Scriptie: Hebben stimulerende middelen invloed op onze creativiteit?

Hebben stimulerende middelen invloed op onze creativiteit?

Zijn adhd’ers creatiever met of zonder medicijnen?

BACHELOR SCRIPTIE 2018

1.

WAT IS CREATIVITEIT?

2.

DRUGS

1.

Definiëring

12.

2.

Brain game

13

3.

Definities creativiteit

14.

4.

Verbeelding en creativiteit

15

5.

Waarneming en creativiteit

16.

6.

Creatief denken

17.

7.

De weg naar creativiteit

18.

8.

Divergerende fase

19.

9.

Convergerende fase

20.

10.

Creativiteit stimuleren

21.

11.

Creativiteit een speciale gave?

22.

12.

De creative sector

23.

Geestverruimende middelen Stimulerende middelen Cafeïne Tabak Cocaïne XTC (MDMA) Preventie tips Amfetamine Samenvatting Creativiteit en middelen Bekende uitvinders en kunstenaars die middelen gebruikten.

3.

ADHD 24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

38.

Definiëring ADHD Wat is ADHD nou precies?

ADHD een stukje biologie Is ADHD aangeboren?

Wat is ADHD dan wel?

ADHD in de mode?

ADHD en gedrag Diagnose bij meisjes vaak later Diagnose stellen Diagnose en dan?

Behandelingen Risico’s Amfetamine als ADHD-medicatie

36.

37.

38.

39.

40.

41 42.

43.

44.

Soorten ADHD medicatie Medicatie niet de oplossing?

Stoppen met de medicatie Samenvatting medicijnen De creativiteit van de ADHD’er Invloed medicatie op creativiteit Conclusie Literatuurlijst

Inleiding Creativiteit een begrip waar ik mij waarschijnlijk mijn gehele leven mee bezig zal houden. Ik studeer Crossmedia design aan de kunstacademie en dan begrijp je dat ik mij geen leven zonder creativiteit kan voorstellen. Dat mijn lijf soms schreeuwt om creativiteit is daarom ook niet heel gek. Maar helaas voor ons is creatief zijn niet altijd een standaard. Je hebt vaak eerst inspiratie nodig, energie of je moet je dag hebben voordat je creativiteit zich wil ontpoppen. Velen onder ons willen het proces naar creativiteit versnellen. Dit doen ze bijvoorbeeld door middel van een rondje hardlopen, te schetsen of juist de dialoog aan te gaan, maar er is nog een andere manier waarop er gedacht wordt de creativiteit te bevorderen namelijk drugs of geestverruimende middelen.

Kunstenaars hebben hier volop mee geëxperimenteerd. In mijn gehele onderzoek gaat het over geestverruimende middelen en daarbij ligt de focus op stimulerende middelen. Omdat ik vooral hierin geïnteresseerd ben en er zelf dagelijks mee in aanmerking kom. Het uitgangspunt van mijn hoofdvraag is een onderzoek naar de creativiteit van ADHD’ers en de invloed van medicijnen. Ik vraag mij af of stimulerende middelen daadwerkelijk de creativiteit van de mens bevorderen? Of beperkt het juist de creativiteit? Vandaar dat mijn hoofdvraag luidt: Hebben stimulerende middelen invloed op onze creativiteit? Ik ben omgeven door creatieve vakmensen die allemaal te maken hebben met ‘de worsteling’ het proces naar creativiteit. Ik bekijk in deze scriptie specifiek de creatieve sector. Ik richt me daarbij vooral op kunstenaars, designers en muzikanten.

WAT IS

1

CREATIVITEIT?

wat is creativiteit? definiëring "Creativiteit is de grootste gave van de menselijke intelligentie" 1 De meeste mensen beweren dat ze niet beschikken over de "zogenaamde" gave van creativiteit. Vaak vinden kinderen dat ze enorm creatief zijn. Terwijl onze volwassen bevolking daar heel bescheiden over is. In de 21e eeuw is het bijna niet meer denkbaar om zonder creativiteit te overleven. Overal om ons heen worden innovatieve bedrijven en producten gerealiseerd. De ontwikkeling van de 21e eeuw loopt als een trein, het is bijna niet bij te houden.

