lla M[aes].ta Sua sia esseguito> [interlineado] <con tutta q[ue]lla diligenza che conuiene> [ al margen] Jddio ue guardi. Di Asti à 27 di Feb[rar].o 155446.

47.3. Carta de Marc’Antonio Patanella a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 3 marzo 1554)

R[euerendissi].mo et Jll[ustrissi].mo S.[ignor] mio Oss[eruandissi].mo

[...]

[Al verso:]

All’Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r Jl S[igno].r Don Ferante Gonzagha Cap[ita].no g[e]n[er]ale di Sua M[aes].ta Ces[are].a in Jtalia, et luogoten[en]te nel Stato di M[i]l[an]o mio S[igno].r osser[uandissi].mo

Jl Pres[iden].te Crasso di 24 di Feb[rar].o

R[iceuta] à 2745 .

Hieri partirono per cotesta Corte M[aest].ro Giannello e M[aest].ro Jacomo Trezzo, ma non mi mostrorono le cose di V.[ostra] S.[ignoria] come promiseno, ma ben portano seco da fnir costi presto e l’orologio e li cunei secondo mi disseno la S.[ignoria] V.[ostra] li vedra e penso (per quanto loro mi disseno) che si ben han tardato a seruirla la seruiran pero hora assai meglio ch’ella non speraua di M.[aestro] Leone dopo che gitto el furore statua certamente marauegliosa e bella non ho visto altro la S.[ignoria] V.[ostra] mi comandi piu spesso et io humilmente con mio pouer fratello gli baciamo le mani Da Milano iiJ Marzo 1554

asm , CS , b. 178, s.n. All’Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo Sig[no]. r Jl Sig[no]. r Don Ferante Gonzagha Cap[itan]. o g[e]n[er]ale di Sua M[aes]. ta Ces[are]. a in Jtalia, et luogoten[en]te nel Stato di M[i]l[an]o mio S[igno]. r osser[uandissi]. mo , «Di M[i]l[an]o alli

J

CS , b. 178, s.n. Al Pres[iden]. te Crasso , «Di Asti à 27 di Feb[rar]. o 1554».

febraro

J

183D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS
45
xxiii
°
m d liii
°». 46 asm ,

Di V.[ostra] S.[ignoria] R[euerendissi].ma et Jll[ustrissi].ma

Obligat[issi].mo seruitore M.[arco] antonio patanella

[Al verso:]

Al R[euerendissi]. mo et Jll[ustrissi]. mo S.[ignor] mio oss[eruandissi].mo el S.[ignor]

Vescouo d’Arras del Conseglio Supremo di Sua Maesta etc. Corte47.

48.3. Despacho de Felipe II a Fernando Álvarez de Toledo duque de Alba (Bruselas, 3 octubre 1555)

Sua Maestà comanda venghi soddisfatto Mastro Genelo di quanto risulterà andar creditore p[er] la pensione di cento scudi annui da Sua M[aes].tà Jmperiale statagli concessa48.

49.3. Despacho de Annibale Litolf a Francesco Catena (Bruselas, 10 noviembre 1555)

[fol. 163v.]

Al Seg[no].rio Catena, Da Bruselle alli x. di Nouem[bre] d[e]l lv [...] [fol. 166v.]

M[aest].ro Gianello dalli Horologi, doppo molti prieghi di Mons[igno].re d’Arràs, et dei principali Cauaglieri della Corte, s’è contentato di andar’ a s[er]uir’ lo Jmp[erato]. re in Spagna, cosa che no[n] si uolse disponer’ di fare per instantia che Su M[aes]. tà li ne facesse più uolte di bocca propia, perche se ella li faceua delle proferte assai, egli rispondeua che uoleua far le Cap[ito].li chiari, et che uoleua p[er] la p[ri].ma iJm[ila] Scudi in contanti, et mille di entrata, et rispondendo Su M[aes].ta che era troppo

- 2.270, fols. 244 y v. Al R[euerendissi].

per un par suo, egli replicaua che era ben poco per uno Jmp[erato].re. Al fne ella disse che lo sforzaria ad andar, et à q[ues].to rispose, che le sarebbe in uero un grand’ honore à menar’ M[aest]ro Gianello prigione, pur che se andasse p[er] forza no[n] lauorarebbe, et come dico conuiene che [fol.] 167 si mettese sotto delli mezi per disporlo, et si accom[m] odò in mille scudi alla mano, quali hebbe in continente, et 400 d’entrata, la metà in Spagna, et l’altra metà nello stato di Milano, Dicendoli Mons[igno].re d’Arràs perche cosa s’hauea fatto tanto pregare, et che hauendolo da fare, era pur manco male à farlo à prieghi dello Jmp[erato]. re che no[n] di persone priuate, Rispose, che haueva uoluto mostrar’ à Su M[aes].ta ch’anch’ella ha bisogno de mezi, soggiongendoli doppoi, che con e’ mille scudi hauti poteua mo’ andarsene à Milano allegram[en].te à far le feste, si come ne haueua dimandata, et otten[n] uta la licenza, replicò, che uoleua anche l’ispeditione dell’entrata se haueua da tornare, et dicendo esso Mons[igno].re, che egli in tanto la farebbe fare, et che stesse sopra di sé, rispose ch’egli era Prete, et che no[n] li uoleua [fol. 167v.] creder’ Dicendoli un’altro ch[e] pazzia era stata la sua no[n] hauendo Fig[lio].li à mettersi in una s[er]uitu tanto lontana da Casa sua. Rispose, che una Cosa lo confortaua di douerne tosto uscire, perche se no[n] moresse il p[at]rone morirebbe <tosto> [tachado] l’Asino, et cosi hauendo incassati tutti gli Horogli da uno in fuori, et com[m]andato allo Jmp[erato].re, che no[n] li mouesse, perche no[n] li guastasse, et promesso Su M[aes].tà di ubidirlo, se ne è partito dui di hà per Jtalia di doue piglierà il Camino p[er] Spagna come meglio li parrà, la Cosa è passata appunto come ue la descriuo, ne ui aggiongo niente del mio, et hò uoluto, che ciò sapiate uoi per direti, che qu[an]d[o] Sù M[aes].tà serà in Spagna, serà forse miglior mezo di là con essa lei, che no[n] è

et Jll[ustrissi].

S.[ignor]

Conseglio

184 APÉNDICE DOCUMENTAL
47 rbm , CCG , cod. ii
mo
mo S.[ignor] mio oss[eruandissi]. mo el
Vescouo d’Arras del
Supremo di Sua Maesta etc. Corte , «Da Milano ii J Marzo 1554». 48 asm , DR , b. 7, s.n. [ Envoltura vacía ], [Bruxelles], « 1555 . 3. 8bre».

di quà, ne Adriano, ne Mons[igno].re della Ciau et con q[ues].to fne49 .

50.3. Despacho de Felipe II a Fernando Álvarez de Toledo duque de Alba (Bruselas, 29 diciembre 1555, y Saluzzo, 10 febrero 1556)

Preses et Mag[ist]ri intratar[um] etc. La Regia m[aes]. ta scriue et comanda come p.[er] sue l[ette]re di tenor infr[ascritt]o v[ideli]z[et] El Rey prin[cip].e Jll[ustrissim].e duque p[rimer].o n[uest]ro mayordomo lugartiniente y Cap[ita].n g[e]n[er]al. Pensando embarcarse el emp[erad]. or mi S[eño]. r para Spaña tan presto como haureis entendido, dio licencia a M[agist].ro Janello Torriano para que se fuesse à su casa y de ay en Spaña como lo haueys uisto por las cartas q.[ue] os scriui con el sobre sus particulares y como despues se ha allargado y suspendido la yda de Su m[agesta].d por alg[uno].s dias, querria Su m[agesta].d q.[ue] se voluiese luego à qui el dicho Janello, pues tendra harto tiempo para ello y mientras se dilatara la yda de Su m[agesta].d le dara contentamie[n]to en lo que aqui la trare y assy y hauiendo entendido la volun[ta].d de Su m[agesta].d scriuo à Janello la carta que yra con esta en V[uest]ra creençia, à vos encargo mucho q.[ue] dandosela mandeys al dicho m[agist].ro Janello q.[ue] luego se venga aqui con todas la p[ro]uisiones q.[ue] hara hecho assy de cristallo, como delo demas q.[ue] es neceß[ari]. o para acabar sus obras, q.[ue] aqui las continuara y llegara à tiempo que podra paßar con Su m[agesta].d à Spaña, pues como digo no se embarcara tan presto y en el entretanto hara mucho seru[ici].o à Su m[agesta].d y le dara contentam[ien].to con mostrarle lo q.[ue] yra labrando para q.[ue] salga tanto mas à su gusto y yo reçibire en el mucho plazer y seru[ici].o

Tanbien me ha dicho Su m[agesta].d q.[ue] queria q.[ue] aßi mismo viniesse à qui luego m[agist].ro Leon de Arezo

Scultor assy os encargo q.[ue] con darle esta my carta se lo digueys y mandeys que tanbien y encamine en carros para aqui todas las statuas q.[ue] huiese acabadas, y assi mismo las q.[ue] estuuiesen principiadas q.[ue] se pueden traer en carro, y si para el fuese menester tres, quatro y cinco carros y mas hareys los proueer quales

conuiene para que pueden venir tan mejor y con mas comodidad y breuedad y los demas marmoles y otras cosas q.[ue] por su grandeza no pudieren venir en carro dareys orden q.[ue] se Jnuien y encaminen por mar mas presto q.[ue] se pudiere ya todo bien recabdo q.[ue] en ello me seruireys mucho. Y por q.[ue] los suso dichos Janello y Leon no se escansen ny tengan achaque de detenerse en su venida hareys de dar orden que aunque se quise de otras cosas se les pague todo lo que se les deuiere de sus pensiones y q.[ue] demas desto se los de y prouea al dinero neceß[ari]. o para lo q.[ue] huuieren de hazer y comprar de las cosas q.[ue] han de traer para seru[ici].o de Su m[agesta].d y para el gusto d[e]l mismo los q.[ue] os paresçesse a cadauno encargando los q.[ue] se desembaraçen y partan con breuedad por q.[ue] q[ua]nto mas presto vinieren tanto mas seruido sera Su m[agesta].d y vos me auisareys de lo q.[ue] en todo ello huuiere para q.[ue] yo se lo pueda dezir, dat[a] en Bruselas à xxix de deziembre mdlv Signat[a] El rey. Consaluus Perezius à tergo All’Jll[ustrissim]. e duq.[ue] de Alua primero n[uest]ro mayordomo mayor Gou[ernad].or nel stado de Milan y n[uest]ro lugartiniente y cap[ita]. n g[e]n[er]al y en su absençia ala p[er]sona q.[ue] huuiere quedado en el gouierno. Et volendo nui se obedisca alla p[redic].ta m[aes].ta come è il debito ve dicemo et comettemo facciate pagar al sudetto Leone aretino scudi Settecento nouanta Jt[alian].i à ß.[oldi] 110 p.[er] s[cu].do e’ ß.[oldi] 60 p.[er] tanti parte spesi p.[er] lui et p[ar]te haura de spendere p.[er] le statue delle Ces[are].a et Regia m[aes].ta et Ser[enissi].ma q.[uondam] Jmp[er]atrice et Ser[enissi].ma Regina maria et il furore et loro condurre come p.[er] l’inclusa lista frmata de sua mano appare, et piu gli fareti pagare altri s[cudi] Seicento quarantasette Jt[alian].i à ß.[oldi] 110 p.[er] s[cu]. do et ß.[oldi] 80 che resta hauere da Cal[ende] Gen[nai].o p[ro]ss[im].o paß[at].o indreto, p.[er] la sua pensione de £ 750 l’anno Statuitagli p.[er] la m[aes].ta Ces[are].a come p.[er] la fede del Cotta ragg[iona].to d[e]lla Regia Ducal camera uedereti.

Et piu atteso le sudette l[ette]re d[e]lla p[redic].ta m[aes]. ta fareti pagar à Janello Torriano M[aest].ro de horologij

2.988, lib. 2, fols. 163v.-167v.

Seg[no].

«Da

Nouem[bre] d[e]l

», aquí fols. 166v.-167v.

185D
49 asmn , G , AG , f ii -9, b.
Al
rio Catena ,
Bruselle alli x . di
lv

s[cu].ti Settantacinq[ue] Jt[alian].i à ß.[oldi] 110 p.[er] s[cu]. do p[er] la spesa del andata ch[e] ha da fare dalla M[aes].ta Ces[are].a con altri dui huo[min]i à cauallo p[er] bisogno de l’opera sua, à raggione de s[cu].ti vinticinq[u]e p[er] cadauno, ch[e] saran[n]o per le spese cibarie, caualli da nollo, passaßi di porti, naue et altre spese et nonostan. te le scritture neceß[ari].e et iui Vi[deli]cet Sos[crip].to li numer[are].ti mediante il man[da].to opp[ortu].no senza aspettar altro ordine da nui in scritto. Datum in Saluzo à x di febbr[ai]o 1556.

Christ[ophoru].s Car[din].lis V[idi].t Julius

H[ieronym].us Faedia Aug[us].tus morus50.

51.3. Minuta de Battista Rozzi (Milán, 10 enero 1556)

Ven[diti].o facta p[er] Spect. D[omi]n[u]m Bapt[ist]am magentam D[omi]no Janello de turrianis Cr[e]m[onensi]

[legajo perdido o sustraído antes de 1939]51.

52.3. Orden de pago (Milán, 15 enero 1556) 1556. die xv Genaro M[edio]l[an]i fù spedito vn mandato di pagar al sudetto M[agist].ro Janello Torriano s[cu].ti 100 a ß.[oldi] 110 p[er] s[cu].do che sono p[er] la sodisfatione d’una pensione de s[cu].ti 100 l’an[n]o statuita p.[er] la Ces[are].a M[aes].ta et cio p[er] il pagamento i[n]tegro di tutto l’an[n]o 1555. di che resta creditore annulla[n] do p.[er] il cr[edi]. to di ß.[oldi] 50 ch[e] tiene p[er] detta causa come ne fù fatto il Nob.[ile] D. Hier[oni]. mo ghisolpho Raggionato alla Th[esore].ria g[e]n[er]ale Signat[a] uts[upra]52

53.3. Orden de pago (Milán, 17 enero 1556) 1556. die xvi J Januarij M[edio]l[an]i fù spedito vn mandato di pagar à M[agist].ro Janello Torriano M[agist]. ro de horologij s[cu].ti 25 Jt[alian].i à ß.[oldi] 110 p.[er] s[cu]. do che sono a conto di una pensione de s[cu]. ti 100 l’an[n]o assegnatagli p[er] S.[ua] M[aes].ta et sono p[er] il pagamento di ottobre Noue[m]bre et Decembre pross[im].o passato Signat[a] uts[upra]53.

54.3. Carta de Giovanbattista Castaldo a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 12 febrero 1556) [fol. 1] xii di febraro 1556

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo S[igno].r mio in questa mia lunga et pericolosa malatia che ho hauuta do poiche uen[n]i in italia il magior male chio ne ho sentito fu lo no[n] esser deuentato sordo como fui in quella de fandra p[er] no[n] intender li mali successi de la guerra et le querele de populi or in questa conualescencia desidararia esserlo piu ch[e] maj p[er] no[n] intender li opprobrij che mi uengono a tutte ore dette da Santippa p[er] qual mio demerito o causa no[n] mi habiano dato il Tosone <Jl toisone> [al margen] si como era sparso il nome p[er] Tutta italia et che lo abiano dato a ta[n]ti alt[r].i italianj

[fol. 2] che e segno chio sia in disgratia del imperatore et del Re improperandome la seruitu che lio co[n] il duca de Sauoya et co[n] V.[ostra] S.[ignoria] co[n] mille alt[r].e querele di modo chio so necessitato cossi mal sano como mi trouo uenirmene co[n] lione aretino et mast[r].o gianello ch[e] fugono anchor loro lire delle moglie ma posso io ben dolermj del aretino che no[n] mi ha lassato

1556».

reg. 11, fols. 2-3v. [ Dispaccio con mandato ], «dat[a] en Bruselas

de deziembre

in Saluzo

di febbr[ai]

facta p[er] Spect. D[omi]n[u]m Bapt[ist]am magentam D[omi] no Janello de turrianis Cr[e]m[onensi] , [Milano], «1556 Januarij Die S[upra]s[crip]to» [«Die x S[upra]s[crip]ti»].

asm

asm , RCS , s.

4.263, s.fol. Ven[diti].

, reg. 11, fol. 1. [ Mandato ], «1556. die xv Genaro M[edio]l[an]i».

, reg. 11, fol. 1. [ Mandato ], «1556. die xvi J Januarij M[edio]l[an]i».

186 APÉNDICE DOCUMENTAL
50 asm , RCS , s. xxii ,
à xxix
mdlv » y «Datum
à x
o
51 asm , N , olim fil. 14.845, mencionado en asm , AN , RN , cart.
o
52
, RCS , s. xxii
53
xxii

un ritratto de V.[ostra] S.[ignoria] et p[er]o la supp[li].co a mandarme uno <ritratto mio> [al margen] in tela poi ch[e] da luj no[n] lo ho possuto hauer in marmo o bronzo et nostro S[igno].r Sua Jll[ustrissi].ma p[er]sona guarde - como io desidero da milano a xii de febr[aro] 1556

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]ma S[er]uitor obljga[tissi].mo Joan bapt[tis].ta castaldo54

55.3. Minuta de Battista Rozzi (Milán, 9 marzo 1556)

Protestatio et Promissio facta p[er] D[omi]n[u]m orfeum de diana D[omi]no Janello de turrianis [legajo perdido o sustraído antes de 1939]55

56.3. Carta de Ferrante Gonzaga a Annibale Litolf (Praglia, 16 mayo 1556)

Molto Mag[nif].co S[igno].re

[...]

Per uita u[ost]ra tornate à ricordare à m[agist].ro Gianello la risposta de la l[ette]ra, che io gli scrissi, et qua[n]do no[n] uoglia rispondere, procurate almeno, che dica à uoi quel che egli si risolue di fare intorno à quel mio horologio. [...]

Dal Mon[aste].ro di Praglia xvJ di Maggio del lvJ fernand[us] gonzaga

[Al verso:]

Al molto Mag[nif].co S[ign].or Annibal litolf

Mss. 7.906, n. 123 (33). Al Jll[ustrissi].

Ducal Amb[asciat].or di Mantoua

<Del s.[ignor] D. Ferr[ante] Gonz[ag].a dal Monastiero d[e]lla Praglia à XVJ di Maggio d[e]l 56

R[iceu].ta al p[rim].o di Giugno>56 [en vertical]

57.3. Carta de Leone Leoni a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 13 junio 1556) [fol. 1]

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r mio

No[n] hebbi cosi tosto la lettera di V.[ostra] Ecc[ellenz].a de li doi di giugno la qual me impi di contentezza come da un mio idolo receuuta, e doue depende ogni mio essere, che subito trouato il tanto obligato a V.[ostra] Ecc[ellenz].a Janello lo feci capace che ogni altra cosa eccetto quel che usa con lei far douerebbe. E p[er] uenir presto al fatto egli responde, che no[n] è uero che habbia mancato di scriuere a V.[ostra] Ecc[ellenz].a dicendo hauer data la lettera al Capitan gazino che se cosi sarà tosto V.[ostra] S.[ignoria]

Jll[ustrissi].ma uederà se è uero quanto promette p[er] essa il tenor de la quale dice esser questo, che, quanto al orologio che no[n] uuol lauorare da la colpa ala poluere che dentro ui sia intrata, et che ha resposto a V.[ostra] Ecc[ellenz].a che glielo mandi, che subito subito glielo rimandara acconcio, al secondo capo che si douerebbe rammentar che V.[ostra] Ecc[ellenz].a no[n] merita desser tenuto cosi al longo co[n] parole del’ orologio che è tanto tempo che è cominciato dice hauer scritto che <fra> [tachado] a’ dieci di luglio lo vol mandare a V.[ostra] Ecc[ellenz].a a q[ues]. to io mi pigliai sicurtà con V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma e ne gli chiego perdono che ui sareste contentato p[er] tutto luglio et egli con un uiso di que Maladeti dise o Maide, Maide, et no[n] uolse accettare il tempo. Jo no[n] manchero di solicitarlo, se uiene il guasto come di farlo fnir il cominciato, il quale no[n] mi ha mostrato p[er]

et R[euerendissi].

S[igno].

uescouo de aras , «da milano a xii de febr[aro] 1556».

olim fil. 14.845, citado en asm , AN , RN , cart. 4.263, s.fol. Protestatio et Promissio facta p[er] D[omi]n[u]m orfeum de diana D[omi]no Janello de turrianis , [Milano], «1556 Martij Die viii J ° S[upra]s[crip]ti».

b. s.n., fasc. ii , fol. 52-53. Al molto Mag[nifi]. co S[ign].

J di Maggio del lv J ».

Annibal litolfi Ducal Amb[asciat].

di Mantoua , «Dal Mon[aste].

di Praglia

187D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
54 bne , CCG ,
mo
mo
r mio il
55 asm , N ,
56 beumo , AC ,
or
or
ro
xv

anche. Circa al fatto Mio Mo che no[n] sono ne anche di que boni, respondo a V.[ostra] Ecc[ellenz].a che no[n] sarò gia mai stanco di conoscer tanti benefcii riceuuti, et mi tengo beato poi che V.[ostra] Ecc[ellenz].a no[n] è sdegnata con meco p[er] hauer in capo di tanto tempo penato a darli una sola medaglia essendoli debitor di un colosso, ma p[er] abreuiar le parole io li do la fede di quel Schiauo che li sarò sempre che no[n] hà proceduto saluo da no[n] potere, p[er] no[n] dar saggio a questi gra[n] Re di fabro e no[n] di scultore et statuario p[er] cio che uoleuano che gli mostrassi le statue in piana terra et in un subito, et io li ho lasciati dire et ho fatto come [fol. 2] richiede.

[...] N[ostr]. o S.[ignore] contenti come desidera V.[ostra] Ecc[ellenz].a Da Bruseles il xiii de Giugno 1556

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et Ecc[ellentissi]. ma seruidor obliga= to Leon Are[tino]

[Al verso:]

Al Jll[ustrissi].mo Et Ecc[ellentissi].mo S.[ignore] S.[ignore] mio oss[eruandissi].mo il S[ign].or Don ferando Gonzaga etc.

Mantoua <56

leone Aretino XIIJ di Giugno Che parlò à M[aest].ro Giannello de gl’orologij Che in breue madrà la medaglia di V.[ostra] e.[cellenza] De le sue spese57> [en vertical]

58.3. Carta de Leone Leoni a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 1° agosto 1556) [fol. 1]

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[ignor].e mio osser[uandissi].mo [...]

Sio hauerò fatto cosa che sodisfatia a V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma la mi fara gratia di pigliar dal buono animo il tutto che lha fatto uolo[n]tieri: se sara il contrario V.[ostra] Ecc[ellenz].a dica costui mi ama tanto che no[n] ha saputo p[er] contentarmi cio ch[e] si fare. Quanto al fatto di Gianello: p[er] che V.[ostra] Ecc[ellenz].a mi scriue chio saro buono a farlo far piu ch’altra persona. Jo Hora che è tempo, dico a V.[ostra] Ecc[ellenz].a che sono il piu discraciato di Sua S.[ignoria] che egli habbia in questa uita, et di molti anni. Se bene la modestia mi ha fatto cellare, la sua mala uolonta contra di me, et lui e la sua quadriglia mi hano fatto col dir di me male uenir qui, credendo chio douessi esser impicato subito, ondio che del tutto era co[n]sapeuole, mentre che tramauano contra di me qui, io lauoraua tormentando la mia uita a Milano, de la qual cosa adesso che uegono q[uan].to Sua M[aes].ta ha fatto co[n]to de le mie opere nel uederle restano piu balordi che pachiechi o buloi p[er] li domati mostri. Sarebbe S.[ignore] Jll[ustrissi].mo

[fol. 2] longo il contar la cagione p[er] che questo bue in forma humana mi odia et cio mi riserbo a bocca un giorno se addio piacera chio la riuegha et p[er] accennare solo diro, che p[er] no[n] gli parer atto a render i benefci da me receuuti a dato cagione a questa sua poltroneria uerso di me, che come sa V.[ostra] Ecc[ellenz].a io la placai qua[n]do un tratto quella lo uoleua far por prigione, et morendogli il fgliuolo gli ma[n]dai vinticinq[ue] scudi che no[n] ui era doue sepelirlo, et questi son forsi de i minori apiaceri da me receuuti, ma p[er] no[n] spender tanta fatica dietro a cosi pocco merito lasciarole da canto, confessando chio farei piu tosto dano al prelibato rologio

23, fasc. 18, n. 12. Al Jll[ustrissi]. mo Et Ecc[ellentissi]. mo S.[ignore] S.[ignore] mio oss[eruandissi]. mo il S[ign]. or Don ferando Gonzaga etc. Mantoua , «Da Bruseles il xiii de Giugno 1556».

188 APÉNDICE DOCUMENTAL
57 asp , ES , b.

a rame[n]targli l’obligo che tiene a V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma che <giouament> [tachado] Giouame[n]to pur co[n] destri modi e co[n] mezzi faro da leone no[n] da lionello come si fa chiamar p[er] ecc[ellen].za

[...]

Da Bruseles 1556 il p[rim].o Agosto

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et Ecc[ellentissi]. ma Ser[uitor] Affecionat[issi].mo

Leone

[Al verso:] Al Jll[ustrissi].mo Et Ecc[ellentissi].mo S.[ignore] Mio oss[eruandissi].mo il S[ign].or Don Ferando Gonzaga etc.

Mantoua <56 leone Aretino p[rim].o di Ag[ost].o

che la medaglia di V.[ostra] E.[cellenza] è piacciuta à tutti infinitam[en].te, et che Arras ne hà uoluto la copia De la mala uolu[n]ta di Gianello et degli altri si duol che l’Jmp[erato].re lo uuol condur in Jspagna58> [en vertical]

59.3. Carta de Ferrante Gonzaga a Leone Leoni (Milán, 16 agosto 1556) [fol. 1]

A leone Aretino [...]

[fol. 2]

Di M[aest].ro Gianello no[n] hò ch[e] mi dire, se no[n] ch[e] no[n] è miracolo ch[e] egli faccia q[ue]llo ch[e] è vitio naturale di tutto ’l mo[n]do, mà più di q[ues].to n[ost] ro di qua, <chè> [interlineado] de odiarsi l’vn l’altro, <Jl ch[e] auuiene sp[eci]alme[n]te trà virtuosi> [tachado] No[n] occorr[e]rà <p[er] ciò> [interlineado] ch[e] gli ricordiate altrime[n]ti quei miei horologij, tanto più ch[e] gl è vn’ homo, ch[e] vi vorrebbono b[e]n de i ricordi, et de gli sproni, p[er] farlo far cosa di ch[e] egli no[n] habbia voglia [...]

[Al verso:]

A leone Aretino 16 di Ag[ost].o59

60.3. Despacho de Annibale Litolf a Ferrante Gonzaga (Gante, 9 noviembre 1556)

[fol.] 42 [nuevo 48]

Al S[ign].or Don Ferr[an].do Gonz[ag].a di ix. di No[uem]bre d[e]l lvj. Da Gante [...]

[fol.] 43 [nuevo 49]

Come sia in Bruscelle per doue Sù M[aes].tà parte hoggi farò cercar quel Giouane da gli horogli, che lauoraua già

[fol. 43v./49v.]

a m[aest]. ro Janello, et ordinerò l’horoglio che v.[ostra] ecc.[elenza] mi com[m]ette, et lo pagherò tosto che sia fatto, mandandolo poi per una delle uie, che ella propone60

23, fasc. 18, n. 24. Al Jll[ustrissi]. mo Et Ecc[ellentissi]. mo S.[ignore] Mio oss[eruandissi]. mo il S[ign].

Don Ferando Gonzaga etc. Mantoua , «Da Bruseles 1556 il p[rim].

Agosto».

23, fasc. 18, n. 29. A leone Aretino , [Milano], «16 di Ag[ost].

» [1556].

-9, b. 2.989, lib. 4, fols. 42-43v. [en fols. 48-49v.]. Al S[ign].

Don Ferr[an].

Gonz[ag].

, «di ix. di No[uem]bre d[e]l lvj. Da Gante», aquí fols. 43 y v. [en fols. 49 y v.].

189D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
58 asp , ES , b.
or
o
59 asp , ES , b.
o
60 asmn , G , AG , f ii
or
do
a

61.3. Despacho de Annibale Litolf a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 13 diciembre 1556) [fol. 58v.] [nuevo 64v.]

Al S[ign].or Don Ferr[an].do Gonz[ag].a di xiij. di xbre d[e]l lvj. Da Brus[el].le [...]

Jo hò fatto cercar per tutto Brus[el].le quel Fig[lio]. lo che v.[ostra] ecc.[elenza] scriue hauer già lauorato sotto M[aest]ro Janello, et in molti di non si è trouato. Al fne uno che lo conosce m’ha detto, che egli se ne andò à Colonia in q[ues].ti di, et che q[ues].ta settimana serà di ritorno, ond’io gli ordinero l’oroglio nel [fol.] 59 [nuevo 65] modo, che ella mi com[m]ette et subito fatto terrò uia buona di farglielo capitar’ in mano

[...]61.

62.3. Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 29 junio 1557)

[fol. 1] leone aretino 29 de junio 1557

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].r S.[ignor] mio

Scrissi ali di passati a V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma una lettera doue la suplicaua che mi facesse gratia di uolere co[n] uargas Mio S.[ignore] emendare l’errore che fu fatto in cancelleria nela mia espeditione, Jl quale errore è che secondo che la M[aes].ta del Re mi fa gratia di trecento scudi de intrata che mi siano posti sopra che da cio io uoglia nel stato de Mil[an].o p[er] la mia infermita, et p[er] no[n] hauer chi solecitasse, no[n] fecero me[n] tione saluo che deli cento cinq[uan].ta che la M[aes].ta del Re mi diede et si scordorno quegli che l’Jmperadore

per auanti dati mi haueua i quali tutti insieme la M[aes].ta del Re uoleua che sopra detti dacii assegnati mi fussero, come a Gianello si fece.

[...] [fol. 2] Da Mil[an].o 1557 il xxviii Giugno

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma Humil seruitor, Jl Caual[ier] Leone

[Al verso:]

Al Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].r S.[ignor] Jl Vescouo d’Aras mio S.[ignor] oss[eruandissi].mo Bruseles62.

63.3. Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 10 noviembre 1558)

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re

Jo son certo che a quest’hora V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma mi haueria fatto il fauore ch’io tante uolte gli ho chiesto cioe che il Re S.[ignore] N[ostr].o hauesse scritto al Duca di Sessa che a me fusse fatto come a Gianello che mi fusse pagato quel ch’io debbo, et una annata, accio la pouera casa, mentre stessi a Spagna, si potesse tratenere [...] Da Milano 1558 il x de nouembre.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma Ser.[uitor] oblig[atissi].mo Il cauall[ier].e Leone

[Al verso:]

Bruseles

Mss. 7.904, n. 91 (4). Al Jll[ustrissi].

«Da Mil[an].

1557 il xxviii Giugno».

et R[euerendissi].

Mons[igno].

Brus[el].

S.[ignor] Jl Vescouo d’Aras mio S.[ignor] oss[eruandissi].

190 APÉNDICE DOCUMENTAL
61 asmn , G , AG , f ii -9, b. 2.989, lib. 4, fols. 58v.-59 [en fols. 64v.-65]. Al S[ign]. or Don Ferr[an]. do Gonz[ag]. a , «di xiij. di x bre d[e]l lvj. Da
le ». 62 bne , CCG ,
mo
mo
r
mo
,
o

Al Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re il Vescouo d’Aras

Jn Corte63. 64.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 21 enero 1564) [fol. 1] 1564. 21. Gen[na]j.o

Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini -

Jn Nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusdem milless[im].o quingentessimo sexagesimo quarto Jnd[iction].e 7.a die Veneris Vigessimo primo mensis Januarij Nob:[ilis] D[omi]nus orfeus diana fl[iu]. s D.[omini] Dominici hab[itans] in ciuitate p[a]p[ie] in parrochia S[anc]. ti < ans > [ tachado ] gabrielis vti p[rocurato]r specialis D[omi]ni Jannelli Torriani per Jnstr[umentum] p[rocu]re specialis rogatu[m] per D.[ominum] Bapt[ist] am rotium m[edio]l[an]i not[arium] die nono mensis Martij 1556 p[ro] ut visu[m]

Ad petitionem mei not[arij] sup[ra]scrip[ti] no[m]i[n]e

Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi –porte romane m[edio]l[an]i anni 1563 p[reteri]t[i] Dixit habuisse a p[redic].to D.[omino] Jncant[atore] p[er] manu[m] D.[omini] melchioris marliani L[ibras] mille Jmp[eriales]

[fol. 2]

Et hoc p[ro] comp[le]ta solut[ione] annui red[itu]. s anni <1563 p[reteri]ti> [interlineado] seu pensionis l[i] brar[um] mille Jmp[erialium] p[redic].to D.[omino] Janello assignatur[arum] ad <l[ib]ras> [interlineado] exigen[dis] singulo anno et singulis tribus mensib[u]s ad rata[m] a p[redic].tis D.[ominis] Datiarijs seu sup[er] dicto p[re] stino v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac ord[inu]. m mag[ist] rator[um] sup[er] inde factor[um] et comessor[um] et

p[ro] ut ad libros cam[er].e app[arere] dicitur ad quos computatis R[enun]xand[o] Promittens

Act[um] in studio sp[ectabilis] D.[omini] Jo:[hannis] Ambrosij sparzote h[abitatio]ni p.[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancte] marie pedonis m[edio]l[an]i p[rese] ntib[u]s D.[omino] Jo:[hanne] Ambrosio de banfs fl[i].o D[omi]ni deffendini p.[orte] c.[umane] p[arochie] s[ancti] carpoffori Jntus m[edio]l[an]i et D.[omino] lud[oui].co de besutio fl[i].o D.[omini] eremberti p.[orte] T.[icinensis] p[arochie] s[ancti] laurentij maioris foris m[edio]l[an]i Testes Sp[ectabilis] D.[ominus] Bartholomeus marzagorus

[fol. 3] f[ilius] q.[uondam] < D.[omini] > [ tachado ] alterius D.[omini] bartho[lome].i p[orte] T[icinensis] p[arochie] s[ancti] laurentij maioris foris m[edio]l[an]i & D.[ominus] Benedictus de rolandis f[ilius] q.[uondam] D.[omini] fran[cis].ci p.[orte] T[icinensis] p[arochie] s[ancti] laurentij foris m[edio]l[an]i et D.[ominus] Ambrosius de musotis f[ilius] q.[uondam] D.[omini] Venturini ha[bitans] in ciuitate p[a]p[ie] in parrochie S[anc].te Trinitatis <tes> [tachado] noti o[mn]es64.

65.3. Carta de Francesco De Marchi a Giovanni Battista Pico (Bruselas, 7 mayo 1564)

[fol. 1]

Molto magnj[f].co S[igno].ro mio [...]

Ora jl S[igno].ro antonio maria ariuo a li 7 dj a ore duua e meza secondo lorole de mastro Janele e la noua la diede monsignor di montagnj a suua alteza [...] [fol. 5] - data jn brusele jl di 7 de magie 1564

2.257, fols. 248 y v. Al Jll[ustrissi].

et R[euerendissi].

Mons[igno].

Vescouo d’Aras Jn Corte , «Da Milano 1558 il

de nouembre».

, b. 818, fasc. s.n. Jmb.[reuiatura] mei Cesari regaini , [Milano], «Jn Nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusdem milless[im].

quingentessimo sexagesimo quarto Jnd[iction]. e 7. a die Veneris Vigessimo primo mensis Januarij».

191D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
63 rbm , CCG , cod. ii -
mo
mo
re il
x
64 asm , AG , FR
o

D[e] V[ostra] S[ignoria] francesco de marchj [Al verso:]

Al Molto Magnj[f].co S[igno].ro giouano batista picho Secretario de la ec[elen].tia del ducha de parma et piacenza mio S[igno].ro65.

66.3. Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 5 marzo 1565) [fol. 1] 1565. 5. Marzo

Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini

Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a Natiuitate eiusdem Milles[im]. o quingentes[im]. o sexages[im]. o quinto Jndict[ion].e octaua die lune quinto mensis martij

Nob:[ilis] D.[ominus] orfeus diana <f[ilius] q.[uondam] D.[omini] > [ tachado ] fil[ius] D.[omini] dominici hab[itans] in ciuitate papie in parrochia s[anc]. ti Jnuenti Vti p[rocurato]r D[omi]ni Jannelli Torriani per Jnstr[umentum] p[rocu]. re specialis rogatu[m] per D.[ominum] Bapt[ist]am rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] die 9 martij 1556 p[rou]t Visu[m]

Ad petitionem mei not[arij] sup[rascript]i no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi porte romane m[edio]l[an]i anni 1564 p[reteri]ti <de> [tachado]

Dixit habuisse p[er] m[anu]m D.[omini] melchioris marliani L[ibras] mille Jmp[eriales]

Et hoc p[ro] comp[leta] solut[ione] annui redd[itu].s seu pensionis dicti anni 1564 p[redic]ti p[redic].to D.[omino] Janolo assignare ad exigen[dum] sup[er] dicto p[re]stino singulo trimestris ad rata[m] <seu> [tachado] v[ir]tute

[fol. 2] p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] mag[ist]rator[um] ord[inariorum] ut ad libros Ca[me]re app[arere] dicitur Computatis

R[enun]xand[o]

Promittens

Act[um] in cam[er].a mag[nif].ci mag[istra]ti reg[iarum] Ducali[um] [ent]ratar[um] ord[inariarum] status m[edio] l[an]i sita in regia ducali curia arenghi m[edio]l[an]i p[rese] ntib[us] philippo landi f[ilio] q.[uondam] d.[omini] m[ar] ci Ant[onij] p[orte] n[oue] p[arochie] s.[ancti] fidelis m[edio]l[an]i et d.[omino] fabritiis de ghisis flio D.[omini] Jo:[hannis] Bap[tis]te p[orte] o[rientalis] p[arochie] s[ancti] stephani in brolio m[edio]l[an]i p[ro] not[ario] Testes D.[ominus] Albertinus Mateus de reijnis f[ilius] q.[uondam] d[omini] Ant[onij] hab[itans] Jn burgo seroni duc[ati] m[edio]l[an]i et Sp[ectabilis] D.[ominus] Nicolaus oldanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] Alex[andri] p[orte] n[oue] p[arochie] s[anc].ti Andreae ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i notus D.[ominus] Alex[ander] < carasenna > [ tachado ] caraxana f[ilius] q.[uondam] d[omini] fde[lis] p[orte] r[omane] p[arochie] s[anc]. ti Joh[ann]is ad conca[m] m[edio]l[an]i o[mn]es Jd[onei]

die s[upra]s[crip]to Mag[nifcu].s D.[ominus] Raffael de <uezano> [tachado] uezano dic[tus] de < robadinis f[ilius] q.[uondam] > [ tachado ] robaldinis de sum[m]a f[ilius] q.[uondam] mag[ist].ri georgij hab[itans] Jn ciui[ta]te mantue < Jn contrata leonis Jn parr[ochi].e s[anc].ti victor> [tachado]

[fol. 3] <eccl[es]ie dela victoria> [tachado] Ad pr[esentiam] mei notar[ij] stipp[ulanti] < nor > [tachado ] no[m]i[n]e Jncant[atoris] et sotior[um] datij pristini <panis albis p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni 1565 p[rese]ntis66> [tachado]

6. Al Molto Magnj[fi].

«data jn brusele jl di 7 de magie 1564».

S[igno].

giouano batista picho Secretario de la ec[elen].

del ducha de parma et piacenza mio S[igno].

560, s.n. [ Confesso ], [Milano], «Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a Natiuitate eiusdem Milles[im].

octaua die lune quinto mensis martij».

quingentes[im].

sexages[im].

quinto Jndict[ion].

192 APÉNDICE DOCUMENTAL
65 asp , ES , b. 20, fasc. s.n., n.
co
ro
tia
ro ,
66 asm , RC , fil.
o
o
o
e

67.3. Despacho de Gerolamo Negri a Guglielmo I Gonzaga (Madrid, 22 abril 1565) [fol. 1]

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r mio patron singulariss[im].o 1565.22.ap[ri]le [...] [fol. 2]

[...]

Quel Mastro Gianello Cremonese cosi raro nel fare horologi ha dà tirrar l’acqua del fume di Toledo sopra d’un monte molto alto; hauendo fatto un mod[e]llo [fol. 3] con che si tocca con mano, che lo farà senza fallo, et molto facilmente. Quei di Toledo gli danno per questa opera 8 m[ila] D[uca]. ti alla mano, et 1900 d’entrata perpetui, con che esso si oblighi (com’ha fatto) che q[ues]to ediftio ha dà durar sempre, il qual’ ediftio esso mantiene ancho à sue spese; et la M[aes].tà del Re fa un priuilegio à lui, che alcuno non possi far la detta opera ne’ suoi Regni, et stati per 30 anni fuor che esso, ò chi uorrà esso. Si come è ragione uole, così mi uien affermato anche, che fatto, che habbia questa fattione, penserà di farne molte altre, et che abbassarà molto il prezzo, et tanto più facilmente, et con meno spesa, quanto, che meno si haurà dà tirrar sù l’acqua; onde s’è uero quello che mi <m> [tachado] uien detto si potrebbe tirrar sù l’acqua del Po, del Mincio, et dell’Oglio, con non molta spesa; percioche mi dicon certo, che questo ediftio seruirebbe in quei fumi molto bene. Jo non ne ho uoluto parlare al detto Mastro Gianello aspettando, ch’esso ne parlasse à me, tanto più, che non è cosa q[ues] ta, che <ap> [tachado] importi molta

[fol. 4] fretta, parendomi anche, che sij dà star à uedere come riuscirà in Toledo, poi che afferma esso, che in sei mesi <che> [tachado] uol’ hauer ispedito ogni cosa. Se intanto v.[ostra] ecc.[ellenza] mi commanderà alcuna cosa intorno à ciò, io la obbedirò incontinente, et con questo à v.[ostra] ecc.[ellenza] bascio humilissimamente le mani Dalla Corte casti:[gliana] à xxiJ d’Aprile d[e]l dlxv

Di v.[ostra] ecc.[ellenza] humiliss[im].o uassallo, et seru:[itore] Hier[onym].o Negri67.

68.3. Carta de Paolo Casale a Guidobaldo II della Rovere (Madrid, 19 junio 1566) [fol.] 1.228 jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[igno].r mio p[at]ron sempre oss[eruandissi].mo

Madrid 19. Giug[n].o 1566.

jl S[igno].r principe torno Hieri Sera di toledo oue era stato per lo spatio di octo giorni pigliando piacere assai dela bellezza dela terra, dela nobilta, dela frequentia di ueder quella Chiesia Magiore; cosa che auanza la imaginatione di tutte le persone, ueder il Sacrario di essa; et l’altre belle cose: ma sopra tutto si è preso piacere inestimabile in ueder quel ediftio, che fà mastro Gianello cremonese, il quale leua l’acqua del tago, et la fà salire fno al Alcazare d[e]l Rè, che non è manco, che sia da Roscioli in cima ali torigini dela Casa di V.[ostra] Ecc[ellenz].a di Vrbino. e q[ues].to fà con tanta facilità, et con tanta sicurezza, che non è chi non resti Subito capace dela belleza, et Certezza di quello instrumento machina

b. 593, fasc. s.n., stf. s.n. Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[igno]. r mio patron singulariss[im]. o , «Dalla Corte casti:[gliana]

d’Aprile

193D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
67 asmn , G , CE , e xiv -3,
à xxi J
d[e]l dlxv ».