De innoverende krachten die momenteel de draaiende motor van de huidige tijd zijn komen voornamelijk voort uit ons creatieve brein. Creativiteit is onmisbaar in een tijd waar innovatie de hoofdrol speelt. 2 11

Zoals Sir Ken Robinson in zijn boek omschrijft is dit (volwassenen die hun creativiteit in twijfel brengen) een vrij ernstige zaak: "We leven in een wereld die sneller verandert dan ooit en staan voor ongekend grote uitdagingen. Hoe de complexiteiten van de toekomst in de praktijk uitpakken, is in feite niet te zeggen (...) Naarmate de wereld steeds sneller draait, roepen allerlei organisaties dat ze mensen nodig hebben die creatief kunnen denken en in teams kunnen communiceren en werken: mensen die flexibel zijn en zich snel aanpassen. Maar al te vaak niet te vinden zijn. Waarom niet?"3 Om deze vraag überhaupt te kunnen beantwoorden hebben we eerst een antwoord nodig op de vraag; ‘wat is creativiteit?’. Om hier antwoord op te krijgen is het eerst noodzakelijk om het begrip creativiteit stap voor stap onder de loep te leggen.

Creativiteit is de grootste gave van de menselijke intelligentie.

brain game Creativiteit is "Creativiteit is atletiek van de hersenen" - Igor Byttebier Het menselijk brein is een creativiteitsmachine. In onze hersenen atletiek van de hersenen. zouden de basis voor artistiek talent, de plaats waar waarneming, selectie en representatie van kunst plaatsvinden, aldus Dick Swaab in zijn boek: ‘Ons creatieve brein’.4 Onze hersenen zijn in de laatste drie miljoen jaar in grootte verdrievoudigd. De mens heeft extra hersenweefsel ontwikkeld. Hierdoor is het maken van kunst mogelijk geworden. Deze ontwikkeling van de hersenen is zo’n 40.000 jaar geleden ontstaan en is er nog steeds. Door deze ontwikkeling ontstond een enorme toename van creativiteit. Toen der tijd waren het de Homo Sapiens, de eerste moderne mens, die ‘kunst’ ging maken.5 Of het toen al als ‘kunst’ gezien kon worden is de vraag? Dat het als communicatiemiddel diende is echter wel bekend. Het begon allemaal in de grotten met de eerste 13 schilderingen als communicatiemiddel. Op de schilderingen waren vooral aspecten van het leven te zien zoals: voortplanting, voedsel, jacht en spiritualiteit.6 De moderne mens is al 40.000 jaar bezig met het maken van ‘kunst’. Volgens Dick Swaab kon men toen al spreken van kunst: "Zo’n 40.000 jaar geleden waren de hersenen bij de mens net zover ontwikkeld als bij ons nu, en ontstond er een explosie van creativiteit, culminerend in de spectaculaire grotten van Lascaux in Frankrijk en Altimira in Spanje. Homo sapiens werd, toen hij kunst ging maken, de moderne mens." 7 Het evolutionaire voordeel van ‘kunst’ is dat het een vorm van communicatie is en daarom belangrijk voor het functioneren van de maatschappij. De huidige maatschappij is op allerlei fronten veranderd en vernieuwd waardoor het net van complexiteit is vergroot. Onze hersengrootte is dan ook voor een groot deel toegenomen door de complexiteit van onze samenleving. Het monogame leven bijvoorbeeld is iets waaraan wij als mens nog steeds moeten ‘wennen’ en wat onze

hersenen maar lastig vinden. Daarnaast kan de mens niet zonder interacties. De ergste straf voor een mens is daarom ook isolatie.8 "Het mensenbrein is weinig meer dan een opgeschaald apenbrein Frans de Waal".9 Ons brein is een bijzonder instrument. De mens is de enige die meer en beter kan leren dan dieren, terwijl de basismechanismen hetzelfde zijn. Maar er is een diersoort die qua leergierigheid dicht in de buurt komt bij de mens, namelijk de apen. Apen leren zichzelf ook verschillende trucjes. Dit doen zij door naar hun ouders te kijken en deze eigenlijk ‘na te apen’. Ook mensen leren door het kijken naar anderen, spiegelen.10

14

Mammoet en bokken in de grot van Rouffignac (130.000 jaar oud).