[fol. 1.228v.]

certo p[er] quel che io ne credo, che non si lasciera leuar’ uantaggio da alcuna di q[ue]lle di Archimede tanto laudate da Liuio nell’assedio di Siracusa.

Ha poi anco ueduto gli orologi del Med[e].mo Gianello che è cosa, che fà parer di sognare à q[ue]lli, che gli mirano non hauendo eglino frà tutti dui manco di tre mila rote et dimostrando essi tutti gli moti di tutte le Sfere nel med[e].mo modo che sono in Cielo. poi mostrando l’ore ordinarie, l’inequali, le di Spagna, et le di Norimberga, con tanti quarti et Minuti, che si passa grande Spatio di tempo auanti, che si possano ueder tutte, et si caricano con tre sole chiaui, che non uoltano piu che tre quarti di uolta per una.

[...] [fol. 1.229v.]

[...]

à 19 di Giug[n].o 1566 in Madrid68.

69.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 27 agosto 1566)

[fol. 1]

D.[omino] janelo turiano Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini

1566. 27. Agosto.

Jn Nomine domini anno a natiuitate eiusde[m] mill[es] i[m]o quing[entesi].mo sexag[esi].mo sexto Jnd[iction].e nona die m[ar]tis vig[esi].mo Septimo mensis aug[ust]i Nob[ilis] d[omi]nus orfeus de diana f[ili]us d[omini] dominici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn brolio Jntus m[edio]l[an]i p[rocur]ator spetialis nob[ilis] d[omini] Janelli de turianis vt c[on]stat Jnstr[umentum] p[ro]cure spetialis rogatu[m] p[er] d[omi]num bapt[ist] am rotiu[m] m[edio]l[an]i die lune nono mensis m[ar] tij anno 1556 p[reteri].to p[ro] vt visu[m]

Ad pet[ition].em mei not[arij] s[upra]s[crip].ti no[m]i[n]e Nob[ilis] d[omini] marchionis et pleni Jnca[ntato].ris datij p[re]stini p[orte] r[omane] panis albi venalis fur[men].ti in anno 1565 p[reteri].to et d[ic]tis temporis eius Jncanti et quor[um] Jnterest Dixit habuisse a p[redic].to Jncan[tato].re libras quinque centu[m] J[m]p[eriales] bone fde p[ro] plena solut[ion].e annui redditus anni 1565 p[reteri].ti et totius temporis <et cursi anni> [interlineado] eius Jncantus

[fol. 2] <sup[er] Jncant> [tachado] mensis <Jn omni p[rese]ntis libr> [tachado] Jllar[um] l[i]brar[um] mille Jmp[erialium] qui sit et p[re]statur Singulo anno p[redic].to d[omino] Janello < vita durante tantu[m]> [ interlineado ] Jn et sup[er] dicto p[re]stino ad c[on]putu[m] s[upra]s[crip]ti <p[roc]ure Jnstrum[entum] et Jus factu[m] magistratus> [ tachado ] < v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] magistratus et vt > [ interlineado ] ad libros cam[er]. e app[arere] nec no[n] et uti fact[um] sub die hodie <et ut ad libros ca[me]re app[ar]ere dic[itur]> [tachado] penes p[redictu]. m D.[ominum] Jnstr[umentum] existentem signatu[m] N. Oldoinum Jncantatorem [ indescifrable] in o[mn]ib[us] relictibusDandis

Promittens

Act[um] Jn cancelleria p[redic].ti not[arij] vts[upra] sita broleto nouo m[edio]l[an]i p[rese]n[tibus] d[omino] Cornelio de pasquali fil[io] d[omini] petri p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancte] m[ari]ee ad porta[m] m[edio]l[an]i et Jo.[hanne] ambr[osi]o c[on]fal[oneri].o filio d[omini] Jo[hannis] Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] ambrosii Jn solariolo Jntus m[edio] l[an]i

Testes nob[ilis] d.[ominus] Cesar borsanis fl[io] nobilis Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] maurili m[edio]l[an]i notus nob[ilis] d[ominus] cesar de castello fl[ius] d[omini] fran[cis].ci ant[onij] p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusa[m] m[edio]l[an] i et nob[ilis] d[ominus] hercules de castello f[ilio] q.[uondam] d[omini] Jac[ob].i Ant[onij] habit[ans] Jn

fols. 1.228-1.229v. jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[igno]. r mio p[at]ron sempre oss[eruandissi]. mo , «à 19 di Giug[n].

1566 in Madrid».

194 APÉNDICE DOCUMENTAL
68 asf , DU , cl. i , div. g , fil. C lxxxiii ,
o

loco de balgrate p.[arochie] s[anc]. ti donati duc[atus] m[edio]l[an]i o[mn]es noti [fol. 3] o[m]nes s[upra]s[cripti] v[is]is p[ro]cur[is] p[ro]curatis c[on]fess[u].m nob[ile] d[omino] octau[ia].no s[ar]ono Jncant[ator].e dicti p[re]stini p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni p[rese]ntis de libris 500 Jmp[erialibus] bone Fide et p[ro] c[omplet] a solut[ion].e dezimar[um] siue mensiu[m] anni p[rese] ntis fnit[is] Jn Calen[dis] mensis Julij p[roxi].mi p[reteri]. ti qui sit et p[re]statur singulo anno p[redic].to d[omino] Turiano ad c[on]put[um] £ 1.000 Jmp[erialium] v[ir] tute p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] magistra[tus] et Jnst[rumentum] fact[um] sub die hodie existen[tem] penes p[redic].tum Jn canz[elleria] ad qua[m] dicit h[abe] tur rellatio

Dandis

Pro[m]itte[n]s

Actum p[er] s[upra]s[crip]tu[m] not[arium] et testes69

70.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 11 enero 1567)

[fol. 1] 1567. 11. Giug[n].o Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini

C[onfess].o

Jn nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusdem mill[es] i[m]o quing[entesi].mo sexag[esi].mo Sep[ti].mo Jnd[iction].e decima die Sabbati vndecimo mensis Jan[ua].rij Nob[ilis] d[omi]nus orfeus diana f.[ilius] d.[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn brolio Jntus m[edio]l[an]i p[ro]cur[ato]r specialis nob[ilis] d.[omi]ni Janellus de Turianis vt c[on]stat Jns[trumentum] p[ro]cure spetialis rogatu[m] p[er] d.[ominum] bapt[ist]am rotium m[edio]l[an]i not[arium] die lune nono mensis martij anni 1556 p[ro] vt vis[um]

Ad pet[itionem] mei not[arij] sup[rascri]p[t]is no[m]i[n]e nob[ilis] d.[omini] octauiani s[ar]oni Jncant[ator].is datij p[re]stini panis albi venalis fur[men]. ti porte romane m[edio]l[an]i anni 1566 p[reteri].ti d[ixit] habuisse a p[redic].to Jncant[ato].re p[er] manu[m] d.[omini] nicolai lurati libras < quatuor centu[m] et quinquaginta octo et sold[os] Septem> [tachado] <nouecentum sedecim et sold[os] quattuordecim> [interlineado] Jmp[eriales] bone librar[um] p[ro] plena solut[ion].e <anni red> [tachado] <trimor[um] 5 mensiu[m] XJ> [interlineado] Quantu[m] <Sit à Calendis> [tachado] <omni> [interlineado] mensis Jan[ua]. rij anni 1566 p[reteri].ti

[fol. 2] vsq[ue] ad Calendas mensis decembris p[roxim].o p[reteri]. to <dicti anni 1566 p[reteri].ti> [tachado] qui Sit ac p[re] statu[m] p[redic]. to principali suo vita eius durante tantu[m] Jn eius p[re]dicto p[re]stino omni anno ad c[on] put[um] libras mille Jmp[eriales] v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac Jur[ium] suor[um] et vt ad libros Camere app[ar]ere d[icitur] ac est [ilegible] ac magistratu[m] expedit[ionem] Sub die hodie p[rese]ntis mensis ad quem Computatis. Renun[tiando]

Promittens

Act[um] in Cam[er]. a Mag[nifi]. ci Mag[ist]ratus entratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese] ntib[us] d[omino] felippo belulcho flio d[omini] Federici p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusam Jnt[us] et d[omino] Jo.[hanne] ambrosio Gosall[in]. o flio d[omini] Jo[hannis] Jacobi <p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusam > [ tachado ] ambrosii Jn solariolo o[mnibu]s notis.

[fol. 3]

Testes d[ominus] Emanuel pisanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] iuxtini p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Victoris ad cruceta[m] m[edio]l[an]i & d[ominus] nicol[au] s oldoinus f[ilius] q.[uondam] d[omini] alex[and].ri p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] andree ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i et d[ominus] nicol[au]s balduinus fl.[ius]

fasc. s.n. [ Confesso ], [Milano], «Jn Nomine domini anno a natiuitate eiusde[m] mill[es]i[m]o quing[entesi]. mo sexag[esi]. mo sexto Jnd[iction]. e nona die martis vig[esi].

Septimo mensis aug[ust]i».

195
69 asm , AG , FR , b. 818,
mo

d[omini] brande por[te] n[oue] p[arochie] s[anc].ti b[ar] tol[om].ei Jntus m[edio]l[an]i noti et o[mn]es Jdonej70

71.3. Breve de Pio V (Roma, 19 enero 1567)

Dilecto flio Joannello Turriano <Cremonen[si]> [tachado] cl[er]ico siue laico Cremonen[si]

Pius p[a]p[a] v

Dilecte fli sal[u]t[e]m etc. Cum sicut accepimus tu qui charissimi Jn Christo flij n[ost]ri Philippi Hispaniarum Regis Catholici mathematicus existis, crebris assiduisq[u] e studijs, et vigilijs, ad com[m]unem <omnem> [tachado] omnium Prouinciarum illarumq[u]e habitantium Vtilitatem et commodum Jnstrumenta duo hactenus Jnexcogitata et Jnusitata, vnum videlicet ad aqua[m] ex fontibus fluentibusq[u]e fluminibus alterum vero <ex lacubus stagnis > [dañado] alijsq[u]e frmis et non currentibus aquis <facili> [tachado] facile exiguisq[u] e Jmpensis ad agros Camposq[u]e quamuis latos et sitibundos <affluentib[u]s> [tachado] affuenter Jrrigandos exhauriendum fontesq[u]e tam necessitatis q[uam] oblectationis causa Jn Ciuitatibus oppidis villis palatijs <ortis> [tachado] hortis vineis alijsq[u]e edifcijs et[iam] ad quamplurima artes et exercitia <aquis Jndigentia> [ interlineado ] admodum necessarios extruendum et conficiendu[m] aptissima et Vtilissima nouiter composueris et adJnueneris illaq[u]e in lucem <p[er] plurimam> [tachado] <quamprimu[m]> [interlineado] prodere (deo dante) Jntendas dabitisq[u]e tamen ne < posteaq[u]i > [ tachado ] < postq[ua]m > [ interlineado ] Jnstrumenta h[uius]mo[d]i ad debitum fnium perduxeris, eaq[u]e Jn lucem dederis ab aliquibus lucrum ex alieno labore quærentibus sumpto Jnde modello siue exemplo, tam Jn n[ost]ra Roman[a] Curia q[uam] alijs Ciuitatibus sedi ap[osto]lice, mediate vel Jmmediate subiectis licentia <ad tu> [tachado] a te minime requisita et absq[u]e tua voluntate construere et edifcare contingat quod Jn non modicum tui præiudicium et damnum vergeret Nos

Jgit[ur] te ob tam hactenus obtrusum, ac summis laboribus per te excogitatis adeoq[u]e hominibus < profictum > [tachado] profcuum studium speci[a]li fauore prosequi, ac vt ceteri virtutum atq[u]e scientiarum omnium studiosi ad publice vtilitati deinceps tuum p[re]cipuum eo attentius dirigendum scopum quo exinde aliquod premium se nouerint adepturos Jncitentur faciliores Jmpostærum aditus pandere, Jnde[m]nitati tue al[i]sq[ua] t[enus] in præmissis opportune prouidere cupientes, motu < proprio > [ interlineado ] < similiq[u]e et ex > [tachado] <petitionis Jnstantiam sed ex mera deliberatione> [interlineado tachado] <non ad tuam vel alterius pro te nobis super hoc oblatæ> [interlineado] <petitionis Jnstantiam sed ex mera deliberatione et> [al margen izquierdo] recta n[ost] ra scientia et de ap[osto]lice p[otes]tatis plenitudine, tibi ne dicta duo Jnstrumenta per te vt p[re]mittitur adinuenta, aut alia similia vel et[iam] in qua[m]tumuis minima parte dissimilia ad premissa perfcienda, Jn eadem Roman[a] Curia vel alijs Ciuitatibus et locis sedi p[redic].te mediate vel Jmmediate subiectis, ab alijs q[uam] <te> [tachado] a te seu tuis agentibus siue procuratoribus tuisq[u]e heredibus et succ[ess]oribus ac ab eis deputatis quauis causa seu quæsito colore Jngenio vel fauore Jnfra quindecim annos a data p[rese]ntium computandos Jmitari fabricari extrui et ædifcari possint aut alibi ædifcatis fabricatis et extructis siue Jmitatis vti <sui> [tachado] licitem minime existat ap[osto]lica auctor[itate] tenore p[rese]ntium concedimus et Jndulgemus Jnhibentes propt[er].ea omnibus et singulis personis <quibusuis> [tachado] <cuiusuis> [interlineado] status gradus, ordinis, et conditionis, vbiq[u]e locor[um] in toto statu n[ost]ro t[em]p[or]ali et terris S[anc]. te Roman[e] Eccl[es]iæ mediate vel Jmmediate subiectis, sub similium Jnstrumentor[um] siue edifcior[um] h[uius] mo[d]i pro tempore fabricator[um] et constructor[um] amissionis, necnon Quingentor[um] ducator[um] auri de Camera pro vna Cameræ ap[osto]licæ seu fsco n[ost] ro et pro alia tibi tuisq[u]e heredibus et succ[ess]oribus <relique> [tachado] reliqua vero tertijs æqualibus partibus delatori siue accusatori similiu[m] Jnstrumentor[um] et edificior[um] respectiue applicandorum penis toties quoties aliquis<q> [tachado] contrauenerit ne similia

FR , b. 818, fasc. s.n. C[onfess]. o , [Milano], «Jn nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusdem mill[es]i[m]o quing[entesi].

Sep[ti].

Jnd[iction].

die Sabbati vndecimo mensis Jan[ua].

sexag[esi].

196 APÉNDICE DOCUMENTAL
70 asm , AG ,
mo
mo
mo
e decima
rij ».

Jnstrumenta vel aliquantulum seu et[iam] in quantu[m] uis minima parte dissimilia Jmitare fabricare extruere et edifcare seu Jmitari fabricari extrui et edifcari facere vel et[iam] Jmitatis fabricatis extructis et edifcatis vti quoquomodo audea[n]t seu presumant Mandantesq[u]e omnib[u]s et singulis Vene[rabili].bus fra[tri]bus <prædicti statu> [tachado] <Jn dominio> [interlineado] p[redic].te Roman[e] eccl[es]ie Legatis eor[um]q[u]e et sedis p[redic]. te Vicelegatis nedu[m] archiep[iscop]is Ep[iscop]is eor[um] q[u]e Jn spi[rit]ualibus Vicariis g[e]n[er]alibus <nedum> [ tachado ] < ac > [ interlineado ] tam alme Vrbis n[ost] re q[uam] quarumq[u]e aliar[um] Ciuitatum Terrarum et locor[um] ordinarijs ac temporalibus offcialibus vt quoties pro < te > [ tachado ] < tua > [ interlineado ] seu <tuis> [tachado] heredum et successorum <et> [tachado] tuorum et cuiuslibet heredibus et successoribus et <tuorum> [tachado] <ve[stror]um> [al margen izquierdo] agentium < per te > [tachado ] <fuerint > [interlineado ] requisiti <facient> [tachado], vel eor[um] aliquis fuerit requisitus tibi tuisq[u]e hæredibus et succ[ess]oribus aut <eor> [tachado] <cuiuslibet ve[stro]rum> [interlineado] agentibus prædictis < Jn p[re]missis > [ interlineado ] effcacis defensionis presidio assistentes, ad omnem tuam et heredum et succ[ess]or[um] aut agentium predictor[um] requisitione Jnstrumenta h[uius]mo[d]i contra p[rese] ntium tenorem ab aliquo Jmitari fabricari extrui et edifcari non permittant Contradictores quoslibet et rebelles p[er] censuras eccl[es]iasticas ac alias eorum arbitrio Jmpositas et modera[ta]s penas, ceterasq[u]e opportuna remedia appellatione postposita compescendo ipsisq[u]e censuras et[iam] Jteratis viribus aggrauando Jnuocato et[iam] ad hoc si opus fuerit <auxilio> [al margen izquierdo] brachij secularis <auxilio> [tachado] Non obstan[te] quibusuis constitutionibus et ordinationib[u]s ap[osto]licis Ceterisq[u]e contrarijs quibuscumq[u]e Volumus autem q[uo]d p[rese]ntibus transumptis <vel exemplis et copijs> [al margen izquierdo ] et[iam] Jmpressis manu alicuius Notarij publici subscriptis et sigillo alicuius persone Jn dignitate eccl[es]iastica < constituta> [interlineado] munitis eadem prorsus fdes verisq[u]e tam testimoniu[m] q[ua]m extra adhibeatasque p[rese]ntibus h[uius]mo[d]i

adhiberetis si forent exhibita vel c[on]testa Dat[um] Rome apud S[an]ctum Petrum sub annulo piscatoris die xviiiJ <Januarii mdlxvij> [deteriorado] <MDLXVIJ> [al margen izquierdo] Pont[ifcat]i n[ost]ri anno Secundo.

h[abe]t Sig[natur].am Pl[a]z[et] Motu proprio M B. Melchiorius

[Al verso:] n° 34

Cremonen[sis] Jndultum

Expeditu[m] in februario 1568

Signatura . pro . facere Pl[a]z[et] Motu proprio M. sub datum . Romæ apud S[an]ctu[m] Petrum die decimo t[e]rt[io] februarij . Anno . Secundo R[escrip].ta lib[r].o primo fol. 8671.

72.3. Carta de Gerolamo Negri a Francesco I de’ Medici (Mantua, 7 febrero 1567)

Ma[n]t[ou].a 7 di Feb[rar].o 67 Hier[oni].mo

Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo Principe mio S[igno].re

È tanta la uolo[n]tà e diuotion’ con che seruo à V.[ostra] Ecc.[ellenza] Jll[ustrissi]. ma ch’io ho preso ardire di supplicarla si com’ sò humilissimam[en]te ad esser seruita di conceder la gratia che si domanda in nome di Giouanello horologiero, nel particolar’ di quei edifci di acqua; stando che io son’ interessato in quel negotio più aßai, che non è esser et non hauendo scritto q[ue] sta ad altro fne qui si fne co’l basciar le mani à V.[ostra]

pacco 228, doc. 13.419, n. 34. Cremonen[sis] Jndultum , «Dat[um] Rome apud S[an]ctum Petrum sub annulo piscatoris die xviii

Januarii mdlxvij < MDLXVIJ

al margen izquierdo ] Pont[ificat]i n[ost]ri anno Secundo».

197D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
71 asv , DA , MBL ,
J
> [

Ecc.[ellenza] humilissimam[en]te. Di Ma[n]t[ou].a à 7. di Feb[ra].ro d[e]l 1567

Di V.[ostra] Ecc.[ellenza] Jll[ustrissi].ma humiliss[im].o e d[e]uotiss.mo serui:[tore] Hier[onim].o Negri72.

73.3. Carta de Cesare Gonzaga a Francesco I de’ Medici (Mantua, 7 febrero 1567) [fol.] 300 Mant[ou].a 7di Feb[rar].o 67 Jl S[ign].or Cesar Gonzaga Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[ign].or mio oss[eruandissi].mo Alo Jll[ustrissi].mo et Ecc[ellentissi].mo S[ign].or mio Oss[eruandissi].mo il S.or Principe di Fiorenza

So’ che V.[ostra] Ecc.[ellenza] è stata supplicata per parte di M[aest].ro Giannello Torriano Orologgiero di S.[ua] M[aes].ta Cat[holi].ca, ch[e], h[aue]ndo esso nuouam[en].te trouati due Jnstromenti di cauar acqua, l’vno dà i Fiumi correnti, et l’altro dà laghi, ò Fiumi morti, di donde nè è per nascere vtile, et ornamento in tutti i paesi doue si adopereran[n]o, ella fosse seruita, acciò ch[e] altri non godesse delle inuentioni, et fatiche di lui, di concedergli vn Priuilegio, ch[e] per quarant’anni, solo detto supplicante ò suoi Procur[ator]i potessero usar’ di tali Jnstromenti, ne gli Stati di q[ue]lla, come più appieno si uede per la supp[li].ca di detto M[aest].ro Giannello. Et se bene mi par di intendere ch[e] V.[ostra] Ecc.[ellenza] per q[u]alche [fol. 300v.] rispetto no[n] si è infn qui risoluta di far a M[aest]. ro Giannello questa gratia, Tuttauia per il gra[n] desiderio ch[e] io hauerei ch[e] questo huomo raro potesse mettere in pratica vn’opera merauigliosa, mi son risoluto di interporre la seruitù mia co[n] V.[ostra] Ecc.[ellenza] per ueder di impetrar dà lei questo fauore, poi ch[e] no[n] torna à danno né à diseruigio di lei, mà più tosto à benef[ici].o, et

orname[n]to degli stati suoi. la supp[li].co adunque con ogni affetto ch[e] degni co[n]cedere à M[aest].ro Giannello q[ue] sto Priuilegio, ch[e] per lo rispetto detto di sopra, et per essere interessato in q[ues].to neg[oti].o il S.or Hier[onim].o Negri già Amb[asciat].or del S[ign].or Duca di Mant[oua] in Jspagna, et mio Amico caro, io nè hauerò à V.[ostra] Ecc. [ellenza] partico[la].re et infnita obligatione Et baciandole senza più le mani mè la raccoma[n]do

[fol.] 301 in gratia. Di Mant[oua] viJ. di Febraro d[e]l lxviJ Di V.[ostra] Ecc[ellenz].a

Aff[etionatissi].mo Ser[uit].or Cesar Gonzaga [fol. 301v.] Alo Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[ign]. or mio Oss[eruandissi].mo il S[ign].or Principe di Fiorenza73

74.3. Nota de Francesco I de’ Medici a Cesare Gonzaga (Florencia, 9 marzo 1567)

Al S[ign].or Cesare Gonzaga il di dic[to] [«marzo 66», recte 1567, «adi ix detto»]

Non restaua defraudato M[aest].ro Giannello Orologiero à pensare che nissuno altro potesse disporre di me piu che V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma, s’io hauessi potuto consolarlo, perche io amo tanto lei, et desidero <si> [interlineado] di farle seruitio, che nissuna cosa m’è piu grata, che l’esser ricerco da quella. Ma ell’ha da sapere, ch’io ho alcuni instrumenti, che è forza sieno simili, nondimeno sieno come si uoglino, io sono per metterli in opera in alcuni luoghi miei, che sono molto opportuni. Siche per non impedire li proprij, et chi me gl’ha proposti, come industriosi, et di ingegno m’è forza di negargli il priuilegio, che domanda, et Dio sa quanto me ne dispiaccia, <non lascerò già i> [tachado] si per non poter sodisfare à V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma, come per non potere gratifcare à

, fil. 526, fol. 297. Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo Principe mio S[igno]. re , «Di Ma[n]t[ou]. a à 7. di Feb[ra]. ro d[e]l 1567».

, MDP , CU , fil. 526, fols. 300-301v Alo Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[ign]. or mio Oss[eruandissi].

il S[ign]. or Principe di Fiorenza , «Di Mantoua vii di febraro del lxvii ».

198 APÉNDICE DOCUMENTAL
72 asf , MDP , CU
73 asf
mo

M[aest].ro Giannello, al quale in ogni occasione desidero di far beneftio. La prego che mi scusi, et ueggi se per lei son buono in altro, che certo non hauerà chi le faccia seruitio, et cosa grata con miglior uolontà di quello, che farò io. Non lasserò di darle parte della fglia, che m’è nata della Principessa mia consorte, perche n’ho tanto contento, che non potrei contenermi, che non me ne congratulassi con lei, sapendo, che n’è per sentire consolatione per l’affettione, che mi tiene. Di Fior[en].za etc.74

75.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 22 marzo 1567)

[fol. 1]

1567. 22. Marzo. C R Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini f[ilii] q.[uondam] m[agnif].ci D[omini] Jo. fran[cisc].i p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[anct].i laur[entioli] in ciuit[ate]

Jn nomine d[omin]i anno a natiuitate eiusdem mill[es] i[m]o quing[entesi].mo sexag[esi].mo Sep[ti].mo Jnd[iction].e decima die Sabbati vig[esi].mo Seq[un]do mensis martij Nob[ilis] d[ominus] orfeus diana fl[ius] d[omini] d[omi] nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij <Jntus> [tachado] Jn brolio Jntus Et p[ro]cur[ato]r specialis nob[ilis] d[omi]ni Janelli tvriani vt c[on]stat Jns[trumentum] p[ro] cure specialis rogatu[m] p[er] d[ominum] bapt[ist]a[m] rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] die lune nono mensis m[ar]tij anni 1556 p[ro] vt visum Ad pet[itionem] mei not[arij] sup[rascri]p[t]is no[m]i[n]e Nob[ilis] d[omini] octauiani s[ar]oni Jncant[ator].is datij datij [sic] p[re]stini panis albi venalis fur[men].ti porte romane m[edio]l[an]i anni 1566 p[reteri]ti d[ixit] habuisse a p[redic].to Jnc[antato].re p[er] ma[num] d[omini] dionisii de lentate libras octuaginta tres sold[os] sex 83 ß 6 Jmp[eriales] bone

[fol. 2]

fde p[ro] plena solut[ion]. e dicti anni 1566 p[reteri]ti Jllar[um] librar[um] mille Jmp[erialium] q[u]i Sit ac p[re] statu[m] p[redic].to in d[i]c[t]o anno p[re]dicto Tvriano Jn eius p[re]dicto p[re]stino ad c[on]put[um] <s[upra] s[cri]pt[um] Jns[trumentum]> [tachado] vti esse decreto tantu[m] v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac Jur[ium] suor[um] et vt ad libros C[ame]re app[ar]ere d[icitur].

Recuperatis

dandis

P[ro]mittens

Act[um] in Cam[er].a mag[nif].ci mag[istra].tus Jntratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] felippo belulcho flio d.[omini] federici p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusam Jnt[us] et d[omino] Cesare c[on]fal[oneri]. o f.[ilio] d.[omini] Jo[hannis] Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] ambrosii Jn solariolo m[edio]l[an]i Jnt[us].

Testes d[ominus] felippo belulcho f[ilio] q.[uondam] d[omini] defendente p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusam Jnt[us] m[edio]l[an]i notus d[ominus] Jo[hannes] Jacobus Zuchello f[ilius]d.[omini]

[fol. 3] < federici > [ tachado ] < lazari > [ interlineado ] p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] andree ad pusterla[m] notus Et d[ominus] Emanuel pisanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] iustini p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Victoris ad cruceta[m] m[edio]l[an]i not[us] o[mn]e[s] Jdonei75.

76.3. Carta de Cesare Gonzaga a Francesco I de’ Medici (Mantua, 28 marzo 1567)

[fol.] 821 Mant[ou].a 28 di Marzo 67

Francesco de Medici a Cesare Gonzaga

in G. Campori, Lettere artistiche inedite. Pubblicate per cura di G. Campori , Modena, Tipografia dell’Erede Soliani, 1866, pp. 48-49.

D.[omini] Jo. fran[cisc]. i p.[orte] v.[ercelline] p.[arochie] s.[anct]. i laur[entioli] in ciuit[ate] , [Milano], «Jn nomine d[omin]i anno a natiuitate eiusdem mill[es]i[m]o quing[entesi]. mo sexag[esi]. mo Sep[ti]. mo Jnd[iction]. e decima die Sabbati vig[esi]. mo Seq[un]do mensis martij».

b. 818, fasc. s.n. Jmb.[reuiatura] mei Cesari regaini f[ilii] q.[uondam] m[agnifi].

199D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
74 asf , MDP , R , fil. 228, fol. 198v. Al S[ign]. or Cesare Gonzaga , «Di Fior[en]. za », «marzo 66 adi ix detto» [ recte 1567], en N LX - A. 1566. [ sic ] D.
,
75 asm , AG , FR ,
ci

Jl S[ign].or Cesar Gonzaga Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo Principe mio S[ign]. or mio oss[eruandissi].mo

Jo mi era molto prima rallegrato trà me stesso come ser[uito].re affett[ionatissi].mo di V.[ostra] Ecc.[ellenza] della Fig[io].la ch[e] le è nata. Hora mè nè rallegro co[n] lei co[n] ogni affetto, et insieme le bacio le mani della parte ch[e] le è piacciuto darmene co[n] la l[ette]ra sua de viiiJ. per risposta della quale no[n] me le occorre dir’ altro sino’ ch[e] di tutto q[ue]llo ch[e] à V.[ostra] Ecc. [ellenza] piace in q[ue]l partic[ula].re di m[aest].ro Gian[n] ello resto io sodisfatt[issi].mo et co[n] obligo infnito à la uolontà ch[e] V.[ostra] Ecc.[ellenza] mostra di far’ à mè sempre gratie, et fauori Et baciandole dà capo le mani le prego ogni felicità. Di Mant[ou]. a xxviiJ di Marzo del lxviJ

Di V.[ostra] Ecc[ellenz].a

Aff[etionatissi].mo Ser[uit].or Cesar Gonzaga

S.[ignor] Principe di Fiorenza [fol. 821v.]

À lo Jll[ustrissi]. mo et Ecc[ellentissi]. mo S[ign]. or mio Oss[eruandissi].mo il S[ign].or Principe di Fiorenza76

77.3. Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 5 septiembre 1567)

[fol. 1] P[ro] d.[omino] Janello turriano

Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini 1567. 5. 7[br]e

N No[m]i[n]e D[omin]i anno a natiuitate eiusdem 1567 Jnd[iction].e Vnd[ecim].a die veneris quinto mensis 7bris Nob[ilis] D.[ominus] orfeus diana fil[ius] nob[ilis] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn brolio Jntus Vti p[ro]cur[ato]r nob[ilis] D.[omini] Janelli toriani p[er] Jns[trumentum] p[rocur]. e rogatu[m] p[er] Jnf. [rascriptum] not[arium] regainu[m] ad q[uem] et p[ro] quo promittit de rata[m] Ad pet[ititonem] mei not[arij] s[upra]s[crip]ti ut[supra] < ac > [ tachado ] < nob[ilis] > [ interlineado ] d[omini] octauiani de sarono Jnc[antatoris] datij p[re]stini panis albi porte romane m[edio]l[an]i anni p[rese]nti Dixit habuisse p[er] m[anu]m <nob> [tachado] D.[omini] nicolae tvrati

L[ibras] ducentum q[ui]nquaginta Jn bone Et hoc pro compl[eta] solut[ione] annui redd[itu].s <m> [tachado] seu pensionis mensium trium fnitoru[m] in cal[endas] mensis Julij prox[imi] p[reteri]ti quo p[re]statur p[re]dicto D.[omino] Janelo

[fol. 2] sup[er] dicto p[re]stino <eius vite durante> [tachado] ad c[on]put[um] L[ibrarum] 1.000 Jmp[erialium] Jn anno eius vite durante v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] mag[ist]rati et vt ad libros c[ame]re app[aret]

R[ecu]peratis

P[ro]mittens Act[um] in Ca[me]. ra Mag[istra]. tus Jntratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese]nte d[omino] Jo[hanni] ambr[osi]o c[on]fal[oneri]. o flio d.[omini] Jo[hannis] Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] ambrosii Jn solariolo m[edio]l[an]i Jnt[us]

Testes d.[ominus] Emanuel pisanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] Jux[tin].i p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Victoris ad cruceta[m] m[edio]l[an]i Jnt[us] d[ominus] Jo[hannes] petrus de colnagho f[ilius] q.[uondam] d[omini] X[ris]pofori p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Cipriani Jnt[us] et d.[ominus] nicolas balduinus f[ilius]

S.[ignor]

Fiorenza

200 APÉNDICE DOCUMENTAL
76 asf , MDP , CU , fil. 526, fols. 821 y v.
Principe di
, «Di Mant[ou]. a xxvii J di Marzo del lxvi J ».

q.[uondam] brande p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] B[ar]tolamei Jntus o[mn]es noti et Jdonej77.

78.3. Solicitud de patente a la republica de Venezia (Toledo, 28 junio 1567)

Sereniss[im].o Prencipe

Giannello Turriano Cremonese Orologiero, e Mattematico di Sua Maestà Cattolica, hauendo sempre hauuto per fne di giouare ad altri, et à se stesso, e lasciare qualche memoria di se, come hà fatto p[er] sino ad hora, ha ritrouato nouamente istrumenti, e modi di estrazer acqua di fumi correnti, di laghi, di fonti, e di fumi morti, il quale effetto sera al mondo di giouamento, si puo dir’, infnito, & ornamento grandiss[im].o p[er] cio ch[e] con tal mezzo ognuno potrà con no[n] molta spesa irrigare campagne, per grandi ch[e] sieno, e di sterili, farle fertilissime, o se seranno fertili, radoppiare l’entrate: Potranno parimenti farsi con simili istrumenti fontane p[er] ornamento non Solamente delle Citta, ma delli loro palazzi, e giardini, seguendone anco poi quel com[m]odo ad infniti essercitij, e seruicij, il quale senza ’l benefcio dell’acqua non si può conseguire: Volendo adunq[u]e il predetto ingegniero prima per bene uniuersale, e dapoi p[er] suo particolare, dar fuori questi suoi non piu ueduti, ne forse imaginati istrumenti, e modi da irrigare, Supplica la Ser[eni].tà V.[ostra] ch[e] si degni fargli gratia, e priuilegio, ch[e] niuno, se non esso supplicante, ò gli suoi procuratori, possa nel spacio di quarant’anni prossimi fare, ne fatti altroue, usare, nelli stati suoi, tali edifcij sotto pena di p[er]dere gli edifcij, e di pagare p[er] ognuno di essi ducati cinquecento da esser diuisi in tre parte, l’una al supplicante, la seconda all’accusatore, e la terza à q[ue]l luogo, ch[e] meglio parerà alla Ser[eni].tà V.[ostra]; & Supplicando ciò non solo p[er] conseguire q[ue]l premio, ch[e] i virtuosi piu da lei, che da ogn’altro Prencipe possono sperare, ma anco p[er] risuegliare gli ingegni à case maggiori, il predetto supplicante disiderandole felicita, et augumento

de’ Stati, con ogni termino di riuerentia se le inchina, e raccom[m]anda 1567. alli. 28. di Giugno

Che rispondino alla p[rese]nte supp[licati].on i Saui, et essecutori sop[ra] le acq[ue] et P[rouedid].ori di com[m] un, et uisto considerato, et seruito qua[n]to si dice, dicano la loro opinion co[n] giuram[en].to et consention di man propia secondo la forma d[e]lle leggi, et fn

consiglieri

zuan Vendramin Jorig volanesso Aluisio de santi Gian: Cian p[os].ta nel’ off[ici].o sopra l’acque, 5, Lug[l]io 156778.

79.3. Parecer de los Magistrados del Agua de Venecia (Venecia, 24 octubre 1567) Ser[enissi].mo Principe, Jll[ustrissi].ma S[igno].ria

Nui Sauij et essecutori dell’offtio sopra l’Acque, di ordine di V[ost]ra Ser[eni]. ta habbiamo ueduta, et diligentemente considerata la supp[licatio].ne di Gianello Turriano cremonese, per la qual espone di hauer ritrouato nuouamente instrumenti et modj di estrazer acqua di fum[m]i correnti, di laghi, di fonti, et di fumj morti, dimandante percio che gli sia concesso, che niuno se non luj supplicante ò gli suoj procuratorj, possa nel spatio d[i] quaranta annj prossimi fare, ne fatti usare nel Stato di V[ost]ra Ser[eni].ta tali edifcij <et ret[rouati]> [interlineado] et come in essa supp[licatio].ne, alla quale rispondendo con quella riuerentia che si conuiene,

fil. 561, s.n. P[ro] Janello turiano C[onfessio] , [Milano], «Jn No[m]i[n]e D[omi]ni anno a natiuitate eiusde[m] 1567 Jnd[iction]. e Vnd[ecim].

die veneris quinto mensis 7bris».

fil. 50, fol. [211]. [ Supplica ], [Toledo], «1567. alli. 28. di Giugno».

201D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
77 asm , RC ,
a
78 asve , S , D , T ,
__ 4 __ 0 __ 0

dicemo L’oppenione et parere nostro esser ch[e]l detto Gianello sij degno della gratia ch’el dimanda, non essendo pero da altri Stati posti in luce per inanti, talj instrumentj, nientedimeno sj rapp[orta].mo al sapp[ientissi].mo giuditio di V[ost]ra Ser[eni].ta alla gratia della qual humilmente si racc[omanda].mo

Dat[a] allj xxiiij d[e] ott[obre] 1567

piero sanudo. S.[auio] alle Acque manu p[ro]p[r].ia cu[m] jurame[n]to.

Andrea Baroto S.[auio] alle acque manu p[ro]pria co[n] jurame[n]to Dolphin Valier S.[auio] all’acque manu p[ro]pria co[n] iuramento piero triuisa[n] executor ale aque, manu propria co[n] iurame[n]to Ant[oni].o mich[e]l essecutor alle acque co[n] m[an].u propria co[n] iur[amento]79

80.3. Despacho de Emilio Roberti a Guglielmo i Gonzaga (Madrid, 27 octubre 1567)

Jll[ustrissi].mo et Ex[cellentissi].mo Sig.[nor] et Patron mio Oss[eruandissi].mo

Mio fratello uiene in Jtalia e oltra che porta il modello che siè hauuto qui da q[ue]sto ualent’huomo di m[aest].ro Gianello per cauar acque de fumi e lagune per adacquar terreni e far fontane nelle città, come il Negri, à chi s’ha da consignar, douera hauer deto à v.[ostra] Ecc[ellen].za [...]

Dalla Corte cat[holi].ca alli 27 di 8bre 1567 Di v.[ostra] Ecc[ellen].za

humiliss[im].o uassallo, et seru:[itore]

Emilio Roberti

All’Jll[ustrissi].o et Ecc[ellentissi].mo s[igno].r Jl s[igno].r Duca di Mant[ou].a Marchese di Monferr[a]. to, mio s[igno]. r et p[at]rone Sing[ularissi].mo à Mantoua80

81.3. Parecer de los Provveditori al Comun de Venecia (Venecia, 10 diciembre 1567)

Ser[enissi].mo Principe, et Jll[ustrissi].ma Sig[no].ria Cu[m] la solita nostra riuerentia, Noi p[rouedito].ri de com[m]u[n], habbiamo riceuuto il mand[a].to di v.[ostra] Ser[eni].ta sotto di 28. Zugno p[ro]ss[im].o passato per il qual la ne com[m]ette, che uisto, considerato, & seruato quanto si deue, dobbiamo co[n] giur[amen].to n[ost]ro risponder alla supp[licatio]. ne di Gian[n]ello Turriano Cremonese, in matteria d’un nouo ediff[ici]. o da lui trouato da irrigar campagne, estrazer acqua di fumi correnti, di laghi, di fonti, e de fumi morti, & altro, come nella p[redet].ta sua supp[licatio].ne si legge alla quale uolendo noi risponder riuere[n]ti li dicemo: qualmente non habbiamo ueduto cosa alcuna in questa matteria, ma ch[e] facendo ditto supplicante quanto ha exposto à v.[ostra] Ser[eni].ta oppinio[n] nostra è, ch’egli possi esser fatto degno della gratia sua e[ccetio].ne p[er]ò sempre quanto al tempo <qual ne par troppo> [interlineado] & in ogn’altra cosa, al sup[erio].r iud[iti].o di v.[ostra] Ser[eni].ta alla gra[tia] della qual humilme[n]te s’auicc[inia].mo

Datt[um] ex off[ici].o die i0. xmbris. 1567 fran[esc].o donado p[rouedi].dor de comun p[ie].ro morosini p[rouedi].tor de Comun Antonio Cigogni p[rouedi].dor de Comu[n]

[Al verso:]

[Al verso:]

Risposta d[e]lli Ec[cellentissi].mi S[igno].ri p[rouedito].ri de co[m]u[n] alla supp[li].ca di Gianello

fil. 50, s.fol. [ Parere ], [Venezia], «Dat[a] allj xxiiij d[e] ott[obre] 1567».

-3, b. 594, fasc. s.n. All’Jll[ustrissi]. o et Ecc[ellentissi]. mo s[igno]. r Jl s[igno]. r Duca di Mant[ou]. a Marchese di Monferr[a]. to, mio s[igno]. r et p[at]rone Sing[ularissi]. mo , «Dalla Corte cat[holi]. ca alli 27 di 8bre 1567».

202 APÉNDICE DOCUMENTAL
79 asve , S , D , T ,
80 asmn , G , CE , e xiv

Turriano cremonese Jst[roment].o d’estrazer aque p[er] rigar Campagne

20

6

481 82.3. Concesión de privilegio (Venecia, 7 febrero 1568)

A Giannotto Turriano priuil[egi].o per un’edifcio da estrazer aqua _______ i87 [fol.] i87.

m.d.lxviJ. Alli viJ. Febraro

<Polo Corner

Zuan Memo

Andrea Barbarigo

Hier[oni].mo Soranzo Conseglieri absenti li J[llustrissi].mi Venier, et Surian> [al margen]

Che à Giannello Turriano Cremonese sia concesso, si come consigliano li Proued[ito].ri di Commun, li Sauij, et essecutori sopra le acque, che altro, che luj, ouero chi da esso hauerà causa, et libertà non possa in questa, ò altra città, et luogo del Stato nostro far, ne altroue fatto usar li nuoui instrumenti da lui ritrouati per estrazer aqua di fumi correnti, di laghi, di fonti, et anco de fumi morti, col qual mezo ogniuno potrà con poca, anzi minima spesa irrigar campagne, et come nella sua supplicatione, et questo per spatio di anni uinticinque prossimi, sotto pena à chi contrafarà di perdere gli edifcij, li quali siano di lui supplicante, et oltra ciò di pagar per ogni fata, che contrafarà, ducati trecento da esser diuisi in tre parti, l’una delle quali sia di esso supplicante, l’altra dell’accusatore, il quale sia tenuto secreto, et l’altra di quell’offcio, ò

magistrato, qual farà l’essecutione; douendo perciò il su detto edifcio esser cosa nuoua, et da alcun altro non raccordata fn hora; il qual edifcio sia dato fuori, et posto in opera per esso supplicante nel termine di anno uno prossimo, il che non facendo, la presente gratia sia di niun ualore: i15082

83.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 21 febrero 1568) [fol. 1]

1568. 21. Feb[ra]j.o Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini

Jn nomine d[omin]i anno a natiuitate eiusdem mill[es] i[m]o quing[entesi].mo sexagessimo octauo Jnd[iction].e duodec[im]a die Sabbati vig[esi]. mo p[rim]. o mensis febr[uar]ij

Nob[ilis] d[ominus] orfeus diana fl[ius] d[omini] d[omi] nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn brolio Jntus m[edio]l[an]i p[ro]cur[ato]r spetialis nob[ilis] d[omini] Janelli turiani vt c[on]stat Jns[trumentum] p[ro]cure spetialis rogatu[m] p[er] d[ominum] bapt[ist] a[m] rotiu[m] not[arium] m[edio]l[an]i die 9 m[ar]tij 1556 p[ro] vt visum

Ad pet[itione].m mei not[arij] sup[rascrip].tis in no[m]i[n] e Mag[nif].ci d[omini] octauiani s[ar]oni Jncant[ator].is datij p[re]stini panis albi venalis fur[men].ti porte romane m[edio]l[an]i anni 1567 p[reteri]ti

Dix[it] habuisse a p[redic].to Jnc[antato].re p[er] ma[num] d[omini] nicola[us] de turate libras ducentu[m] quinquaginta Jmp[eriales] bone Et hoc p[ro] c[om]plete solut[ion].is dicti an[nui] 1567 p[reteri] ti q[u]i Sit et p[re]statu[m] p[redic].to d[omino] Janello Jn eius p[re]dicto p[re]stino omni anno ad c[on]put[um] librar[um] mille Jmp[erialium] <v[ir]tute> [tachado] vita sua durante v[ir]tute p[ri]uilegior[um] Jur[ium] suor[um] et vt ad libros C[ame]re app[ar]ere

81 asve , S , D , T , fil. 50, s.fol. Risposta d[e]lli Ec[cellentissi]. mi S[igno]. ri p[rouedito]. ri de co[m]u[n] alla supp[li]. ca di Gianello Turriano cremonese/ Jst[roment]. o d’estrazer aque p[er] rigar Campagne , [Venezia], «Datt[um] ex off[ici]. o die i0. x m bris. 1567».