Sample defintions

Emphasis in definition

Primary focus

Fromm, Khatena, MacKinnon

Person

Characteristics of highly creative people

Gordon, Guilford, Mednick, Torrance, Treffinger et al., Wallas

Cognitive process or operations

Skills involved in creative thinking or in solving complex problems

Maslow, Rogers

Lifestyle of personal development

Self-confidence, personal health and growth; self-actualization; creative context or setting

Gardner, Khatena

Product

Results, outcomes, or creative accomplishments

Amabile, Rhodes

Interaction among person, process, situation, and outcomes

Multiple factors within specific contexts or tasks

Implications for assesment Identify creativity through: Assesment of creative personality traits

Testing for specific creative thinking and problem solving aptitudes or skills

Assessing personal adjusment, health, and selfimage; assessing the climate that nurtures or inhibits creativity

Asessing and evaluating products or demonstrated accomplishments

Asessing multiple dimensions in a profile, with various tools Afbeelding: http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbasespabo/kennisbasis-creativiteit/theoretische-onderbouwing/ definities-creativiteit LKCA, Definities creativiteit, (23 oktober 2017)

definities creativiteit Over de hele wereld bestaan er veel verschillende definities van het begrip creativiteit. Er zijn vijf focusgebieden. Zo omschrijft het LKCA op hun website (Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst) op welke definities het accent kunnen liggen: het accent kan liggen op de persoon, op het cognitieve proces of de werkwijze, op de lifestyle/persoonlijke ontwikkeling, op het product of op een interactie tussen verschillende focusgebieden.

De afbeelding hieronder geeft in de tweede kolom de verschillende categorieën weer.11 Figuur 1: Categorieën van definities van creativiteit en de implicaties voor de toetsiwng. Bron:12

17

Definitie 1: "Creativiteit is het scheppend vermogen om samen of individueel nieuwe en/of ongebruikelijke maar toepasbare oplossingen voor bestaande problemen te vinden" 13.

Definitie 2: Creativiteit is een gezamenlijk of individueel proces waarin originele ideeën die van waarde zijn tot stand worden gebracht, door middel van het doorbreken van bestaande patronen.

Definitie 3: Creativiteit is de doelgerichte productie van iets nieuws.

Hierboven zijn drie verschillende definities weergegeven. Alle drie verschillen ze van elkaar, maar komen ze ook overheen. Creativiteit zou namelijk door middel van scheppend vermogen, originele ideeën en doelgerichte productie tot doorbreken van bestaande patronen en oplossingen voor bestaande problemen zorgen of juist de ontwikkeling van iets nieuws veroorzaken. De drie bovenstaande definities van creativiteit zijn niet de enigen, er zijn

wel meer dan 100 definities van wat creativiteit is. Om een beter inzicht te krijgen van de definities worden er enkele besproken.

De eerste definitie is van psycholoog Mihaly Csikszentmihalyi, hij ontdekte dat mensen het gelukkigst voelen wanneer ze in de flow (stroom) zijn.14 Hij maakte een onderscheid tussen creativiteit met een grote en een kleine ‘c’. Hij denkt namelijk dat Creativiteit met een grote ‘C’ wordt beschouwd als wereldwijd vernieuwend.

Waarbij het gaat om ideeën en de ontwikkeling van iets nieuws ofwel oplossingen die door (vak)specialisten als vernieuwend binnen het domein worden beschouwd. Daarnaast zegt hij dat creativiteit met een kleine ‘c’ op een individueel vlak ligt namelijk als; vernieuwend voor de persoon. 1516 Ook zag Csikszentmihalyi dat creativiteit niet persé een persoonlijke eigenschap is. Volgens hem ontstaat creativiteit door de interactie van drie verschillende elementen. Onder deze elementen vallen; ‘een cultuur die symbolische regels heeft’, ‘een individu dat verandering aanbrengt in dat domein’, en ‘een veld van experts die de innovatie erkennen en valideren.’