82 asve , S , D , T , reg. 46, fol. 187. A Giannotto Turriano priuil[egi]. o per un’edificio da estrazer aqua __ i87 , [Venezia], « m d lxvi J Alli vi J Febraro» [ more veneto , pero 1568].

203D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
_______
_______
_______

Computatis Dandis

P[ro]mittens

Act[um] in Cam[er].a m[agnif].ci magistratus Jntratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] Jo.[hanne] ambros[io] c[on]fal[oneri]. o flio d[omini] Jo[hannis] Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis subtus domu[m] m[edio]l[an]i et d[omino] felippo belulcho flio d[omini] federici p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusa[m] m[edio]l[an]i Jnt[us]

Testes d[ominus] alex[ande].r caresana f[ilius] q.[uondam] d[omini] Jo[hannis] franc[is].ci p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Johan[nis] ad Conca[m] Jnt[us] m[edio]l[an]i notus D[omi]nus nicola[u]s old[ratu].s f[ilius] q.[uondam] d[omini] alex[and].ri p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] andree ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i simul notus et d[ominus] nicola[u]s balduinus f[ilius] q.[uondam] d[omini] brande por[te] n[oue] p[arochie] s[ancti] B[ar] tolomei Jntus m[edio]l[an]i o[mn]es Jdonei83

84.3. Concesión de privilegio (Mantua, 10 junio 1568)

[fol. 140v.]

<Pro Joannello Turriano

Concessio construendi duo aedificia pro irrigandis Campis siccitate Laborantibus, aliaq[ue] faciendi . cum prohibit[ion].e nè quis preter eum, possit d[ict].a aedificia construere> [al margen]

1568.10.Junij

Gulielmus etc. Consuimus semper non modo amandos sed, et fauoribus eos amplectendos esse qui qua sunt

industria et ingenij præstantia elaborarunt aliquid reperire quod omni[n]e utilitati accederet id quod alios quoq[u]e alacriores ad idem faciendu[m] reddit, unde sepissime uidere licet prodire in lucem quamplurima non minus ad decorem publicu[m] q[ua]m ad utilitatem spectantia, qua per tam longam tot seculor[um] seriem latuera[n]t Cu[m] ergo Joan[n]ellus Turrianus Fabricator Horologior[um] ser[enissi].mi Hispaniar[um] Regis Nobis exposuerit excogitasse se duo ingenia seu ædifcia, quibus facile ex Fluminibus, Fontibus, stagnis, paludibus aut alijs ex aquis in locis quantu[m]uis infmis existe[n]tibus aut fuentibus, eam quantitatem aquæ exahurire possit quæ satis sit, aut ad irrigandos campos sicitate laborantes, aut ad alendos populos aqua indigentes, supplicaueritq[u] e nobis ut sibi suisq[u]e hæredibus, et successoribus ea[m] fabricandi in territorio hoc n[ost]ro potestate[m] concedere ultima cu[m] prohibitione, ne quis præter eum, cuiusq[ua]m hæredes, aut ab eis causa[m] h[ab] entes et habituros posset dicta ædifcia fabricare eius precibus an[n]uendu[m] duximus, cu[m] præcipue à dicto ser[enissi].mo Rege idem ei concessu[m] fuerit in diuersissimæ cath[oli]. cæ Maiestatis Regnis, cumq[u]e indignu[m] ducamus eum carere fructibus eius ingenii, et uirtuti debitis tenore itaq[u]e p[rese]ntium, vigore nostri arbitrij, et absolutæ pot[esta]tis quibus publicæ fungamur in hac n[ost]ra Ciuitate Mantuæ eiusq[u] e uniuerso D[omi]nio Ducatu, et Districtu ex certa quoq[ue] n[ost]ri sci[enti]a, et a[n]i[m]o bene deliberato ipsi Joan[n]ello Turiano concedimus, et authoritatem damus, et impartimur fabricando

[fol.] 141 in hoc D[omi]nio n[ost]ro dicta duo ingenia seu ædifcia ad effectus prædictos, Prohibemusq[u]e ne quis nisi ipse Joan[n]ellus, seu hæredes et successores eius uel ab eo seu ab ipsis potestatem habe[n]tes uel alij cu[m] quibus suæ rationes coniunctæ fuerint per an[n]os duodecim proxime futuros dicta ingenia fabricent seu fabricari facere possint, sub pœna omnium instrumentor[um] ad dicta ingenia confcienda requisitor[um], et ingenior[um] ipsor[um] absq[u]e licentia fabricator[um] ducentor[um]

, b. 818, fasc. s.n. Jmb.[reuiatura] mei Cesari regaini , [Milano], «Jn nomine d[omin]i anno a natiuitate eiusdem mill[es]i[m]o quing[entesi]. mo sexagessimo octauo Jnd[iction]. e duodec[im]a die Sabbati vig[esi]. mo p[rim]. o mensis febr[uar]ij».

204 APÉNDICE DOCUMENTAL [fol. 2]
83 asm , AG , FR

q[u]e ducator[um] auri in tres partes diuidendor[um], quor[um] una acusatori, altera Phisco n[ost]ro, tertia uero eidem Joanello seu dictis hæredibus, et successoribus, uel alijs ab ipso, seu ab ipsis potestatem habentibus, censeatur applicata Mandantes Officialibus n[ost]ris p[rese]ntibus, et futuris, ad quos spectat uel in futur[um] spectabit quatenus has n[ost]ras per p[redic].tum tempus, integri et inuiolabiliter obseruent, et obseruari faciant, Quibuscunq[u]e in contrariu[m] facientibus non obstantibus, Dat[um] Mantuæ sub fde n[ost]ri maioris sigilli die x. Junij m.d.lxviiJ

Aluisius de Ragnis Canc[ellariu].s ad m[anda].tum D[omi]ni &x[cellentissi]. mi R[equisitio]. ne M[agnifi]. ci Equitis D.[omini] Alex[an].dri Capilupi Duc.[alis] secr.[etarij] sit.

Capilupus84

85.3. Solicitud de privilegio (Milán, 26 julio 1568) [n.] 101 m[edio]l[an]i 26 Julij 1568 Senatui

Jll[ustrissi].mo & Ecc[ellentissi].mo S[igno].re

La Reg.[ia] Cat[oli]. ca M[aes]. ta n[ost]ro S[igno]. re ha concesso à Joanello Torriano fd.[ele] Ser.[uitore] di V.[ostra] Ecc[ellen].za vn’ priuilegio che niuno eccetto che il supp[lican].te possi vsar’ de duoi ingegni di cauar’ acque da fumi, fonti, stagni, Paludi, o, altre acque basse p[er] adacquare terreni o, per uso de Popoli bisognosi d’acque p[er] lui trouati sino trent’anni no[n] possi vsare de detti ingegni sotto pena de perdere gl’instr[ument] i, & de ducento ducati, e’ come piu amplamente si lege p[er] il priuilegio sopra cio spedito dato in Madride adi xv. di maggio 1567. la cui copia è alligata, Pero volendo il supp[lican].te farlo approuare dall’Ecc[ellentissi]. mo

Senato conforme à gl’ordini di questo stato, ha trouato

esser’ passato l’anno. Per il che ricorre da V.[ostra] Ecc[ellen].za Supp[lica].la resti seruita ordinare al detto Senato che no[n] ostante che sia passato l’anno approbi detto priuilegio, derogando à ogni ordine, lege, o, statuti che facessero in contrario e’ cosi spera.

[Al verso:]

Memoriale di Joanello Turriano 1568, 23 luglio

Che si faccia, mentre non obsti altro che il lapso d[e]l tempo . Marsus85.

86.3. Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 2 septiembre 1568) [fol. 1]

Janelli Toriani Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini q[uo]n[da].m D[omini] Jo.[hannis] Fran[cisci] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[anc]. ti laurentioli Jn ciu[ita]te m[edio]l[an]i

1568. 2. 7bre

Con[fessi].o

Jn Nomine D[omi]ni anno a natiuitate eiusd[em] millessimo q[ui]ngentessimo Sexagessimo octauo Jnd[iction]. e duodecima die Jouis secondo mensis Septembris No[bilis] D[ominus] orffeus de diana fl[ius] d[omini] Dominici p[rius] hab[itans] in ciuitate p[a]p[ie] in par:[ochia] s[anc].ti Gabrielis p.[orte] n.[oue]

Vti pro[curato]r D.[omini] Janelli Torriani p[er] Jns[trumentum] pr[ocu]re rogat[um] p[er] d:[ominum] Jo:[hannem] Bapt[ist]am rotium m[edio]l[an]i not[arium] die .9. m[ar]tij 1556. p[ro] vt vis[um]

lib. 48, fols. 140v.-141. Pro Joannello Turriano , «Dat[um] Mantuæ sub fide n[ost]ri maioris sigilli die

di Joanello Turriano , «m[edio]l[an]i 26 Julij 1568».

205D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
84 asmn , G , LD , f ii -10,
x . Junij m d lxvii J ». 85 asm , CS , CGDD , b. 277, n. 101. Memoriale

Ad petitionem mei not[arij] s[uspra]s[cri]pti no[m]i[n]e Octauiani de Serono Jnc[antatoris] datij p[re]stini panis albi p[orte] romane m[edio]l[an]i anni p[rese]ntis

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] nob[ilis] D.[omini] nicolaus de Turrate

L[ibras] ducentum q[ui]nquaginta Jmper[iales] et hoc pro c[om]pl[eta] solut[ion]. e redd[itu]. s seu pensionis primor[um] Trium mensiu[m] anni p[rese]nti fnitis in ant[edicti] mensis aprilis qui p[re]statur p[redic]. to <m> [tachado] <to> [interlineado] D.[omino]

[fol. 2]

Janello eius Vita durante sup[er] dicto p[re]stino v[ir] tute <Jnst[rumentum] sup> [tachado] p[ri]uilegior[um] sup[er] inde c[on]fect[um] vt ad libros ca[me]re app[ar] ere dic[itur]

R[enunti]andis

P[ro]mittens

Act[um] in ca[ncilleri]. a Jll[ustrissimi] mag[ist]ratus reg:[ium] Ducali[um] redd[itorum] ord[inariorum] status m[edio]l[an]i si[ta] Jn reg:[ia] Ducali curia arenghi m[edio] l[an]i p[rese]ntib[us] m[agnifi]co D.[omino] Jacobo philippo <Vaiano> [tachado] de cataneijs c[om]ite de Vaianiis f[ilio] M[agnif]. ci d.[omini] gasparis p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] Viti in carobio m[edio]l[an] i et nob[ile] D.[omino] philippo belulcho fl[i].o D.[omini] federici p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis ad clusa[m] m[edio]l[an]i p[ro] vts[upra] Testes D.[ominus] lelius Judicianu[m] f[ilius] q.[uondam] d.[omini] Terti p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] vict[oris] ad Th[eatru].m Jntus m[edio]l[an]i D.[ominus] federicus de Torniellis fl[iu].s D[omini] deffendentis por[te] n[oue] p[arochie] s[ancti] Andree ad pusterla[m] nou[am] m[edio]l[an]i et D.[ominus] <carr> [tachado] Alex[ande].r carexani fl[iu].s D.[omini] fran[cisc].i p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Jo:[hannis] in concha m[edio]l[an]i o[m]nes noti86.

87.3. Escritura notarial de Giovan Battista Gorgonzola (Milán, 14 octubre 1568) [legajo perdido o sustraído antes de 1939]87

88.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 5 noviembre 1568) [fol. 1] Janelli Toriani

Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini 1568. 5. 9bre Con[fessi].o

Jn nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusd[em] millessimo quingentess[im]. o sexagess[im]. o octauo Jnd[iction]. e duodec[im]a die veneris quinto mensis no[uem]bris

D[ominus] orfeus de diana <f[ilius] q.[uondam] d[omini]> [tachado] fl[ius] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn bro[lio] Jntus m[edio]l[an]i procurator d[omini] Janelli torriani p[er] Jns[trumentum] procure specialis rogat[um] p[er] d[ominum] Jo[hannem] bapt[ist]a[m] rotiu[m] <not[arium]> [interlineado] m[edio] l[an]i die 9 m[ar]tij 1556 p[ro] vt vis[um]

Ad pet[itione].m mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi venalis fur[men].ti p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni p[rese]ntis

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] d[omini] nicolaus de turate Libr[as] trecentu[m] septuaginta quinq[ue] Jmper[iales] Et hoc pro Compl[eta] solut[ion].e redd[itu].s mensiu[m] quatuor < et dier[um] cu[m] dimidio quatuor et p[re] stat[um]> [tachado] et dier[um] decem septem <sup[er] dicto> [tachado] fniti in

, [Milano], «Jn Nomine D[omi]ni anno a natiuitate eiusd[em] millessimo q[ui]ngentessimo Sexagessimo octauo Jnd[iction].

s.n. Con[fessi].

duodecima die Jouis secondo mensis Septembris».

fil. 14.499 o 14.500, perdido antes de 1939, no incluido en

cart. 2.499, s.fol. [ Atto ], [Milano], « ad annum , ad mensem

206 APÉNDICE DOCUMENTAL
86 asm , RC , fil. 561,
o
e
87 asm , N , olim
asm , AN , RN ,
, ad diem ».

[fol. 2]

fniti in die decima septima mensis augusti anno p[redic] ti qui p[re]statur p[redic].to Janello sup[er] dicto p[re]stino eius vita durante <suorum v[ir]tute Jnstrum> [tachado] v[ir] tute <ad comput[um]> [interlineado tachado] <Jurium v[ir] tute Jnstrum> [tachado] <p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] Ju[rium] mag[ist]rati> [interlineado] sup[er] inde c[on] fect[um] et vt ad libros ca[me]re app[ar]ere dic[itur]

Computatis in p[rese]nti confess[ion]e lib[ras] 200 Jmp[e] r[iales] tam solut[ion].e sub die 14 octobris prox[im]. i p[reterit]. i prout appar[et] Jnstr[umen]to rogato p[er] d[ominum] Jo.[hannem] bap[is]tam gorgonzola m[edio] l[an]i not[arium] dicto die 14 ad c[on]p[utu]m R[enunti]andis

P[ro]mittens

Act[um] in canc[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus reg[iarum] d.[ucalium] redd[itorum] ord[inariorum] status m[edio]l[an]i sita Jn reg[ia] d.[ucale] curia arenghi m[edio] l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] federico de torniellis Fil[io] d[omini] federici <deffendentis> [tachado] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] petri Jntus vinea[m] m[edio] l[an]i et flippo lando f[ilio] q[uondam] d[omini] marci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i o[mnibu]s not[is] Testes d[ominus] Emanuel pisanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] iustini p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] vict[oris] ad cruceta[m] m[edio]l[an]i d[ominus] alex[ande]. r caresana f[ilius] q.[uondam] d[omini] Franc[is].ci p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] Johan[nis] ad conca[m] m[edio]l[an]i d[ominus] nicolaus balduinus f[ilius] q.[uondam] brande por[te] n[oue] p[arochie] s[ancti] Barth[olom].ei Jntus m[edio]l[an]i o[m]nes noti88.

89.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 14 febrero 1569) [fol. 1] Janelli torriani

1569. 14. Feb[ra]j.o Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini

Con[fessi].o

Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a nati[uita]te eiusd[em] millessimo quingentessimo sexagess[im]. o nono Jnd[iction].e xiJ die lune xiiiJ m[en]sis febr[uar]ij D[ominus] orfeus de diana f[ilius] q.[uondam] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn bro[lio] Jntus m[edio]l[an]i vt p[ro]curator m[agnif].ci d[omini] Janelli torriani p[er] Jnstr[umentum] p[ro]cure <rogat[um] p[er]> [al margen] d[ominum] bapt[ist]a[m] rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] <p[er] Jnstr[umentum] p[ro]cure rogat[um] > [ tachado ] die 9 m[ar]tij < 155 > [tachado] 1556 p[ro] vt vis[um]

Ad pet[itione]. m mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi uenalis fur[men].ti p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni 1568 p[reteri].ti

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] d[omini] nicolaus de turate Libr[as] tercentu[m] septuaginta quinq[ue] Jmper[iales] et hoc pro compl[eta] solut[ion]. e annui redd[itu]. s <dicti> [tachado] seu pensionis dicti anni 1568 p[reteri] ti qui [tachado] ac totius temp[or]is

[fol. 2]

p[reteri]ti et cursi dicti sui Jncantis qui sit et c[on]stat < p[ro] vt c[on]stat > [ tachado ] p[redic]. to m[agnifi]. co d[omino] Janello eius vita durante sup[er] dicto datio ad Computu[m] libr[arum] mille Jmp[e]r[ialium] Jn anno v[ir]tute p[ri]uilegior[um] ac ord[inum] Jll[ustris] mag[istra].tus ordinarior[um] ad libros ca[me]re app[ar] ere dic[itur]

Comput[andis]

R[enunti]andis

Promittens

Act[um] in canz[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus reg[iarum] d.[ucalium] redd[itorum] ord[inariorum] status m[edio]l[an]i sita Jn reg[ia] d.[ucale] curia arenghi m[edio]l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] Jo[hanne]

Ambr[osi]o c[on]fal[oneri].o f[ilio] q.[uondam] d[omini] Jo[hannis] Jacobi p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] michaelis subtus domu[m] m[edio]l[an]i ac filippo

, b. 818, fasc. s.n. Con[fessi]. o , [Milano], «Jn nomine d[omi]ni anno a natiuitate eiusd[em] millessimo quingentess[im]. o sexagess[im]. o octauo Jnd[iction]. e duodec[im]a die veneris quinto mensis no[uem]bris».

207D
EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
88 asm , AG , FR

lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] marci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i not[is]

Testes d[ominus] Filippus bebulchus Fil[ius] d[omini] federici p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] petri Jntus vinea[m] m[edio]l[an]i not[us] d[ominus] Jo[hannes] Jacobus zuchellus

[fol. 3]

fl[ius] d[omini] lazari et d[ominus] federicus de t[or] nelis fl[ius] d[omini] deffendentis ambo por[te] n[oue] p[arochie] s[ancti] andree ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i o[m]nes noti89

90.3. Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 6 mayo 1569)

[fol. 1]

Janelli toriani

1569. 6. Maggio Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini Con[fessi].o

Jn no[m]i[n]e d[omi]ni Anno a nati[uita]te eiusd[em] milless[im]. o quingentess[im]. o sexagess[im]. o nono Jnd[iction].e duodec[im].a die ueneris sexta m[en]sis Maij Nob[ilis] D[ominus] orfeus diana f[ilius] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn bro[lio] Jntus m[edio]l[an]i p[ro]curator sp[etial]is et eo no[m]i[n]e <m[agnifi].ci> [interlineado] d[omini] Janelli torriani vt c[on]stat Jnstr[umentum] fnis rogat[um] p[er] d[ominum] bapt[ist]a[m] rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] die 9 m[ar]tij <1566> [tachado] 1556 p[ro] vt vis[um]

Ad pet[itione].m mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n]e nob[ilis] d[omini] Jo.[hannis] Ambr[os]ij de Gandino Jncant[atoris] datij p[re]stini panis albi uenalis p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni p[rese]ntis 1569

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] a p[redict].o Jncant[ator].e

Libr[as] ducentu[m] quinquaginta Jmper[iales] et hoc pro compl[eta] solut[ion]. e redd[itu]. s < seu pensionis> [interlineado] m[en]sium trium v[ideli]z[et] Jan[ua]. rij febr[uar]ij < ap > [ tachado ] et m[ar]tij p[ro] x[im]j p[reteri]ti qui c[on]stat p[redic]. to m[agnifi]. co d[omino] Janello eius uita durante sup[er] dicto p[re] stino ad Computu[m] mod[um] et form[am] contis Jn Jns[trumen]tis Sup[er] inde factor[um] et ut ad libros ca[me]re app[ar]ere dic[itur]

[fol. 2]

R[enunti]andis

Promittens

<Act[um] Jnfras[crip]te> [tachado] <o[mn]e s[upra]s[crip]to> [tachado] Act[um] in canz[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus reg[iarum] d.[ucalium] redd[itorum] ord[inariorum] status m[edio]l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] flippo bebulcho fl[io] d[omini] federici p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] petri Jntus vinea[m] m[edio]l[an]i et flippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] marci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i not[is] Testes d[ominus] Alex[ande].r Caresana f[ilius] q.[uondam] d[omini] franc[is].ci p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] Joh[ann]is ad conca[m] Jnt[us] d[ominus] nic[olau].s balduinus f[ilius] q.[uondam] d[omini] brande por[te] n[oue] p[arochie] s[anc].ti bar[tholom].ei Jntus m[edio] l[an]i et d[ominus] Jo[hannes] Jacobus zuchellus fl[ius] d[omini] lazari por[te] n[oue] p[arochie] s[ancti] Andree ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i o[m]nes noti90

91.3. Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 11 mayo 1570) [fol. 1] Janelli Toriani

1570. 11. Maggio Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini Con[fessi].o

818, fasc. s.n. Con[fessi]. o , [Milano], «Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a nati[uita]te eiusd[em] millessimo quingentessimo sexagess[im].

nono Jnd[iction].

m[en]sis febr[uar]ij».

561, s.n. Con[fessi].

, [Milano], «Jn no[m]i[n]e d[omi]ni Anno a natiuit[at]e eius[dem] milless[im]. o quingentess[im]. o Sexagess[im]. o nono Jnd[iction]. e duodec[im]. a die ueneris Sexta mensis Maij».

208 APÉNDICE DOCUMENTAL
89 asm , AG , FR , b.
o
e xi J die lune xiii J
90 asm , RC , fil.
o

Jn no[m]i[n]e d[omi]ni Anno a natiuit[at]e eiusd[em]

1570 Jnd[iction].e xiiJ. a die Jouis xJ.° mensis Maij Nob[ilis] D[ominus] orfeus de diana f[ilius] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn bro[lio] Jntus m[edio]l[an]i p[ro]curator nob[ilis] d[omini] Janelli Torriani p[er] Jnstr[umentum] p[ro] cure <penes me> [tachado] rogat[um] p[er] d[ominum] bapt[ist]a[m] rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] die 9 m[ar]tij 1556 p[ro] vt vis[um]

Ad pet[itione].m mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotiorum datij p[re]stini panis albi p[orte] R[omane] m[edio]l[an]i anni< 156 > [ tachado ] 1570 p[rese]ntis

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] nob[ilis] d[omini]

Jo[hannis] Ambr[os]ij de gandino

Libr[as] ducentu[m] q[ui]nquaginta Jmper[iales]

<250.-> [al margen]

et hoc pro Compl[eta] solut[ion].e redd[itu].s seu pensionis primor[um] trium m[en]sium anni p[rese]ntis qui c[on] stat p[redic].to d[omino] toriano

[fol. 2]

sup[er] dicto p[re]stino v[ir]tute Jnstr[ument]um et Jur[ium] Sup[er] et vt ad libros ca[me]re app[ar]ere dic[itur]

R[enunti]andis

Promittens

Act[um] in canz[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus

Jntrat[arum] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese] ntib[us] d[omino] filippo bebulcho fil[io] d[omini] federici p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] petri ad vinea[m] m[edio]l[an]i et flippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] marci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i not[is]

Testes d[omini] Jo[hannes] Jacobus et Joseph fr[atr]es de zuchellis fl[ii] d[omini] lazari et d[ominus] federicus de torniellis fl[ius] d[omini] deffende[n]tis o[m]nes por[te]

fil. 561, s.n. Con[fessi].

n[oue] p[arochie] s[ancti] Andree ad pusterla[m] noua[m] m[edio]l[an]i o[m]nes ac Jdonei et noti91.

92.3. Carta de Jacopo Nizzola a Francesco I de’ Medici (Madrid, 10 enero 1572) [fol. 179] Jll[ustrissi].mo et Exc[ellentissi].mo Principe [...] [fol. 179v.] de bon cor a V.[ostra] Ecc[ellenz].a mi racomando e cosi fa M.[aestro] Gianelo el qual sta contento per eser reusito a onor del suo edefcio de subir laqua a Toledo De Madrid a 10 de Gienaro 1572

Di V.[ostra] Ecc[ellenz].a afcionato seruitor Jacomo de Trezzo92.

93.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 8 marzo 1572) [fol. 1] Janelli Turriani

1572. 8. Marzo. C R Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini f[ilii] q.[uondam] m[agnifc].i D[omini] Jo. Fran[cisc].i p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurent[ioli] in ciuit[ate] m[edio]l[an]i

Con[fessi].o

Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a nati[uita]te eiusd[em] 1572 Jnd[iction].e 15. a die sabati viiJ.° m[en]sis martij D.[ominus] orfeus de diana f[ilius] q.[uondam] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] <nazarij> [ tachado ] steffani Jntus m[edio]l[an]i uti p[ro]curator

D.[omini] Janelli Turiani p[er] Jnstr[umentum] p[ro] cure rogat[um] p[er] d[ominum] Jo[hannem] bapt[ist]

, [Milano], «Jn no[m]i[n]e d[omi]ni Anno a natiuit[at]e eiusd[em] 1570 Jnd[iction]. e xii J a die Jouis x J .° mensis Maij».

fil. 570, fols. 179 y v. Jll[ustrissi]. mo et Exc[ellentissi]. mo Principe , «De Madrid a 10 de Gienaro 1572».

209D
EN LOS
91 asm , RC ,
o
92 asf , MDP , CU ,

a[m] rotiu[m] m[edio]l[an]i not[arium] die 9 m[ar]tij 1556 p[reteri]ti

Ad pet[itionem] mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi p[orte] r[omane] m[edio]l[an]i anni 1571 p[reteri]ti

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] nob[ilis] d[omini]

Jo[hannis] Ambr[os]ij de gandino L[ibra]s ducentum quinquag[in].ta Jmper[iales]

Et hoc pro compl[eta] solut[ion]. e annui redd[itu]. s anni 1571 p[reteri]ti ac totius temp[or]is p[reteri]ti et cursi dicti sui Jncantis qui p[re]stat p[redic].to d[omino]

Turriano sup[er] dicto p[re]stino

[fol. 2]

ad Computu[m] libr[arum] mille Jmp[e]r[ialium] Jn anno v[ir]tute Jnstr[ument]or[um] et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros ca[me]re app[ar]ere d[ici]t[ur]

Comput[andis]

R[enunti]andis

Promittens

Act[um] in < canz[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus Jntrat[arum] ord[inariarum] m[edio]l[an]i> [tachado] domo habitat[ion]is d[omini] qui sit p[ro]curat[or] p[rese] ntib[us] Cesare de ferrarijs fl[io] m[agnif]. ci p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] vict[oris] ad theatru[m] m[edio]l[an]i et flippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omi]ni ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn Ciui[ta]te m[edio]l[an]i not[is]

Testes d[ominus] <Jo Jo> [tachado] Jo[hannes] Paulus rudellus f[ilius] q.[uondam] d[omini] p[ro]tasij p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] laurentij maioris Jntus m[edio]l[an]i not[us] Julius de gutuerijs f[lius] d[omini] galuagni et D[ominus] Joseph de Carchano f[ilius] q.[uondam] d[omini] Galeaz paolo p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn Ciui[ta]te m[edio]l[an] i o[m]nes Jdonei93

94.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 9 mayo 1572) [fol. 1] Janelli Toriani

1572. 9. Maggio. C R Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini f[ilii] q.[uondam] m[agnifc].i D[omini] Jo. Fran[cisci] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ciuit[ate] m[edio]l[an]i

Con[fessi].o

Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a nati[uita]te eius[dem] milless[im].o quingentess[im].o septuagess[im].o Seq[un] do Jnd[iction].e xv.a die veneris nono m[en]sis Maij < Nob[ilis] d[ominus] Janellus Tvrrianus f[ilius] q.[uondam] nob[ili] d[omini]> [tachado] Nob[ilis] d[ominus] orpheus Diana f[ilius] q.[uondam] nob[ilis] d[omini] d[omi]nici p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij Jn brolio m[edio]l[an]i p[ro]curator Mag[nif].ci d[omini] Janelli Torriani

Ad pet[itionem] mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e nob[ilis] d[omini] Lanzaloti Tramonti Jncant[atoris] datij p[re]stini panis albi por[te] Rom[an].e m[edio]l[an] i anni 1572 p[rese]ntis

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] p[redic]. ti d[omini] tramonti li[bra]s ducentum quinquag[in].ta Jmper[iales]

<250.-> [al margen]

Et hoc pro Compl[eta] solut[ion]. e annui redd[itus] primor[um] triu[m] m[en]sium anni p[rese]ntis [fol. 2] qui p[re]stat p[redic].to d[omino] Turriano sup[er] dicto datio v[ir]tute Jnstr[ument]or[um] ac Jur[ium] suor[um] et ut ad libros ca[me]re app[ar]ere di[citur]

R[enunti]andis

Promittens

Act[um] in domo habit[ationis] p[redic].ti p[ro]curat[oris] specialis p[rese]ntib[us] d[omino] Joseph de p[er]abolj f[ilio] q.[uondam] m[agnif]. ci d[omini] [ indescifrable ] fran[cis].ci et philippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] m.[arci] ant[onij] ambo p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurenzioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i not[is].

Jnd[iction].e

m[en]sis martij».

210 APÉNDICE DOCUMENTAL
93 asm, AG, FR, b. 818, fasc. s.n. Con[fessi].o, [Milano], «Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a nati[uita]te eiusd[em] 1572
xv a die sabati viiJ.°

Testes d[ominus] Jo[hannes] Ambr[osiu].s de rodello f[ilius] q.[uondam] d[omini] p[ro]tasij p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] laurentij maioris foris m[edio]l[an] i not[us] Julius de gutuerijs f[lius] galuagni et Joseph de Carchano f[ilius] q.[uondam] galeaz ambo p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurenzioli Jn Ciui[ta]te m[edio]l[an]i o[m]nes <Jntus> [tachado] Jd[onei]94.

95.3. Confesión de Orfeo Diana (Milán, 28 noviembre 1572)

1572 die veneris xxviiJ mensis No[uem]bris

Confessio facta per d[omin]um Joa[nnem] Orfeu[m] diana[m] procur[ator]em D[omi]ni Janelli Turriani per Jnstrum[entum] procure rogate per d[omin]um Jo.[hannem] Bapt[is]tam Rotium olim m[edio]l[an]i not[arium] die 9. martij 1556. p[reteri].ti ad fauore[m] Jncantator[is] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi porte Romane m[edio]l[an]i anni 1572 p[rese]ntis de libris ducentum quinquag[in].ta

<250.-> [al margen]

Jmper[ialium] solutis per manum mag[nifc].i D[omini]

<Vanelli de Cumis> [tachado] Lanzaloti Sudati et hoc pro Completa Solutione redd[itu].s mensium trium s[ci] l[ice]t Julij, augusti, et septembris anni p[rese]ntis qui p[re]statur p[redic].to d.[omi]no Janello super dicto p[re] stino v[ir]tute p[ri]uileg[i].or[um] et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros camere apparere di[citu].r et p[ro] ut latius Jn Jmbr[euiatur]a Con[teni]tur ad qua[m] rell[at]io habeat -

Caesar regainus not[arius] rogauit p[ro] uts[upra]

L[ibre] 190 ß.[oldi] - pag[a].ti de nostrj

ß.[oldi] - per il Ciocha95

96.3. Confesión de Giovan Antonio Fasolo (Milán, 4 diciembre 1572)

Per conto de D.[omino] Janello torriano

ad quatro de dexemb[re] 1572

digo io Gio:[uan] antonio fasolo confeso auer receputo del Sig[no]:r agostino Ciocha prestinar di Santo antonio libre sesanta dicho £ 60 quali sono a bon conto Sopra a una confesione fata p[er] mane de <60-> [al margen]

m[esse]:r Cesare regaino qual sono p[er] una pensione qual he sopra il deto prestino de il termine di Santo michele prosimo pasato de lano p[re]sente & p[er] fede de la uerita o Scrito & Soto scrito la presente de mia mane propia-

Jo Gio:[uan] antonio fasoloafermo quanto di sopra si conte.ne

Jo alesandro cioccha et a nome deli mei fr[ate]llj dicho che li sudeti lib[re] sesanta me sono fatto bonar dal Sig[no].r lancalote sudatto adi 28. otob[re] 1574. qualle danari furno pagatto de agusstino mio fratello et p[er] fede dela verita ho schritto et soto- schritto de mane propria- Jo alesandro cioccha afermo quanto de sopra-96 97.3. Orden de pago (Milán, 18 febrero 1573)

D.[omini] Datiari del prestino bianco de porta Romana della p[rese]nte città, A rechiesta de gl’agenti p[er]

D.[omino] Janello Torriano et atteso la fede fatta p[er]

D.[omino] Gio[uan] Ambrosio birago notaro della p[rese]nte città, et della cam[er]. a straor[dinaria], et de p[rese]nte ressidente in Madrid alli viii J . del passato p[er] qual appare come al detto di il sudetto torriano era

asm , AG , FR , b. 818, fasc. s.n. Con[fessi]. o , [Milano], «Jn no[m]i[n]e D[omi]ni anno a nati[uita]te eius[dem] milless[im]. o quingentess[im]. o septuagess[im]. o Seq[un]do Jnd[iction]. e xv a die veneris nono m[en]sis Maij».

asm , AG , FR , b. 818, fasc. s.n. Confessio , [Milano], «1572 die veneris xxvii J mensis No[uem]bris».

96 asm , AG , FR , b. 818, fasc. s.n. Per conto de D.[omino] Janello torriano , [Milano], «ad quatro de dexemb[re] 1572».

211D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
60
94
95

viuo p[er] noi Vista in autentica forma Vi diciamo, et com[m]ettiamo debbiate pagar’ alli legitimi procu[rato] ri del p[redic].to D[omi]no Janello il danaro, che in virtù della tauola de V[ost]ra impresa le doueti de termini però maturati dal detto di viiiJ de gennaro pross[im].o passato indetro tanto, et del pagamento ne dareti la quitanza, et le p[rese]nti essequirete non hauendo però altro ordine in contrario, che lo ordine de no[n] pagar’ danari de pensioni a procur[ator]i de pensionari no[n] constando p[rim]. a de sua vita. Jn Milano a di xvii J Febraro 1573.

Jl Presidente, et Maestri dell’Ent[rate] ordinarie dello stato de M[i]l[an]o

Cæsar Cruceius97

98.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 19 febrero 1573)

[fol. 1]

Janello toriani 1573. 19. 7bre [sic!]

Con[fess].o Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a natiui[ta]te eius[dem] milles[im].o quingentes[im].o septuages[im].o tertio Jnd[iction]. e p[rim] a die Jouis xviii J m[en]sis febr[uarij]

D[ominus] orpheus diana f[ilius] q.[uondam] d[omini] [ manca ] p[orte] r[omane] p[arochie] s[ancti] nazarij

Jn bro[lio] p[ro]cur[ator] d[omini] Janelli torriani per Jnstr[umentum] p[ro]cure penes me not[arium] Jnfr[ascript]um exist[entem]

Ad pet[itionem] mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n] e Jncant[atoris] et sotior[um] datij p[re]stini panis albi por[te] Rom[an].e m[edio]l[an]i anni 1572: p[reteri].ti Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] m[agnifi]. ci d[omini]

Canzalleri sudati l[ibra]s ducentum quinquag[in].ta Jmper[iales]

<250.-> [al margen]

Et hoc pro Compl[eta] solut[ion].e annui redd[itus] anni 1572 p[reteri].ti qui p[re]stat

[fol. 2] p[redic]. to d[omino] Turriano super dicto p[re]stino eius vita durante ad c[om]putu[m] l[i]b[rarum] mille Jmper[ialium] Jn anno v[ir]tute Jnstr[ument]or[um] et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros camere app[ar]ere di[citur]

Computan[do]

R[enunt]iandis

Promittens

Act[um] in canz[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus Jntratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese]ntib[us] d[omino] Gasp[ar]e de bultrafjs f[ilio] q.[uondam] d[omini] Jacobi ant[onij] p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancte] euffemie Jntus m[edio]l[an]i et philippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] m[ar]ci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ci[uita]te m[edio]l[an]i not[is] Testes d[ominus] lelius Jud[ici] fl[ius] d[omini] Tizi p[orte] n[oue] p[arochie] s[ancti] Vict[oris] et q[uadragin]. ta m[ar]tir[um] m[edio]l[an]i et d[ominus] emanuel pisanus f[ilius] q.[uondam] d[omini] Justini p[orte] h[orientalis] p[arochie] s[ancti] zenonis m[edio]l[an]i et d[ominus] Nicolaus balduinus f[ilius] q.[uondam] d[omini] brande por[te] n[oue] p[arochie] s[anc].ti barthol[om].ei Jntus m[edio]l[an]i o[mn]es Jd[onei]98

99.3. Confesión de Orfeo Diana (Milán, 19 febrero 1573)

1573. die Jouis xviiiJ. mensis Feb[rua]rij

Confessio facta per d[omin]um orpheu[m] diana[m] procur[ator]em D.[omi]ni Janelli turiani per Jnstrum[entum] procure penes me notar[ium] Jnfr[ascript]um existente[m] Ad fauore[m] Jncantatoris et sotior[um] datij p[re]stini panis albi por[te] Romane

97 asm , AG , FR , b. 818, fasc. s.n. [ Ordine di pagamento ], «Jn Milano a di xvii J Febraro 1573». 98

FR , b. 818, fasc. s.n. Janello toriani , [Milano], «Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a natiui[ta]te eius[dem] milles[im]. o quingentes[im]. o septuages[im]. o tertio Jnd[iction]. e p[rim] a die Jouis xviii J Sept[em]bris».

212 APÉNDICE DOCUMENTAL
asm , AG ,

m[edio]l[an]i anni 1572. p[reteri]. ti de libris ducentum quinquag[in]. ta Jmper[ialium] solutis per manum Mag[nif]. ci d[omi]ni

<250.-> [al margen]

lanzaloti sudati et hoc pro Completa Solutione annui redd[itu].s anni 1572 p[reteri].ti qui prestatur p[redic].to d.[omi]no turiano super dicto p[re]stino ad Computu[m] libr[arum] mille Jmper[ialium] Jn anno v[ir]tute Jnstr[ument]or[um] et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros camere apparere di[citu].r Computatis et p[ro] ut latius Jn Jmbr[euiatur]a Con[teni]tur ad quam rell[at]io habeat -

Caesar regainus not[arius] rogauit99

100.3. Orden de pago (Milán, 22 marzo 1574)

D.[omini] Datiari del prestino de porta Romana della p[rese]nte Città A richiesta de l’agenti p[er] il nob[ile] D.[omino] Janello Toriano et atteso la fede fatta p[er] D[omino] christ[ofo]. ro de torres scriuano residente Jn corte d[i] Sua M[aes].tà alli 22 di genaro pross[im].o pass[at]. o p[er] noi vista colla fede della legalita Vi Diciamo, et comettiamo che debbiate pagare alli legitimi procu[rato]ri suoi li den[ar].i che Jn virtù della tauola de V[ost]ra Jmpresa gli doueti de ter[min].i però maturati dal detto di 22 genaro Jndreto tanto, pigliando del pag[amen].to la quitanza, et le p[rese]nti essequireti no[n] hauendo però altro Jn contrario che lordine de no[n] pagar’ den[a].ri de pensioni à procur[ator]i de pensionari no[n] constando p[rim].a de sua vita. Jn M[i]l[an]o à 22 Marzo 1574.

Praeses, et Mag[ist].ri Reg.[alium] Duc.[alium] Redd[itorum] ord[inariorum] status M[edio]l[an]i

Cæsar Cruceius100

101.3. Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 31 marzo 1574)

1574. die mercurij vltimo mensis Martij

Confessio facta per Mag[nifcu].m d[omin]um Rinaldum tetonum procur[ator]em Mag[nifi].ci d[omi]ni Janelli turiani per Jnstrum[entum] procure penes me notar[ium] Jnfr[ascript]um existente[m] Ad fauore[m] Jncantat[oris] et sotior[um] datij pristini panis albi porte rom[an].e m[edio]l[an]i anni 1573. p[reteri]. ti de libris mille Jmper[ialiu].m

<L[ibris] 1.000-> [al margen]

solutis per manum Mag[nif].ci d[omi]ni Lanzaloti Sudati et hoc pro completa solutione annui redditus dicti anni 1573. p[reteri]. ti qui prestatur p[redic]. to mag[nifi]. co d[omi]no turiano eius uita durante super dicto prestino ad dictum computum in anno vigore p[ri]uileg[ioru].m et Jur[iu].m suor[um] et ut ad libros camere apparere di[citu].r et p[ro] ut latius Jn Jmbr[euiatur]a Con[teni] tur ad quam rell[at]io habeat -

Cæsar regainus not[arius] rogauit101

102.3. Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 31 marzo 1574)

1574. die Mercurij vltimo m[en]sis Martij

Confessio facta per Mag[nifcu].m d[omin]um Rinaldum tetonum procur[ator]em Mag[nif]. ci d[omi]ni Janelli turiani per Jnstrum[entum] procure penes me notar[ium] Jnfr[ascript]um existentem Ad fauorem Jncantatoris et sotior[um] datij pristini panis albi porte rom[an].e m[edio]l[an]i anni 1574 p[re]sentis de libris ducentum quinquaginta Jmper[ialium]

<250.-> [al margen]

fasc. s.n. Confessio , [Milano], «1573. die Jouis

mensis Feb[rua]rij».

818, fasc. s.n. [ Ordine di pagamento ], «Jn M[i]l[an]o à 22 Marzo 1574».

818, fasc. s.n. Confessio , [Milano], «1574. die mercurij vltimo mensis Martij».