Hij interviewde verschillende creatieve personen met ieder zijn eigen karaktereigenschappen. Zo kon men tegelijkertijd naïef en slim, speels en gedisciplineerd zijn. Volgens Csikszentmihalyi beschikt een creatief persoon vaak over twee controversiële eigenschappen zoals energiek en rustig, mannelijk en vrouwelijk, betrokken en objectief en nog vele anderen. Daarnaast zag Csikzentmihalyi dat de omgeving net zo belangrijk was als de persoon. Als men de creativiteit wilde bevorderen moest men zowel het individu als de omstandigheden en omgeving hiervan zo inrichten dat er creativiteit kan ontstaan.17 18 Meestal komt mijn creativiteit op gang door ‘maar wat te doen’

18

- ofwel door domweg te spelen. Die speelsheid uit zich dan tot doelgerichte creativiteit. Zo omschrijft het LKCA: "Speelse creativiteit, ook wel creativiteit type 1 genoemd, geeft ruimte ‘om maar wat toe doen’; speelsheid als doel op zich. Doelgerichte of toegepaste creativiteit, creativiteit type 2, leidt tot succesvolle innovaties en tot waardevolle producten."19. Voordat iemand doelgerichte creativiteit en producten kan produceren zal men eerst ervaringen moeten opdoen door middel van ‘spelen’. Hierdoor staat men open voor het proces en het onverwachte waaruit innovatie kan ontstaan.

19

Nadat er (doelgericht) gespeeld is met onze creativiteit is het tijd voor het volgende onderdeel: de esthetiek, de vorm en het praktische nut, de functionaliteit. De vorm en functie spelen een belangrijke rol tijdens het realiseren van een idee. Creativiteit kan zich uiten in zowel vorm, functionaliteit als latent functionaliteit.

"Bij latent functionele creativiteit gaat het om nieuwe producten zonder functioneel doel, die onder gunstige omstandigheden relevant of effectief kunnen worden. Functionele creativiteit gaat over producten met een functioneel doel. Bij esthetische creativiteit ontbreekt de functionaliteit, maar staat de esthetische waarde voorop"20.

Hierboven zijn verschillende voorbeelden van definities van creativiteit omschreven. Ten eerste creativiteit die wereldwijd vernieuwend is of- vernieuwend voor de persoon. Daarnaast is naast de individuele creativiteit ook de omgeving van belang.

Ook ging het over speelse en doelgerichte creativiteit die leidt tot succesvolle innovaties en waardevolle producten. Tot slot ging het over de indeling van latent functionele, functionele en esthetische creativiteit. Al deze definities hebben een interactie met het proces en het product. Samenwerken is van belang, maar ook vernieuwing en originaliteit. 21

"Het is de vraag waaraan een oplossing of nieuw idee moet voldoen om ‘nieuw’, ‘ongebruikelijk’ of ‘van waarde’ genoemd te kunnen worden". 22

20

verbeelding en creativiteit Creativiteit en verbeelding deze twee begrippen worden vaak in een zin genoemd, maar toch is verbeelding niet hetzelfde als creativiteit. De verbeelding zorgt er namelijk voor dat we ons dingen voor de geest kunnen halen die onze zintuigen niet kunnen waarnemen. Men kan dingen voor de geest halen die niet bestaan of niet aanwezig zijn.

21

Er bestaat de verbeelding waarbij er aan iets wordt gedacht wat je kent of uit ervaring ooit bent tegengekomen zoals een hond, je moeder of je slaapkamer. Deze mentale verbeelding zijn eerder afbeeldingen dan dat ze echt verbeeldingsvol zijn.

Daarnaast is er de verbeelding die ons beelden voor de geest laat halen die wij nog nooit hebben gezien of ervaren. Vaak wordt het voorbeeld gegeven; denk nu niet aan een roze olifant. Hierbij denken de meeste mensen juist wel aan de roze olifant omdat de verbeelding dit voor ons doet. Ook al hebben wij nog nooit een roze olifant gezien toch zorgt onze verbeelding ervoor dat we de roze olifant wel zien. 23 Deze beelden wordt vaak gezien als verbeeldingsvol.

Er kan soms ook verwarring ontstaan tussen de realiteit en de verbeelding men kan dan verward zijn of de verbeeldingsvolle beelden wel of niet echt waren. Dit soort verwarrende verbeelding noemt men denkbeeldig. 24 Onze verbeelding bestaat dus uit afbeeldingen, verbeeldingsvolle en denkbeeldige gedachte.

Doordat de mens de gave van het verbeelden heeft kan men terugkijken naar het verleden en deze min of meer herbeleven.