213D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS
99 asm , AG , FR , b. 818,
xviii J
100 asm , AG , FR , b.
101 asm , AG , FR , b.

solutis per manum Mag[nif].ci d[omi]ni lanzaloti sudati et hoc pro completa solutione redd[itu].s seu pensionis mensiu[m] triu[m] s[ci]l[ice]t Jan[ua].rij febr[ua]rij et martij anni p[rese]ntis qui p[re]statur p[redic].to d[omi] no turiano super dicto prestino v[ir]tute p[ri]uileg[ioru]. m et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros camere apparere di[citu].r et p[ro] ut latius Jn Jmbr[euiatur]a Con[teni] tur ad qua[m] rell[at]io habeat -

Caesar regainus not[arius]102.

103.3. Orden de pago (Milán, 3 junio 1574)

D[omi]ni daciari del Pan biancho del prestino de Porta Romana di questa città li Agenti di Jannello Turriano Cremonese n’hanno presentato fede della sua Vita fatta per Al[oisi].o gascon de quebuez scriuano in corte di Sua M[aes]. ta sottoscrito di sua mano et di detto Jannello, et da doi testimonij alli 15 del mese d’aprile prossimo passato et come p[er] essa fede appare qual è p[er] noi stata vista, Però vi comettiamo che debbiate pagare alli leg[iti]. mi procu[rato]ri del detto Jannello li danari che voi li doueti Jn virtu de la tauola di V[ost]ra Jmpresa maturati quanto sia però dal detto di 15 apr[i]le Jndietro tanto che Togliendone da essi le debite confessioni vi sarano admessi nelli vostri Conti non hauendo voi altro in contrario che l’ordine di non pagare danari de pensioni à procur[ator]i de pensionarij se prima non constando de la luor vita. Jn Milano Jl di ii J Giugno 1574.

Praeses et mag[ist]ri Reg.[alium] Duc.[alium] Redd[itorum] ord[inariorum] status m[edio]l[an]i

Laelius Judicis103.

104.3. Patente de Ottavio i Farnese para Bernardino Torriani (Parma, 25 septiembre 1574) [fol. 278v.]

Hauendo il diletto n[ost]ro Bernardino Toriani di Cremona offertosi di dichiarare, e porre in pratica alcune inue[n]tioni sue et artiftij non usati da cauare Terreni, et acque, et alzarle à quella altezza che sarà di bisogno i quali desidera introdurre in questo stato n[ost] ro ha supplicatoci di uolergli à tal effetto permettere essa introduttione con accompagnarla di qualche n[ost] ra gra[tia] et priuilegio, et essendo sempre stato mente n[ost]ra per il benefcio che da simili arti può risoltare à n[ost]ri cari e ben amati popoli di fauorire, et aiutare simil persone industriose in tutto cio che bonamente possiamo inclinati alla richesta p[redet].ta Per le p[rese] nte di n[ost]ra certa <sentenza> [tachado] scienza piena possanza, e gratia sp[eci]ali Concediamo al d[ett]. o Bernardino Toriani di puoter introdure nel detto stato n[ost]ro l’arti et artifcij quali hà offerto et[iam] che dice da lui inuentate et non introdotte ancora d’alcun altro in detto n[ost]ro stato

[fol.] 279 et che dichiarando e mettendo egli in essecuttione frà un anno prossimo dalla data delle p[rese]nti dette arte et artifcij niuno che il detto Toriano o suoi com[m]essi, et deputati ò a chi egli dara possi durando quindeci anni prossimi dalla data sudetta usare di dette arte, et artifcij di lui inuentate ne ualersene sotto alcun colore cogitato o incogitato per uia diretta, ò indiretta ne seruirsi in qualsiuoglia modo dell’ingenij, et maestranze che egli come di s[upr].a inuentarà senza licenza et permiss[ion].e sua o di chi egli darà sotto pena della perdita dell’ingeni, et artifcij et di docento scudi per ogn’uno, et ogni uolta che contrafarà d’applicarsi per un quarto ad opre pie, per la metà al Fisco n[ost]ro, et per l’altro quarto al detto Bernardino, ò da chi dipenderà da lui. Pertanto ma[n] diamo, et comandiamo à tutti gli Ministri Vffciali Vassali, et sudditi à quali spettarà, et le p[rese]nte perueran[n]o che habbiano da osseruar et far intieram[ente] osseruare la p[rese]nte n[ost]ra concessione per quanto stimano la gra[tia] n[ost]ra, et sotto pena all’arb[itri].o n[ost]ro riseruata che tal è l[a] n[ost]ra mente Jn fede di cio

Ottauio Farnese Duca di Parma et Piac[en].za 102 asm , AG , FR , b. 818, fasc. s.n. Confessio , [Milano], «1574. die Mercurij vltimo m[en]sis Martij».

, b. 818, fasc. s.n. [ Ordine di pagamento ], «Jn Milano Jl di ii J Giugno 1574».

214 APÉNDICE DOCUMENTAL
103 asm , AG , FR

habbiamo firmato le p[rese]nte di propria mano, et fattole sigillare del n[ost]ro solito sigillo Dat[a] in Parma adi, 25, di sett[emb].re 1574 -

Oct[auius] Dux

Jo:[hannes] Bap[tis]ta pius Sec[retari].o104

105.3. Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 3 enero 1575)

1575 die lune 3.° m[en]sis Januarij

Confessio facta per Mag[nifcu].m d[omin]um Rinaldum Tetonum procur[ator]em Mag[nifi].ci d[omi]ni Janelli turiani per Jnstrum[entum] procure penes me notar[ium] Jnfr[ascript]um existen[tem] Ad fauorem Jncantatoris datij pristini panis albi por[te] rom[an].e m[edio]l[an]i anni 1574 p[reteri].ti de libris quinquecentum Jmperialium

<500.-> [al margen] solutis per manu[m] Mag[nif].ci d[omi]ni lanzaloti sudati et hoc pro completa solutione redd[itu].s seu pensionis mensiu[m] sex fnit[orum] Jn calen[dis] m[en]sis 8bris p[ro]x[im].i p[reteri].ti quo prestat p[redic]. to d[omi]no Janello super dicto p[re]stino v[ir]tute p[ri]uileg[ioru].m et Jur[ium] suor[um] et ut ad libros camere app[a]r[ere] di[citu].r et p[ro] ut latius Jn Jmbr[euiatur]a contu[m] ad quam rell[at]io h[abe]at -

Caesar regainus not[arius] rogauit105.

106.3. Orden de pago (Milán, 5 enero 1575)

D.[omini] Datiari del prestino de porta Romana della p[rese]nte Città A richiesta dell’agente p[er] il nob.[ile] D.[omino] Janello Toriano, et atteso la fede fatta p[er] D.[omino] Gabriel de SanPedro scriuano publico Jn Toledo alli v de ottobre pross[im].o pass[at].o di effetto come al detto di il p[redet]. to Janello era Viuo puoi

vista Jn autentica forma, Vi Diciamo et comettiamo che debbiate pagare alli leg[iti]. mi procu[rato]ri suoi li den[ar]. i che Jn virtu della tauola de V[ost] ra Jmpresa gli doueti de ter[min]. i pero maturati dal detto di Jndreto tanto pigliando del pag[amen]. to la quitanza, et le p[rese]nti essequireti no[n] hauendo pero altro Jn contrario che lord[in]. e de no[n] pagar den[ar]. i de pensioni à p[ro]cur[ator]i de pensionari no[n] constando p[rim]. a de sua vita. Jn M[i]l[an]o à v < del > [ tachado ] genaro 1575:

Praeses, et Mag[ist]ri Reg.[alium] Duc.[alium] Redd[itorum] ord[inariorum] status M[edio]l[an]i

Caesar Cruceius106 107.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 5 enero 1576) [fol. 1] Janello Torriano

1576. 5. Gen[na]j.o Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini Con[fessi]. o Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a natiuitate eius[dem] 1576 Jnd[iction].e quarta die Jouis q[ui]nto m[en]sis Jan[ua].rij Mag[nificu]. s D[ominus] Rinaldus tetonus f[ilius] q.[uondam] Mag[nif].ci d[omi]ni Jo.[hannis] Bap[tis]te p[orte] h[orientalis] p[arochie] s[ancti] petri ad ortum m[edio]l[an]i p[ro]cur[ator] d[omini] Janelli turiani per Jnstr[umentum] p[ro]cure penes me not[arium]

Jnfr[ascript]um exist[entem]

Ad petit[ion]em mei not[arij] sup[rascri]pti no[m]i[n]e d[omini] Victoris de q[ui]nto Jncant[atoris] datij p[re] stini panis albi por[te] r.[omane] m[edio]l[an]i anni 1575 p[reteri].ti

Dixit h[ab]uisse p[er] manu[m] p[redic]. ti d[omini] Jncant[atoris]

b. 3, fols. 278v.-279. [ Patente ], «Dat[a] in Parma adi, 25, di sett[emb]. re 1574».

b. 818, fasc. s.n. Confessio , [Milano], «1575 die lune 3.° m[en]sis Januarij».

b. 818, fasc. s.n. [ Ordine di pagamento ], «Jn M[i]l[an]o à

del [ tachado ] genaro 1575».

215D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
104 asp , P , PCMV ,
105 asm , AG , FR ,
106 asm , AG , FR ,
v

L[ibra]s Sexcentum trig[in]. ta Sex et sol[dos] duos Jmper[iales] <636 ß.[oldos] 2> [al margen] et hoc pro compl[eta] solut[ion].e redd[itu].s mensium Septem et dier[um] 19 alterius m[en]sis fnitis Jn die 22 7bris <1576> [tachado] <1575> [interlineado] p[ro] x[im].i p[reteri].ti qui p[re]stat

[fol. 2]

p[redic]. to d[omino] turiano sup[er] dicto datio p[re] stino v[ir]tute Jur[ium] suor[um] et ut ad libros ca[me] re app[ar]ere di[citur]

R[enunt]iandis

Promittens

Act[um] Jn canc[illeri]. a Jll[ustrissimi] mag[istra]. tus Jntratar[um] ord[inariarum] status m[edio]l[an]i p[rese] ntib[us] d[omino] Gasp[ar]e bultraphi f[ilio] q.[uondam] d[omini] Jacobi ant[onij] p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancte] euffemie Jntus m[edio]l[an]i et philippo lando f[ilio] q.[uondam] d[omini] m[ar]ci ant[onij] p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[ancti] laurentioli Jn ci[uita]te m[edio]l[an]i not[is]

Testes d[ominus] Alex[ande]. r Caresana f[ilius] q.[uondam] d[omini] franc[is]. ci p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancti] petri Jn campo laudensi Jnt[us] m[edio]l[an]i d[ominus] Scipio et Jo. ant[oniu].s fr[atr] es de Saluatius f[ilius] q.[uondam] d[omini] Jo. petri ambo p[orte] t[icinensis] p[arochie] s[ancte] euffemie Jnt[us] m[edio]l[an]i o[mn]es not[i] et Jd[onei]107

108.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 4 julio 1578) [fol.] 328

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo [...]

[fol.] 329v. [...]

Ho presentato il Concilio forent[in].o, ch’è stato molto accetto à S.[ua] M[aes].tà Dalla q[u]ale ho cauato nuoue l[ette]re p.[er] le Vniuersità di Salamanca, et d’Alcalà p.[er]che diano la sua risolut[io]. ne prima di q[u]este uacanze intorno al compendio del Calend[ari]. o; nel quale fino à q[u]esta hora S.[ua] M[aes].tà stà molto bene; et le piace assai, Che l’hanno trattato et discusso lungam[en].te insieme lei, et il Marchese di los Velez; il quale parim[en].te la intende molto bene. Aspettano similm[en].te il parere di M[aest].ro Gianello, al q[u]ale S.[ua] M[aes].tà ha mandato uno di q[u]esti compendij come che sia huomo di molto ualore in q[u]esta prattica. [...] [fol.] 330 [...]

Di Madrid li 4. di luglio. 1578.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]: o et duotiss[im]: o S[eruito].re Il Vesc[ou].o d[e]lla Ripa [fol.] 330v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne Colend[issim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma108

, b. 818, fasc. s.n. Jmb.[reuiatura] mei Cesari regaini , [Milano], «Jn no[m]i[n]e d[omi]ni anno a natiuitate eius[dem] 1576 Jnd[iction]. e quarta die Jouis q[ui]nto m[en]sis Jan[ua]. rij ».

, reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 328-330v. (301-303). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne Colend[issim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Madrid li 4. di luglio. 1578».

216 APÉNDICE DOCUMENTAL
107 asm , AG , FR
108 asv , SDS , NS

109.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 24 julio 1578) [fol.] 342

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...]

Jl Rè ordinò che fosse chiamato M[aest]. ro Gianello à Madrid, p.[er] trattare seco della riduttione del Calend[a].ro Venne; parlarono; et lo ritrouò beniss[im].o informato, et con nuoui pareri circa il modo d’assistare l’anno: ma non potendolo indurre à mettere in scrittura, et parendogli gran perdita che non s’intendesse il parere di quest’huomo in scritto, gli addimandò, se mi hauea uisitato. Li disse di nò; lo persuase à uisitarmi; et facendomi intendere la sua uenuta, et auertire che col mezo del Regente Filidonio procurassi di parlargli; usammo tanta arte; che uenne. Lo misi in dolcezza; et li mostrai il piacere, che sentiria S.[ua] B[eatitudi].ne; appresso allo accrescim[en].to di p[er]petua mem[ori].a che restaria di lui al Mondo p.[er] q[u]esta impresa ancora, quando egli hauesse lasciato in scritto il suo parere; mi promise di farlo; et mi disse che in termine di quindici dì me l’haueria mandato, piaccia à Dio che sia; perche spero che sarà bello et buono; essendo costui somam[en].te ualente in q[u]esta prattica.

[...] [fol.] 342v. Di Madrid li 24. di Luglio. 1578.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]: o et duotiss[im]: o S[eruito].re Il Vesc[ou].o d[e]lla Ripa109.

110.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 2 agosto 1578) [fol.] 352

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 353v. Parlammo del partic[ola].re della riduttione del Calendario, et S.[ua] M[aes].tà non mancarà subito che habbia li pareri di queste Vniuersità et di Gianello, d’inuiare nel modo che V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma auertisse che hanno inuiato gli altri et ueram[en].te q[u]esta lunghezza non dipende da S.[ua] M[aes].tà, se no’ da q[u]este Vniuersità; le q[u]ali io non ho mancato, ne manco di sollecitare p.[er] ueder d’inuiarlo qua[n]to prima. [...] [fol.] 354 [...]

Di Madrid li 2. d’Agosto. 1578.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]: o et duotiss[im]: o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o d[e]lla Ripa [fol.] 354v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina]. le di Como Roma110 .

, NS , reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 342 y v. (316-317). [ Dispaccio di Filippo Sega a Tolomeo Gallio ], «Di Madrid li 24. di Luglio. 1578».

, SDS , NS , reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 352-354v. (328-334). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne col[endissim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Madrid li 2. d’Agosto. 1578».

217D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
109 asv , SDS
110 asv

111.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 23 agosto 1578) [fol.] 367

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 368 [...]

Nel pertic[ola].re del Calendario ho riceuuto il discorso della Vniuersità d’Alcalà; et hoggi tengo l[ette]re di quella di Salamanca, che presto mi inuiarà il suo; ne manco di sollecitare Gianello, per poter’ poi intendere da S.[ua] M[aes].tà che risolutione piglia fra tutti q[ue]sti, per inuiarla qua[n]to prima potrò.

[...] [fol.] 368v. Madrid li 23. d’Agosto. 1578.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]: o et duotiss[im]: o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o d[e]lla Ripa [...] [fol.] 371v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma

112.3. Orden a Ludovico Ferrari y Giulio Trecchi (Gonzaga, 24 septiembre 1578) 1578: 24: 7bre Jll[ustrissi].mo S[ign].or mio oss[eruandissi].mo

Essendo stato proposto à S.[ua] Alt[ezz]. a per suo Architetto et ingegniero ms. Bernardo Torriano Cremonese parente et alieuo d[e]l già ms. Janello la Alt[ezz].a S.[ua] mi hà com[m]esso ch’io scriua à V.[ostra] S.[ignoria] p[er] hauer minuta informat[ion].e dà lej circa tutte le qualità Sue, però p[re]go V.[ostra] S.[ignoria] ad auisarmi ch[e] homo egli sia di ch[e] ualore et isperienza di ch[e] età s’è sano, s’è rico ò, pouero, chi hà s[er]uito sin hora, s’è di buoni costumj, et se V.[ostra] S.[ignoria] non n’è informata à pieno di gra[zia] ella se ne informi et me ne dia minutiss[im].o raguaglio, con che p[er] fne à V.[ostra] S.[ignoria] bacio le mani racc[omandando].le in gra[zia] Di Gonzaga à 24 di 7bre 1578.

S[igno].ri Lod[oui].co Ferrari, et Giulio Trecco112.

113.3. Despacho de Giulio Trecchi (Cremona, 26 septiembre 1578) [fol. 1] 1578. 26. 7b[r].e Jll[ust].re S[igno].r mio oss[eruandissi].mo Cremona

Questa mattina per tempo ho receuto la gratissima de V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ust].re delli 24 del corrente et uisto quanto in essa mi comanda circa al piliar informatione de Ms. bernardo Toriano qual dice esser statto proposto p[er] ingegniero a S[ua] A[ltezza] il qual p[er] quanto mi uiene signifcato dal S[igno].r Gio’ battista lamo qual era maestro di casa della bona memoria del Conte brocardo persico il qual lo ha conosciuto in Spagna in casa de Ms. Janello et fori in altri luochi <dice> [interlineado] che no[n] e homo di eseguir le cose che propone si p[er] la sua poca esperienza nel suo esertitio si ancho p[er] la instabilita sua ne ho poi dimandato il S[igno].r

reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 367-371v. (348-350). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne col[endissim].

Jl S[ign].

Card[ina]. le di Como Roma , «Madrid li 23. d’Agosto. 1578».

-9, b. 2.207, n. 346. S[igno].

Lod[oui].

Ferrari, et Giulio Trecco , «Di Gonzaga à 24 di 7bre 1578».

218 APÉNDICE DOCUMENTAL
111 . 111 asv , SDS , NS ,
o
or
112 asmn , G , AG , f ii
ri
co

Gio’ battista persichello et S[igno].r Gio’ battista ali quali pratticauano intrinsechame[n]te in casa di detto Conte il qual uolse far proua se costui li bastaua l’animo di far una balissa come fece Janello il qual tolse il carico di farla ma no[n] riusi p[er] quello mi dicono detti il S[igno].ri ho poi parlato ad altri artefci parenti di Gia Ms. Janello li quali in summa mi concludeno che [fol. 2] no[n] e di tanto ualor quanto egli si presume et che e instabile che no[n] ha fatto riusita alcuna ne a turino ne a parma ne piacenza in Cremona egli no[n] e statto adoperato in cosa alcuna saluo in far una fontana dal S[igno].r Gio’ fran[ces].co Stanga la qual no[e] e riusita e uen che e cosa di poca spesa et p[er] concluder breuemente il tutto dico a V.[ostra] S.[ignoria] che l’amico e de etta de qua[ra]nta in quarantacinque anni bello parlatore instabile et no[n] molto suffciente superbo et pouero et di presente sta a monticelli nel piacentino questo e quanto sin hora ho potuto trouare se trouaro cosa in contrario ne hauisaro subito V.[ostra] S.[ignoria] p[er] homo a posta et si mi conose atto in cosa alcuno p[er] seruitio di S[ua] A[ltezza] et di lei la prego a comandarmi senza alcuno mio risparo con che a V.[ostra] S.[ignoria] di core basio le mani et le prego da N[ostro] S[igno].r felicita et co[n]tento como desidera da Cremona il di 26 Settembre 1578.

D[i] V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ust].re

Affett[ionatissi].mo seruit.[ore]

Giulio treccho113

114.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 16 octubre 1578) [fol.] 451

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 452

Parlai della ridutt[io].ne del Calend[ari].o, et cauai nuoue l[ette]re p.[er] Salamanca, poiche qui si ritroua Gianello col suo discorso, che à mio giud[iti].o sarà degno d’essere inteso; poiche con un instrumento, ch’egli ha fatto, mostra con tanta facilità che non si può desiderare più il modo di queste ridutt[io].ne, et le ragioni ma poiche questo è un huomo, che no’ fa le cose se no’ q[u]ando il capriccio lo monta; mi è necessario d’hauere un poco di pazienza. Et poiche si tratta di negotio di tanta importaza, et che risguarda la perpetuità; mi pare molto opportuno che non si lasci di cauargli dalle mani q[u]esto instrum[en].to; et io non manco co’ q[u]ella destrezza, che conuiene, con q[u]esto ceruello heteroclito, col q[u] ale no’ può ne Rè; ne Regina, ne Rocco; et spero che l’haueremo in breue.

[...] [fol.] 454v. Di Madrid li 16. d’Ottobre 1578

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o d[e]lla Ripa [...] [fol.] 455v.

Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne Colend[issim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma114 .

3, b. 1.694, fasc.

Colend[issim].

/3, n. 518. [ Giulio Trecchi

reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 451-455v. (443-450). Al’Jll[ustrissi].

Jl S[ign].

Card[ina]. le di Como

«da Cremona il di 26 Settembre 1578».

et R[euerendissi].

Mons[igno].

mio Sig[no].

et pad[ro].

219D
EN
113 asmn , G , CE , e xlix
iii
alla cancelleria di Mantova ],
114 asv , SDS , NS ,
mo
mo
re
re
ne
o
or
Roma , «Di Madrid li 16. d’Ottobre 1578».

115.3. Congregación del ayuntamiento de Salò (Salò, 11 noviembre 1578)

Die Martis .xi Nouembris 1578

[...]

P[ro] domo co[mmunitat]is mina[n]te ruina[m] S[er]mo cu[m] quodlib[et] Architecto et com[m]issio cridata

Jntroductus fuit D.[ominus] B[er]nardus Turrianus de Cremona Architectus siue Jngenierus, et cum eo longe loquutu[m] fuit c[irc].a domu[m] co[mmunitat]is in qua sit hoc consiliu[m] et mons pietatis, mina[n]te[m] ruina[m], ad hoc ut eius inde[m]nitati aliquo modo p[ro]uideat, attandem sibi ordinatu[m] fuit, q[uod] faciat pollitiam expensar[um], quæ occurrere possent c[irc]. a rep[ar] atione[m] ipsius domus, ac etiam dessignu[m] Castelli, q[uo]d dixit necessariu[m] fore occas[io].ne p[re]dicta115.

116.3. Congregación del ayuntamiento de Salò (Salò, 13 noviembre 1578) [fol. 7]

Die Jouis .13 Noue[m]bris 1578

tenoris infras[crip]ti, ac etia[m] duo dessigna castelli no[m]i[n]ati in p[re]dicto [fol. 7v.] p[ro]x[im].o p[re]cedenti consilio

Cuius pollitia tenor sequit[u].r116. 117.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 27 noviembre 1578) [fol.] 502

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [...]

Dalla Vniuersità di Salamanca hebbi la sua opinione nel partic[ola].re del Calendario; et diedi l’una et l’altra, dico questa è quella d’Alcalà à S.[ua] M[aes]. tà , che hora le fa riuedere qui à un’altro ualent’ huomo; et stiamo aspettando, che M[aest].ro Gianello mandi il suo instrumento col discorso. Et perche la Vniuersità Scriue à S.[ua] S[anti].tà, non ho uoluto mancare di mandare la l[ette]ra, se bene non mando il compendio, che resto, come dico, in mano di S.[ua] M[aes].tà .

[...]

P[ro] domo mina[n]te ruina[m] pollitia expe[n]sar[um] facie[n]dar[um]

Jntroductus fuit D.[ominus] B[er]nardus Turrianus de Cremona Architectus occas[io].ne rep[ar]ationis huius domus co[mmunitat]is, de qua in p[ro]x[im]. o p[re] cedenti cons[ili].o, et cu[m] eo iteru[m] loquutu[m] fuit c[irc].a ipsa[m] domu[m] mina[n]te[m] ruina[m] qui p[ro] duxit pollitiam expensar[um] c[irc].a eam faciendar[um]

[...]

[fol.] 502v. Di Madrid li 27. de Noue[mb].re 1578

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Con una carta di cifra

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

reg. 26, fols. 6v.-7. P[ro] domo co[mmunitat]is mina[n]te ruina[m] S[er]mo cu[m] quodlib[et] Architecto et com[m]issio cridata , [Salò], «Die Martis .

Nouembris 1578», aquí fol. 6v.

reg. 26, fols. 7 y v. P[ro] domo mina[n]te ruina[m] pollitia expe[n]sar[um] facie[n]dar[um] , [Salò], «Die Jouis .13 Noue[m]bris 1578».

220 APÉNDICE DOCUMENTAL
115 a C s , AAR , PO ,
xi
116 aC s , AAR , PO ,

Il Vesc[ou].o di Piacenza

[fol.] 505v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma117

118.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 5 diciembre 1578) [fol.] 271

Nun[ti].o di Sp[agn].a à 5 di x. bre [15]78/

Jll[ustr].re et molto Reuer’ Sig[no].re [...] [fol.] 274

Ancorche io conosca per le lettere di V.[ostra] S.[ignoria] che lei non ha bisogno d’esser sollecitato per la risp[ost].a di S.[ua] M[aes]. tà sopra il particolare del calendario, tuttauia non posso lasciar di ricordarglilo piu uolte; poiche S.[ua] B[eatitudi].ne me ne domanda spesso con gran desid[eri]. o d’intenderne presto la risolutione, massime hauendo quasi tutti gl’altri Principi risposto sopra ciò un pezzo fa118

119.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 25 abril 1579) [fol.] 146

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo [...] [fol.] 146v. [...]

Hauemo qui M[aest]. ro Gianello nelle forfici; et lo aiutiamo il Vesc[ou].o di Parma et io à dichiarare le sue tauole, et li suoi instrum[en]. ti; et saranno dichiarati di maniera, che s’intenderanno facilissimam[en].te da tutti. Et hauendomi S.[ua] M[aes].tà rimesso M[aest].

ro Gianello, subbito che haueremo accomodato la dichiaratione; la sollecitarò con essa in mano, perche dia la sua risolut[io].ne à S.[ua] S[anti].tà Et non dourà hormai tardare molto S.[ua] M[aes].tà in risoluersi; poiche tutto pendeua dall’intendere il parere de M[aest].ro Gianello il quale p.[er] il mio debole giudicio sarà così sicuro, sì ben calcolato, et così facile, che spero che sodisfarà à S.[ua] M[aes].tà et à S.[ua] S[anti].tà [...]

[fol.] 147v. Di Madrid li 25. d’Aprile. 1579

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]: o et duotiss[im]: o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza119

120.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 30 mayo 1579) [fol.] 379v. Jll[ustr].re et molto Reuer’ Sig[no].re [...] [fol.] 380

Non posso non replicar di nuouo che V.[ostra] S.[ignoria] solliciti la cosa del Calendario, perche come ho scritto tante uolte non si aspetta per terminar questo negotio

, SDS , NS , reg. 11, olim reg. 28/167, fols. 502-505v. (503-511). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne col[endissim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Madrid li 27. de Noue[mb]. re 1578».

, SDS , NS , reg. 20, olim reg. 32/165, fols. 271-274v. (395-400). Nun[ti]. o di Sp[agn]. a , [Roma], «à 5 di x bre [15]78».

, reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 146-147v. (159-162). [ Dispaccio di Filippo Sega a Tolomeo Gallio ], «Di Madrid li 25. d’Aprile .1579».

221D
EN
117 asv
118 asv
119 asv , SDS , NS

altro che il parer di S.[ua] M[aes].tà, essendosi hauuti tutti gli altri che si aspettauano.

[...] [fol.] 381v. Al Nun[ti].o di Spagna à 30 di Maggio [1579]120

121.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 13 junio 1579)

[fol.] 209

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 209v. [...]

Partì di qui p.[er] Toledo pochi dì sono M[aest].ro Gianello; il q[u]ale restò di fare tre, o quattro di quegli instrum[en].ti p.[er] mostrare il modo della riduttione del Calend[ari].o; et io scrissi a S.[ua] M[aes].tà in Toledo tutto q[u]ello, che ristaua à fare dalla parte sua, perche se uenisse à fne di q[u]esto neg[oti].o; et spero in Dio, che non passarà molto, che s’inuiaranno gli instrum[en]. ti sodetti con li pareri delle Vniuersità di Salamanca, et Alcalà, che io tengo in mano, et di M[aest].ro Gianello, che tuttauia si fa stampare.

[...] [fol.] 212v. Di Madrid li 13. di Giugno 1579

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Con cifra

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re Il Vesc[ou].o di Piacenza121. 122.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 29 julio 1579) [fol.] 251

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo [...] [fol.] 254v.

Quando pensauo d’inuiare con q[u]esto ord[ina].rio la risolut[io].ne nel neg[oti].o del Calend[ari].o; ci si è ammalato M[aest].ro Gianello di fusso, che l’ha impedito che non è uenuto à Mad[ri].d, come hauea dato intent[io].ne à S.[ua] M[aes].tà, et à me non lascierò di sollecitare p.[er] uedere di mandarla, se sarà possibile, co’ la p[rim].a occ[asio].ne, che si scriua assicurando V.[ostra] S.[ignoria] jll[ustrissi]. ma , che da me non si è mancato ne manca di tutta dilig[en]. za; ma così porta il tratto delle cose p.[er] di qua; et (ch’è peggio) non ci è altro rimedio, che la pacientia.

[...] [fol.] 255 Di Madrid li 29. di Luglio. 1579

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re Il Vesc[ou].o di Piacenza

[fol.] 256v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne mio col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como

reg. 20, olim reg. 32/165, fols. 379-381v. (540-544). Al Nun[ti]. o di Spagna , [Roma], «à 30 di Maggio» [1579].

, reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 209-212v. (232-239). [ Dispaccio di Filippo Sega a Tolomeo Gallio ], «Di Madrid li 13. di Giugno 1579».

222 APÉNDICE DOCUMENTAL
120 asv , SDS , NS ,
121 asv , SDS , NS

.

123.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 agosto 1579)

[fol.] 271

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 272

Del neg[oti]. o del Calend[ari]. o non ho che scriuere; poiche M[aest]. ro Gianello non è stato in termine di uenire à Mad[ri].d, come degli altri, che pendono; poiche non ho cosa risoluta che sarà il fne di q[u]esta, che inuio p.[er] Burgos al solito; et le faccio humiliss[im].a riuer[en]. za. Di Mad[ri].d li 12. d’Agosto 1579.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi]. ma et R[euerendissi].ma

Corte, et successiuam[en].te fno a q[ue]sto dì .12. di Sett[em].bre 1579. con lo Stato, in che si trouano, et l’impedimento o speranza, che tengono per la esped[itio].ne, che si desidera

[...]

Riformatione del Calendario

[...]

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza

[fol.] 272v.

Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne mio col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma123 .

124.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 septiembre 1579) [fol.] 314

Nota di tutti li negotij pendenti trattati dal di della mia uenuta in

Dio mi è testim[oni].o della fatica, che ho fatto in q[uest].o neg[oti]. o Ma poiche la mia disgratia ha uoluto che habbiamo intoppato in un ceruello heteroclito, che non si può muouere se non secondo che li detta il capriccio; intendo de m[aest]. ro Gianello, senza il uoto del q[u] ale non si risolue S.[ua] M[aes]. tà di scriuere; bisogna ch’io uada temporeggiando fnche piaccia à Dio che lo coglia in punto di luna. Ma sicuram[en].te la p[rim].a uolta che io mi ueggia con S.[ua] M[aes].tà ne parlerò al qua[n]to risentito, per uedere, se S.[ua] M[aes].tà punta di ta[n]ta lunghezza potesse fare risoluere questo huomo à consegnarci gli instrumenti, et il compendio; che già cosa certa è che sono fatti.

[fol.] 315v.

Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Sig[no].re pad[ro].ne mio col[endissim].o Mons[igno].re Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma124 .

125.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 diciembre 1579)

[fol.] 449

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

, SDS , NS , reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 251-256v. (288-297). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne mio col[endissim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Madrid li 29. di Luglio. 1579».

, SDS , NS , reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 271-272v. (318-320). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne mio col[endissim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Mad[ri]. d li 12. d’Agosto 1579».

asv , SDS , NS , reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 314-321v. (376-385). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re pad[ro]. ne mio col[endissim]. o Mons[igno]. re Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , [Madrid], «12. di Sett[em]. bre 1579».

223D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS Roma122
122 asv
123 asv
124
[...]

[fol.] 450

Tornai a ricordare il neg[oti].o del calend[ari].o. Mi disse, che hauea mandato à chiamare Gianello; il q[u]ale p.[er] tre mesi continui è stato in punto di morte. Hora è rihauuto, et si troua qui con tutti gli instrum[en].ti si che non si potrà tardare molto à intenderne la risolut[io].ne et hoggi esso Gianello è andato da S.[ua] M[aes].tà per q[u]esto effetto. [...] [fol.] 450v. [...]

Di Mad[ri].d li xiJ. de Decembro 1579.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza [fol.] 451v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[no].re et pad[ro].ne mio col[endissim].o Jl S[ign].or Card[ina].le di Como Roma125 .

126.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 26 diciembre 1579) [fol.] 454

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...]

[fol.] 455

Mi scordai di parlare à S.[ua] M[aes]. tà del neg[oti].o del Calend[ari].o p.[er] la diuersità de i negotij, che haueuo da trattare, q[u]antunq[u]e già di ord[in]. e di S.[ua] M[aes].tà Gianello mi hauesse consegnato doi delli soi instrum[en].ti con le sue declarat[io].ni, li q[u]ali tengo in punto con q[u]elle d’Alcalà et Salamanca, per iniuarle subbito ch’io habbia la l[ette]ra di S.[ua] M[aes]. tà della q[u]ale essendomi scordato di parlare, come ho detto, ne diedi mem[ori]. a al Secr[etari]. o Matteo Vazq[ue]z et non mancarò di sollecitarla, per poter’ inuiare con la p[rim]. a occ[asio]. ne tutte q[u]este scritture, et dar’ fne hormai à q[u]esto negotio, che già n’è tempo. Jntanto M[aest]. ro Gianello scriue l’alligata l[ette]ra à S.[ua] S[anti]. tà ; et mi ha fatto instanza grand[issi]. ma che io le uoglia procurare ricapito, non mi è parso di potergli mancare; essendoche q[u]antunqe io tenga le Scritture in mano, uo tuttauia dubitando che non troui q[u]alche nuoua inuent[io].ne da slongare se S.[ua] S[anti].tà li potesse fare qualche mercede; sarebbe à mio parere bene impiegata.

[fol.] 455v. [...]

Di Madrid li 26 di Dec[em].bre 1579.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Con cifra

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza126.

SDS , NS , reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 449-451v. (540-544). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Mons[igno]. re mio Sig[no]. re et pad[ro]. ne mio col[endissim]. o Jl S[ign]. or Card[ina]. le di Como Roma , «Di Mad[ri]. d li xi J . de Decembro 1579».

SDS , NS , reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168, fols. 454-456v. (547-562). [ Dispaccio di Filippo Sega a Tolomeo Gallio ], «Di Madrid li 26 di Dec[em]. bre 1579».

224 APÉNDICE DOCUMENTAL
125 asv ,
126 asv ,

127.3. Carta de Giannello Torriani a Gregorio XIII (Madrid, 26 diciembre 1579)

S[antissi].mo P[ad]re

Essendosi seruita S.[ua] M[aes]. tà Catt[oli]. ca di uolere intendere la opinione mia intorno la riduttione dell’anno al Calendario da V.[ostra] S[anti].tà proposta, per ordine della M[aes]. tà Sua io uidi le Tauole col compendio sopra ciò del Micheli. E dopo le debite considerat[io]. ni ho fabricato alcune Tauole, et instrum[en]. ti, per li quali co’ una dichiarat[io]. ne, che ui hò fatto à parte, dimostro (al credere mio) facilm[en]. te il modo di ridurre al presente questo negotio à quel buono, et perpetuo stabilimento, che si desidera. Queste tauole, et dichiarat[io].ni la S[anti].tà V[ost]ra le riceuerà con le l[ette] re di S.[ua] M[aes].tà, alla quale n’hò consignato alcune, et alcune altre al Nuntio qui di V.[ostra] B[eatitudi].ne. Hora ella potrà fare considerare diligentem[en].te ogni cosa. Et se saranno approuate, et che no’ si giudichino indegne di luce, supplico humilm[en].te V.[ostra] S[anti]. tà à farmi gratia, che s’imprimano; et di concedere à me questa impressione per quel tempo, che la S[anti].tà V[ost]ra sarà seruita; ch’io in tal caso no’ mancarò per più giustifcat[io].ne mia, et sodisfatt[io].ne degli altri di aggiongerui le raggioni, sopra le quali stanno fondate. Jo no’ ho consegnato queste opere con la breuità, che qua dal sod[ett].o suo Nuntio, et da S.[ua] M[aes].tà medesima si aspettaua, et che richiedeua l’istesso negotio; perche oltre qualche dilat[io].ne; che egli per se necessariam[en]. te portaua, sono stato impedito dalla mia uecchiezza, et da infermità graue, oltre la mia indisposit[io].ne ordinaria, che in piu uolte non senza pericolo della uita mi ha molti mesi tenuto oppresso. Jo supplico humilm[en].

te la S[anti].tà V[ost]ra di condonarmi questa tardanza, sicura, che in uolontà, et anco parte in effetti hò usato quella sollecitudine, che p.[er] tante cause mi conueniua. Cosi hauess’io tenuto le facoltà necessarie per rimediare alli tanti miei sinistri accidenti di questa mia graue, et mal sana età; che forse molto prima haurei sodisfatto al debito mio. Per la quale cosa io mi assicurarò di supplicare humilm[en].te V.[ostra] B[eatitudi].ne, sicome faccio, à restare seruita con la solita benignità sua di fare

reg. 30/169, fols.

soccorrere al presente mio bisognoso stato con alc[un].a gratia d’annua pensione, o d’altra semplice rendita; nella quale oltre la molta sua liberalità si conosca qualche segno, di che siano state accette le mie quantunque poche fatiche, et la uolontà grande, che no’ sarà senza molta gloria di V.[ostra] S[anti]. tà, di cui son uiuuto, et uiuo diuotiss[im].o; et darà somma consolatione alli poueri heredi miei; e gli animarà con tanto magg[iormen]. te uerso il seru[iti].o della S[an].ta Sede, et di V[ost]ra S[anti]. tà; alla quale con debita somiss[io].ne bascio li S[antissi].mi piedi; e prego N.[ostro] S[igno].re Dio per la sua lunga, et felice uita. Di Madrid li 26. di Decembre .1579.

Della S.[anti].tà V.[ost]ra

Humil[issim].o et fde[lissi]:mo Seruo

Janello turriano127.

128.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 4 enero 1580)

[fol.] 14

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

riforma del Cal[enda].rio

Poiche hiersera non partì q[u]esto corr[ier]. o ; ho hauuto commodità di aggiungere à V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma qua[n]to si contiene negli acclusi pochi uersi di cifra, alli quali mi rimetto. Hoggi fnalm[en].te S.[ua] M[aes]. tà mi ha fatto dare la l[ette]ra, con la quale risponde à S.[ua] S[anti]. tà nel partic[ola].re della ridutt[io].ne dell’anno al Calendario. Et così hora tengo tutto il ricapito in mano senza mancarmi alc[un].a cosa. Resta che io troui strada per incaminare tutto sicuram[en].te et con breuità; poiche ci sono alcune rote grandi di cartone con alc[un].i instrum[en].ti fssi, le q[u]ali è necess[ari].o di mandare in una cassetta, et che le porti persona espressa, che ne habbia custodia partic[ola].re.

Farò pertanto accomodare ogni cosa insieme; et con la l[ette]ra sod[ett]. a di S.[ua] M[aes]. tà p.[er] S.[ua]

.1579».

225D
EN LOS ARCHIVOS
127 asv , SDS , NS , reg. 25, olim
15 y v. (14-15). [ Lettera di Giannello Torriani a Gregorio XIII ], «Di Madrid li 26. di Decembre

B[eatitudi]. ne procurarò d’inuiarle q[u]anto p[rim]. a , indrizandole à V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma; alla q[u]ale non potendo aggiungere altro di momento; le faccio humiliss[im]. a riuer[en]. za. Di Mad[ri].d li .4. di Genn[ar].o 1580.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re Jll[ustrissi].mo di Como Il Vesc[ou].o di Piacenza128.

129.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 10 enero 1580) [fol.] 4

80/ Al Nun[ti].o di Spagna à x. di Gen[nar].o

Jll[ustr].re et molto Reuer’ Sig[no].re [...] [fol.] 7v.

E passato molto tempo che dopo una gran speranza che V.[ostra] S.[ignoria] ci diede di hauer à mandar presto il parere di M[aest].ro Gianello sopra la rinouatione de l’anno, ella non ci ha mai dato alcun altro auuiso, <Da molti mesi che in qua > [tachado] Et perche gia non si aspetta altro per risoluer questo neg[oti].o se non il parere di S.[ua] M[aes].tà, essendosi hauuti come ho scritto piu uolte quello di tutti gl’altri Principi, però S.[ua] S[anti]. tà <dice che bisognando> [tachado] ricorda che si solliciti d’hauerlo, et bisognando, se ne facci nuoua instanza <à S.[ua] M[aes].tà affinche dia espresso ord[i].ne che si ponga à fine> [tachado] à S.[ua] M[aes].tà129 .

130.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 13 enero 1580) [fol.] 19v. Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 20bis

Con questo istesso ordin[ari].o poiche ho riceuuto le l[ette]ra di S.[ua] M[aes].tà nel part[icola].re del Cal[enda]. rio; mi son risoluto di mandare li pareri di Salamanca, Alcalà, et de M[aest].ro Gianello insieme con la sod[ett].a l[ette]ra di S.[ua] M[aes].tà Non mando l’altro instrum[en]. to della Rota, perche non ho potuto accomodarlo con questo ordin[ari].o lo manderò con la p[rim].a occ[asio]. ne Jntanto si potranno studiare queste scritture.

[...]

Di Mad[ri].d li 13. di Genn[a].ro .1580.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza

[fol.] 22v. Al’Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Sig[no].re pad[ro].ne mio Col[endissim].o Mons[igno].re Jl Card[ina].le di Como Roma130

,

SDS , NS , reg. 25, olim reg. 30/169, fol. 14 (13). riforma del Cal[enda]. rio , «Di Mad[ri]. d li .4. di Genn[ar]. o 1580».

, NS , reg. 27, olim reg. 33/3.555r./166, fols. 4-7v. (2-6). Al Nun[ti]. o di Spagna , [Roma], «[15]80 à x . di Gen[nar]. o ».

NS , reg. 25, olim reg. 30/169, fols. 19v.-22v. (19-24). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re pad[ro]. ne mio Col[endissim]. o Mons[igno]. re Jl Card[ina]. le di Como Roma , «Di Mad[ri]. d li 13. di Genn[a]. ro .1580».

226 APÉNDICE DOCUMENTAL
128 asv ,
129 asv
SDS
130 asv , SDS ,

131.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 3 febrero 1580) [fol.] 8

Al Nun[ti].o di Sp[agn].a à iij. di Feb[rar].o 1580

Jll[ustr].re et molto Reuer’ Sig[no].re [...] [fol.] 10v.

Poi che gli Jnstrumenti di M[aest].ro Gianello con tutto il resto sono in mano di V.[ostra] S.[ignoria] non habbiamo à dubitar più di dilatione. Però staremo aspettando che la inuij qua ogni cosa quanto p[rim].a A M[aest].ro Gianello potrà dire che S.[ua] S[anti]. tà hà letto la sua l[ette]ra, et che q[ua]n[do] si saranno uisti gli Jnstrumenti, et il suo parere, <S.[ua] B[eatitudi].ne non manchera di hauer consid[eratio].ne à le fatiche, et agli meriti suoi> [tachado] se gli farà risposta131

132.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 22 febrero 1580)

[fol.] 19 80/ Al Nun[ti].o di Sp[agn].a à 22. di Feb[rar].o

Jll[ustr].re et molto Reuer’ Sig[no].re [...] [fol.] 22v. Si sono riceuuti li tre pareri mandati da V.[ostra] S.[ignoria] sopra la rinouatione del Calendario: et questi SS[igno].ri de la Congreg[atio].ne attendono à uederli con diligenza, aspettando il resto: et si spera che in breue piglieranno tal risolutione, che sarà di satisfattion uniuersale; come

poi à suo tempo se ne darà conto particolare à tutti li Principi132.

133.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 21 marzo 1580)

[fol.] 130

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

[...] [fol.] 131v.

Ho hauuto caro, che siano giunte à buon ricapito le scritture intorno la riforma del Calendario. Hora p.[er] Zenobio Seruadio uenuto qua p.[er] il Conte di Montebello inuiarò la rota di m[aest].ro Gianello; essendomi parso che p.[er] q[u]esto camino dourà q[u] antunq[u]e tardi almeno giungere sicura.

[...]

Di Mad[ri].d li 21. di Marzo 1580.

Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re

Il Vesc[ou].o di Piacenza [fol.] 132v.

Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re mio Sig[no].re e pad[ro].ne col[endissim].o Mons[igno].re Jl Card[ina].le di Como Roma133

, NS , reg. 27, olim reg. 33/3.555r./166, fols. 8-10v. (7-12). Al Nun[ti]. o di Sp[agn]. a , [Roma], «à iij. di Feb[rar]. o 1580».

reg. 27, olim reg. 33/3.555r./166, fols. 19-22v. (24-31). Al Nun[ti]. o di Sp[agn]. a , [Roma], «[15]80 à 22. di Feb[rar]. o ».

, reg. 25, olim reg. 30/169, fols. 130-132v. (155-158). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re mio Sig[no]. re e pad[ro]. ne col[endissim]. o Mons[igno]. re Jl Card[ina]. le di Como Roma , «Madrid li .23. di Marzo .1580».

227D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
131 asv , SDS
132 asv , SDS , NS ,
133 asv , SDS , NS

134.3. Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 23 marzo 1580) [fol.] 145

Jll[ustrissi].mo et R[euerendissi].mo Mons[igno].re mio Sig[nor].e et p[ad]rone col[endissi].mo

Da ms. Genobio Seruadio uenuto qua p.[er] il Conte di Montebello, che hora se ne ritorna costì espedito, et sarà il renditore di questa, V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma riceuerà il rimanente delle Tauole di M[aest].ro Gianello nel partic[ola].re della ridutt[io].ne dell’anno, che è una rota di carta con alcune altre sopra et alcuni instrum[en].ti coperta in una casetta perche uenga ben conditionata, si come so ch’egli procurerà di portarla, et presentarla. Non ho potuto mandarla p.[er] altra uia p.[er] hauere hauuto bisogno, come la uedrà, di persona che ne habbia tenuto partic[ola].re conto. Però Supp[li].co V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma à scusarmi della tardanza, fauorendomi à suo tempo d’un poco di auiso del riceuuto p.[er] mia quiete d’animo et le faccio humilm[en].te riuer[en].za. Di Madrid li .23. di Marzo .1580. Di V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma et R[euerendissi].ma

Humiliss[im]:o et duotiss[im]:o S[eruito].re Il Vesc[ou].o di Piacenza [fol.] 146v. Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re mio Sig[no].re e pad[ro].ne col[endissim].o Mons[igno].re Jl Card[ina].le di Como Roma134 .

135.3. Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 13 junio 1580) [fol.] 79 80/ Al Nun[ti].o di Sp[agn].a à 13. di Giugno

[...] [fol.] 82v.

Sono circa x giorni che giunse l’huomo del Conte di Montebello col resto degli Jnstrum[en]. ti di M[aest].ro Gianello, molto ben conditionati, et tutto si mandò à questi SS[igno].ri de la Congreg[atio].ne sopra la riforma del’anno135.

136.3. Minuta de Cesare Regaini (Milán, 18 agosto 1581) [fol. 1]

Janelli torriani

1581. 18. Agosto Jmb.[reuiatura] mei Cesaris regaini Con[fessi].o

Jn Nomine D[omi]ni anno à natiuitate eius[dem] milless[im]. o quing[entessi]. mo octuag[essi]. mo primo Jnd[iction].e nona die veneris 18 mensis Augusti. Mag[nifcu].s D.[ominus] Jo:[hannes] bap[tis]ta Besatius f[ilius] q.[uondam] m[agnifi]. ci D.[omini] nicodemi p:[orte] o.[rientalis] p:[arochie] S[anc].te Tegle m[edio] l[an]i proc[urat]or m[agnif].ci D[omini] Janelli Torriani per Jnstr[umentum] < subs[crip]t[um] > [ tachado ] <procure> [interlineado] rogatu[m] <penes me notar[ium] Jnfra[scriptum] exist[entem]> [tachado] per D.[ominum] Jouanem Sangax[um] de canalle not[arium] pub[licu].m ciui[ta]tis valerij die 25. m[en]sis febr[uar]ij prox[im].o p[ro] visum. Ad petit[ionem] mei not[ar].ij sup[rascri]p[tis] no[m]i[n] e Jncan[tator].is et sotior[um] datij p[re]stini panis albi por[te] rom[an].e m[edio]l[an]i anni p[rese]ntis 1581 Dixit habuisse p[er] manu[m] D.[omini] Jo:[hanni] Ant[on].ij de meiatijs l[ibra]s quinque centum Jmper[ial].es

<500-> [al margen]

reg. 25, olim reg. 30/169, fols. 145-146v. (179). Al’Jll[ustrissi]. mo et R[euerendissi]. mo Sig[no]. re mio Sig[no]. re e pad[ro]. ne col[endissim]. o Mons[igno]. re Jl Card[ina]. le di Como Roma , «Di Madrid li .23. di Marzo .1580».

reg. 27, olim reg. 33/3.555r./166, fols. 79-82v. (113-117). Al Nun[ti]. o di Sp[agn]. a , [Roma], «[15]80 à 13. di Giugno».

228 APÉNDICE DOCUMENTAL
134 asv , SDS , NS ,
135 asv , SDS , NS ,

Et hoc p[ro] completa solut[ion]e redd[itu].s primor[um] sex mensiu[m] anni p[rese]ntis 1581 qui p[re]statur p[ro] mag[nif].co D[omino] torriano sup[er] dicto p[re]stino v[ir]tute Jur[ium]

[fol. 2] suor[um] et ut ad libros Cam[er].e app[arer]e di[citu].r

Renun[tiandis]

Promittens

Act[um] in canc[illeri]. a Jll[ustrissimis] mag[ist]ratus Jntrat[arum] ordinar[iarum] status m[edio]l[an]i p[rese] ntib[u]s D.[ominis] oratiis Canobbio f[ilio] q.[uondam] D.[omini] Donati p:[orte] ti.[cinensis] p.[arochie] s[anc]. ti Georgij in pall[at]io m[edio]l[an]i et marco ang[el].o reg[ai]. no f[ili]is mei not[ar]. ij Jnfr[ascript]i p[orte] v[ercelline] p[arochie] s[anc]. ti laurentioli Jn ciui[ta]te m[edio]l[an]i intus

Testes D.[ominus] Joseph et Jo:[hannes] Jac[obus] fr[atr] es de zuchellis f[ili]is D[omini] lazari et D[ominus] nicolaus balduinus f[ilius] q.[uondam] D[omini] brande o[m]n[e]s por[te] n[oue] p[arochie] s[anc].ti barth[olom]. ei Jntus o[m]nes noti et Jdonej136

137.3. Carta de los Decurioni de Cremona a Danese Filiodoni (Cremona, 24 noviembre 1587)

All’Jll[ustrissi].mo S[igno].r Gran Canc[ellier].e del Stato

Jll[ustrissi].mo Sig[no].r n[ost]ro Oss[eruandissi].mo

Jl < quadro auia > [ tachado ] ritratto di che a V.[ostra] S.[ignoria] Jll[ustrissi].ma è piacciuto per sua benignità far dono à q[ue]sta Città, è stato a tutti gratiss[im].o, et da noi riceuuto con grandiss[im].o n[ost]ro diletto, si perche

ci ra[p]presenta cosi ben ritratto dal uiuo ms. Janello Turr[ian].o già n[ost]ro cittadino gratiss[im].o, miracolo ueram[en].te di questa età et unico honore dell’arte sua, si anche perche in esso semp[re] rimireremo co[n] sommo piacere la uera effgie della generosa et benefca natura di chi cel dona, la quale hebbe semp[re] per singolar oggietto il far benefcio à tutti, et in particolare a’ Cremonesi; Piacesse hora à Dio che noi cosi potessimo all’incontro mandarle dipinta et tanto ben ritratta dal naturale la smisurata affettione et osseruanza n[ost]ra uerso di lei, com’ella uederebe la Città di Cremona no[n] esser punto inferiore à qual si uoglia altra Città di questo Stato, ne anche all’istessa patria Sua, di continuo desiderio, et di pronta uolontà, di seruirla semp[re] in tutte le occasioni; Mà perche il suo merito è troppo grande et tale, che la debolezza del ingegno n[ost]ro no[n] ariua à segno di poterla à Soffcientia co[n] parole ringratiare, si contentiamo di restarli per hora debitori di molto più di q[ue]llo che uagliamo. Et in tanto bacciandole riuerentem[en].te le Jll[ustrissi].me mani, in Sua bona gratia si facciamo p[er] semp[re] racc[omanda].ti

Di Cremona Jl 24 Nouembre 1587.

Gio.[uan] Batt[is]ta Bonetti Giulio della torre J.[uris] C.[onsultus] Cesar redenasco luigi Golferanio fadosio Malnepote Piet[r].o luigi Sogliato Georgio Gadiozzi Cesare Politio Gio:[uan] batt[is]ta rastelli Giulio Offdi Carlo Ciria Fran[ces].co Pesse137.

b. 818, fasc. s.n. Con[fessi].

primo Jnd[iction].

, [Milano], «Jn Nomine D[omi]ni anno à natiuitate eius[dem] milless[im]. o quing[entessi].

nona die veneris 18 mensis Augusti».

sc. 38, vol. 2, n. 65 (27). All’Jll[ustrissi].

Volver al índice

S[igno].

Gran Canc[ellier].

del Stato , «Di Cremona

octuag[essi].

24 Nouembre 1587».

229D OCUMENTOS EN LOS ARCHIVOS PÚBLICOS
136 asm , AG , FR ,
o
mo
mo
e
137 as Cr , CC , L ,
mo
r
e
Jl

CRONOLOGÍA DE LAS CITAS autores editados en el siglo xvi

Autor año

001. Cardano, Girolamo 1544

002. Cardano, Girolamo 1550

003. Vida, Marco Girolamo (Antonio) 1550

004. Musoni, Giovanni 1551

005. Cardano, Girolamo 1554

006. Zenocarus, Guglielmus [Willem Snouckaert van Schauwenburg] 1559

007. Della Croce, Annibale 1563

008. Sacchi, Bernardo 1565

009. Dolce, Lodovico 1567

010. Breventani, Stefano 1570

011. Dee, John 1570 012. Bugati, Gasparo 1571 013. Garibay y Çamalloa, Esteban de 1571

014. Lami, Alessandro 1572 015. Morales, Ambrosio de 1575 016. Wecker, Jakob 1582 017. Lami, Alessandro 1584

018. Campi, Antonio 1585

Autor año

019. Lomazzo, Giovan Paolo 1585

Post mortem Juanelo Turriano

020. Lomazzo, Giovan Paolo 1587 021. Ramelli, Agostino 1588 022. Lomazzo, Giovan Paolo 1590 023. Pérez de Mesa, Diego 1590 024. Sánchez, Pedro 1590 025. Valignano, Alessandro 1590 026. Chytraeus [Kochhafe], David 1593 027. Botero, Giovanni 1595 028. Morigia, Paolo 1595 029. Marieta, Juan de 1596 030. Rosaccio, Giuseppe 1596 031. Maioli, Simone 1597 032. Baronio, Angelo 1598 033. Borgogni, Gherardo 1598

autores editados en el siglo xvii

Autor año

034. Huerta, Jerónimo de 1602 035. Panciroli, Guido 1602

036. Rojas Villandrando, Agustín de 1603 037. Góngora y Argote, Luis de 1604

038. Persia, Juan de [Uruch Beg] 1604 039. Madrigal, Miguel de 1605 040. Pisa, Francisco de 1605

Autor año

041. Sigüenza, José de 1605 042. Casella, Pietro Leone 1606 043. García Céspedes, Andrés 1606 044. Thou, Jacques-Auguste de 1606 045. Vega, Pedro de la 1606 046. Nuñez, Luis 1607 047. Alemán, Mateo 1609

231

048. Cartagena, Juan de 1609

049. Ens, Gaspar 1609

050. Yepes, Antonio de 1609

051. Botero, Giovanni 1610

052. Covarrubias Horozco, Sebastián de 1611

053. Vega y Carpio, Félix Lope de 1611 054. Panciroli, Guido 1612

055. Salazar, Ambrosio de 1612

056. Cervantes Saavedra, Miguel de 1613

057. Góngora y Argote, Luis de 1613

058. Flores, Pedro 1614

059. Scamozzi, Vincenzo 1615

060. Valdivielso, José de 1616

061. Vega y Carpio, Félix Lope de 1617 062. Villegas, Esteban Manuel de 1617 063. Salazar de Mendoza, Pedro 1618 064. Vega y Carpio, Félix Lope de 1618 065. Vega y Carpio, Félix Lope de 1618

066. Cabrera de Córdoba, Luis 1619

067. Vega y Carpio, Félix Lope de 1619 068. Tassoni, Alessandro 1620

069. Vega y Carpio, Félix Lope de 1620 070. Arias Pérez, Pedro 1621

071. Neumayr von Ramsla, Johann Wilhelm 1622 072. Tirso de Molina [Gabriel Téllez] 1624 073. Borromeo, Federico 1625

074. Oudin, César 1625

075. Franciosini, Lorenzo 1626

076. Quevedo y Villegas, Francisco Gómez de 1626

077. Baronio, Angelo 1628

078. Tortoletti, Bartolomeo 1628

079. Vega y Carpio, Félix Lope de 1630 080. Borromeo, Federico 1632 081. Hamen y León, Lorenzo van der 1632

082. Strada, Famiano 1632

083. Argensola, Lupercio de 1634

084. Pietrasanta, Silvestro 1634

085. Vega y Carpio, Félix Lope de 1635

086. Zeiller, Martin 1637

087. Porreño de Mora, Baltasar 1639 088. Calderón de la Barca, Pedro 1640 089. Sánchez Portocarrero, Diego 1641 090. Jiménez de Enciso, Diego 1642 091. Digby, Kenelm 1644 092. Enríquez Gómez, Antonio 1644 093. Salcedo Coronel, José García de 1644 094. Liceti, Fortunio 1645 095. Méndez da Silva, Rodrigo 1645 096. Quiñones de Benavente, Luis 1645 097. Gracián y Morales, Baltasar 1646 098. Gracián y Morales, Baltasar 1648 099. Quevedo y Villegas, Francisco Gómez de 1648 100. Gracián y Morales, Baltasar 1651 101. Cotta, Ansaldo 1653 102. Gracián y Morales, Baltasar 1653 103. Coulon, Louis 1654 104. Cubillo de Aragón, Alvaro 1654 105. Matos Fragoso, Juan de 1658 106. Crusius, Jakob Andreas 1660 107. Terzago, Paolo Maria 1664 108. Monconys, Balthasar de 1666 109. Terzago, Paolo Maria y Scarabelli, Pietro Francesco 1666 110. Bertaut de Fréauville, François 1669 111. Lana Terzi, Francesco 1670 112. Jouvin de Rochefort, Antoine 1672 113. Gaffarel, Jacques 1676 114. Moreto y Cabaña, Agustín 1676 115. Moreto y Cabaña, Agustín 1676 116. Capra, Alessandro 1683 117. Masen, Jacob 1684 118. Redi, Francesco 1685 119. d’Aulnoy, Marie-Catherine Le Jumel de Barneville 1691 120. Cubero Sebastián, Pedro 1697

232 APÉNDICE DOCUMENTAL

autores editados en el siglo xviii

Autor año

Leti, Gregorio 1700

Colombier, Claude Jordan de 1701

Lagunez, Matías 1701

Arisi, Francesco 1705

Bances y Cándamo, Francisco Antonio de 1720

Ardemans, Teodoro 1720

Gimma, Giacinto 1723

Arisi, Francesco 1741

Medrano, Manuel José de 1741

Murillo Velarde, Pedro 1752

Gaetani, Pier Antonio 1761

Klotz, Christian Adolph 1764

Autor año

133. Ponz Piquer, Antonio 1772

Zaist, Giovan Battista 1774

Burriel, Andres-Marcos 1775

Tiraboschi, Girolamo 1775

Tiraboschi, Girolamo 1777

Margarot, Maurice 1780

Peyron, Jean-François 1780

Bourgoing, Jean-François de 1789

Conca y Alcaraz, Antonio 1793

Aglio, Giuseppe 1794

Tiraboschi, Girolamo 1796

autores editados en el siglo xix

Autor año

Manini, Lorenzo 1819

Zani, Pietro 1824

Grasselli, Giuseppe 1827

Ticozzi, Stefano 1832

Magnin, Charles 1852

Autor año

149. Grandi, Angelo 1856

150. Ramón Parro, Sisto 1857

Robolotti, Francesco 1857 152. Murguía, Manuel 1858 153. Maisen, Pietro 1865

autores inéditos del siglo xvi

Autor redacción

Argensola, Lupercio Leonardo de 1582

Cardano, Girolamo 1550

Ottoboni, Lunardo 1567/a 003. Ottoboni, Lunardo 1567/b 004. Ottoboni, Lunardo 1569 005. Tiepolo, Antonio 1572 006. Hurtado de Toledo, Luis 1576 007. Villalba y Estañá, Bartolomé 1577 008. Capilupi, Camillo 1579/92 009. Capilupi, Camillo 1579/92 010. Cock, Hendrik 1580/90

Autor redacción

012. Ragona, Antonio Maria 1582

Post mortem Juanelo Turriano

013. Zuccari, Federico 1586 014. Quirós, Juan de 1591 015. Priuli, Francesco 1593 016. Zapata de Chaves, Luis 1593 017. Garibay y Çamalloa, Esteban de 1594 018. Lhermite, Jean 1596, 1599, 1600

233C RONOLOGÍA DE LAS CITAS
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
151.
011.
001.
002.

autores inéditos del siglo xvii

Autor redacción

019. Argensola, Lupercio Leonardo de ±1600

020. «El incógnito» ±1600

021. Cuelbis, Diego [Jakob Quelviz] ±1600

022. Grienberger, Christoph 1601

023. Grienberger, Christoph 1603

024. Faria, Manuel Severim de 1604 025. Bergeron, Pierre 1612

026. Cernúscolo de Guzmán, Luis ±1615

027. Bresciani, Giuseppe 1623/24

028. Borromeo, Federico 1625?

Autor redacción

029. Borromeo, Federico 1628 030. Oddi, Muzio 1628 031. Settala, Alberico 1628 032. Pietragrassa, Giovan Battista 1636 033. Sperling, Otto 1640 034. Estrada, Diego de 1647 035. Anonimo 1650? 036. Bresciani, Giuseppe 1665 037. Volpino, Francesco ±1667

autores inéditos del siglo xviii

Autor redacción

038. Arisi, Desiderio 1700?

Autor redacción 039. Biff, Giambattista 1780/90

autores inéditos del siglo xix

Autor redacción

040. Visioli, Carlo 1871

Autor

redacción 041. Sommi Picenardi, Antonio 1890?

documentos

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 junio 1520)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 junio 1520)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 23 abril 1523)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 13 mayo 1523)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 12 marzo 1524)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 11 marzo 1529)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 21 mayo 1529)

Orden de pago (Cremona, 6 julio 1529)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 14 marzo 1530)

Minuta de Giovanni Maria Ariberti (Cremona, 14 marzo 1530)

Orden de pago (Cremona, 25 febrero 1534)

Orden de pago (Cremona, 4 abril 1534)

Orden de pago (Cremona, 22 septiembre 1534)

Minuta de Giovanni Pietro Allia (Cremona, 26 julio 1536)

Minuta de Giovanni Pietro Allia (Cremona, 10 abril 1537)

Orden de pago (Asti, 1° abril 1544)

Orden de pago (Milán, 19 junio 1545)

Orden de pago (Milán, 19 abril 1547)

234 APÉNDICE DOCUMENTAL
01.
02.
03.
04.
05
06.
07.
08.
09.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.

Orden de pago (Milán, 12 agosto 1547)

Orden de pago (Milán, 11 febrero 1548)

Orden de pago (Milán, 30 mayo 1548)

Orden de pago (Milán, 11 octubre 1548)

Carta de Ferrante Gonzaga a Natale Musi (Milán, 20 febrero 1549)

Despacho de Natale Musi a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 14 enero 1550)

Minuta de Giovan Antonio Crivelli (Milán, 22 enero 1550)

Minuta de Dionigi Allegranza (Milán, 23 mayo 1550)

Orden de pago (Milán, 12 agosto 1550)

Despacho de Natale Musi a Ferrante Gonzaga (Augsburgo, 10 septiembre 1550)

Orden de pago (Milán, 3 octubre 1550)

Minuta de Giacomo Antonio Carcani (Milán, 10 noviembre 1550)

Orden de pago (Milán, 22 noviembre 1550)

Minuta de Giacomo Antonio Carcani (Milán, 13 febrero 1551)

Orden de pago (Milán, 20 mayo 1551)

Concesión de pensión vitalicia por Carlos V (Innsbruck, 7 marzo 1552)

Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 30 marzo 1552)

Minuta de Battista Rozzi (Milán, 6 diciembre 1552)

Despacho de Carlos V a Ferrante Gonzaga (Metz, 31 diciembre 1552)

Orden de pago (Casale Monferrato, 28 febrero 1553)

Orden de pago (Casale Monferrato, 23 marzo 1553)

Carta de Francesco Crasso a Ferrante Gonzaga (Milán, 22 agosto 1553)

Orden de pago (Buttigliera, 25 agosto 1553)

Orden de pago (Buttigliera, 26 agosto 1553)

Orden de pago (Casale Monferrato, 21 enero 1554)

Carta de Carlos V a Francesco Crasso (Bruselas, 13 febrero 1554)

Carta de Francesco Crasso a Ferrante Gonzaga (Milán, 24 febrero 1554)

Carta de Ferrante Gonzaga a Francesco Crasso (Asti, 27 febrero 1554)

Carta de Marc’Antonio Patanella a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 3 marzo 1554)

Despacho de Felipe ii a Fernando Álvarez de Toledo duque de Alba (Bruselas, 3 octubre 1555)

Despacho de Annibale Litolf a Francesco Catena (Bruselas, 10 noviembre 1555)

Despacho de Felipe ii a Fernando Álvarez de Toledo duque de Alba (Bruselas, 29 diciembre 1555)

Minuta de Battista Rozzi (Milán, 10 enero 1556)

Orden de pago (Milán, 15 enero 1556)

Orden de pago (Milán, 17 enero 1556)

Carta de Giovanbattista Castaldo a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 12 febrero 1556)

Minuta de Battista Rozzi (Milán, 9 marzo 1556)

Carta de Ferrante Gonzaga a Annibale Litolf (Praglia, 16 mayo 1556)

Carta de Leone Leoni a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 13 junio 1556)

Carta de Leone Leoni a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 1° agosto 1556)

Carta de Ferrante Gonzaga a Leone Leoni (Milán, 16 agosto 1556)

Despacho de Annibale Litolf a Ferrante Gonzaga (Gante, 9 noviembre 1556)

Despacho de Annibale Litolf a Ferrante Gonzaga (Bruselas, 13 diciembre 1556)

235C RONOLOGÍA DE LAS CITAS 19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.

Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 29 junio 1557)

Carta de Leone Leoni a Antoine Perrenot de Granvelle (Milán, 10 noviembre 1558)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 21 enero 1564)

Carta de Francesco De Marchi a Giovanni Battista Pico (Bruselas, 7 mayo 1564)

Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 5 marzo 1565)

Despacho de Gerolamo Negri a Guglielmo I Gonzaga (Madrid, 22 abril 1565)

Carta de Paolo Casale a Guidobaldo II della Rovere (Madrid, 19 junio 1566)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 27 agosto 1566)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 11 enero 1567)

Breve de Pio V (Roma, 19 enero 1567)

Carta de Gerolamo Negri a Francesco I de’ Medici (Mantua, 7 febrero 1567)

Carta de Cesare Gonzaga a Francesco I de’ Medici (Mantua, 7 febrero 1567)

Nota di Francesco I de’ Medici a Cesare Gonzaga (Florencia, 9 marzo 1567)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 22 marzo 1567)

Carta de Cesare Gonzaga a Francesco I de’ Medici (Mantua, 28 marzo 1567)

Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 5 septiembre 1567)

Solicitud de patente a la republica de Venecia (Toledo, 28 junio 1567)

Parecer de los Magistrados del Agua de Venecia (Venecia, 24 octubre 1567)

Despacho de Emilio Roberti a Guglielmo I Gonzaga (Madrid, 27 octubre 1567)

Parecer de los Provveditori al Comun de Venecia (Venecia, 10 diciembre 1567)

Concesión de privilegio (Venecia, 7 febrero 1568)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 21 febrero 1568)

Concesión de privilegio (Mantua, 10 junio 1568)

Solicitud de privilegio (Milán, 26 julio 1568)

Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 2 septiembre 1568)

Escritura notarial de Giovan Battista Gorgonzola (Milán, 14 octubre 1568)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 5 noviembre 1568)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 14 febrero 1569)

Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 6 mayo 1569)

Escritura notarial de Cesare Regaini (Milán, 11 mayo 1570)

Carta de Jacopo Nizzola a Francesco I de’ Medici (Madrid, 10 enero 1572)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 8 marzo 1572)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 9 mayo 1572)

Confesión de Orfeo Diana (Milán, 28 noviembre 1572)

Confesión di Giovan Antonio Fasolo (Milán, 4 diciembre 1572)

Orden de pago (Milán, 18 febrero 1573)

Minuta de Cesare Regaini (Milán, 19 febrero 1573)

Confesión de Orfeo Diana (Milán, 19 febrero 1573)

Orden de pago (Milán, 22 marzo 1574)

Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 31 marzo 1574)

Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 31 marzo 1574)

Orden de pago (Milán, 3 junio 1574)

Patente de Ottavio I Farnese a Bernardino Torriani (Parma, 25 septiembre 1574)

236 APÉNDICE DOCUMENTAL 62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.

105.Confesión de Rinaldo Tettoni (Milán, 3 enero 1575)

106.Orden de pago (Milán, 5 enero 1575)

107.Minuta de Cesare Regaini (Milán, 5 enero 1576)

108.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 4 julio 1578)

109.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 24 julio 1578)

110.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 2 agosto 1578)

111.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 23 agosto 1578)

112.Orden a Ludovico Ferrari e Giulio Trecchi (Gonzaga, 24 septiembre 1578)

113.Despacho de Giulio Trecchi (Cremona, 26 septiembre 1578)

114.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 16 octubre 1578)

115.Congregación del Ayuntamiento de Salò (Salò, 11 noviembre 1578)

116.Congregación del Ayuntamiento de Salò (Salò, 13 noviembre 1578)

117.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 27 noviembre 1578)

118.Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 5 diciembre 1578)

119.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 25 abril 1579)

120.Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 30 mayo 1579)

121.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 13 junio 1579)

122.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 29 julio 1579)

123.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 agosto 1579)

124.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 septiembre 1579)

125.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 12 diciembre 1579)

de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 26 diciembre 1579)

127.Carta de Giannello Torriani a Gregorio XIII (Madrid, 26 diciembre 1579)

128.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 4 enero 1580)

129 Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 10 enero 1580)

130.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 13 enero 1580)

131.Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 3 febrero 1580)

132.Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 22 febrero 1580)

133.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 21 marzo 1580)

134.Despacho de Filippo Sega a Tolomeo Gallio (Madrid, 23 marzo 1580)

135.Instrucciones de Tolomeo Gallio a Filippo Sega (Roma, 13 junio 1580)

136.Minuta de Cesare Regaini (Milán, 18 agosto 1581)

137.Carta de los Decurioni de Cremona a Danese Filiodoni (Cremona, 24 noviembre 1587)

Volver al índice

237C RONOLOGÍA DE LAS CITAS
126.Despacho

REGISTRO DE LAS FUENTES

documentos de archivo

Archivio comunale, Salò Archivio di antico regime (1431-1805) Provisioni e Ordinamenti (1440-1800) reg. 26 (1578-1585), fols. 6v.-7, 7 y v.

rchivio della Pontifcia niversità Gregoriana, oma Fondo Clavius cod. 529 (Christophorus Clavius - Corrispondenza), fols. 50-51v.

Archivio di Stato, Cremona Comune di Cremona (secc. IX XIX) Carteggio 1868-1946 Fabbriche e riparazioni (1868-1946) b.1.194 (1860-) sez. 1 (Monumenti patrii), n. 3.512 Litterarum (1512-1783) sc. 38 (1586-1587) vol. 2 (1587), n. 65 (27) Miscellanea Jurium Bresciani-Arisi (sec. XVII) t. x (1437-1659), doc. 149 Notarile (secc. XIII XIX) fl. riberti, Giovanni Maria q. artolomeo . . . . fl. . . . . , fols. v., v. fl. . . . . , s.fol. fl. . . . . , s.fol. fl. . . . . , s.fol. fl. . . . . , s.fol. fl. llia, Giovanni Pietro q. Giovanni attista . . . . fl. . . . . reg. «1536», fols. 135-136 reg. «1537», fols. 20 v.

Archivio di Stato, Firenze Ducato di Urbino (1233-1760)

239

cl. i, div. g, fl. Clxxxiii (Ministri Ducali alla Corte di Spagna - Clas[s].e p[ri]ma Div[ision].e g F[ilz]:a Clxxxiii), fols. 1.228-1.229v. Mediceo del Principato (1529-1753)

Carteggio universale fill. a (Cosimo I e Francesco, principe e reggente - 1564-1567) fil. , fols. , 300-301v., 821 v. fll. osimo I e Francesco, principe e reggente - 1571-1574) fl. , fols. v.

Registri fl. rancesco, principe ereditario, poi reggente nov. set. , fol. v.

Archivio di Stato, Mantova

Gonzaga

Amministrazione del governo f ii-9 (Minute della Cancelleria Mantovana) b.2.207 (1578), n. 346 b.2.988 (Archivio Gonzaga - Spagna e Fiandre) lib. 2 (Copie di lett[er].e ducali scritte da Trento da Augusta da Anversa la maggior parte da Bruselles dal 2 lug[li].o al 22 xbre 1555), fols. 163v.-167v. b.2.989 (Archivio Gonzaga - Spagna e Fiandre) lib. 4 (Copie di lett[er].e scritte da Gante, Brusselles e Londra al Duca di Mant[ov].a Dal 31. Ag[os]. to 1556 al 20. 9bre 1557), fols. 42-43v. (48-49v.), 58v.-59 (64v.-65)

Corrispondenza estera e xiv-3 (Carteggio degli Inviati e Diversi - Spagna) b. 593 (1565-1566) fasc. s.n. «1565. Marzo-Aprile» fasc. s.n. «1565 di Girolamo Negri» b. 594 (1567-1568) fasc. s.n. «1567. - 8bre-9mbre» e xlix 3 (Carteggio degli Inviati e Diversi - Milano) b.1.694 (1578) fasc. iii/3 (1578 lug.-set. - Diversi), n. 518

Libri dei decreti f ii-10 (Libri dei decreti) lib. 48 (1565-1575), fols. 140v.-141

Archivio di Stato, Milano

Archivio Notarile

Rubriche dei Notai cart. 137 (Rubrica di Allegranza, Dionigi q. Ambrogio C.324:1:), s.fol. cart. 1.830 (Rubrica di Crivelli, Giovan Antonio q. Francesco C.341:1:), fasc. 35, fol. [3] cart. 2.499 (Rubrica di Gorgonzola, Giovan Battista q. Erasmo C.368:1:2:), s.fol. cart. 4.263 (Rubrica di Rozzi, Battista q. Antonio C.405:3:), s.fol.

Atti dei Notai di Milano fll. . . rivelli, Giovan ntonio q. rancesco 1514-1562)

240 APÉNDICE DOCUMENTAL

fl. 8.407 (01.08.1548-17.03.1550), n. 4.710 fll. 8.775-8.783 (Allegranza, Dionigi q. Ambrogio 21.12.1517-01.12.1559) olim fl. 8.780 o 8.781 (a 17.09.1531 y de 01.06.1551), s.n. fll. 10.759-10.790 (Carcani, Giacomo Antonio q. Francesco 31.01.1533-25.10.1571) fl. 10.768 (11.04.1550-08.05.1551), nn. 1.755, 2.826 fll. 14.499-14.506 (Gorgonzola, Giovan Battista q. Erasmo 06.11.1556-30.11.1610) olim fl. 14.499 o 14.500 (a 11.05.1563 y de 88.01.1591), s.n. fll. 14.8??-14.8?? (Rozzi, Battista q. Antonio 1512-08.01.1558 e 11.06.1559-1568) olim fl. 14.845 (09.01.1552-12.06.1559)

Atti di Governo (sec. XV - seconda metà sec. XIX) Finanza Reddituari (1500-1763) b. 818 (Occorrenze Particolari - «Tori-Toz») fasc. s.n. «Torriani»

Cancelleria dello Stato di Milano Carteggio generale già Documenti diplomatici (1535-1796) b. 57 (1545 - Apr.-Giug.), n. 158 b. 166 (1553 - agosto 16-31), s.n. b. 177 (1554 - gennaio 26-31/febbraio 1-15), s.n. b. 178 (1554 - febbraio16-28/marzo 1-10), s.n. b. 277 (1568 - luglio), n. 101

Dispacci Reali b. 7 (1554-1555), s.n.

Indice Lombardi (secc. XIV XVIII) reg. 213 («Topia-Torrizzi») s.i.p. (Torriani Leonello q. Gerardo sub notaio Crivelli Gio[va].n Ant[oni].o q. F[rances].co), s.n. Registri delle cancellerie dello Stato e di magistrature diverse (1538-1796) s. i (Privilegi 1456-1796) reg. 8 (25 aprile 1551-6 giugno 1554), fol. 1 s. xxii (Mandati 1536-1711) reg. 4 (7 gennaio 1542-18 dicembre 1545), fol. 117 reg. 7 (3 gennaio 1547-19 aprile 1548), fols. 72, 116v., 203v. reg. 8 (18 aprile 1548-26 noviembre 1549), fols. 18, 63 reg. 9 (19 noviembre 1549-13 aprile 1552), fols. 102 y v., 117, 130v., 175v. reg. 10 (15 aprile 1552-10 giugno 1555), fols. 50, 54 y v., 88, 125 reg. 11 (8 luglio 1555-13 luglio 1558), fols. 1, 2-3v. Rogiti camerali (1395-1799) fll. 560-600 (Regaini Cesare 1559-1606) fl. 560 (1559-1566), s.n. fl. 561 (1567-1570), s.n.

Archivio di Stato, Parma Epistolario scelto (sec. XV 1857) b. 20, fasc. s.n. ([De] Marchi, Francesco), n. 6 b. 23, fasc. 18 (Leoni, Leone), nn. 12, 24, 29 Gonzaga di Guastalla (1406-1760)

241

b. 42, fasc. 6 stf. s.n. (Gonzaga. 1550 Gennaio Febbraio N. 83), nn. 28-29v. stf. s.n. (Gonzaga. 1550 Marzo Dicembre N. <79> [tachado] 80), s.n. Patenti (1549-1802)

Patenti civili, militari e varie (1549-1799) b. 3 (1564-1575), fols. 278v.-279

Archivio di Stato, Venezia Senato

Deliberazioni Terra (1440-1797) fl. 50 (1567 Terra da 7mbre fno Febbraro), fols. [211] y s.fol. reg. 46 (1566 [1567] 1° marzo-1567 [1568] 28 febbraio), fol. 187

Archivio Segreto (Apostolico) Vaticano, Città del Vaticano

Dataria Apostolica

Minutæ Brevium Lateranensium pacco 228 (doc. 13.391-13.437 - 1567 gennaio 2-30) doc. 13.419, n. 34

Segreteria di Stato

Nunziatura di Spagna reg. 11, olim reg. 28/167 (Spagna - Mons. Sega, anno 1577, ‘78), fols. 328-330v. (301-303), 342 y v. (316317), 352-354v. (328-334), 367-371v. (348-350), 451-455v. (443-450), 502-505v. (503-511) reg. 20, olim reg. 32/165 (Spagna - Sega, anni 1577, ‘78, ‘79), fols. 271-274v. (395-400), 379-381v. (540-544) reg. 22, olim reg. 29/3.548r./168 (Spagna - Mons. Sega, anno 1579), fols. 146-147v. (159-162), 209-212v. (232-239), 251-256v. (288-297), 271-272v. (318-320), 314-321v. (376-385), 449-451v. (540-544), 454456v. (547-562) reg. 25, olim reg. 30/169 (Spagna - Mons. Sega, anno 1580), fols. 14 (13), 15 y v. (14-15), 19v.-22v. (1924), 130-132v. (155-158), 145-146v. (179) reg. 27, olim reg. 33/3.555r./166 (Spagna, nunzio Sega, 1580, ‘81, ‘82, ‘83), fols. 4-7v. (2-6), 8-10v. (7-12), 19-22v. (24-31), 79-82v. (113-117)

Archivio Storico Civico, Milano Biblioteca Trivulziana cod. 1.824 («Apocalypsis Mediolanensis»), fol. 811

Archivio Storico Diocesano, Cremona Fabbriceria Cattedrale

Provisionum reg. 1 (Liber Provisionum Fabrice Maioris Ecclesie 1519-1538), fols. 159, 185, 186, 188

Archivo Histórico Provincial, Santa Cruz de Tenerife Antiguo régimen

Archivos Públicos Judiciales

242 APÉNDICE DOCUMENTAL

De la Fe pública Notariales

Protocolos notariales (1505-1908)

Distrito de San Cristóbal de la Laguna u.i. n. 454 (Benito de Ortega) vol. 402, doc. ClxxiiJ

Biblioteca Estense Universitaria, Modena Autografoteca Campori b.s.n. (Gonzaga, Ferrante I, Duca di Guastalla) fasc. ii, fols. 52-53 fasc. v, fols. 5-8

Biblioteca Nacional de España Correspondencia del cardenal Granvela Mss. 7.904-7.921 Mss. 7.904 (caja i - 1546-1554), n. 91 (4) Mss. 7.906 (caja iii - 1538-1559), n. 123 (33)

Biblioteca Nazionale Centrale «Vittorio Emanuele II», Roma Manoscritti

Vittorio Emanuele vol. ii, cod. 1.009 (Capilupi, Camillo - Raccolta di aneddoti riferentesi a papi, sovrani, ambasciatori ed altre varie personalità del sec. xvi), fols. 304-306 (152v.-153v.) vol. ii, cod. 1.062 (Capilupi, Camillo - Raccolta di aneddoti riferentesi a papi, sovrani, ambasciatori ed altre varie personalità del sec. xvi), fol. 33v.

Biblioteca Statale e Libreria Civica, Cremona Manoscritti

Manoscritti Bresciani cart. b b.8.3 (Vincenzo Lancetti, Schede per Biografia cremonese ossia dizionario storico delle famiglie e delle persone], [inizi xix secolo]) cart. «Tabaglia-Trebatti» fasc. s.n. «Torriani, Giannello»

Real Biblioteca, Madrid

Cartas del cardenal Granvela cod. ii - 2.257 (1545-1559), fols. 248 y v. cod. ii - 2.269 (1551-1552), fols. 143 y v. cod. ii - 2.270 (1553-1554), fols. 244 y v.

Volver al índice

243R EGISTRO DE LAS FUENTES

BIBLIOGRAFÍA

IMPRESOS Y MANUSCRITOS, S. XVI-1800

AGLIO, Giuseppe, Le pitture e le sculture della città di Cremona. Di Giuseppe Aglio Cremonese Dedicate Al singolar merito Del Padre Visitatore Don Galeazzo Giuseppe Maria Todeschini monaco dell’insigne Congregazione di S. Girolamo d’Italia nel Monastero di S. Sigismondo di Cremona , In Cremona, presso Giuseppe Feraboli Stampator Vescovile e della Città,

ALEMÁN, Mateo, Ortografia Castellana [...] por Mateo Aleman , En Mexico, En la emprenta de Ieronimo Balli, Año 1609.

ANONIMO, Loa de disparates, [±1600] (CP, s.n. Varias y Selectas Poesias del Incognito MS, s.fol.).

ARDEMANS, Teodoro, Ordenanzas de Madrid, y otras diferentes, que se pratican en las ciudades de Toledo, y Sevilla con algunas advertencias á los Alarifes, y Particulares, y otros Capitulos añadidos á la perfecta inteligencia de la materia, que todo se cifra en el Govierno Politico de las Fabricas. Dedicado a la M . N . Leal, y Coronada Villa de Madrid Por Don Theodoro Ardemans, arquitecto, y Tracista Mayor de las obras Reales, Maestro Mayor de las de Madrid, Veedor de las conducciones de las Aguas, Maestro Mayor de Fuentes, y Santa Iglesia de Toledo, Pintor de Camara de Su Magestad con la Llave de Furriera, y de la Noble Guardia de Corps jubilada , Madrid, Por Francisco del Hierro, Año md CC xx .

ARGENSOLA , Lupercio Leonardo de, Libro de todas las obras que se han podido recoger de los dos hermanos Lupercio y Bartolomé Leonardo , [1559-1613] (UPP, KCSC, Ms. Codex 184).

ARGENSOLA , Lupercio Leonardo de, Rimas de Lvpercio i del dotor Bartolome Leonardo de Argensola , En Zaragoza, En el Hospital Real, i General de nuestra Señora de Gracia, Año 1634.

ARGENSOLA , Lupercio Leonardo de, Rimas del secretario Lupercio Leonardo de Argensola. Por Don Ramon Fernandez - Tomo I , En Madrid, en la Imprenta Real, md CC lxxxvi .

ARIAS PÉREZ , Pedro, Primavera y flor de los meiores romances que han salido, aora nuevamente en esta Corte, recogidos de varios Poetas. Por el licenciado Pedro Arias Perez. Dirigido al maestro Tirso de Molina, En Madrid, Por la Viuda de Alonso Martin, 1621.

ARISI , Desiderio, Accademia de’ Pittori, Scultori, e de’ Architetti Cremonesi altramente detta Galleria di Uomini Jllustri ossia Memorie per Servire alla Storia de’ Pittori Scultori ed Architetti Cremonesi di D[o]. n Desiderio Arisi Cremonese Monaco Girolomino Della Congregazione di Lombardia , [finales siglo xvii ] (bslccr, m , cod. a.a.2.16).