Ook kan men met een ander perspectief naar het heden kijken omdat we ons kunnen verplaatsen in de geest van anderen, wij kunnen ons inleven. De toekomst voorspellen kunnen we niet, maar door alle ervaringen en ideeĂŤn die onze verbeelding ons geeft

kunnen we de toekomst samen inrichten. 25 Kortom de verbeelding zorgt ervoor dat we ons beelden die we eerder hebben gezien of juist nog nooit hebben gezien voor de geest kunnen halen. We kunnen ons inleven in anderen, maar ook kunnen wij de wereld om ons heen anders zien dan die werkelijk is door verbeelding.

Creativiteit is een stap verder dan verbeelding. De verbeelding is een proces die zich van binnen uit, het is dus een persoonlijk proces waarbij de omgeving er niks van mee hoeft te krijgen.

Bij creativiteit krijgt de omgeving wel degelijk wat mee van het proces, het idee of het product. Creativiteit wordt door Robinson omschreven als iets doen. Hiermee bedoelt hij iemand die actief iets produceert op een welbewuste manier. Het is volgens hem: "Creativiteit behelst het aan het werk zetten van je verbeelding. In zeker zin is creativiteit toegepaste verbeelding"26 Aldus Robinson.

22

To live a creative we must our fair being wr

a

life, t lose of rong

waarneming en creativiteit Ieder mens heeft zijn eigen waarneming die via de zintuigen worden ervaren. De zintuigen bepalen voor ons hoe we de werkelijkheid interpreteren. Onze realiteit kan door de waarneming een andere positie krijgen en daardoor dus anders worden. 27 Stel er is een ongeluk gebeurd en verschillende personen hebben dit incident waargenomen en vertellen thuis allemaal hun eigen verhaal vanuit de waarneming. Dan zou elke getuige die bij het ongeluk was iets anders vertellen omdat de waarneming per persoon verschillend is. Zo kan bijvoorbeeld het standpunt van de getuige van invloed zijn geweest op de waarneming. Hoewel ieder over dezelfde zintuigen beschikt, is de waarneming per individu anders. 28

25

Iedereen ziet de wereld door zijn eigen bril dit maakt dat de waarneming eigenlijk subjectief is. Ook om ons heen hebben wij veel te maken met bewuste (maar ook onbewuste) waarneming.

Denk dan aan bijvoorbeeld opvoeding, reclame en de politiek die ons constant proberen te prikkelen. Maar ook onze objectieve werkelijkheid zorgt ervoor dat onze creativiteit wordt beïnvloedt.

Het geval is dat we alleen zien wat we denken dat er is. 29 De waarneming is een primaire menselijk manier van de wereld naar binnen vertalen. Hierdoor heeft deze invloed op het denken.

Doordat de waarneming elementair is hebben nieuwe visies en concepten tijd nodig om geaccepteerd te worden en uiteindelijk door te breken. Vroeger werd er gedacht dat de wereld plat was.

Toen iemand beweerde dat de wereld niet plat zou zijn maar rond moest de bevolking hieraan ‘wennen’ omdat het zo gewend was aan de oude visie.30

Dus nu creatief waarnemen, wat is dit? De creatieve waarneming bestaat uit het inzien van de dominante eigen waarneming, maar ook die van anderen, en vrij komen van de bekende denkbeelden.

De vraag die er bij creatief waarnemen gesteld kan worden is:"Hoe kan ik dit ook anders zien?".31 Anders waarnemen maakt het gemakkelijker om tot vernieuwing te komen. Door op een andere manier te leren kijken is transformatie en vernieuwing mogelijk.

26

Bron: Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, p. 26

creatief denken "Om tot creatieve producten te komen zijn creatieve vermogens nodig. In het verleden ging men ervan uit dat je daarvoor niets hoefde te doen; je had het of je had het niet. Tegenwoordig zien we dat anders"32.

Voordat creatief denken wordt behandeld is het belangrijk om te weten wat überhaupt het menselijk denken betekent en inhoudt.

Denken is in het kort = het verwerken van informatie. Om ons heen zijn allerlei verschillende prikkels die via de zintuigen worden ‘waar’ genomen. Doordat mensen kunnen denken is men in staat om de meest simpele zaken te verwerken denk aan: thee zetten, kleren aantrekken, het uitzoeken van het avondeten enzovoort.