ARISI , Francesco, Cremona Literata seù In Cremonenses doctrinis, & Literariis dignitatibus Eminentiores Chronologicæ Adnotationes, Auctore Francisco Arisio Nobilissimæ Patriæ suæ Ordinum Conservatore, Tomus secundus. Totum Sæculum Sesquimillesimum complectens, multisariam eruditionem continens, cui aliquandò Scriptorum Orationes, sivè ineditæ, sivè raræ exscriptionis accesserunt. Adiecta etiam est in fine Mantissa insignium Musicorum, qui in illo sæculo sesquimillesimo floruere , Parmæ, Typis Pauli Montii, md CC v

ARISI , Francesco, Cremona Literata seu In Cremonenses Doctrinis, ac Literariis Dignitatibus Illustres Ab anno MDCI ad MDCCXLI adnotationes, et observationes cum appendicibus tomus tertius Illustrissimo Domino, atque Amplissimo Patri, Domino Marchioni Petro Aymo Goldono Vidono Regio Caesareo, Ducali Mediolani Senatori, S. Raphaelis Marchioni, ac Viticeti, & Pertinentiarum Domino &c. dicatus a Francisco Arisio Nobilissimæ Patriæ suæ Ordinum Conservatore Jubilato, Procustode Arcadum Pastorum Coloniæ Cremonensis &c. , Cremonæ, Apud Petrum Ricchini, md CC xli

AULNOY, Marie-Catherine Le Jumel de Barneville, baronne d’, Relation Du Voyage D’Espagne - Tome troisieme , A Paris, Chez Claude Barbin, m d C xC i

247
m d CC xC iv

BANCES Y CÁNDAMO, Francisco Antonio de, Obras Lyricas de Don Francisco Antonio de Bances Candamo, superintendente de Rentas reales de Ocaña, San Clemente, Ubeda y Baeça, etc. Que saca a luz Don Julian del Rio Marin, y las dedica a la Excelentisima Señora Duquesa del Arco, Condesa de Montenueuo, la Puebla, etc. , En Madrid, a costa de Nicolas Rodriguez Francos, Impressor de libros, [1720].

BARONIO, Angelo, Cremonæ Genethliacon Angeli Baronii , Cremonæ, Apud Christophorus Draconium, mdxC viii

BERGERON, Pierre, Suite du Voyage d’Italie et d’Espagne , «annees 1611 et 1612» ( bmr , CCM , n. 56, Ms. 1.778, fol. 377-501 (1-125).

BERTAUT, François, Iovrnal dv Voyage d’Espagne; contenant vne Description fort exacte, de ses Royaumes, & de ses principales Villes; avec l’Estat du Gouvernement, & plusieurs Traittés curieux, touchant les Regences, les assemblées des Estats, l’ordre de la Noblesse, la Dignité de Grand d’Espagne, les Commanderies les Benefices, & les Conseils , A Paris, Chez Loüis Billaine, m d C lxix

BIFFI , Giambattista, Giõ Batta Biffi Artisti Cremonesi , [1780/90] ( bsl CC r , M , cod. a a .3.7).

BILLINGSLEY, Henry, The Elements of Geometrie of the most auncient Philosopher Evclide of Megara. Faithfully (now first) translated into the Englishe toung, by H. Billingsley, Citizen of London. Whereunto are annexed certaine Scholies, Annotations, and Inuentions, of the best Mathematiciens, both of time past, and in this our age , At London, Printed by Iohn Daye, 1570.

BORGOGNI , Gherardo, La Fonte del Diporto. Dialogo del Sig. Gherardo Borgogni L’Errante Academico Inquieto di Milano. Nel quale si raccontano alcuni bellissimi, e morali auenimenti, e si leggono nuoue, e diuerse poesie, & altre materie curiose , In Bergamo, per Comin Ventura, mdxC viii

[BORROMEO, Federico], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628] ( bam , M , cod. g 9 inf, n. 4, notas adjuntas, fol. [121] y [125]).

[BORROMEO, Federico], De Principum gratia , [1625?] ( bam , M , cod. g 310 inf, n. 39).

BORROMEO, Federico, Federici Cardinalis Borromæi Archiepisc. Mediolani De Gratia Principvm liber vnvs , Mediolani, Anno salutis m . d C . xxv .

BORROMEO, Federico, Il libro intitolato La Gratia de’ Principi di Federico Borromeo Cardinale del titolo di Santa Maria degli Angeli ed Arcivescovo di Milano , In Milano, s.e., m d C xxxii

BORROMEO, Federico, La Sfera Mirabile spiegata a bocca in diuersi discorsi dall’Jll[ustrissi]. mo Sig[no]. re Cardinale Fed. Borr. Jnuentore dell’artificio , [1628] ( bam , M , cod. g 9 inf, n. 5).

BOTERO, Giovanni, Le Relationi Vniversali di Giovanni Botero Benese, Divise in tre parti. [...] Aggiontoui di nouo le Quattro Parti del Mondo intagliate in Rame , In Vicenza, Appresso Giorgio Greco, m d xC v

BOTERO, Giovanni, Detti memorabili di personaggi illvstri Del Signor Giovanni Botero, Abbate di San Michele della Chiusa, &c. , In Brescia, Appresso Bartholomeo Fontana, 1610.

[BOURGOING, Jean-François de], Nouveau Voyage en Espagne, ou Tableau de l’état actuel de cette Monarchie [...] - Tome troisieme , A Paris, Chez Regnault, Libraire, m d CC lxxxix

BRESCIANI , Giuseppe, [Uomini insigni cremonesi] - Libro secondo parte Terza Qual contiene huomini segnalati in Arti liberali come jngegneri Architetti e Scultori Musici Poeti e Pittori / jngegneri Architetti e Scultori , [±1623/24] ( bsl CC r , M , MB , cod. 28, fol. 2-5).

BRESCIANI , Giuseppe, La Virtv Ravivata De Cremonesi insigni diuisa in quattro Parti Doue Religiosi Regolari che nella loro Religione hanno hauuto dignita Parte Prima Religiosi Secolari e Regolari che hanno scritto e datto pure alla stampa Parte Seconda Secolari che hanno scritto e datto alla Stampa Parte Terza Pittori jngegneri Architetti e Scultori insigni Cremonesi Parte Quarta Di Giuseppe Bresciano istor[iografo] di d[ett]. a Citta , « md C lxv » ( bsl CC r , M , MB , cod. 27).

BREVENTANI, Stefano, Istoria della Antichita Nobilta, et delle cose notabili della Citta di Pavia, raccolta da M. Stefano Breventano cittadino pavese , In Pauia, Appresso Hieronimo Bartholi, nelle Case di S. Pietro in Ciel’ Aureo, 1570.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

248

BUGATI , Gasparo, Historia Vniversale di M. Gasparo Bvgati Milanese: nella qvale con ogni candidezza di uerità si racconta breuemente, & con bell’ordine tutto quel ch’è successo dal principio del mondo fino all’anno MDLXIX . Con tavole vtilissime, et necessarie, cosi per trouar facilmente i nomi de’ Papi, de gl’Imperatori, & de’ Re separatamente, ordinate co’ numeri de gli anni, che imperarono, di quelli che uissero, & del corrente millesimo; come per le cose notabili che sono nell’opera , In Vinetia, Appresso Gabriel Giolito di Ferrarii, mdlxxi

BURRIEL , Andres-Marcos, Cartas eruditas y críticas del P. Andres Marcos Burriel, de la extinguida Compañia de Jesus. Dalas á luz Don Antonio Valladares de Sotomayor, [Madrid], en la Imprenta de la Viuda é hijo de Marin, [1775].

CABRERA DE CÓRDOBA , Luis, Felipe Segvndo Rey de España Al Serenisimo Principe sv Nieto esclarecido Don Filipe de Austria Lvis Cabrera de Cordova criado de Sv Magestad Catolica i del Rey don Filipe terçero nuestro Señor , En Madrid, Por Luis Sanchez inpresor del Rey ns ., Año m d C xix

CALDERÓN DE LA BARCA , Pedro, Primera parte de Comedias de Don Pedro Calderon de la Barca. Recogidas por Don Ioseph Calderon de la Barca su hermano. Al Excelentissimo Señor Don Bernardino Fernandez de Velasco y Tobar, Co[n]destable de Castilla, Duque de la ciudad de Frias, Conde de Haro, Marques de Verlanga, Señor de la Casa de los siete Infantes de Lara, Camarero, Copero, y Montero mayor, y Gentilhombre de la Camara del Rey nuestro señor , En Madrid, Por la viuda de Iuan Sanchez, Año 1640.

CAMPI , Antonio, Cremona Fedelissima Città, et Nobilissima Colonia, de Romani rappresentata in disegno col svo Contado, et illvstrata d’vna breve Historia delle cose piv notabili appartenenti ad essa, et de i ritratti natvrali, de Dvchi, et Dvchesse di Milano, e compendio delle lor vite da Antonio Campo pittore e cavalier Cremonese al Potentissimo, e Felicissimo Re di Spagna Filippo II d’Avstria , In Cremona, in casa dell’istesso Avtore per Hippolito Tromba et Hercoliano Bartoli, 1585.

CAPILUPI , Camillo, Quesito elegantissimo di Maestro Gianello a Carlo V Imperatore , [1579/92] ( bn C r , M , VE , vol. ii , cod. 1.009, fol. 304-306 [ora fol. 152v.-153v.]).

CAPILUPI, Camillo, Quesito elegantísimo di Maestro Gianello a Carlo V Imperatore, [1579/92] (bnCr, M, VE, vol. ii, cod. 1.062, fol. 33v.).

CAPRA , Alessandro, La Nvova Architettvra Militare d’Antica Rinovata da Alessandro Capra Architetto, e Cittadino Cremonese; divisa in tre’ parti, Con l’Indice, e loro Argomenti; Consecrata al merito singolare dell’Eccellentiss. Sig. Il Sig. Don Gio. Tomaso Enriqvez de Cabrera Conte di Melgar, Gentilhuomo della Camera di Sua Maestà, &c. Gouernatore, e Capitano Generale dello Stato di Milano , In Bologna, Per Giacomo Monti, 1683.

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Sapientia Libri quinq[u]e. Eiusdem de Consolatione libri tres, alias æditi, sed nunc ab eodem authore recogniti. Eiusdem, de Libris propriis, liber unus. Omnia locupleti indice decorata, Norimbergæ, apud Iohan.[em] Petreium, « m d xliii » [1544].

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriss. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Norimbergæ, apud Ioh. Petreium, m d l

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriss. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Lvgdvni, Apud Gulielmum Rouillium sub scuto Veneto, 1550.

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Medici Mediolanensis, De Svbtilitate Libri XXI . Ad illustriß. Principem Ferrandum Gonzagam, Mediolanensis prouinciæ Præfectum , Parisiis, Apud Iacobum Dupuys, sub insigna Samentanæ, 1551.

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici De Svbtilitate Libri XXI . Nvnc demum recogniti atq[u]e perfecti , Basileæ, Per Lvdovicvm Lvcivm, Anno 1554.

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici De Svbtilitate Libri XXI . Ab authore plus quàm mille locis illustrati, nonnullis etiam cum additionibus. Addita insuper Apologia aduersus calumniatorem, qua uis horum librorum aperitur , Basileæ, per Lvdovicvm Lvcivm, 1557.

CARDANO, Girolamo, Hieronymi Cardani Mediolanensis Medici Liber de libris propriis et de ordine legendi illos , [1550], fol. 5 ( öbub , msf ii . 38, n. 1).

249I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

CARTAGENA , Juan de, Homiliæ Catholicæ in Vniversa Christianæ Religionis Arcana cvnctis Divini Verbi Praeconibvs utiles ualde, atq[ue] pernecessariæ in libros sexdecim diuisæ ad S. D. N. Pavlvm V . Pont. Max. Avctore P. F. Ioanne Carthagena Hispano ordinis Minorum de obseruantia, ex prouincia immaculatæ Conceptionis, olim apud Salmanticenses Sacræ Theologiæ professore, et nunc Romæ de mandato Sanctissimi Lectore generali in Regali conuentu Sancti Petri montis aurei , Romæ, ex officina Alphonsi Ciaconii, mdix

CASELLA , Pietro Leone, Petri Leonis Casellæ - De Primis Italiæ Colonis. De Tvscorum Origine & Republica Florentina. Elogia Illvstrivm Artificvm. Epigrammata, & Inscriptiones , Lvgdvni, Sumptibus Horatii Cardon., m d C vi

CERNÚSCOLO DE GUZMÁN, Luis, [ Sonetto ], [±1615] ( bne , M , ms. 1.100 , fol. 12).

CERVANTES SAAVEDRA , Miguel de, Novelas Exemplares de Migvel de Ceruantes Saauedra. Dirigido a Don Pedro Fernandez de Castro, Conde de Lemos, de Andrade, y de Villalua, Marques de Sarria, Gentilhombre de la Camara de Su Magestad, Virrey, Gouernador, y Capitan General del Reyno de Napoles, Comendador de la Encomienda de la Zarça de la Orden de Alcantara, En Madrid, Por Iuan de la Cuesta, Año 1613.

CHYTRAEUS [KOCHHAFE] , David, De Carolo Qvinto, Caesare Avgvsto, Dauidis Chytraei Oratio, Cuidam studio præscripta , [Witébergæ], Per hæredes Ioannis Cratonis, Anno m . d . xxC iii .

COCK , Hendrik, Toleti vrbis regiæ heroica descriptio Jllvstrissimo eius Cardinali Gaspari Quirogæ Hispanarium Primati Amplissi moq[u]e Senatui consecrata - Authore Henrico Coquo Gorcomio N A , [1580-’90] ( bne , M , Mss 3.663, ex m -26, fol. 223-230v. ).

COLOMBIER , Claude Jordan de, Voyages historiques de l’Europe, Tome II . Q ui comprend tout ce qu’il y a de plus curieux en Espagne & en Portugal , A Paris, Chez Nicolas Le Gras, m d CC i

CONCA Y ALCARAZ , Antonio, Descrizione odeporica della Spagna in cui spezialmente si dà notizia delle cose spettanti alle belle arti degne dell’attenzione del curioso viaggiatore; di Don Antonio Conca socio delle Reali Accademie Fiorentina e de’ Georgofili , Parma, dalla Stamperia Reale, 1793.

COTTA, Ansaldo, Omnia Cremonæ Svmma Oratio Ansaldi Cottæ Societat.[is] Iesu Habita in Templo SS:[ancti] Marcellini, & Petri Societatis IESV, Anno 1653. Die 16. Decembris. In Instauratione Studiorum , Cremonæ, Apud Ioannem Petrum de Zannis, [1653].

COULON, Louis, Le fidele condvcteur povr le voyage d’Espagne. Montrant, exactement les Raretez & choses Remarquables qui se trouuent en chaques Villes, & les distances d’icelles, auec vn dénombrement des Batailles qui s’y sont données. Par le Sieur Covlon , A Troyes, Chez Nicolas Oudot/A Paris, Chez Gervais Clovzier, m d C liv

COVARRUBIAS HOROZCO, Sebastián de, Tesoro de la Lengva Castellana, o Española. Compvesto por el licenciado Don Sebastian de Cobarruuias Orozco, Capellan de su Magestad, Mastrescuela y Canonigo de la Santa Yglesia de Cuenca, y Consultor del Santo Oficio de la Inquisicion. Dirigido a la Magestad Catolica del Rey Don Felipe III nuestro señor , En Madrid, por Luis Sanchez impressor del Rey N. S., Año del Señor m d C xi

CRUSIUS, Jakob Andreas, De Nocte et Nocturnis officiis, tam Sacris, quam Prophanis, Lucubrationes Historico-Philologico-Juridicæ, Emendatæ & augmento illustratæ uberiori, lectu jucundissima & elegantiores his, qua paucos ante annos author anonymus in lucem emisit, quarum authoridem Jacobus Andreas Crusius Ex agris Brunsvigicis Saxo , Bremæ, Typis & sumptibus Jacobi Köhleri, Anno md C lx

CUBERO SEBASTIÁN, Pedro, Segunda peregrinacion del dotor D. Pedro Cvbero Sebastian, Missionero Apostolico de Asia, y Confessor General Apostolico de los Exercitos del Augustissimo Señor Emperador contra el Turco en Vngria por la Santidad de Innocencio Papa XI . Donde refiere los svccessos mas memorables, asi en las Guerras de Vngria, en el Assedio de Buda, Batalla de Arsan, y otras: come en los vltimos tumultos de Inglaterra, deposicion del Rey Iacobo, y introducion del Principe Guillermo de Nassao; hasta llegar à Valencia, de quien refiere las cosas notables , Valencia, Por Iayme de Bordazar, 1697.

CUBILLO DE ARAGÓN, Álvaro, Comedia famosa, el señor de noches bvenas, en El Enano de las Mvsas. Comedias, y obras diversas, con vn poema de las cortes del leon, y del agvila, acerca del bvo gallego. Sv avtor Alvaro Cvbille de Aragon. Dedicado a Don Sebastian Lopez Hierro de Castro, Cauallero del Orden de Calatraua, del Consejo de su Magestad en el Tribunal de la Contaduria mayor de Quentas, y su Secretario de la Iunta de millones, Tesorero general de la Santa Cruzada, &c., En Madrid, por Maria de Quiñones, año de 1654.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

250

CUELBIS, Diego, [Jakob Quelviz], Thesoro chorographico de las Espannas por el Señor Diego Cuelbis , [1600/01] ( bne , M , n. 18.472, e bml , HARL MSS , n. 3.822).

DIGBY, Kenelm, Two Treaties. In the One of Which, the Natvre of Bodies; in the Other, the Natvre of Mans Sovle: is Looked Into: in Way of Discovery, of the Immortality of Reasonable Sovles , At Paris, Printed by Gilles Blaizot, m . d C . xliiii .

DOLCE , Lodovico, Vita di Carlo Qvinto Imp.[eratore] descritta da M. Lodovico Dolce , In Vinegia, Appresso Gabriel Giolito De’ Ferrari, mdlxvii

ENRÍQUEZ GÓMEZ , Antonio, El siglo pitagorico, Y vida de D. Gregorio Guadaña. Dedicado a Monseñor François Bassompierre, Marques de Harouel, Caballero de las Hordenes de su Magestad Cristianißima, Mariscal de Francia, y Coronel general de los Suisses , En Roan, En la emprenta de Lavrens Mavrry, Año de 1644.

ENS, Gaspar, Deliciae Apodemicae et Index Viatorivs, Hispaniae indicans itinera, ab Vrbe Toleto; Ad Omnes In Hispania Civitates & oppida, quorum indicantur Deliciae, siue quid in eorum singulis delicatum, rarum, visuque dignum sit: de quibus Viator haud commonefactus admonitusve talia extare, in locis per quæ iter facit, plerumque negligit, præteritque, cuius ipsum postea pudet pigetque negligentiæ , Coloniae, Apud Wilhelmum Lutzenkirchen, Anno m d C viiii

ESTRADA , Diego de, Comentarios de el desengañado de si mesmo, prueba de todos estados y elección del mejor de ellos , [1647] ( bne , M , ms. 2.498).

FARIA , Manuel Severim de, Peregrinação de Balthazar de Faria Severim, Chantre de Evora, ao Mosteiro de Guadalupe, no anno de 1604 , «1604» ( bnp , FG , cod. 7.642, fol. 96-136v.).

FLORES, Pedro, Romancero General, en qve se contienen todos los Romances que andan impressos aora nvevamente añadido, y emendado por Pedro Flores , En Madrid, por Juan de la Cuesta, Año 1614.

FRANCIOSINI , Lorenzo, Dialogos apazibles, compvestos en Castellano, y traduzìdos en Toscàno. Dialoghi piacevoli composti in Castigliano, e tadòtti in Toscàno da Lorenzo Franciosini da Castèlfiorentino, Professore in Siena della Lingua Italiana, e Spaguola. Ne’ quali si dichiara il senso letterale, & allegòrico di molte voci equiuoche Castigliane, che àprono il dritto cammino alla vera intelligenza della Lingua Spaguola. Con vn vocabvlario copiosissimo tutto à misura del desideri del curioso Lettore , In Venetia, Presso Giacomo Sarzina, md C xxvi

GAETANI, Pier Antonio, Museum Mazzuchellianum , seu Numismata virorum doctrina præstantium, quæ apud Jo. Mariam comitem Mazzuchellum Brixiæ servantur a Petro Antonio de Comitibus Gaetanis Brixiano Presbytero, & Patritio Romano Edita atque illustrata. Accedit versio italica, studio Equitis Cosimi Mei elaborata. Tomus primus , Venetiis, Typis Antonii Zatta, md CC lxi

GAFFARELLI , Jacopo, Curiositez Inovyes, Hoc est: Curiositates Inauditæ de figvris Persarum Talismanicis, horoscopo patriarcharum et characteribus coelestibus Jacobi Gaffarelli, Latinè Cum Notis quibusdam ac Figuris editæ, operâ M. Gregorii Michaelis, Præpositi Regii Flensburgensis, Hamburgi, Apud Gothofredum Schultzen, Anno md C lxxvi

GARCÍA DE CÉSPEDES, Andrés, Libro de Instrvmentos nvevos de geometria muy necessarios para medir distancias, y alturas, sin que interuengan numeros, como se demuestra en la practica. Demas desto se ponen otros tratados, como es vno, de conduzir aguas, y otro vna question de artilleria, en donde se ponen algunas demostraciones curiosas. Por Andrea de Cespedes, Cosmographo mayor del Rey nuestro Señor dirigido al Serenissimo Señor Archiduque Alberto, Conde de Flanes, Duque de Brabante, &c. , En Madrid, Por Iuan de la Cuesta, Año m d C vi

GARIBAY Y ÇAMALLOA, Esteban de, Los XL Libros D’el Compendio Historial De las Chronicas y vniuersal Historia de todos los Reynos de España. Compuestos por Esteuan de Garibay y Çamálloa, de nacion Cantabro, vezino dela villa de Mo[n]drago[n], dela prouincia de Guipuzcoa, Impresso en Anueres, por Christophoro Plantino, Prototypographo de la Cathólica Magestad, m d lxxi

GARIBAY Y ÇAMALLOA, Esteban de, Los siete libros de la progenie, y parentela de los hijos de Esteuan de Garibay, chronista del catholico Rey n[ues]ro señor Don Phelipe el segundo, natural de la Villa de Mondragon en Guipuzcoa, por sus lineas masculina y femenina, y discursos mas notables del mesmo, compuestos por el. Con otras progenies de diversas familias de la mesma Villa, y dela de Oñate y delas valles de Aramayora, y Leny, y prouincia de Alaua, y de otras partes, para mayor luz de estos discursos. Y muchos apuntamentos de antiguedades, dignos de ser sauidos para su mejor ornamento y autoridad, [1586/94] (raHm, CG, ms. 9/2.111, tomo v, parte 2, libro 38, titolo 8).

251I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

GIMMA , Giacinto, Idea della storia dell’Italia letterata esposta Coll’ordine Cronologico dal suo principio sino all’ultimo Secolo [...] Discorsi di D. Giacinto Gimma Dottore delle Leggi, Avvocato Straordin. della Città di Napoli, Promotor-Generale della Scientifica Società Rossanese degl’ Incuriosi , etc. Tomo I . Dal principio sino al Secolo Decimoquarto, Anno 1400 , In Napoli, Nella Stamperia di Felice Mosca, md CC xxiii

GÓNGORA Y ARGOTE , Luis de, Otro Romance , en Romancero general, en qve se contienen todos los Romances que andan impressos. Aora nvevamente anadido, y enmendado , En Madrid, por Juan de la Cuesta, Año 1604, fol. 104 y v.

GÓNGORA Y ARGOTE , Luis de, La famosa comedia de las firmeças de Ysabela. De don Lvis de Gongora , en Qvatro Comedias de diversos avtores, cuyos nombres hallaran en la plana siguiente , a cargo de Antonio Sánchez, En Cordoua, Por Francisco de Cea, Año 1613, pp. 1-73v.

GRACIÁN Y MORALES, Baltasar, El discreto de Lorenzo Gracian, Que publica Don Vincencio Iva de Lastanosa y lo dedica al Serenissimo Señor, Don Baltasar Carlos Principe de las Españas, y del Nuevo Mundo, Impresso en Huesca, por Iuan Nogues, Año 1646.

GRACIÁN Y MORALES, Baltasar, Agvdeza y arte de ingenio, in qve se explican todos los modos, y diferencias de Concetos, con exemplares excogidos de todo lo mas bien dicho, assi sacro, como humano. Por Lorenço Gracian. Avmentala El mesmo Autor en esta segunda impression, con vn tratado de los Estilos, su propiedad, Ideas del bien hablar: con el Arte de Erudicion, y modo de aplicarla; Crisis de los Autores, y noticias de libros. Ilvstrala el Doctor Don Manvel de Salinas, y Lizana, Canonigo de la Cathedral de Huesca, con saçonadas traducciones de los Epigramas de Marcial. Pvblicala Don Vincencio Ivan de Lastanosa Cavallero, y Ciudadano de Huesca, en el Reyno de Aragon. Coronala Con su nobilissima protecciõ, el Excelentissimo Señor Don Antonio Ximenez de Vrrea, Conde de Aranda, &c. Grande de España, Impresso en Huesca, por Ivan Nogves, Año m d C xlviii

GRACIÁN Y MORALES, Baltasar, El Criticon primera parte en la primavera de la niñez y en el estio de la ivventvd. Avtor Garcia de Marlones, y lo dedica al Valeroso Cavallero Don Pablo de Parada, de la Orden de Christo, General de la Artilleria, y Gouernador de Tortosa , En Zaragoza, por Ivan Nogves, Año m d C li

GRACIÁN Y MORALES, Baltasar, El Criticon segvnda y iyvziosa cortesana filosofia, en el otoño de la varonil edad. Por Lorenzo Gracian, y lo dedica al Serenissimo Señor D. Ivan de Avstria , En Huesca, Por Iuan Noguès, Año 1653.

GRANDI , Angelo, Descrizione dello stato fisico-politico-statistico-storico-biografico della Provincia e Diocesi di Cremona compilata dal sacerdote Angelo Grandi - Volume I , Cremona, Presso Luigi Copelotti Libraio-Editore, 1856.

GRASSELLI , Giuseppe, Abecedario biografico dei Pittori, Scultori ed Architetti Cremonesi del ragioniere collegiato Giuseppe Grasselli da Cremona , Milano, co’ torchj d’Omobono Manini, md CCC xxvii

GRIENBERGER , Christoph, [ Corrispondenza con Christoph Clavius ], «Ulyssipone 24. Martij.» [1601] ( apug , FCL , cod. 529, fol. 50-51v.).

GRIENBERGER , Christoph, Terram auream, Talenti potentia mouere , «ostensum 5 Nouemb. 1603» ( apug , FC , cod. 2.052 viii , fol. 101-110).

HURTADO DE TOLEDO, Luis, Memorial de algunas cosas notables que tiene la Imperial Ciudad de Toledo. Dirigido a la C.R.M. del Rey Don Phelipe de Austria, Monarca de las Españas y nuebo Mundo. Por Luis Hurtado de Toledo. Respondiendo a los Ilustres señores Juan Gutierrez Tello, Corregidor y Toledo al pliego que le fue dado de la Instruccion de su Magestad acerca de las diligencias que mando hacer para la imperial historia de los pueblos y cosas memorables de España , «Año de 1576» ( ra H m , CG , ms. 25, 5, 93).

HAMEN Y LEÓN, Lorenzo van der, Don Filipe el Prvdente, segvndo deste nombre, Rey de las Españas y Nvevo Mvndo, al Excelentissimo Señor Don Luis Fernandez de Cordoua y Aragon, Duque de Sessa, Baena, y Soma; Conde de Cabra, Palamos, y Oliuito; Vizconde de Iznajar; Gran Almirante de Napoles, y Capita[n] General del mar de aquel Reyno; Señor de las Baronias de Belpuche, Liñola, y Calo[n]ges; Comendador de Albanchez y Bedmar de la Orden de Santiago, &c. Por Don Lorenzo vander Hammen y Leon, natural de Madrid, y Vicario de Iubiles , En Madrid, Por la vivda de Alonso Martin, Año de m . d C . xxxii .

HUERTA , Jerónimo de, Tradvcion de los libros de Caio Plinio Segundo, de la Historia Natural de los Animales. Hecha por el licenciado Geronimo De Huerta, Medico, y Filosofo, y anotada por el mesmo [...] Primera parte , En Alacala, Por Iusto Sanchez Crespo, Año m d C ii

252
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

JIMÉNEZ DE ENCISO, Diego, La mayor hazaña de Carlos V Comedia famosa , en Parte treinta y tres de doze comedias famosas, de varios avtores. Dedicadas. Al mvy Ilvstre Señor Don Antonio de Cordoua, y Aragon. Arcediano de Castro, y Canonigo de la Santa Iglesia de Cordoua: de los Consejos de Su Magestad, en la Suprema y General Inquisicion, y Real de Ordenes: Cauallero del Abito de Alcantara, Colegial que fue del Insigne Colegio viejo de San Bartolome de Salamanca, En Valencia, Por Claudio Macé, Año 1642.

JOUVIN DE ROCHEFORT, Antoine, Le voyageur d’Europe, ou sont le voyage d’Espagne et du Portugal & le voyage des Pays-Bas - Tome second , A Paris, chez Denis Thierry, 1672.

KLOTZ , Christian Adolph, Acta Litteraria. Scripsit Christ. Adolphus Klotzius - Voluminis I . Pars IV , Altenburgi, ex Officina Richteria , md CC lxiv .

LAGUNEZ , Matías, Tractatus de fructibus, in quo selectiora jura ad rem Fructuariam pertinentia expenduntur, ac difficiliora referantur , Venetiis, Apud Paulum Balleonium, m d CC i

LAMI , Alessandro, Sogno non meno piacevole, che morale d’Alessandro Lami di Federico Gentilehvomo Cremonese Al molto Nobile, e Valoroso Capitano Signor Giampietro Hala , In Cremona, Appresso Christoforo Draconi, «Da Casa à li xv . d’Ottobre m d lxxii ».

LAMI , Alessandro, Discorso di Alessandro Lamo intorno alla Scoltvra, et Pittvra, Doue ragiona della Vita, & Opere in molti luoghi, & à diuersi Prencipi, & Personaggi fatte dall’Eccell., & Nobile M. Bernardino Campo Pittore Cremonese. All’Illvstriss.[imo, ed Eccellentiss.[imo] Sig.[nor] il Sig.[nor] Vespasiano Gonzaga Colonna Duca di Sabioneta, e Trajeto, Marchese d’Hostiano, Conte di Fondi, e Rodigo &c. , In Cremona, Appresso Christoforo Draconi, 1584.

LANA TERZI , Francesco, Prodromo Ouero saggio di alcune inuentioni nuoue premesso all’Arte Maestra Opera che prepara il P. Francesco Lana Bresciano della Compagnia di Giesv. Per mostrare li piu reconditi principij della Naturale Filosofia, riconosciuti con accurata Teorica nelle piu segnalate inuentioni, ed isperienze fin’hora ritrouate da gli scrittori di questa materia & altre nuoue dell’autore medesimo. Dedicato alla Sacra Maesta Cesarea del Imperatore Leopoldo I , In Brescia, Per li Rizzardi, m d C lxx

LETI , Gregorio, Nouvelle relation du royaume d’Espagne - Traduite de l’italien de Mr. Leti , A Bordeaux, Chez Simon Boè Imprimeur et Merchand Libraire, [1700].

LHERMITE , Jean, Le Passetemps , [fine xvi secolo] ( brb , M , Ms. 1.028).

LIBORIO, Francesco Maria, Fonti antiche per Janello Torriano, «meccanico» e trattatista del ‘500 (Cremona, prima del 1515Toledo, 1585) , «11-23 maggio 1981» ( bsl CC r , Coll. C 459/1).

LICETI , Fortunio, De Anvlis Antiqvis Librum Singularem: In quo diligenter explicantur eorum Nomina multa, Primæua origo, Materia multiplex, Figuræ complures, Causa Efficiens, Fines, Vsvsve plurimi, Differentiæ, Virtutes admirabiles, Magnitudines, Pretia, Multitudo, Gestatio, Locus, Conseruatio, Deperditorum inuentio, Solemnisque restitutio Dominis, Ablatio violenta, Depositio spontanea, Traditio charis, Legatio, Fractura, & Contumulatio cum cadauere priscis temporibus. Avtor Fortvnivs Licetvs Genvensis ex I. Com. In Archigymnasio Bononiensi Philosophus Eminens Eminentissimo Principi Io. Baptistæ Cardinali Pallotto dedicat , Vtini, Typis Nicolai Schiratti, md C xlv

LOMAZZO, Giovan Paolo, Trattato dell’Arte della Pittvra, Scoltvra, et Architettvra, di Gio. Paolo Lomazzo Milanese Pittore, Diuiso in sette libri ne’ qvali si discorre De la Proportione De’ Moti. De’ Colori De’ Lumi. De la Prospettiua. De la prattica de la Pittura. Et finalmente de le Istorie d’essa Pittura. Con vna tauola de’ nomi de tutti li Pittori, Scoltori, Architetti, & Matematici Antichi, & Moderni. Al Serenissimo Dvca di Savoia. Con Priuilegio de la Santità di N. S. Papa Gregorio XIII . & de la Maestà Catholica del Rè Filippo , In Milano, Per Paolo Gottardo Pontio, stampatore Regio. A instantia di Pietro Tini, m d lxxxv

LOMAZZO, Giovan Paolo, Rime di Gio Paolo Lomazzi Milanese Pittore diuise In sette Libri nelle quali ad imitatione de i Grotteschi vsati da’ pittori, ha cantato le lodi di Dio, & de le cose sacre, di Prencipi, di Signori, & huomini letterati, di pittori, scoltori, & architetti [...] con la vita del avttore descritta da lui stesso in rime sciolte, In Milano, Per Paolo Gottardo Pontio, stampatore Regio, l’anno 1587.

LOMAZZO, Giovan Paolo, Idea del Tempio della Pittvra di Gio. Paolo Lomazzo Pittore. Nella qvale egli discorre dell’origine, & fondamento delle cose contenute nel suo trattato dell’arte della pittura. All’Inuittiß.[imo] et Potentiß.[imo] Signore il Rè Don Filippo d’Austria &c. , In Milano, per Paolo Gottardo Ponto, 1590.

253I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

MADRIGAL , Miguel de, Segvnda parte del Romancero general, y flor de diuersa Poesia. Recopilados por Miguel de Madrigal. Dirigida a D. Catalina Gonçalez, muger del Licenciado Gil Remirez de Arellano, del Consejo supremo de su Magestad , En Valladolid, Por Luis Sanchez, Año 1605.

MAGNIN, Charles, Histoire des marionnettes en Europe depuis l’antiquité jusqu’à nos jours , Paris, Michel Lévy Frères, Librai res-Éditeurs, 1852.

MAIOLI , Simone, Simonis Maioli Asten. Episcopi Vvltvrarien. Dies Canicvlares seu Colloquia Tria, & Viginti. Quibus pleraque naturæ admiranda, quæ aut in æthere fiunt, aut in Europa, Asia, atque Africa, quin etiam in ipso orbe nouo, & apud omnes Antipodas sunt, recensentur, ordine, quem sequens pagina indicabit. Opvs collectvm est , Romæ, Ex Officina Ioan: Angeli Ruffinelli, Typis Aloysij Zannetti, m d xC vii

MAISEN, Pietro, Cremona illustrata e suoi dintorni , Milano, Tipografia degli Autori-Editori, 1865.

MANINI , Lorenzo, Memorie Storiche Della Città di Cremona Raccolte e Compendiate da Lorenzo Manini - Tomo primo, Cremona, Dalla Tipografia Prov. de’ Fratelli Manini, md CCC xix

MARGAROT, Maurice, Histoire ou relation d’un voyage qui a duré près de cinq Ans , A Londres, De l’Imprimerie de G. Bigg, 1780.

MARIETA , Juan de, Tratado, de las Fvndaciones de las Ciudades y Villas principales de España, donde se resume todo lo contenido en las quatro partes, con otras cosas muy curiosas. Compuesto por el Reverendo Padre fray Iuan de Marieta, de la Orden de santo Domingo, natural de la Ciudad de Victoria , En Cuenca, en casa de Pedro del Valle Impressor, Año m d xC vi

MASEN, Jacob, Anima Historiæ huius temporis, in juncto Caroli V et Ferdinandi I fratrvm imperio, repræsentata per R. P. Iacobvm Masenivm è Soc. Iesv. Quæ complectitur Regnorum, Rerump.[ublicarum] & Religionum diversarum ortus, progressusque ac miras tam Politicæ, quàm Ecclesiasticæ disciplinæ mutationes, earumque per Comitia Imp. Sinodosque Cleri, Regum federa, & Leges novas fundamenta , Coloniæ Agrippinæ, Sumptibus Ioannis Wilhelmi Friessem, Anno m d C lxxxiv

MATOS FRAGOSO, Juan de, Primera parte de Comedias de Don Ivan de Matos Fragoso. Dedicada A Don Fernando de Fonseca Ruiz de Contreras, Marques de Lapilla, Cauallero del Orden de Santiago, de los Consejos de Guerra, y Camara de Indias, Secretario del Consejo de Estado, y del Despacho vniuersal , En Madrid, por Iulian de Paredes, Año 1658.

MEDRANO , Manuel José de, Continuación de la Historia general de España desde el año de mil quinientos y diez y seis, en que acabó la suya el R. Padre Juan de Mariana, de la Compañía de Jesús, hasta el de Mil y Setecientos, por el Maestro Fray Manuel Joseph de Medrano de la Orden de Predicadores, y su Chronista General , En Madrid, Por Manuel Fernandez, Impressor de la Reverenda Camara Apostolica, Año m d CC xli

MÉNDEZ DA SILVA , Rodrigo, Poblacion General de España. Svs trofeos, blasones, y conqvistas heroycas, descripciones agradables, grandezas notables, excelencias gloriosas, y svcesos memorables. Con mvchas, y cvriosas noticias, flores cogidas en el estimable Iardin de la preciosa antiguedad. Reales genealogias, y catalogos de dignidades Eclesiasticas, y Seglares. Por Rodrigo Mendez Silva historiador destos Reynos, vezino de la Coronada villa de Madrid. Qve saca a lvz debaxo de la proteccion de Manuel Cortizos de Villasante, Cauallero dela Orden de Calatraua, &c. , En Madrid, üor Diego Diaz de la Carrera, Año m . d C . xlv .

MONCONYS, Balthasar de, Iovrnal des Voyages de Monconys, Conseiller du Roy en ses Conseils d’Estat & Priué, & Lieutenant Cri minel au Siege Presidial de Lyon. Où les Sçauants trouueront vn nombre infini de nouueautez, en Machines de Mathematiques, Experiences Physiques, Raisonnemens de la belle Philosophie, curiosités de Chymie, & conuersations des Illustres de ce Siecle; Outre la description de diuers Animaux & Plantes rares, plusieurs Secrets inconnus pour le Plaisir & la Santé, les Ouurages des Peintres fameux, les Coûtumes & Mœurs des Nations, & ce qu’il y a de plus digne de la connoissance d’vn honeste Homme dans les trois Parties du Monde. Enrichi de quantité de Figures en Taille-Douce des lieux & des choses principales, Auec des Indices tres-exacts, & tres-commodes pour l’vsage. Publié par le Sieur de Liergves son Fils. Troisieme partie. Voyages d’Espagne, Mort de Sultan Hibrahim, Lettres Sçauantes, Algebre, Vers, & Secrets , A Lyon, Chez Horace Boissat, & George Remevs, m d C lxvi

MORALES, Ambrosio de, Las Antigvedades de las Civdades de España. Que van nombradas en la Coronica, con la aueriguacion de sus sitios, y no[m]bres antiguos. Que escreuia Ambrosio de Morales natural de Cordoua, Coronista del Rey Catholico nuestro señor don Philipe segu[n]do deste no[m]bre, y cathedratico de Rethorica en la Vniuersidad de Alcala de Henares. Con vn discvrso general, donde

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

254

se enseña todo lo que a estas aueriguaciones pertenece, para bien hazerlas y entender las antiguedades. Con otras cosas, cuya summa va puesta luego a la quarta hoja, En Alcala de Henares, En casa de Iuan Iñiguez de Lequerica, Año m d lxxv

MORETO Y CABAÑA , Agustín, Segvnda parte de las comedias de Don Agvstin Moreto. Dedicadas al Ilvstre Señor Don Francisco Ydiaquez, Butron y Muxica, Borja, Marques de San Damian, &c. , en Valencia, en la Imprenta de Benito Macè, Año 1676.

MORIGIA , Paolo, La Nobilta di Milano, Diuisa in Sei Libri. [...] Del R P F . Paolo Morigia Milanese, de’ Giesuati di San Girolamo , In Milano, Nella Stampa del quon. Pacifico Pontio, 1595.

MURILLO VELARDE , Pedro, Geographia Historica donde se describen los Reynos, Provincias, Ciudades, Fortalezas, Mares, Montes, Ensenadas, Cabos, Rios, y Puertos, con la mayor individualidad, y exactitud [...] Tomo primero, En Madrid, En la Oficina de D. Gabriel Ramirez, Año 1752.

MUSONI, Giovanni, Apollo Italicvs. A Ioanne Musonio Cremonensi Nuper in lucem restitutus, Ticini, Ex Typis Francisci Moscheni, m d li

NEUMAYR VON RAMSLA , Johann Wilhelm, Reise durch Welschland vnd Hispanien, Darin außfuerlich vnd mit allen Vmbs taenden beschrieben wird, wie nicht alleine dieselbe von einem ort zum andern am fueglichstin vnd bequemisten augusteisten, Sondern was auch allenthathen denckwuerdiges zu sehen vnd zu mercken ist: Genommen aus Herrn Johann Wilhelms Neumair von Ramßla, daselbsten, u. Itinerario Europæo. Vnd denen sentgen, welche an solche Ort zu reisen in willens seyn moechten, Zu sonderbarer guter information vnd nachrichtung den druck gegeben. Durch Hans Chilian Neumaier von Ramßla , Leipzig, Jn verlegung Henning Grossen, Jm Jahr: m d C xxii

NUÑEZ , Luis, Lvdovici Nonii Medici Hispania sive Populorum, Vrbium, Insularum, ac Fluminum in ea accuratior descriptio , Antverpiae, Ex Officina Hieronymi Verdussi, m d C vii

ODDI , Muzio, [ Lettera ad Alberico Settala ], «di Lucca li 10 Aprile 1628» ( bam , M , cod. g 9 inf, n. 4, fol. [116-117]. [F. Borromeo], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628], notas adjuntas).

OTTOBONI , Lunardo (per Sigismondo Cavalli), Legation di Spagna De S.[er] Sigismondo di caualli de S.[anta] Maria , «1566-’69» ( bnmv , M , It., vii , 2.089, =8.043, fol. 28-[54], [60-74v.], [80-97]).

OTTOBONI , Lunardo (per Sigismondo Cavalli), Viagio di Spagna di Sigismondo Caualli Ambasciator a Toledo , «1566-’69» ( bin , M , EESS , n. 483).

OUDIN, César, Dialogos mvy apazibles, escritos en lengua Española, y traduzidos en Frances. Dialogues fort plaisans escrits en langue Espagnolle, & traduits en François. Avec des annotations francoises, és lieux necessaires pour l’explication de quelques difficultez Espagnoles: Le tout fort vtile a ceux qui desirent entendre laditte langue. Plvs est adiovstè vn nomenclator de quelques particularitez qui se presentent à tout propos. Par Cesar Ovdin, Secretaire Interprete du Roy &c. , A Brvxelles, Par Hubert Antoine, Imprimeur juré de la Cour, m . d C . xxv .