Lastiger worden de moeilijkere taken zoals; boekhouden, een wiskundige vraag oplossen, een campagne ontwerp maken, een auto repareren enzovoort.33 27 Door onze denkpatronen kan men bepaalde situaties die men eerder heeft gedaan naar bovenhalen en opnieuw toepassen. Na enige tijd gebeurt dit zelfs automatisch en wordt het dus een gewoonte. Wanneer iets op een bepaalde manier niet lukt probeert men het vaak op een andere manier. Als deze ‘nieuwe’ manier als succesvol wordt ervaren slaat het brein dit op en past deze manier opnieuw toe.34 De keerzijde van het denken in patronen is dat deze in onvoorspelbare situaties het aangeleerde denken soms niet kan toepassen. Hierdoor moet het patroon worden doorbroken, ook wel creatief denken genoemd. In het dagelijkse leven wordt er in ons onderwijs te weinig uit gedaan op het doorbreken van patronen ofwel creatief denken. Hierdoor is het bedenken van iets nieuws vaak niet zo gemakkelijk als het denken in patronen.35 Onder het begrip creativiteit wordt al gauw creatief denken verstaan. Creatief denken is de manier waarop we proberen tot nieuwe patronen te komen en het bedenken van nieuwe

antwoorden stimuleren. Het ‘denken’ hierin kan bijvoorbeeld zijn; waarnemen, het voorstellen/bedenken, uitvinden, creëren en het weten hoe je van je fouten kunt leren. Dit is het vermogen van het (creatief) denken, het vermogen te denken in mogelijkheden. Deze manier van denken kan zorgen voor veel ideeën en oplossingen.36 Vaak wordt hierdoor niet persé een probleem opgelost. Aangezien het creatieve denken vaak voor meerdere oplossingen en ideeën zorgt moet er ook een keuze worden gemaakt. Daarnaast moet het idee of de oplossing ook nog echt gerealiseerd worden.

"In de theorie wordt gesproken over synthetische, analytische en praktische vaardigheden. Iemand is synthetisch vaardig als hij heel veel ideeën kan genereren. Analytisch vaardig zijn heeft te maken met het kunnen kiezen van de beste oplossing. Iemand is praktische vaardig als hij zijn ideeën kan uitwerken, kan vormgeven én wanneer hij deze overtuigend kan presenteren aan andere."37 Synthetisch vaardig hiermee wordt bedoeld het creatief kunnen denken. Hierbij gaat het vooral om het bedenken van oplossingen, mogelijkheden en ideeën. Het is in dit proces nog niet belangrijk hoe de uiteindelijke waarde ervan is, deze wordt nog even uitgesteld.38 Synthetische vaardigheden ofwel het creatief denken kan worden ontwikkeld en verbeterd door middel van observerend leren, creatief leren denken, verbeelden en brainstormen.

Praktische vaardigheden hierbij gaat het al om een ‘half’ product en dan vooral de presentatie hiervan. Het belangrijkste in dit proces is dat men het idee of product zodoende heeft uitgewerkt dat het het kan ‘verkopen’ aan anderen. Bij het ‘verkopen’ aan anderen wordt er gedoeld op het presenteren. Men moet zowel mondeling, communicatief en de presentatie- vaardigheden beheersen.39

28

Daarnaast bestaan praktische vaardigheden ook uit kunstzinnige oriëntatie zoals; tekenen, dansen, toneel spelen en muziek maken.

Des te meer men deze vaardigheden bezit, hoe beter de kwaliteit van het eindproduct. Deze vaardigheden kan men binnen het onderwijs leren. Momenteel is de discussie rond creativiteit in het onderwijs gaande.40 41 42

29

Zo zegt ook Sir Ken Robinson het volgende: "Onderwijs is geen neutraal proces voor de ontwikkeling van natuurlijke vermogens van mensen en dat is het ook nooit geweest. Systemen van massa-onderwijs zijn gebaseerd op twee pijlers. De eerste is economisch: ze zijn gevormd door specifieke aannames over de arbeidsmarkt, waarvan er vele nu hopeloos verouderd zijn. De tweede is intellectueel: ze zijn ook gevormd door bepaalde ideeën over academische intelligentie, die andere vermogens ‘verwaarlozen’ die echter net zo belangrijk zijn, zeker voor creativiteit en innovatie."43 Het onderwijs zou meer kunnen aanbieden zeker wat betreft de ontwikkeling van het creatieve vermogen van de leerlingen en studenten. Men kan dan denken aan technieken van tekenen, schilderen, zingen spelen op instrumenten, dramales, dansen enzovoort. Maar dan wel vanuit een creatief proces. Daarnaast is het leren en combineren van verschillende technieken waarbij men leert hoe te presenteren. Het leren van bijvoorbeeld een expositie inrichten zo leert men zich te presenteren aan een groter publiek.

Ook websites creëren en ontwerpen waarbij men de eigen weg naar het proces kan laten zien kunnen de praktische vaardigheden bevorderen.44 Analytische vaardigheden hierbij staat het kiezen tussen het een en het ander centraal. Het kiezen van de beste oplossing of het beste idee, op deze manier leert men kritisch te denken.45

Door middel van synthetische, praktische en analytische vaardigheden aan te leren kan men creatieve en innovatieve producten ontwikkelen. Naast het creatieve denken zijn dus ook deze drie vaardigheden van belang om tot de uiting van de creativiteit te komen. De vaardigheden zijn ontwikkelaar en daarom is het belangrijk dat er in het onderwijs aandacht aan wordt gegeven.

30

de weg naar creativiteit "Het creatieve proces" Voordat er überhaupt een creatief product of idee op tafel ligt ondergaat men een ‘creatief proces’. Per persoon verschilt de manier waarop dit creatieve proces zich vormgeeft iedereen is anders en doet dingen op zijn eigen manier, maar in de meeste gevallen verloopt zo’n proces via verschillende stappen. Deze stappen worden vaak op willekeurige volgorde uitgevoerd, soms worden zelf sommige stappen meerde keren herhaalt.

Sir Ken Robinson definieert creativiteit als het proces van het hebben van waardevolle, originele ideeën. Hij benoemt dat er hierbij drie sleutelthermen zijn: proces, origineel en waarde.

Daarnaast benoemt hij dat creativiteit vaker een proces dan een gebeurtenis is.46 31

HET CREATIEVE PROCES DE STARTFASE In een creatief proces worden grenzen verlegd van wat we al kennen. Hierdoor wordt de mogelijkheid tot onderzoeken gecreëerd. Vaak doen we het met de skills die we hebben en proberen we die te verbreden als het nodig is. De startfase van het creatieve proces begint vaak met spelen en improviseren rond een bepaald onderwerp. Meestal begint dit met een eerste schets van een idee of een ontwerp.47 Het is niet altijd noodzakelijk om met een compleet nieuw idee te komen soms heeft men al te maken met bepaalde structuren of middelen die bepaalde beperkingen opleggen. Binnen deze ‘beperkingen’ kan er ook groots werk ontstaan.

HET MEDIUM Zoals Sir Ken Robinson creativiteit benoemt als iets doen, zegt hij daarmee dat er altijd een vorm ofwel een medium bij betrokken is.48 Een medium kan iets fysieks zijn waarbij verschillende materialen een rol kunnen spelen zoals; metaal, hout, klei, stoffen enzovoort. Daarnaast is er ook sprake van de

zintuigen die gebruik maken van het medium denk aan; geluid, de stem en het lichaam. Maar ook cognitieve media kunnen worden gebruikt zoals; woorden, getallen of een notenschrift.

"Wat het medium ook is, er is een intieme relatie tussen de ideeën die zich vormen en het medium waarin ze vorm krijgen."49 Aldus Robinson.