PANCIROLI , Guido, Nova Reperta Sive Rerum Memorabilium, recens inventarum, et veteribus plane incognitarum Guidonis Pancirolli IC . Liber Secundus. Jam primùm ex Italico Latinè redditus, & Commentariis illustratus Ab Henrico Salmuth , Ambergae, Typis Forsterianis, m d C ii

PANCIROLI , Guido, Raccolta breve d’alcvne cose piv segnalate c’hebbero gli antichi, e d’alcune altre trouate da moderni. Opera dell’eccell. S. Dottore Gvido Panciroli da Reggio. Con l’aggiunta d’alcune considerationi curiose, & utili di Flavio Gvaltieri da Tolentino, Dottor Teologo. Dedicata al Serenissimo D. Carlo Emmanvele Duca di Sauoia, &c. , In Venetia, Presso Bernardo Giunti, Gio. Battista Ciotti, & Compagni, md C xii

PARTE TREINTA Y TRES DE DOZE COMEDIAS FAMOSAS , de varios avtores. Dedicadas. Al mvy Ilvstre Señor Don Antonio de Cordoua, y Aragon. Arcediano de Castro, y Canonigo de la Santa Iglesia de Cordoua: de los Consejos de Su Magestad, en la Suprema y General Inquisicion, y Real de Ordenes: Cauallero del Abito de Alcantara, Colegial que fue del Insigne Colegio viejo de San Bartolome de Salamanca , En Valencia, Por Claudio Macé, Año 1642.

PÉREZ DE MESA , Diego, Primera, y secvnda parte de las Grandezas y Cosas Notables de España. Compuesta primeramente por el maestro Pedro de Medina, vezino de Seuilla, y agora nueuamente, corregida y muy ampliada por Diego Perez de Messa,

255I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

Catedratico de Matematicas en la vniuersidad de Alcala. Dirigida al mvy catolico, y mvy poderoso Rey don Philippe, segundo deste nombre, nuestro Señor , Impresso en Alcala de Henares, en casa de Iuan Gracian, Año 1590 (1595 2 ).

PERSIA , Juan de, Relaciones de Don Ivan de Persia dirigidas a la Magestad Catholica de Don Philippe III . Rey de las Españas, y señor nuestro. Divididas en tres libros, donde se tratan las cosas notables de Persia, la genealogia de sus Reyes, guerras de Persianos, Turcos, y Tartaros, y las que vido en el viaje que hizo à España: y su conuersion, y la de otros dos Caualleros Persianos, En Valladolid, por Iuan de Bostillo, Año 1604.

PEYRON, Jean-François, Essais sur l’Espagne. Voyage Fait en 1777 et 1778; Où l’on traite des mœurs, du Caractere, des Monuments, du Commerce, du Théatre & des Tribunaux particuliers à ce Royaume Par M. Peyron - Tome premier, A Geneve, s.e., m dCC lxxx

PIETRAGRASSA, Giovan Battista, Annotazioni diverse Spettanti alla Fondaz[io]. ne della Regia Città di Pavia con alcuni accidenti sì funesti, quanto celebri alla stessa Città accaduti, Ed alcune preclare gesta d’Alcuni Cittad[in].i Pavesi delle più cospicue, ed antiche Famiglie Con altre Storiche curiosità cavate da più famosi, e chiari autori, e fra gli altri il Rinomat[issi].mo Volaterano Opera messa insieme dall’eruditiss[i].ma penna del J.[mperial] C.[esareo] Lett[o].re Primario nella Reg[i].a Università della sopramentov[at].a Città Jl Sig[no].r Gio Batta Pietragrassa nell’anno 1636 ed accuratamente trascritta da Leopoldo Riva Pavese nell’anno 1760, [1636] (bup, MT, n. 113).

PIETRAGRASSA , Giovan Battista, Annotazioni diverse spettanti alla Fondazione della Regia Città di Pavia con alcuni Accidenti tanto funesti, quanto Celebri alla stessa Città accaduti; E Narrative d’alcune preclare Gesta di varij Personaggi Pavesi delle più cospicue ed antiche Famiglie, con altre Storiche Curiosità cavate da’ più famosi e chiari Autori, fra gli altri il rinomatissimo Volaterano. Opera messa insieme dall’eruditissima penna del J.[mperial] C.[esareo] Pub[bli]. co Lettore nella Regia Vniversità della soprad[det]. ta Città - Jl Sig[no]. r Gio. Batta Pietragrassa Pavese nell’anno 1636, ed accuratamente trascritta da Leopoldo Riva, pure Pavese nell’Anno 1760 , [1636] ( b C pv , Ms. iii 5, olim C l ).

PIETRASANTA , Silvestro, De Symbolis Heroicis libri IX . Avctore Silvestro Petrasancta Romano e Soc. Iesv , Antverpiæ, ex Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, m d C xxxiv

PISA, Francisco de, Descripcion de la Imperial Civdad de Toledo, y historia de sus antiguedades, y grandeza, y cosas memorables que en ella han acontecido, de los Reies que la han señoreado, y gouernado en sucession de tiempo, y de los Arçobispos de Toledo, principalmente de los mas celebrados. Primera parte. Repartida en cinco libros con la historia de Sancta Leocadia. Dirigida y dedicada al Senado de la misma Ciudad. Compvesto por el Doctor Francisco de Pisa, Dean de las facultades de Santa Theologia, y Artes liberales, Cathedratico jubilado de Sagrada Scriptura, y Doctor en Canones en la Vniuersidad de Toledo, En Toledo, Por Pedro Rodriguez, Año 1605.

PONZ PIQUER , Antonio, Viage de España, en que se da noticia De las cosas mas apreciables, y dignas de saberse que ay en ella. Su Autor D. Antonio de la Puente , Madrid, Por D. Ioachin Ibarra, Impresor de Cámara de S. M., md CC lxxii .

PORREÑO DE MORA , Baltasar, Dichos, y Hechos Del Señor Rey Don Felipe Segundo, el Prudente, Potentissimo, y Glorioso Monarca de las Españas, y de las Indias. Por el Licenciado Baltasar Porreño, Visitador General del Obispado de Cuenca, Cura de las Villas de Sacedon, y Corcoles , En Seuilla, por Pedro Gomez de Pastrana, Año de 1639.

[PORRO, Francesco], Sfera fatta dal Gianelli Cremonese, [±1667] ( beumo , M , ms. Gamma.H.1.21, olim Cam 338. P. M. Terzago - P. F. Scarabelli, Disegni originali che sono descritti nell’Opera scritta in latino dal Dott. Fis. Collegiato Paolo Maria Terzago, tradotta in italiano dal Dott. Fis. Pietro Francesco Scarabello e stampata in Voghera nel 1666. in un Volume in 4. to da Eliseo Viola , s.fol.).

PRIULI , Francesco, Relazione al Senato di Venezia dopo la sua Ambasciata presso S.[ua] Maestà Catolica , «1592» e «1593» ( bnmv , M , It., vii , 631/b, =7.477, fol. 13 e 15).

QUEVEDO Y VILLEGAS, Francisco Gómez de, Historia de la vida del Bvscon, llamado don Pablos; exemplo de Vagamundos y espejo de Tacaños. Por Don Francisco de Queuedo y Villegas, Cavallero de la Orden de Santiago, y señor de Iuan Abad , En çoragoça, Por Pedro Verges, Año 1626.

QUEVEDO Y VILLEGAS, Francisco Gómez de, Itinerario de Madrid à su Torre - Romance LXXV , en El Parnasso Español, monte en dos cvmbres dividido, con las Nveve Mvsas Castellanas Donde se contienen Poesias de Don Francisco de Qvevedo Villegas, Caballero de la Orden de Santiago, i Señor de la Villa de la Torre de Ivan Abad , En Madrid, Lo imprimido En sv officina del libro abierto Diego Diaz de la Carrera, Año m d C xlviii , p. 595.

256
JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

QUIÑONES DE BENAVENTE , Luis, Ioco seria. Bvrlas veras, o reprehension moral, y festiua de los desordenes publicos. En doze entremeses representados y veinte y quatro cantados. Van insertas seis Loas, y seis Iacaras, que los Autores de Comedias han representado, y cantado en los teatros desta Corte. Compvestos por Lvis Qviñones de Benauente, natural de la Imperial Toledo. Recopilados por Don Manvel Antonio de Vargas. Dirigidos a Don Mario Mastrillo Beltran, Residente de la Serenissima Arquiduquesa Claudia , En Madrid, Por Francisco Garcia, Año 1645.

QUIRÓS, Juan de, La famosa toledana, hecha por el Jurado Juan Quiros, vezino de Toledo , [1591] ( bne , M , ms. r i , 41 ).

RAGONA , Antonio Maria, Viaggio d’Italia in Francia, Inghilterra, Spagna per F. Pigafetta , [1582] ( bam , M , d 90 inf, fol. 1-56v.).

RAMELLI , Agostino, Le diverse et artificiose machine del Capitano Agostino Ramelli dal Ponte della Tresia Ingegniero del Christianis simo Re di Francia et di pollonia. Nelle quali si contengono uarij et industriosi Mouimenti, degni digrandissima Speculatione, per cauarne beneficio infinito in ogni sorte d’operatione; Composte in lingua Italiana et Francese , A parigi, in casa del’autore, 1588.

RAMÓN PARRO, Sisto, Toledo en la mano , ó , Descripción histórico artística de la magnífica catedral y de los demas célebres monumentos y cosas notables que encierra esta famosa ciudad , antigua Corte de España [...] Tomo II , Toledo, Imprenta y Librería de Severiano López Fando , 1857.

REDI , Francesco, Bacco in Toscana. Ditirambo di Francesco Redi Accademico della Crvsca con le annotazioni , In Firenze, Per Piero Matini all’Insegna del Lion d’Oro, md C lxxxv .

ROBOLOTTI , Francesco, Dei documenti storici e letterarij di Cremona lettera di Francesco Robolotti a Federico Odorici di Brescia corredata da alcuni disegni di monumenti cremonesi de’ tempi romani e di mezzo illustrati dallo stesso Odorici e da alcuni documenti inediti , Cremona, Tipografia di Giuseppe Feraboli, 1857.

ROJAS VILLANDRANDO, Agustín de, El viage entretenido de Agustin de Rojas, natural de la villa de Madrid. Con vna exposicion de los nombres Historicos y Poeticos, que no van declarados. A Don Martin Valero de Franquezá, Cauallero del habito de Santiago, y gentil hombre de la boca de su Magestad , En Madrid, En la Emprenta Real, m d C iiii [ pero m d C iii ].

ROSACCIO, Giuseppe, Il Mondo e sve parti cioe Evropa, Affrica, Asia, et America, Nel quale, oltre alle Tauole in disegno, si discorre delle sue Prouincie, Regni, Regioni, Città, Castelli, Ville, Monti, Fiumi, Laghi, Mari, Porti, Golfi, Isole, Populationi, Leggi, Riti, e Costumi. Da Gioseppe Rosaccio con breuità descritto. Parte prima , In Verona, Per Francesco dalle Donne, & Scipione Vargnano suo Genero, 1596.

SACCHI , Bernardo, Bernardi Sacci Patritii Papiensis de Italicarvm Rervm Varietate et Elegantia Libri . X . In qvibvs mvlta scitv digna recensentur, De Populorum vetustate, dominio, & mutatione. Item de Prouinciarum proprietate, & Ro. Ecclesiæ amplificatione. Cum Indice Capitulorum in fine Operis , Papiæ, Apud Hieronymum Bartholum, Anno mdlxv .

SALAZAR, Ambrosio de, Almoneda General de las mas cvriosas recopilaciones de los Reynos de España. Dirigida, A la Srenißima, pruden tißima y virtuosa Princesa Maria de Medicis, Reyna Regente. Por Ambrosio de Salazar , En Paris, Por Antonio dv Brveil, m dC xii

SALAZAR DE MENDOZA , Pedro, Origen de las dignidades seglares de Castilla y Leon Con relacion Summaria de los Reyes de estos Reynos: de sus actiones casamientos: hijos: muertes: sepulturas De los qve las han creado y tenido y de muchos Ricos Homes confirmadores de priuilegios &. Para el Principe de España don Filipe nuestro señor. Por el doctor Salazar de Mendoça , En Toledo, Por Diego Rodriguez de Valdiuielso, impressor de el Rey nuestro señor, md C xviii

SALCEDO CORONEL , José García de, Segvndo tomo de las Obras de Don Lvis de Gongora, comentadas, por D. Garcia de Salzedo Coronel, Cavallero de la Orden de Santiago. Primera parte/Obras de Don Lvis de Gongora - Comentadas dedicalas Al Excelentissimo Señor Don Luis Mendez de Haro Conde de Morente Cauallero de la Orden de Santiago Gentilhombre de la Camara de su Mag[esta]. d y Caualleriço mayor del Seren[issi].mo Principe de España Nuestro Señor. Don Garcia de Salcedo Coronel Cauallero de la Orden de Santiago. Tomo segvndo , En Madrid, por Diego Diaz de la Carrera, Año 1644.

SÁNCHEZ , Pedro, Historia moral y philosophica En que se tratan las vidas de doze Philosofos y Principes antiguos, Y sus Sentencias y hazañas Y las Virtudes moralmente buenas que tuuieron, y se condenan los Vicios de que fueron notados. Apurando lo bueno y desechando lo malo que tuuieron. Sacando de todo ello la medula y substancia de lo mejor y mas prouecho, y moralizandolo para vtilidad de nuestras costumbre y vida Christiana Y en el vltimo lugar y fin de la Obra se trata la Vida de la Muerte que es

257I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

el fin y remate de las cosas humanas. Con algunas Consideraciones prouechosas para la buena Vida. Compuesta por el Maestro Pedro Sanchez Racionero de la Santa Yglesia de Toledo. Dirigida al Dean y Cabildo dela misma Santa Yglesia , Impresso en Toledo, en casa de la Viuda de Joan de la Plaza, Año de 1590.

SÁNCHEZ PORTOCARRERO, Diego, Antigvedad Del Noble i Muy leal Señorio De Molina Historia, i lista Real de sus Señores Principes i Reyes; Que escrivia Don Diego Sanchez Portocarrero, su Regidor Perpetuo, Capitan i Cabdillo de su Gente de Guerra Por su Magestad Catolica , En Madrid, A Costa de Tomas Alfay En La Ofcina de Diego Diaz de La Carrera, Año de md C xli

SCAMOZZI , Vincenzo, L’idea dell’Architettura Vniuersale di Vincenzo Scamozzi Architetto Veneto diuisa in X libri , In Venetia, per Giorgio Valentino, 1615.

[SETTALA , Alberico], [ Appunti ], [1628] ( bam , M , cod. g 9 inf, n. 4. [Borromeo, Federico], De fabricatis olim Typis orbium Caelestium Libellus , [1628], fol. 50-52, 56-61, [111-113] e [137], notas adjuntas).

SIGÜENZA , José de, Tercera parte de la Historia de la Orden de San Geronimo Doctor de la Iglesia. Dirigida, Al Rey nuestro Señor. Don Philippe III . Por Fray Ioseph de Siguença, de la misma Orden , Madrid, En la Imprenta Real, Año m d C v

SPERLING, Otto, Ottonis Sperlingii Selbstbiographie bis auf das Jahr 1673 , «1673» ( kb C , GKS , n. 3.094).

STRADA , Famiano, Famiani Stradae Romani e Societate Iesv De Bello Belgico decas prima Ab Excessu Caroli V Imp. an. MDLV Vsque ad initia Præfecturæ Alexandri Farnesii, Parmæ, ac Placentiæ Ducis an. MDLXXVIII , Romæ, Typis Francisci Corbelletti, mdCxxxii

TASSONI , Alessandro, Dieci libri di pensieri diversi d’Alessandro Tassoni, Ne’ quali per via di Quisiti con nuoui fondamenti, e ragioni si trattano le più curiose materie Naturali, Morali, Ciuili, Poetiche, Istoriche, e d’altre facoltà, che soglian venire in discorso fra Caualieri, e professori di lettere. Aggiuntoui nuouamente il decimo Libro del paragone de gl’ingegni antichi, e moderni, e la confutazione del moto della terra, con altri varj Quisiti. E corretti, e ampliati, e arricchiti in questa terza impressione per tutto dall’Autore di nuoue curiosità. Dedicati all’Illvstriss. et Reverendiss. Sig. Co: Paulo Coccapani Arciprete, & Ordinario di Carpi , Jn Carpi, Appresso Girolamo Vaschieri, 1620.

TERZAGO, Paolo Maria, Mvsævm Septalianvm Manfredi Septalæ Patritii Mediolanensis indvstrioso labore constrvctvm; Pavli Mariæ Terzagi Mediolanensis Physici Collegiati geniali laconismo descriptvm; politioris literatvræ professoribvs ervdita hvmanitate adapertvm: Cum Logocentronibus, siuè Centonibus eiusdem Terzagi de natura Crystalli, Coralij, Testaceorum Montanorum, & Lapidificatorum, Achatis, Succini, Ambari, & Magnetis , Dertonæ, Typis Filiorum qd. Elisei Violæ, 1664.

TERZAGO, Paolo Maria - Scarabelli, Pietro Francesco, Mvseo ò Galeria Adunata dal sapere, e dallo studio Del Sig. Canonico Manfredo Settala Nobile Milanese Descritta in Latino dal Sig. Dott. Fis. Coll. Paolo Maria Terzago Et hora in Italiano dal Sig. Pietro Francesco Scarabelli Dott. Fis. di Voghera E dal medemo accresciuta , In Tortona, per li Figliuoli del qd. Eliseo Viola, md C lxvi

THOU, Jacques-Auguste de, Iac. Avgvsti Thvani Historiarvm svi temporis - Tomvs secvndvs , Parisiis, Apvd Ambrosivm & Hie ronymvm Drovart, m . d C vi .

THOU, Jacques-Auguste de, Iac. Avgvsti Thvani Historiarvm svi temporis libri CXXV . - Partis tertiæ tomvs tertivs , Lvtetiae, Apvd Hieronymvm Drovart, md C ix

TICOZZI , Stefano, Dizionario degli architetti, scultori, pittori, intagliatori in rame ed in pietra, coniatori di medaglie, musaicisti, niellatori, intarsiatori d’ogni eta e d’ogni nazione di Stefano Ticozzi socio onorario dell’Accademia di Belle Arti di Carrara, dell’Ateneo di Venezia ecc. - Tomo terzo , Milano, presso Luigi Nervetti Tipografo-Librajo, m . d CCC . xxxii .

TIEPOLO, Antonio, Itinerario di Antonio Tiepolo, Ambasciatore veneto al Re cattolico Filippo II, «1572» (bnmv, M, It., vii, 1.262, =7.708).

TIRABOSCHI , Girolamo, Storia della letteratura italiana di Girolamo Tiraboschi bibliotecario del serenissimo Duca di Modena e professore onorario nella Università della stessa Città. Tomo Quinto. Dall’Anno MCCC . fino all’Anno MCCCC , In Modena, Presso la Società Tipografica, md CC lxxv .

TIRABOSCHI , Girolamo, Storia della letteratura italiana di Girolamo Tiraboschi bibliotecario del serenissimo Duca di Modena e professore onorario nella Università della stessa Città. Tomo Settimo. Dall’Anno MD . all’Anno MDC . Parte prima , In Modena, Presso la Società Tipografica, md CC lxxvii

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

258

TIRABOSCHI , Girolamo, Storia della letteratura italiana del cavaliere abate Girolamo Tiraboschi consigliere di S. A. S. il Signor Duca di Modena presidente della Ducal Biblioteca e della Galleria delle Medaglie, e Professore onorario nella Università della stessa Città. Prima edizione veneta, dopo la seconda di Modena riveduta, corretta ed accresciuta dall’Autore. Tomo VII Dall’Anno MD . all’Anno MDC . Parte quarta , In Venezia, Presso la Società Tipografica, md CC xC vi

TIRSO DE MOLINA [GABRIEL TÉLLEZ] , Cigarrales de Toledo. Compvesto por el maestro Tirso de Molina natural de Madrid. A Don Svero de Qviñones y Acvña, Cauallero del habito de Santiago, Regidor perpetuo y Alferez mayor de la Ciudad de Leon, Señor de los Concejos y villas de Sena, è Hibias , En Madrid, Por Luis Sanchez, Año 1624.

TORTOLETTI , Bartolomeo, Ivditha vindex et vindicata , Romæ, Typis Vaticanis, 1628.

UBALDINI, Giovan Paolo, Carmina Poetarvm Nobilivm Io. Pavli Vbaldini stvdio conqvisita, Mediolani, Apud Antonium Antonianum, 1563.

VALDIVIELSO, José de, Sagrario de Toledo poema heroico, por el maestro Ioseph de Valdiuielso, Capellan del Illustrissimo de Toledo. Al Illustrissimo Señor Don Bernardo de Sandoual y Rojas, Cardenal Arçobispo de Toledo, Primado de las Españas, Chanciller mayor de Castilla, Inquisidor general y del Consejo de Estado de su Magestad, & mi Señor , En Madrid, Por Luis Sanchez, Año 1616.

[VALIGNANO ALESSANDRO] , De Missione Legatorvm Iaponensium ad Romanam curiam, rebusq[ue] in Europa, ac toto itinere animaduersis Dialogvs ex ephemeride ipsorvm legatorvm collectvs, & in sermonem Latinvm versvs ab Eduardo de Sande Sacerdote Societatis Iesv , In Macaensi portu Sinici regni, in domo Societatis Iesv, 1590.

VEGA , Pedro de la, Declaracion de los siete psalmos penitenciales. Por el padre f. Pedro de Vega lector de Theologia, de la Orden de San Augustin. Primera, Segunda, y Tercera Parte. Con Indices copiosißimos de Lugares de la Sagrada Escritura, de Cosas notables, y Pro sacris Concionibus , En Çaragoça, por Carlos de Lauayen, Año 1606.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Segvnda parte de las comedias de Lope de Vega Carpio, Que contiene otras doze, cuyos nombres van en la hoja segunda. Dirigidas a Don Fernando de Valdes, Colegial del muy insigne Colegio mayor de Santa Cruz de Valladolid, Prouisor general en todo su Obispado, Catedratico de propriedad de Decreto, y Abad de San Iuan de Cenero , En Valladolid, por Iuan de Rueda, Año 1611.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, El Fenix de España Lope de Vega Carpio, Familiar del Santo Oficio. Septima parte de svs Comedias. Con Loas, Entremeses, y Bayles. Dirigidas a Don Lvys Fernandez de Cordoua, Cardona y Aragõ, Duque de Seßa, Duque de Soma, Duque de Baena, Marques de Poça, Conde de Cabra, Conde de Palàmos, Conde de Oliuito, Vizconde de Yzanajar, Señor de las Baronias de Belpuche, Liñola, y Calonge, gran Almirante de Napoles , En Madrid, Por la viuda de Alonso Martin, Año 1617.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Decima parte de las comedias de Lope de Vega Carpio, Familiar del Santo Oficio, sacadas de svs originales. Dirigidas por el mismo al Excelentissimo Señor Marques de Santacruz, Capitan General de la esquadra de España , En Madrid, Por la viuda de Alonso Martìn de Balboa, Año 1618.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Doze comedias de Lope de Vega Carpio, Familiar del Santo Oficio: sacadas de sus originales. Dirigidas a Don Bernabe de Viuanco y Velasco, Cauallero del Abito de Santiago, de la Camara de su Magestad. Onzena Parte , En Barcelona, Por Sebastian de Cormellas, Año 1618.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Dozena parte de las comedias de Lope de Vega Carpio, A Don Lorenzo de Cardenas Conde de la Puebla, quarto nieto de don Alonso de Cardenas, Gran Maestre de Santiago, En Madrid, Por la viuda de Alonso Martin, Año 1619.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Parte catorze de las Comedias de Lope de Vega Carpio, Procvrador Fiscal de la Camara Apostolica, y su Notario descrito en el Archiuio Romano, y Familiar del Santo Oficio de la Inquisicion. A qvien van dirigidas dize la siguiente pagina , En Madrid, Por Iuan de la Cuesta, Año 1620.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Lavrel de Apolo, Con Otras Rimas. Al Excel[entisi].mo Señor Don Ivan Alfonso Enriquez de Cabrera, Almirante de Castilla. Por Lope Felix de Vega Carpio, del Abito de San Iuan, En Madrid, Por Iuan Gonçalez, Año 1630.

VEGA Y CARPIO, Félix Lope de, Ventidos parte perfeta de las comedias Del Fenix de España Frey Lope Felix de Vega Carpio, del Habito de San Iuan, Familiar del Santo Oficio de la Inquisicion, Procurador Fiscal de la Camara Apostolica. Sacadas de svs

259I MPRESOS Y MANUSCRITOS , S . XVI-1800

verdaderos originales, no adulteradas como las que hasta aqui han salido. Dedicadas a la Excel[entisi].ma Señora doña Catalina de Zuñiga y Auellaneda, Marquesa de Cañete , En Madrid, Por la viuda de Iuan Gonçalez, Año 1635.

VIDA , Marco Girolamo, Cremonensivm Orationes III . Adversvs Papienses in Controversia Principatvs , Cremonae, [G. Muzio e B. Locheta], mdl . «Mese Qvintil.».

VILLALBA Y ESTAÑÁ , Bartolomé, El pelegrino curioso y Grandezas de España por Bartholomé de Villalba y Estaña donzel vecino de Xéria - I , a cargo de Pascual de Gayangos, Madrid, Sociedad de Bibliofilos Españoles, md CCC lxxxvi .

VILLALBA Y ESTAÑÁ , Bartolomé, Los veinte libros del Pelegrino curioso y grandezas de España , [1577] ( b H s C , M , u Bc Ms 084).

VILLEGAS, Esteban Manuel de, Las Eroticas de Don Estevan Manvel de Villegas. [...] Dedicadas a Don Pedro Fernandez de Castro Conde de Lemos. Segvnda parte , En Najera, por Iuan de Mongaston, 1617.

V. F. [FRANCESCO VOLPINO] , « Sfera fatta dal Gianelli Cremonese », [±1640/60] ( bam , M , z 387 sup, fol. 1).

WECKER , Johannes Jakob, De Secretis libri XVII Ex varijs authoribus collecti, methodiceque digesti, per Ioan.[nem] Iacobum Vveckerum Basil. Med. olim Colmar. , Basileae, Ex officina Pernea Konrad von Waldkirch, mdlxxxii

WECKER , Johannes Jakob, De Secretis libri XVII . Ex variis Authoribus collecti, methodicéq.[ue] digesti, & aucti per Ioan. Iacobvm Weckervm, Basiliensem, Medicum Colmariensem. Accessit Index locupletissimus , Basileæ Rauricorum, ex Lemno Valdkir chiana, Anno vltimi temporis mdxC iix

YEPES, Antonio de, Coronica general de la Orden de San Benito, Patriarca de Religiosos. Por el maestro Fray Antonio de Yepes. Tomo I . Centuria I . , Impresso en la Vniuersidad de nuestra Señora la Real de Yrache, por Mathias Mares, Impressor del Reyno de Nauarra, Año 1609.

ZAIST, Giovan Battista, Notizie istoriche de’ pittori, scultori, ed architetti cremonesi opera postuma di Giambattista Zaist pittore, ed architetto cremonese, data in luce da Anton’ Maria Panni. Al merito impareggiabile de’ nobili Signori Prefetti Al Governo della Città di Cremona. Tomo primo , In Cremona, Nella Stamperìa di Pietro Ricchini, md CC lxxiv

ZANI , Pietro, Enciclopedia metodica critico-ragionata delle belle arti dell’abate Pietro Zani fidentino. Parte prima vol. XVIII , Parma, Dalla Tipografia Ducale, md CCC xxiv

ZAPATA DE CHAVES, Luis, Miscelánea , [1593] ( bne , M , ms. 2.790).

ZEILLER , Martin, Itinerarium Hispaniæ oder Raisz-Beschreibung, durch die Königreich Hispanien vnd Portügal, colligirt vnd ferfertigt, durch Martinum Zeillerum , Ulm, in Verlegung Wolffgang Endters Buchhändler in Nünrberg, 1637.

ZENOCARUS, Guglielmus [Willem Snouckaert van Schauwenburg], De Repvblica, Vita, Moribvs, gestis, fama, religione, sactitate: Imperatoris, Cæsaris, Augusti, Quinti, Caroli, Maximi, Monarchæ, Libri septem, Ad Illvstres Avrei Velleris Eqvites scripti, authore Gulielmo Zenocaro à Scauvvenburgo, Auratæ militiæ Equite, Imperatoris Caroli Maximi olim: nunc Philippi Regis Hispaniæ, & çe. Caroli filij, Consiliario, & Bibliothecario, Bincorstij Toparcha , Gandavi, Excudebat Gislenus Manilius Tipographus, Anno Domini 1559.

ZUCCARI , Federico, Raggvaglio di Frederico Zuccaro dell’Escuriale, di Arangouis e di Tolledo , «Di San Lorenzo il Reale q[ues]. to di 29 di Maggio 1586» ( bav , UL , n. 816, e bsm , MI , n. 771, fol. 387-398v.).

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

260

FUENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE)

ACIDINI LUCHINAT, Cristina, Taddeo e Federico Zuccari fratelli pittori del Cinquecento - Volume secondo , Milano, Jandi Sapi Editori, 1998.

ALCOCK , Rachel, La famosa Toledana by Juan de Quirós , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] xli (1917), n. 100, pp. 336-562.

ALIAGA GIRBES, José, Relación del viaje del embajador veneciano Sigismundo Cavalli a España (1567) , Roma, Instituto Español de Historia Eclesiástica, 1968.

ALIAGA GIRBES, José, Relación del viaje del embajador veneciano Sigismundo Cavalli a España (1567) , «Anthológica Annua» [Roma] xvi (1968) [1969], pp. 409-489.

ALLUÉ Y MORER , Fernando, Toledo en la poesía castellana , «Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] xxxi / xxxii ( 1948/49), n. 62/63, pp. 181-217.

APPARATO DOCUMENTARIO , en Flavio Casali, Il terremoto di Salò del 24 noviembre 2004. Il palazzo municipale storia e rinascita , Salò, Comune di Salò, 2009, pp. 288-293.

APPUNTI E NOTIZIE , «Archivio Storico Lombardo» [Milano] s. iii , xxvii (1900), vol. xiii , fasc. xxv , pp. 201-202.

ARACIL , Alfredo, Juego y artificio - Autómatas y otras ficciones en la cultura del Renacimiento a la Ilustración , Madrid, Ediciones Cátedra, 1998.

BABELON, Jean, Gianello della Torre, horloger de Charles-Quint et de Philippe II , «Revue de l’Art Ancienne et Moderne» [Paris] xxxiv (1913), n. 199, pp. 269-278.

BABELON, Jean, Jacopo da Trezzo et la construction de l’Escurial - Essai sur les Arts à la Cour de Philippe II 1519-1589 , Bordeaux, Feret & Fils Éditeurs, 1922.

BALDI , Marialuisa - Canziani, Guido, Una quarta redazione del De Libris propriis, «Rivista di Storia della Filosofia» [Milano] n.s. liii (1998), n. 4, pp. 767-798.

BARBISOTTI , Rita, Janello «Torresani», alcuni documenti cremonesi e il Baptismus del battistero , «Bollettino storico cremonese» [Cremona] n.s. vii (2000) [2001], pp. 255-267.

BATTELLI , Guido, Una famiglia d’architetti militari italiani in Portogallo: i Torriani , «Bollettino dell’Istituto Storico e di Cultura dell’Arma del Genio» [Roma] 1939, n. 11, pp. 73-75.

BATTELLI , Guido, Turriano, Leonardo , en Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart begründet von Ulrich Thieme und Felix Becker , a cargo de Hans Vollmer, Leipzig, E. A. Seemann, 1939, vol. xxxiii , p. 502.

BATTISTI , Eugenio, L’antirinascimento con una appendice di manoscritti inediti , Milano, Giangiacomo Feltrinelli editore, 1962.

BECK , Theodor, Juanelo Turriano (1500-1585) , en Id., Beiträge zur Geschichte des Maschinenbaues , Berlin, Julius Springer, 1899 (1900 2 ), pp. 365-390.

261

BEDINI , Silvio A. - MADDISON, Francis R., Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni de’ Dondi , «Transactions of the American Philosophical Society» [Philadelphia] n.s. lvi (1966), parte 5, pp. 5-69.

BERVEGLIERI , Roberto, «Ingegnosi artificij» - Serenissima Repubblica di Venezia. Trecento anni di storia della scienza, della tecnica e dell’innovazione (1474-1788) , Caselle di Sommacampagna, Cierre Edizioni, 2021.

Biblioteca de Autores Españoles desde la formación del lenguaje hasta nuestros días - Romancero general, ó colección de romances castellanos anteriores al siglo XVIII - Tomo segundo , a cargo de Agustín Durán, Madrid, Imprenta de la Publicidad, à cargo de D. M. Rivadeneyra, 1851.

BIFFI , Giambattista, Memorie per servire alla storia degli artisti cremonesi, a cargo de Luisa Bandera Gregori, Cremona, Biblioteca Statale e Libreria Civica di Cremona, 1989 [«Annali della Biblioteca Statale e Libreria Civica di Cremona» xxxix (1988), n. 2].

BOSCHI , Antonio, Janello della Torre celebrato meccanico cremonese del secolo XVI , «Cremona - Rivista mensile pubblicata a cura dell’Istituto fascista di cultura» [Cremona] i (1929), n. 1, pp. 27-32Boselli, Giovanni Vincenzo, Delle storie piacentine libri VII . Tomo III . ed ultimo , Piacenza, dalla Stamperia Ghiglioni, 1805.

BOSCHI , Antonio, Il ritratto e la medaglia di Janello Torriano , «Cremona - Rivista mensile pubblicata a cura dell’Istituto fascista di cultura» [Cremona] i (1929), n. 3, pp. 214-216.

BOSCHI , Antonio, Janello Torriano ancor oggi onorato e ricordato fuori d’Italia , «Cremona - Rivista mensile pubblicata a cura dell’Istituto fascista di cultura» [Cremona] iii (1931), n. 2, pp. 101-102.

BOUZA ALVÁREZ , Fernando Jesús, Retórica da imagem real. Portugal e a memória figurada de Felipe II , «Penélope - Fazer e desfazer história» [Lisboa] 1989, n. 4, pp. 20-58.

BRESCIANI , Giuseppe, La virtù ravivata de’ Cremonesi insigni. Parte quarta - Uomini insigni cremonesi. Libro secondo parte terza , a cargo de Rita Barbisotti, Cremona, Banca Popolare di Cremona, [1865] 1975.

BRUSA , Giuseppe, L’arte dell’orologeria in Europa. Sette secoli di orologi meccanici , Busto Arsizio, Bramante Editrice, 1978.

BRUSA , Giuseppe, Giovanni Torriano e i suoi favolosi orologi microcosmici , «La voce di hora - Pubblicazione dell’Associazione Italiana Cultori di Orologeria Antica» [Milano] ix (2003), n. 15, pp. 3-22.

BUISSERET, David, Spanish Military Engineers in the New World before 1750 , en Mapping and Empire - Soldier-Engineers on the Southwestern Frontier , a cargo de Dennis Reinhartz - Gerald D. Saxon, Austin, University of Texas Press, 2005, pp. 36-56.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Fortificación, ciudad y defensa de los reinos peninsulares en la España Imperial - siglos XVI y XVII , en La Ciudad y las Murallas , a cargo de Cesare de Seta - Jacques Le Goff, Madrid, Ediciones Cátedra, 1991, pp. 89-112.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Fortificación y ciudad en los reinos de Felipe II , Madrid, Editorial Nerea, 1998.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Imagen y realidad de la fortificaciones de las islas Canarias en el siglo XVI , en Curso cartografía y fortificaciones en Canarias siglos XV al XVIII . Ciclo de conferencias , Santa Cruz de Tenerife, Cátedra Cultural «General Gutiérrez» • Centro de Historia y Cultura de la Zona Militar de Canarias • Vicerrectorado de Extensión Universitaria de la Universidad de la Laguna, 2000, pp. 147-169.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Medir para el rasguño y dibujar para el atlas - Los Ingenieros Mayores de Felipe III , en España en el Mediterráneo - La construcción del espacio , Madrid, Ministerio de Fomento, 2006, pp. 68-77.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Imágenes de la Orán y Mazalquivir de Vespasiano Gonzaga en un manuscrito inédito de Leonardo Turriano , en Vespasiano Gonzaga nonsolosabbioneta - Giornata internazionale di studi 2005 in onore di Umberto Maffezzuoli - Teatro all’Antica, 28 maggio 2005 , a cargo de Anna Ghizzardi, Modena, Il Bulino edizioni d’arte, 2008, pp. [8]-28.

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Immagini della Orano e della Mazalquivir di Vespasiano Gonzaga in un manoscritto inedito di Leonardo Turriano , «Civiltà Mantovana rivista trimestrale» [Mantova] s. iii , xlv ( 2010), n. 130, pp. [6]-35.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

262

CÁMARA MUÑOZ , Alicia, Leonardo Turriano al servicio de la Corona de Castilla , en Alicia Cámara - Rafael Moreira - Marino Viganò, Leonardo Turriano ingeniero del rey , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2010, pp. 15-117.

CAMPO Y FRANCÉS, Ángel del, Dos investigadores en busca de un autor: El Pseudo-Juanelo Turriano de José A. García-Diego , «Revista de Obras Públicas - Organo profesional de los ingenieros de caminos, canales y puertos» [Madrid] C xxxvii (1989), n. 3.278, pp. 189-206.

CAMPO Y FRANCÉS, Ángel del, Semblanza iconográfica de Juanelo Turriano , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 1997.

CAMPO Y FRANCÉS, Ángel del, Juanelo Turriano, relojero de Carlos V e ingeniero de Felipe II : el busto de Leoni y la medalla de Trezzo , en IX Jornadas de Arte - El Arte en las Cortes de Carlos V y Felipe II , 25-27 noviembre de 1998 , Madrid, Centro Superior de Investigación Científica ( C si C ) , 1999, pp. 69-78.

CAMPORI , Giuseppe, Lettere artistiche inedite. Pubblicate per cura di G. Campori , Modena, Tipografia dell’Erede Soliani, 1866.

CANTÙ , Cesare, Carlo V e la Riforma in Italia , «Archivio Storico Lombardo» [Milano] s. i (1875), vol. ii , fasc. i / iv , pp. 253-283.

CARDANO, Girolamo, De Libris propriis - The editions of 1544, 1550, 1557, 1562, with supplementary material. Edited with an introduction and chronology of Cardano’s works , a cargo de Ian Maclean, Milano, FrancoAngeli, 2004.

CERVERA VERA , Luis, Documentos biográficos de Juanelo Turriano , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 1996.

CHECA , Fernando, Parte tercera - El estilo clásico, 1564-1599/La defensa del Imperio. Los ingenieros militares y los problemas de la seguridad , en Víctor Nieto - Alfredo J. Morales - Fernando Checa, Arquitectura del Renacimiento en España, 1488-1599 , Madrid, Ediciones Cátedra, 1989, pp. 324-332.

CIOCCHINI , Héctor, Las estatuas animadas - De Asclepio a Juanelo , «El Paseante - Revista de variedades» [Madrid] iv (1988), n. 10, pp. 80-93.

CLAVERIE , Charles, Relation d’un voyage en Espagne (1612) , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] lix (1923), n. 136, pp. 359-555.

CLAVIUS, Christoph, Corrispondenza - Edizione critica. Volume IV (1597-1601) - Parte I : lettere e testi , a cargo de Ugo Baldini - Pier Daniele Napolitani, Pisa, Università di Pisa - Dipartimento di Matematica - Sezione di Didattica e storia della matematica, 1992.

COSTA OLLER , Francesc, Contra la Geografía - Viajeros y caminos en la España del Quijote , Mataró, edizione privata, 2018.

CRESPO DELGADO, Daniel, Descripción de las Plaças de Oran y Mazarquivir, en materia de fortificar de Leonardo Turriano , en Alicia Cámara - Rafael Moreira - Marino Viganò, Leonardo Turriano ingeniero del rey , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2010, pp. 227-282.

CRESPO DELGADO, Daniel, Un episodio de la historia de la conservación del patrimonio tecnológico en España - La destrucción del Artificio de Juanelo en 1868, en Fundación Juanelo Turriano 1987-2012 - 25 años, Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2012, pp. 57-65.

CRESPO DELGADO, Daniel, Juanelo Turriano: ingenio y fama , en Ingenieros del Renacimiento , a cargo de Alicia Cámara Muñoz - Bernardo Revuelta Pol, Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2014, pp. 9-22.

CRESPO DELGADO, Daniel, Juanelo Turriano: Janello Torriani nella letteratura spagnola , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 19-21.

CUELBIS, Diego [Jakob Quelviz], Andalucía en 1599 vista por Diego Cuelbis, a cargo de Salvador Raya Retamero, Benalmádena, Junta de Andalucía/Caligrama Ediciones, 2002.

DAMLER , Daniel, The Modern Wonder and its Enemies: Courtly Innovations in the Spanish Renaissance, «Intersections - Yearbook for Early Modern Studies» [Leiden] xi (2008) [ Philosophies of Technology - Francis Bacon and his Contemporaries , a cargo de Claus Zittel - Gisela Engel - Romano Nanni - Nicole C. Karafyllis], vol. 2, vol. ii , pp. 429-456.

[DE BONI , Filippo], Biografia degli Artisti , Venezia, Co’ Tipi del Gondoliere, md CCC xl

263F UENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE )

DÍAZ-TRECHUELO, María Lourdes, Las fortificaciones de Manila en la edad moderna , «Revista de Historia Militar» [Madrid] v (1961), n. 8, pp. 28-46.

DIOS, Ángel Marcos de, Itinerario hispánico del Chantre de Évora, Manuel Severim de Faria, en 1604 , «Revista de estudios extremeños» [Badajoz] xlii ( 1986), n. 1, pp. 139-186.

DIOS, Ángel Marcos de, Letras portuguesas - Literatura comparada y estudios ibéricos , a cargo de Eduardo J. Alonso Romo - Ana María García Martín - Pedro Serra, Salamanca, Ediciones Universidad de Salamanca, 2017.

DOMÍNGUEZ BORDONA , Jesús, Federico Zuccaro en España , «Archivo Español de Arte y Arqueología» [Madrid] iii (1927), n. 7, pp. 77-89.

DOS DISCUROS DE LEONARDO TURRIANO , el primero sobre el Fuerte de San Lorenço de Cabeça ceca en la boca del Taxo, el Segundo sobre limpiar la barra del dicho rio y otras diferentes , en Portugal e Flandres - Visões da Europa 1550-1680 , a cargo de Rafael Moreira, Lisboa, Secretaria de Estado da Cultura, 1992, pp. 181-182.

Due ambasciatori veneziani nella Spagna di fine Cinquecento - I diari dei viaggi di Antonio Tiepolo (1571-1572) e Francesco Vendramin (1592-1593) , a cargo de Luigi Monga, Moncalieri, Centro interuniversitario di ricerche sul «Viaggio in Italia» ( C irvi ), 2000.

ESCOSURA Y MORROGH , Luis de la, El Artificio de Juanelo y el Puente de Julio César por Don Luis de la Escosura y Morrogh ingeniero de minas , «Memorias de la Real Academia de Ciencias Exactas Físicas y Naturales de Madrid» [Madrid] xiii (1888), parte 2. a , pp. 1-113.

ESTRADA , Diego de, Comentarios del desengañado, ó sea Vida de Don Diego Duque de Estrada, escrita por él mismo , a cargo de Pascual de Gayangos, «Memorial Histórico Español: colección de documentos, opuscolos y antigüedades, que pública la Real Academia de la Historia» [Madrid] xii (1860), pp. v xviii + 1-532.

FERNÁNDEZ COLLADO, Ángel, Juanelo Turriano y la aportación española a la Reforma del Calendario Gregoriano , «Toletum - Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] s. ii ( 1989), n. 23, pp. 151-159.

FERNÁNDEZ COLLADO, Ángel, Gregorio XIII y Felipe II en la nunciatura de Felipe Sega (1577-1581) - Aspectos político, jurisdiccional y de reforma , Toledo, Estudio Teologico de San Ildefonso, 1991.

FEZZI , Elda, Il titolo dell’ ITIS : Janello Torriani , en Cinquantenario dell’Istituto Tecnico Industriale Statale «J. Torriani» Cremona 1931-1981 , Cremona, i T is , 1981, pp. 22-33.

E.F. [ELDA FEZZI] , Giannello Torriani , en I Campi. Cultura artistica cremonese del Cinquecento , Milano, Electa, 1985, pp. 369-370.

FORBES, Robert J., Alimenti e bevande , en Storia della Tecnologia - Volume 3. Il Rinascimento e l’incontro tra scienza e tecnica , a cargo de Charles Singer - Eric John Holmyard - A. Rupert Hall - Trevor I. Williams, Torino, Boringhieri, 1964, pp. 1-28.

FOULCHÉ-DELBOSC, Raymond, Rimas del incógnito , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] xxxvii (1916), n. 92, pp. 251-456.

FOULCHÉ-DELBOSC, Raymond, Pour une édition des Argensolas , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [New York/Paris] xlviii (1920), n. 114, pp. 317-496.

GALLI , Pietro, Janello Torriani , «Il Torrazzo - Rivista cremonese» [Cremona] ii (1900), n. 3, pp. 5-6.

GAMBA , Enrico - Montebelli, Vico, Le scienze a Urbino nel tardo Rinascimento , Urbino, Edizioni QuattroVenti, 1988.

GARCÍA MERCADAL , José, Viajes de extranjeros por España y Portugal desde los tiempos más remotos hasta comienzos del siglo XX - Tomo I , Valladolid, Junta de Castilla y León-Consejería de Educación y Cultura, 1999.

GARCÍA TAPIA , Nicolás, Nuevos datos sobre los artificios de Juanelo , «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xxiv (1987), pp. 141-159.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

264

GARCÍA TAPIA , Nicolás, Patentes de invención españolas en el Siglo de Oro , Madrid, Oficina Española de Patentes y Mar cas-Ministerio de Industria y Energia, 1994.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, The Chapter on Weirs in the Codex of Juanelo Turriano: A Question of Authorship , «Technology and Culture» [Detroit/Chicago] xvii (1976), n. 2, pp. 217-234.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, C inco documentos relativos a Juanelo Turriano , «Toletum - Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] s. ii ( 1977) [1981], n. 1, pp. 245-274.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, Los relojes y autómatas de Juanelo Turriano , Madrid/Valencia, Albatros, 1982.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, El capítulo sobre azudes del código de Juanelo Turriano, con una referencia a la atribución , «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xvi (1983), pp. 189-210.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, Tres mitos toledanos: la cueva de Hércules, Juanelo Turriano, el pozo y el péndulo, en Arquitectura, técnica y naturaleza en el ocaso de la modernidad, Madrid, Dirección General de Arquitectura y Vivienda ( mopu), 1984, pp. 187-204.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, El artificio de Juanelo Turriano en Toledo: una reconstrucción frustrada , «Revista de Occidente» [Madrid] lxiv (1986), n. 8, pp. [39]-50.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, Juanelo Turriano - Charles V’s clockmaker. The man and his legend , Madrid, Editorial Castalia, 1986.

GARCÍA-DIEGO, José Antonio, El artificio de Juanelo Turriano en Toledo: una reconstruccion frustrada , en Fundación Juanelo Turriano 1987-2012 - 25 años , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2012, pp. [67-82].

GARIBAY Y ÇAMALLOA , Esteban de, Memorias de Garibay , a cargo de Pascual de Gayangos, Madrid, Imprenta de José Rodriguez, 1854.

GARIBAY Y ÇAMALLOA , Esteban de, Memorias de Garibay , a cargo de Pascual de Gayangos, «Memorial Histórico Español: colección de documentos, opúsculos y antigüedades, que publica la Real Academia de la Historia» [Madrid] vii (1854) pp. iii xvi + 1-753.

GAYA NUÑO, Juan Antonio, La arquitectura española en sus monumentos desaparecidos , Madrid, Espasa-Calpe sa , 1961.

GIBBS, Jack, Federico Zuccaro y el artificio de Juanelo en 1586, «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] viii (1973), pp. 49-51.

GIGAS, Émile, Notes du voyage en Espagne (1640-41) du médecin Otto Sperling , «Revue hispanique - Recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans et portuguais» [Paris] xxiii (1910), n. 62, pp. [534]-590.

G. F. [FERDINANDO GIORDANO] , Janello Torriani (Cremona 1500 circa - Spagna 1585) , en Celebrazioni stradivariane Cremona. Cremona - Palazzo Municipale 29 agosto 1987 a celebrazione del 40° anniversario di fondazione del Circolo 1946-1986 , Cremona, Circolo Filatelico-Numismatico Cremonese, 1987, pp. 95-99.

GLORIA , Andrea, L’orologio di Jacopo Dondi nella Piazza dei Signori in Padova, modello agli orologi più rinomati in Europa , «Atti e Memorie dell’Accademia Patavina di Scienze, Lettere ed Arti» [Padova] n.s. CC lxxxvi (1884/85), vol. i , pp. [233]-293.

GORMAN , Michael John, Mathematics and Modesty in the Society of Jesus: The Problems of Christoph Grienberger , en The New Science and Jesuit Science: Seventeenth-Century Perspectives , a cargo de Mordechai Feingold, Dordrecht-Boston-London, Kluwer Academic Publishers, 2003, pp. [1]-120.

GUAZZONI , Valerio, Pittura come poesia. Il grande secolo dell’arte cremonese , en Storia di Cremona - L’età degli Asburgo di Spagna (1535-1707) , a cargo de Giorgio Politi, Cremona, Comune di Cremona/Azzano San Paolo, Bolis Edizioni, 2006, pp. 350-415.

GUEDES, Lívio da Costa, Aspectos do Reino do Algarve nos séculos XVI e XVII - A «Descripção» de Alexandre Massaii (1621) , «Boletim do Archivo Histórico Militar» [Lisboa] 1988, n. 57, pp. 3-269.

HABICH , Georg, Die Medaillen der italienischen Renaissance , Stuttgart/Berlin, Deutsche Verlags-Anstalt, [1922].

HERRERO GARCÍA , Miguel, Ideas de los españoles del siglo XVII , Madrid, Editorial Voluntad, 1928 (Madrid, Miguel Herrero, 19662).

265F UENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE )

HURTADO DE TOLEDO, Luis, Memorial de algunas cosas notables que tiene la Imperial Ciudad de Toledo , en Relaciones histórico-geográfico-estadísticas de los pueblos de España hechas por iniciativa de Felipe II . Reino de Toledo - Tercera parte , Madrid, Centro Superior de Investigación Científica C si C , 1963, pp. 481-576.

IBSEN, Monica, La costruzione di una scena urbana , en Casali, Flavio, Il terremoto di Salò del 24 noviembre 2004. Il palazzo municipale storia e rinascita , Salò, Comune di Salò, 2009, pp. 179-185.

JANELLO TORRIANI - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016.

JUANELLO TURIANO, «Le Magazin Pittoresque» [Paris] xlvii (1879), n. 31, pp. 247-248.

JUFRÉ GARCÍA , Francesc Xavier, El artificio de Juanelo Turriano para elevar agua al Alcázar de Toledo (s. XVI ) , Lleida, Editorial Milenio, 2009.

JUFRÉ GARCÍA, Francesc Xavier, New Model of the Hydraulic Machine Known as El Artificio de Juanelo, en History of Machines for Heritage and Engineering Development, a cargo de José Maria de la Portilla - Marco Ceccarelli, Dordrecht, Springer, 2011, pp. 161-187.

LAPUERTA MONTOYA , Magdalena de, Nuevos datos sobre la venida de Federico Zuccaro a España , «Madrid - Revista de arte, geografía e historia» [Madrid] 1998, n. 1, pp. 273-304.

LENNER, Antonio, Un allievo fiammingo per Janello? Jan Valin orologiaio di Carlo V ed alcune ipotesi sui rapporti tra l’orologeria d’Italia e di Fiandra, en Janello Torriani - Genio del Rinascimento, a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafca, 2016, pp. 133-136.

Lettere di artisti italiani ad Antonio Perrenot di Granvelle. Tiziano, Giovan Battista Mantovano, Primaticcio, Giovanni Paolo Poggini, ed altri. Appendice documenti tizianeschi inediti tratti dall’Archivio Generale di Simancas , a cargo de Cesare Greppi, Madrid, Istituto Italiano di Cultura, 1977.

LEYDI , Silvio, Un cremonese del Cinquecento «aspectu informis sed ingenio clarus»: qualche precisazione per Giannello Torriani a Milano (con una nota sui suoi ritratti) , «Bollettino storico cremonese» [Cremona] n.s. iv (1997) [1998], pp. 127-156.

LEYDI , Silvio, Sub umbra imperialis aquilæ - Immagini del potere e consenso politico nella Milano di Carlo V , Firenze, Leo S. Olschki Editore, m C mxC ix .

LEYDI , Silvio, Somario de tutte le proffessione, et arte milanese , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 111-114.

LHERMITE , Jean, Le Passetemps de Jehan Lhermite publié d’après le manuscrit original - I , a cargo de Charles Ruelens, Gent, Ad. Hoste/’S-Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1890.

LHERMITE , Jean [Jehan Lhermite ], Le Passetemps de Jehan Lhermite publié d’après le manuscrit original - II , a cargo de Émile Ouverleaux - Jules Jean Petit, Gent, Ad. Hoste/’S-Gravenhage, Martinus Nyhoff, 1896.

LHERMITE , Jehan, El pasatiempos de Jehan Lhermite - Memorias de un gentilhombre en la corte de Felipe II y Felipe III , a cargo de Jesús Sáenz de Miera - José Luis Checa Cremades, Aranjuez, Doce Calles, 2005.

LLAGUNO Y AMIROLA , Eugenio - CEÁN-BERMÚDEZ , Juan Agustín, Núm. XVI . Copias y extractos de cédulas reales y de otros documentos pertenecientes á las obras de Juanelo Turriano , en Id., Noticia de los arquitectos y arquitectura de España desde su restauración por el Excmo. Señor D. Eugenio Llaguno y Amirola, ilustradas y acrecentadas con notas, adiciones y documentos por D. Juan Agustin Cean-Bermudez, censor de la Real Academia de la Historia, consiliario de la de S. Fernando, é individuo de otras de las Bellas Artes , Madrid, En la Imprenta Real, 1829, tomo ii , pp. 100-105 e 245-259. Lombardi in Portogallo , «Archivio Storico Lombardo» [Milano] s. iv , ii , xxxi (1904), fasc. iv , pp. 483-484.

LÓPEZ DE AYALA Y ÁLVAREZ DE TOLEDO, Jerónimo, Toledo en el siglo XVI después del vencimiento de las Comunidades - Discursos leídos ante la Real Academia de la Historia en la recepción pública del Ilmo. Señor D. Jerónimo López de Ayala y Álvarez de Toledo conde de Cedillo vizconde de Palazuelos el día 23 de Junio de 1901, Madrid, Imprenta de los Hijos de M. G. Hernández, 1901.

MADROÑAL , Abraham, Manuscritos desconocidos para una comedia famosa (En torno a La famosa toledana , de Juan de Quirós) , en Diferentes y escogidas - Homenaje al profesor Luis Iglesias Feijoo , a cargo de Santiago Fernández Mosquera, Madrid/ Frankfurt a.M., Iberoamericana Editorial Vervuert, 2016, pp. 285-307.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

266

MAFFIOLI , Cesare, Cardano e i saperi delle acque , en Cardano e la tradizione dei saperi. Atti del Convegno internazionale di studi Milano (23-25 maggio 2002) , a cargo de Marialuisa Baldi - Guido Canziani, Milano, FrancoAngeli, 2003, pp. 83-103.

MAGÁN, Nicolás, Juanelo Turriano y el famoso artificio de Toledo , «Semanario Pintoresco Español» [Madrid] s. ii , i (1839), n. 29, pp. 229-231, e n. 30, pp. 238-240.

MAGGIOROTTI , Leone Andrea, L’opera del genio italiano all’estero • Serie quarta • Gli architetti militari - Volume III Gli architetti militari italiani nella Spagna, nel Portogallo e nelle loro colonie , Roma, Libreria dello Stato, 1939.

MARANI , Ercolano, Tra il Bertani e il Viani , en Marani, Ercolano - Perina, Chiara, Mantova - Le arti. Volume III . Dalla metà del secolo XVI ai nostri giorni , Mantova, Istituto Carlo D’Arco per la Storia di Mantova, 1965, pp. 71-121.

MARTÍN RODRÍGUEZ , Fernando Gabriel, La primera imagen de Canarias. Los dibujos de Leonardo Torriani , Santa Cruz de Tenerife, Colegio Oficial de Arquitectos de Canarias, 1986.

MATOS ABREU, Susana, Livros e saber prático de um arquitecto do século XVII: a biblioteca de Fr. João Turriano e o mosteiro novo de Santa Clara em Coimbra, «Revista da Facultade de Letras Ciéncias e Técnicas do Património» [Porto] i (2003), n. 2, pp. 803-822.

MEIJER , Onno G., Making Things Happen: An Introduction to the History of Movement Science , en Classics in Movement Science , a cargo de Mark L. Latash - Vladimir M. Zatsiorsky, Champaign, Human Kinetics Publishers, 2001, pp. 1-56.

MERLOS ROMERO, Magdalena - SOTO CABA , Victoria, Toledo: The Thirsty City , en The History of Water Management in the Iberian Peninsula Between the 16th and 19th Centuries , a cargo de Ana Duarte Rodrigues - Carmen Toribio Marín, Cham, Springer International Publishing/Birkhäuser, 2020, pp. 25-48.

MONTOTO Y RAUTENSTRAUCH , Luis, Personajes, personas y personajillos que corren por las tierras de ambas Castillas , Sevilla, Libreria de San José, Francos, 1912, vol. 2.

MOREIRA , Rafael, O Torreão do Paço da Ribeira: arquitectura e decoração , «Mundo da arte - Revista mensal de arte, arqueologia e etnografia» [Coimbra] ii (1983), n. 14, pp. 43-48.

MOREIRA , Rafael, Os primeiros Engenheiros-Mores do Império Filipino , en IV Simpósio Luso-Espanhol de História da Arte. Portugal e Espanha entre a Europa e Além-Mar. Coimbra, 13 a 17 de Abril de 1987 , Coimbra, Universidade - Instituto de História da Arte, 1988, pp. 521-534.

MOREIRA , Rafael, Las máquinas fantásticas de Leonardo Turriano - A tecnologia do Renascimento na barra do Tejo , en Nossa Senhora dos Mártires: a última viagem , a cargo de Simonetta Luz Afonso, Lisboa, Editorial Verbo, 1998, pp. 51-67.

MOREIRA , Rafael - SOROMENHO, Miguel, Engenheiros militares italianos em Portugal (séculos XV XVI ) , en Architetti e ingegneri militari italiani all’estero dal XV al XVIII secolo. Volume secondo: dall’Atlantico al Baltico , a cargo de Marino Viganò, Roma, Istituto Italiano dei Castelli/Livorno, Sillabe, 1999, pp. 109-131.

MOREIRA , Rafael, Leonardo Turriano en Portugal , en Alicia Cámara - Rafael Moreira - Marino Viganò, Leonardo Turriano ingeniero del rey , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2010, pp. 121-201.

MORA DEL POZO, Gabriel, El ingenio del agua en Toledo en el siglo XVIII , «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xiii (1980), pp. 113-124.

MORPURGO, Enrico, Dizionario degli orologiai italiani (1300-1880) , Roma, Edizioni «La Clessidra», 1950.

MURGUÍA , Manuel, El Artificio de Juanelo , «El Museo Universal - Periódico de ciencias, literatura, artes, industria y conoci mientos útiles» [Madrid] ii (1858), n. 7, pp. 51-52.

NAVONI , Marco, L’Ambrosiana e il Museo Settala , en Storia dell’Ambrosiana - Il Settecento , a cargo de Caterina Giavotto, Milano, Cariplo-Cassa di Risparmio delle Provincie Lombarde, 2000, pp. 205-255.

PERAGALLO, Prospero, Cenni intorno alla colonia italiana in Portogallo nei Secoli XIV , XV e XVI - Studi di Prospero Peragallo , «Miscellanea di Storia Italiana» [Torino] s. iii , ix , xl ( m C miv ) , pp. 379-456.

267F UENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE )

PEREIRA CALLIXTO, Carlos, Os Turrianos , en Id., São Julião da Barra. Os primeiros 100 anos , Oeiras, Câmara Municipal, 1989, pp. 201-230.

PÉREZ DE TUDELA GABALDÓN, Almudena, Algunas notas sobre el gusto de Felipe II por la escultura en su juventud a la luz de nuevas cartas entre el obispo de Arrás y Leone Leoni , «Archivo Español de Arte» [Madrid] lxxiii (2000), n. 291, pp. 249-266.

PÉREZ DE TUDELA GABALDÓN, Almudena, Las relaciones artísticas de la familia della Rovere con la corte española durante el reinado de Felipe II en la correspondencia del Archivo de Estado de Florencia , en Centros de Poder Italianos en la Monarquía Hispánica (siglos XV XVIII ) - Vol. III : Relaciones artisticas y musicales , a cargo de José Martínez Millan - Manuel Rivero Rodríguez, Madrid, Ediciones Polifemo, 2010, pp. 1.543-1.714.

PÉREZ DE TUDELA GABALDÓN, Almudena, La macchina della corte, il cardinal Granvela e nuovi documenti su Janello , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 107-110.

PÉREZ DE TUDELA GABALDÓN, Almudena, Madrid e Toledo all’arrivo di Janello Torriani , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 115-116.

PINTO, João Rocha, Reflexões em torno do códice de Leonardo Torriani Cremonese ou uma certa visão da Madeira ou da real importância de um autor e de uma obra , en Actas do II Colóquio Internacional da História da Madeira , Funchal, Commissão Nacional para as Comemorações dos Descobrimentos Portugueses, 1990, pp. 973-991.

PINTO Y DE LA ROSA , José María, Apuntos para la Historia de las Antiguas Fortificaciones de Canarias , Santa Cruz de Tenerife, Museo Militar Regional de Canarias, 1996.

PIPPA , Luigi, Orologi e orologiai di Milano e della Lombardia , en La misura del tempo. L’antico splendore dell’orologeria italiana dal XV al XVIII secolo , a cargo de Giuseppe Brusa, Trento, Provincia Autonoma di Trento, 2005, pp. 157-170.

PIZZAMIGLIO, Pierluigi, Conoscenze scientifiche e competenze tecnico-professionali , en Storia di Cremona - L’età degli Asburgo di Spagna (1535-1707) , a cargo de Giorgio Politi, Cremona, Comune di Cremona/Azzano San Paolo, Bolis Edizioni, 2006, pp. 454-477.

PLON, Eugène, Leone Leoni sculpteur de Charles-Quint et Pompeo Leoni sculpteur de Philippe II par Eugène Plon , Paris, Librairie Plon E. Plon, Nourrit et C. ie Imprimeurs-Éditeurs, 1887.

PORRES MARTÍN-CLETO, Julio, El final del artificio de Juanelo , «Toletum - Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] s. ii ( 1980), n. 10, pp. 171-176.

PORRES MARTÍN-CLETO, Julio, El artificio de Juanelo en 1639 , «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xiv (1982), pp. 175-186.

PORRES MARTÍN-CLETO, Julio, El artificio de Juanelo , Toledo, Deputación Provincial, 1987.

PORRES MARTÍN-CLETO, Julio, Nuevas noticias sobre el artificio de Juanelo, «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xxxv (1998), pp. 113-125.

PORRES MARTÍN-CLETO, Julio, Consideraciones y nuevos datos sobre el artificio de Juanelo , «Toletum - Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] s. ii ( 1999), n. 40, pp. 119-132 .

RAGONA , Antonio Maria, Viaggio in Inghilterra, Francia, Spagna di Anton-Maria Ragona nel MDLXXXII , Venezia, dalla Tipografia di Alvisopoli, md CCC xxxvi

RAGONA , Antonio Maria, Viaggio di Anton Maria Ragona in Francia, Inghilterra, e Spagna negli anni 1582 , en Viaggi vicentini inediti e compendiati da Giovanni Da Schio , Venezia, dalla Tipografia di Alvisopoli, md CCC xxxvii , pp. 8-15.

RAMALHO, Margarida de Magalhães, Cascais em finais do século XVI : duas plantas inéditas , «Arquivo de Cascais. Boletim cultural do Município» [Cascais] 1990, n. 9, pp. 75-86.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

268

REDONET, Luis, ¿El primer molino de rodillos fue invento de Juanelo Turriano? , «Boletín de la Academia de la Historia» [Madrid] xC viii (1931), pp. 68-82.

RETI , Ladislao, El artificio de Juanelo en Toledo: su historia y técnica , «Provincia - Revista de la Excma. Diputación de Toledo» [Toledo] lx (1967), n. 4, pp. 3-46.

RETI , Ladislao - Turriano, Juanelo, The Codex of Juanelo Turriano (1500-1585) , «Technology and Culture» [Detroit / Chicago] viii (1967), n. 1, pp. 53-66.

RETI , Ladislao, A Postscript to the Filarete Discussion: On Horizontal Waterwheels and Smelter Blowers in the Writings of Leonardo da Vinci and Juanelo Turriano , «Technology and Culture» [Detroit / Chicago] vi (1965), n. 3, pp. 428-441.

RIGHI , Fulvio, Janello Torriani, genio del Rinascimento , «Strenna dell’ a . d . a . f . a . Amici dell’Arte - Famiglia Artistica per l’anno 1995» [Cremona] xxxv (1995), pp. 81-102.

RIVERO, Casto María del, Nuevos documentos de Juanelo Turiano , «Arte Español» [Madrid] xiii (1936), pp. 17-21.

RODRÍGUEZ MARÍN, Francisco, Prólogo , en La ilustre fregona novela de Miguel de Cervantes Saavedra - Edición crítica por Francisco Rodríguez Marín de la Real Academia Española , Madrid, Impr. de la «Revista de Arch., Bibl. y Museos», m C mxvii , pp. ix l .

ROJAS RODRÍGUEZ , Juan Manuel - VICENTE NAVARRO, Alejandro, Il contributo dell’archeologia alla conoscenza dell’Artificio di Juanelo , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 173-174.

[RONCHINI , Amadio], Cento lettere del capitano Francesco Marchi bolognese conservate nell’Archivio Governativo di Parma ed ora per la prima volta recate in luce , Parma, A spese della R. Deputazione di Storia Patria per tipi di F. Carmignani, md CCC lxiv .

RONCHINI , Amadio, Leone Leoni d’Arezzo , «Atti e Memorie delle rr . Deputazioni di Storia Patria per le Provincie Modenesi e Parmensi» [Modena] 1865, vol. iii , pp. 9-41.

RUANO, Eloy Benito, Un competidor de Juanelo Turriano (y otro proyecto de «Artificio» para Toledo) , en Studia Historica e Philologica in honorem Miquel Batllori , a cargo de Jorge de Esteban, Roma, Instituto Español de Cultura, 1984, pp. 83-88.

RUMEU DE ARMAS, Antonio, Piraterías y ataques navales contra las Islas Canarias , Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1947/50, vol. 5, vol. ii , parte i (1948).

SÁNCHEZ-CANTÓN, Francisco Javier, Juanelo Turriano en España , «Boletín de la Sociedad Española de Excursiones» [Madrid] xli (1933), pp. 225-233.

SÁNCHEZ MAYENDÍA , José Cristóbal, El artificio de Juanelo en la literatura española , «Cuadernos Hispano-Americanos» [Madrid] xxxv ( 1958), n. 103, pp. 73-93.

SÁNCHEZ PALENCIA , Almudena, En torno a Juanelo Turriano , «Anales Toledanos - Revistas de estudios» [Toledo] xix (1984), pp. 71-91.

SANTACRUZ SÁNCHEZ DE ROJAS, Guillermo, La reconstrucción del Artificio de Juanelo , «Toletum - Boletín de la Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo» [Toledo] xliv (2001), pp. 103-142.

SHULMAN, Jaime-Chaim, A Tale of Three Thirsty Cities - The Innovative Water Supply Systems of Toledo , London and Paris in the Second Half of the Sixteenth Century , Leiden/Boston, Brill, 2018.

SOMMI PICENARDI , Antonio, Miscellanea di Noterelle Cremonesi , [fine xix secolo] ( as C r , RC , RASP , n. 82, olim m x a -42).

SUÁREZ QUEVEDO, Diego, Racionalidad y concepción clasicista de la ingenieria militar bajo Felipe II - Leonardo Torriani y su obra , en VI Jornadas de Arte. La visión del mundo clásico en el arte español. Madrid, 15-18 de diciembre de 1992. Actas, Madrid, 1993 , Madrid, Universidad Complutense - Departamento de Historia del Arte «Diego Velázquez»-Centro de Estudios Históricos - Centro Superior de Investigación Científica C si C , 1993, pp. 105-116.

269F UENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE )

SUÁREZ QUEVEDO, Diego, Leonardo Torriani (1559-1628). Descrittione et Historia... , en Isabel la Católica - Magnificencia de un reinado. Quinto centenario de Isabel la Católica 1504-2004 , a cargo de Fernando Checa Cremades, Salamanca, Sociedad Estadal de Conmemoraciones Culturales/Junta de Castilla y León, 2004, pp. 325-326.

SUÁREZ QUEVEDO, Diego, De escultura y pintura en los Opuscoli Morali de Alberti editados por Cosimo Bartoli (1568), con apostillas de Leonardo Torriani , «Anales de Historia del Arte» [Madrid] 2006, n. 16, pp. 185-228.

SUÁREZ QUEVEDO, Diego, Navegación fluvial e ingeniería militar en España, siglos XVI XVII . De Pérez de Oliva y Antonelli, a Leonardo Torriani y Luis Carduchi , «Anales de Historia del Arte» [Madrid] 2007, n. 17, pp. 117-153.

STIRLING-MAXWELL , William, Notices of the Emperor Charles V , in 1555 and 1556. Selected from the Dispatches of Federigo Badoero, Ambassador from the Republic of Venice to the Court of Bruxelles , London, Philobiblon Society, 1856.

TORRIANI , Leonardo, Il codice di Coimbra MS 314 , a cargo de Salvenrico Massa, Cremona, Fantigrafica, 2007.

TORRIANI , Leonardo, Descrição e história do Reino da Ilhas Canárias antes ditas Afortunadas, com o parecer das suas fortificações, a cargo de José Manuel Azevedo e Silva, Lisboa, Cosmos, 1999.

TORRIANI , Leonardo, Descripción e historia del Reino de las Islas Canarias antes Afortunadas con el parecer de su fortificaciones , a cargo de Alejandro Cioranescu, Santa Cruz de Tenerife, Goya Ediciones, 1959 (1978 2).

TORRIANI , Leonardo, Die Kanarischen Inseln und ihre Urbewohner. Eine unbekannte Bilderhandschrift vom Jahre 1590 , a cargo de Dominik Josef Wölfel, Leipzig, K. F. Koehler Verlag, 1940.

TORRIANO , Leonello , en Ingegneri ducali e camerali nel Ducato e nello Stato di Milano (1451-1706). Dizionario biobibliografico , a cargo de Paolo Bossi - Santino Langè - Francesco Repishti, Firenze, edifir Edizioni Firenze, 2007, p. 144.

TURRIANO, Juanelo, Breve discurso a Su Majestad el Rey Católico en torno a la reducción del año y reforma del Calendario , a cargo de José Antonio García Diego - José María González Aboin, Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 1990.

The Twenty-One Books of Engineering and Machines of Juanelo Turriano , a cargo de Alexander Keller, Madrid, Fundación Juanelo Turriano/Editorial Doce Calles, 1998, vol. 7.

[VALIGNANO, Alessandro], Dialogo sulla missione degli ambasciatori giapponesi alla Curia romana e sulle cose osservate in Europa e durante tutto il viaggio basato sul diario degli ambasciatori e tradotto in latino da Duarte de Sande, sacerdote della Compagnia di Gesù , a cargo de Marisa Di Russo, Firenze, Firenze, Leo S. Olschki Editore, 2016.

VALVERDE SEPÚLVEDA , Joaquín, Juanelo Turriano el relojero del Emperador , Madrid, Rubiños, 2001.

VÁZQUEZ MANASSERO, Margarita Ana, El «yngenio» en palacio: arte y ciencia en la corte de los Austrias (ca. 1585-1640) , Madrid, Fundación Juanelo Turriano/Ediciones del Umbral, 2018.

Los Ventiún Libros de Ingenios y Máquinas de Juanelo Turriano , Madrid, Fundación Juanelo Turriano/Editorial Doce Calles, 1996, vol. 7.

VENTURELLI , Paola, Jacopo Nizzola da Trezzo - 88. Medaglia di Giannello della Torre o Torriani , en Il grottesco nell’arte del Cinquecento. L’Accademia della Val di Blenio, Lomazzo e l’ambiente milanese , a cargo de Carlo Bertelli - Dante Isella, Lugano, Museo Cantonale d’Arte, e Milano, Skira editore, 1998, pp. 278-279.

VIGANÒ , Marino, «Fuga di cervelli». Giannello Torresani, italiano all’estero - Vulcano alla corte dell’imperatore , «Storia in rete periodico mensile» [Roma] v ( 2009), n. 39, pp. 82-87.

VIGANÒ , Marino, Janello Torriani: la bibliografia classica italiana , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 23-24.

VIGANÒ , Marino, «Parente et alieuo del già messer Janello». Primeras notas sobre Bernardo y Leonardo Turriano , en Alicia Cámara - Rafael Moreira - Marino Viganò, Leonardo Turriano ingeniero del rey , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2010, pp. 203-226.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

270

VIGANÒ , Marino, «Prontezza d’animo et ingegno» - Giannello Torresani, scienza e coscienza , «Rassegna gallaratese di storia e d’arte» [Milano] 2011, n. 131 [ Libertinismo erudito - Cultura lombarda tra Cinque e Seicento , a cargo de Andrea Spiriti], pp. 186-197.

VISMARA , Novella, «Quasi come il vapor opera il sole» - La medaglia di Giannello Torriano e il restauro dell’orologio di Giovanni Dondi , «Bollettino della Società Pavese di Storia Patria» [Como] n.s. C vii (2007) [ Medioevo artistico e culturale pavese - Studi in onore di Donata Vicini ], pp. 255-274.

VITERBO, Francisco Marques de Sousa, Diccionário histórico e documental dos architectos, engenheiros e constructores portuguêzes ou a serviço de Portugal , Lisboa, Imprenta Nacional, 1922, vol. 3.

WÖLFEL , Dominik Josef, Leonardo Torriani e le fortificazioni nelle Isole Canarie sul finire del ‘500 , «Bollettino dell’Istituto Storico e di Cultura dell’Arma del Genio» [Roma] 1942, n. 15, pp. 26-72.

WULFF, Hans E., A Postscript to Reti’s Notes on Juanelo Turriano’s Water Mills , «Technology and Culture» [Detroit - Chicago] vii (1966), n. 3, pp. 398-401.

ZANONI , Felice, Un brevetto pontificio d’invenzioni del ‘500 - Janello Torriano e un documento dell’Archivio segreto vaticano , «Bollettino storico cremonese» [Cremona] s. ii , v (1940), fasc. iii , vol. x , pp. 145-153.

ZANETTI , Cristiano, The Microcosm: Innovation and Technological Transfer in the Habsburg Empire of the Sixteenth Century , «History of Technology» [London/New Delhi/New York/Sydney] (2014), n. 32 [ Special Issue: Italian Technology from the Renaissance to the Twentieth Century , a cargo de Anna Guagnini - Luca Molà], pp. 35-66.

ZANETTI , Cristiano, Juanelo Turriano de Cremona a la Corte , Madrid, Fundación Juanelo Turriano, 2015.

ZANETTI , Cristiano, Erudite Cultural Mediators and the Making of the Renaissance Polymath: The Case of Giorgio Fondulo and Janello Torriani , « Renaissance and Reformation/Renaissance et Réforme» [Toronto] XXXIX (2016), n. 2 [Special issue/Numéro spécial : Polymaths and Erudites] , pp. 111-127.

ZANETTI , Cristiano [ed.], Janello Torriani - Genio del Rinascimento , Cremona, Fantigrafica, 2016.

ZANETTI , Cristiano, Janello Torriani and the Spanish Empire - A Vitruvian Artisan at the Dawn of the Scientific Revolution , Leiden/Boston, Brill, 2017.

[ZANETTI , Cristiano], Un’importante commissione , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 93-96.

[ZANETTI , Cristiano], Janello entra nell’orbita dei potenti , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 97-102.

[ZANETTI , Cristiano], Una zuppa d’orologi per l’imperatore , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 103-106.

[ZANETTI , Cristiano], Micromeccanica: Janello e la prima macchina per tagliare ingranaggi della storia , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 117-126.

[ZANETTI , Cristiano], Con un orologio al dito ed un mulino nella manica, guardando un automa che danza , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 137-140.

[ZANETTI , Cristiano], Macromeccanica e le acque: Janello e la prima macchina ciclopica della storia , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 153-160.

[ZANETTI , Cristiano], Janello Torriani imprenditore , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 161-164.

[ZANETTI , Cristiano], L’artificio dell’acqua di Toledo , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 165-172.

271F UENTES SECUNDARIAS (1800 EN ADELANTE )

[ZANETTI, Cristiano], L’ingegno come virtù, e la virtù come vera nobiltà , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 175-176.

[ZANETTI, Cristiano], Gran re di fabbro e principe degli architetti d’orologi , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 177-178.

[ZANETTI, Cristiano], Arguzia, prontezza d’animo, sfrontatezza e testardaggine , en Janello Torriani - Genio del Rinascimento , a cargo de Cristiano Zanetti, Cremona, Fantigrafica, 2016, pp. 179-185.

ZANUSO, Susanna, Iacopo Nizzola da Trezzo (Trezzo? 1511 circa - Madrid 1589) - Medaglia di Giannello della Torre , en Il ritratto in Lombardia da Moroni a Ceruti , a cargo de Francesco Frangi - Alessandro Morandotti, Milano, Skira editore, 2002, p. 76.

ZAPATA DE CHAVES, Luis, Miscelánea silva de casos curiosos por Luis Zapata de Chaves señor de çemel selección con semblanza y notas , a cargo de Antonio Rodríguez Moñino, Madrid-Barcelona-Buenos Aires, Compañía Ibero-Americána de Publi caciones, [1968?].

ZUCCARI, Federico, Relación de un viaje al Escorial, Aranjuez y Toledo - 1586 , en Sánchez Cantón, Francisco Javier, Fuentes literarias para la historia del arte español - Tomo V y último , Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1941, pp. 243-260.

JUANELO TURRIANO (GIANNELLO TORRESANI) RELOJERO, INGENIERO, ASTRÓNOMO

Volver al índice

272

P UB LIC AC I ONE S

COLECCIÓN JUANELO TURRIANO DE HISTORIA DE LA INGENIERÍA

2022

RAMELLA, Roberta y VIGANÒ, Marino, Juanelo Turriano (Gianello Torresani) relojero, ingeniero, astrónomo. Fuentes y documentos biográficos

2020

LÓPEZ REQUENA, Jesús, El proyecto de navegación del Tajo de Carlos de Simón Pontero (1753-1757).

2019

EGÓROVA, Olga Vladímirovna, El Picadero de Moscú, obra de Agustín de Betancourt.

2018

PÉREZ ÁLVAREZ, Víctor, Técnica y fe: el reloj medieval de la catedral de Toledo.

VÁZQUEZ MANASSERO, Margarita Ana, El “yngenio” en palacio: arte y ciencia en la corte de los Austrias (ca. 1585-1640).

2017

CRESPO DELGADO, Daniel, Preservar los puentes. Historia de la conservación patrimonial de la ingeniería civil en España (siglo XVI 1936).

2016

DÍAZ PAVÓN CUARESMA, Eduardo, El hundimiento del Tercer Depósito del Canal de Isabel II en 1905.

SÁNCHEZ LÓPEZ, Elena y MARTÍNEZ JIMÉNEZ, Javier, Los acueductos de Hispania. Construcción y abandono.

2015

ZANETTI, Cristiano, Juanelo Turriano, de Cremona a la Corte: formación y red social de un ingenio del Renacimiento. ROMERO MUÑOZ, Dolores, La navegación del Manzanares: el proyecto Grunenbergh. LOPERA, Antonio, Arquitecturas flotantes.

MUÑOZ CORBALÁN, Juan Miguel, Jorge Próspero Verboom: ingeniero militar flamenco de la monarquía hispánic

LECCIONES JUANELO TURRIANO DE HISTORIA DE LA INGENIERÍA

2020

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Los libros del ingeniero

2019

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Arquitectura hidráulica y forma urbana.

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y VÁZQUEZ MANASSERO, Margarita Ana (eds.), «Ser hechura de»: ingeniería, fidelidades y redes de poder en los siglos XVI y XVII Edición en inglés: «Ser hechura de»: engineering, loyalty and power networks in the Sixteenth and Seventeenth Centuries.

LEÓN GONZÁLEZ, Francisco Javier y GOICOLEA RUIGÓMEZ, José María (coords.), La Catedral Ingenium ut aedificare.

2018

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), El ingeniero espía.

2017

LEÓN, Javier y GOICOLEA, José María (coords.), Los puentes de piedra (o ladrillo) antaño y hogaño.

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), La palabra y la imagen. Tratados de ingeniería entre los siglos XVI y XVIII

2016

NAVASCUÉS PALACIO, Pedro y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), «De Re Metallica»: Ingeniería, hierro y arquitectura.

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), «Libros, caminos y días». El viaje del ingeniero.

CÁMARA MUÑOZ, Alicia (ed.), El dibujante ingeniero al servicio de la monarquía hispánica.

Edición en inglés: Draughtsman Engineers Serving the Spanish Monarchy in the Sixteenth to Eighteenth Centuries.

2015

NAVASCUÉS PALACIO, Pedro y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Ingenieros Arquitectos.

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Ingeniería de la Ilustración.

2014

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Ingenieros del Renacimiento. Edición en inglés (2016): Renaissance Engineers.

2013

CÁMARA MUÑOZ, Alicia y REVUELTA POL, Bernardo (coords.), Ingeniería romana. Edición en inglés (2016): Roman Engineering.

OTRAS PUBLICACIONES

2021

NAVASCUÉS PALACIO, Pedro y REVUELTA POL, Bernardo (eds.), Fortificación y ciudad. 29 maquetas.

2019

CRESPO DELGADO, Daniel (ed.), Sueño e ingenio. Libros de ingeniería civil en España.

2017

NAVASCUÉS PALACIO, Pedro y REVUELTA POL, Bernardo (eds.), Maquetas y Modelos históricos. Ingeniería y construcción.

2016

SÁNCHEZ RON, José Manuel, José Echegaray (1832-1916): el hombre polifacético: técnica, ciencia, política y teatro en España.

NAVASCUÉS PALACIO, Pedro y REVUELTA POL, Bernardo (eds.), Una mirada ilustrada. Los puertos españoles de Mariano Sánchez

2013

CHACÓN BULNES, Juan Ignacio, Submarino Peral: día a día de su construcción, funcionamiento y pruebas.

2012

AGUILAR CIVERA, Inmaculada, El discurso del ingeniero en el siglo XIX. Aportaciones a la historia de las obras públicas. CRESPO DELGADO, Daniel, Árboles para una capital. Árboles en el Madrid de la Ilustración.

2011

CASSINELLO, Pepa y REVUELTA POL, Bernardo (eds.), Ildefonso Sánchez del Río Pisón: el ingenio de un legado.

2010

CÁMARA MUÑOZ, ALICIA (ed.), Leonardo Turriano, ingeniero del rey.

CASSINELLO, Pepa (ed.), Félix Candela. La conquista de la esbeltez.

2009

CÓRDOBA DE LA LLAVE, Ricardo, Ciencia y técnica monetarias en la España bajomedieval.

NAVARRO VERA, José Ramón (ed.), Pensar la ingeniería. Antología de textos de José Antonio Fernández Ordóñez.

2008

RICART CABÚS, Alejandro, Pirámides y obeliscos. Transporte y construcción: una hipótesis.

GONZÁLEZ TASCÓN, Ignacio y NAVASCUÉS PALACIO, Pedro (eds.), Ars Mechanicae. Ingeniería medieval en España.

2006

MURRAY FANTOM, Glenn; IZAGA REINER, José María y SOLER VALENCIA, Jorge Miguel, El Real Ingenio de la Moneda de Segovia. Maravilla tecnológica del siglo XVI

2005

GONZÁLEZ TASCÓN, Ignacio y VELÁZQUEZ SORIANO, Isabel, Ingeniería romana en Hispania. Historia y técnicas constructivas.

2001

NAVARRO VERA, José Ramón, El puente moderno en España (1850-1950). La cultura técnica y estética de los ingenieros.

1997

CAMPO Y FRANCÉS, Ángel del, Semblanza iconográfica de Juanelo Turriano.

1996/2009

Los Veintiún Libros de los Ingenios y Máquinas de Juanelo Turriano. 1995

MORENO, Roberto, José Rodríguez de Losada. Vida y obra.

Volver al índice

2014

La COLECCIÓN J UANELO TURRIANO DE HISTORIA DE LA INGENERÍA es una iniciativa de la Fundación Juanelo Turriano que, a través de la publicación de monografías inéditas a cargo de especialistas reconocidos, pretende contribuir al conocimiento de la ingeniería y a la puesta en valor de su relevancia cultural. Todos los títulos publicados son accesibles en la red, de forma libre y gratuita.

La Fundación Juanelo Turriano, creada en 1987 por el ingeniero e historiador José Antonio García-Diego (1919 1994), tiene como fi nes l a investigación y difusión de la historia de la ciencia y la técnica. El nombre de la institución es la forma en español de Giannello Torresani, ilustre ingeniero, relojero y astrónomo nacido en Cremona y fallecido en Toledo, servidor de Carlos V y de Felipe II. No son abundantes los escritos biográ fi cos acerca de Juanelo anteriores a los trabajos de García-Diego, comenzados por éste en los años setenta del siglo pasado. Desde entonces, en los últimos cincuenta años, se han publicado varios trabajos de innegable valor científi co. Entre estas obras conviene recordar la recopilación y transcripción de documentos relativos a Juanelo, existentes en los archivos españoles, realizada por Luis Cervera Vera y publicada en 1996 por la Fundación. Obra que es antecedente del amplio y exhaustivo trabajo que aquí presentamos, en el que los investigadores Roberta Ramella y Marino Viganò han recogido no sólo los pertinentes documentos contenidos en los archivos italianos, sino también las referencias a Juanelo en obras impresas y manuscritas históricas, proporcionando un valiosísimo material de consulta y referencia para todos los interesados en la vida y obra del i nsigne cremonés.

ROBERTA RAMELLA es arquitecta, especialista en archivística, paleografía y diplomática, colabora con la Escuela de Arquitectura del Pol i tecnico di Milano.

MARINO VIGANÒ , licenciado en ciencias políticas y doctor en historia militar, es director de la Fondazione Trivulzio di Milano.

Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.