ONBEWUST EN BEWUST Het proces start al voordat men het überhaupt door heeft. Je bent bijvoorbeeld een boek aan het lezen maar je hebt geen boekenlegger dus zoek je naar een ander alternatief. Vele mensen zijn onbewust bezig met het bedenken van allerlei kleine tot grote oplossingen. Er is naast de onbewuste startfase ook een doelbewuste manier waarop men op zoek gaat naar nieuwe manieren, ideeën en alternatieven. Je moet bijvoorbeeld een campagne bedenken voor een klant. Hierdoor wordt er geprikkeld om te denken en te starten aan het creatieve proces. Daarnaast kan de omgeving een factor zijn waardoor men begint aan het proces. De omgeving vraagt om iets anders waardoor jij iets nieuws moet verzinnen om het op te lossen of te verbeteren. Tot slot kan men geïnteresseerd raken in een bepaald thema waardoor je focus wordt aangetrokken. Hierbij denkt men vaak ‘het moet anders of beter kunnen’.50 PROBLEM OF NO PROBLEM? Problemen oplossen is niet het enige wat creativiteit kan doen. Naast de problemen die door middel van creativiteit kunnen worden verbeterd of opgelost zijn er ook zogenoemde ‘kansen’. Bij een probleem zorgt de ontevredenheidsgevoel ervoor om het probleem aan te pakken en op te lossen. Bij kansen ligt het echter anders. Volgens Igor Byttebier is zonder het ontevredenheidsgevoel de neiging om verbeteringen bij bestaande situaties aan te brengen soms heel klein. Hij beschrijft dit als ‘the problem of no problem’.51 Terugdenkend aan onze patroonmatige manier van waarnemen

32

gaan wij er als mensen vanuit dat bepaalde dingen zijn zoals ze zijn. Maar er zijn eigenlijk overal kansen om de aandacht in te steken alleen zijn we ons er niet van bewust. Zo kunnen bepaalde vastgelegde methoden en structuren geaccepteerd zijn, maar er liggen toch kansen waardoor het nog beter kan worden.

33

OP VERKENNING Wanneer men zich voor een langere tijd met een onderwerp gaat bezighouden is het beter om de start goed te maken. Misschien is het onderwerp nog te onduidelijk of is het idee nog niet duidelijk genoeg. Tijdens het begin van het creatieve proces gaat men op ‘avontuur’, waarbij men enkele vragen over zichzelf, het onderwerp en jouw relatie tot het onderwerp worden gesteld. Vaak gebeurt dit gevoelsmatig en vrij onbewust. 52 In deze fase wordt in de meeste gevallen vanuit het gevoel, het denken en het willen gewerkt. Dit lijkt logisch, maar toch worden er vaak elementen vergeten.

NIET ALTIJD DE OPLOSSING In sommige gevallen leiden creatieve ideeën niet altijd tot oplossingen. Wanneer er sprake is van een gemis aan informatie, motivatie, bevoegdheid, visie, durf of bekwaamheid kan een nieuw idee soms niet de oplossing zijn. Het kan dan vaak wel een deel van het probleem oplossen, maar naast een creatieve oplossing zijn er ook andere benodigdheden nodig om verder te komen.53 ANALYSEREN Voordat men echt aan de slag gaat is het belangrijk om de vraagstelling van bijvoorbeeld de klant goed te analyseren.

Dit is belangrijk omdat er anders later in het proces problemen kunnen ontstaan. Een aantal vragen die gesteld kunnen worden tijdens de analyse: • •

• Is het onderwerp en de vraag duidelijk?

• Kan men bij de juiste informatie komen?

• Wie is de probleemeigenaar?

• Is er genoeg tijd om het te realiseren?

Het is handig om een briefing te maken waarin een soort samenvatting van de bovenstaande vragen staan. Door de briefing te bespreken met de klant kan diegene lezen of de gedachtes en ideeën rondom de opdracht kloppen.54 VRAAGSTELLING VERKLEINEN Nu de vraagstelling duidelijk is en de analyse goed is uitgevoerd kan men het onderwerp gaan verkleinen. Misschien is de vraag: Hoe kan een winkelcentrum meer klanten trekken? Deze vraag is relatief groot en betrekt een groot publiek. 55 Het is belangrijk en gemakkelijker in de rest van het proces om de vraag te verkleinen, bijvoorbeeld: Hoe bevorderen we de reclame voor het winkelcentrum Slangenbeek voor het aantal klanten?

DIVERGERENDE FASE Nu alle startfases compleet zijn kan er gewerkt worden aan het genereren van ideeën.56 Dit noemt Igor Byttebier het divergerende proces, hiermee bedoelt hij de manier om zoveel mogelijk nieuwe ideeën te vinden voor een probleem of doelstelling.57 Dit begint vaak met een eerste schets of ontwerp waarbij het nog alle kanten op kan gaan. Deze fase is er dan ook voor om te experimenteren, spelen en fantaseren. Er zijn verschillende technieken die kunnen helpen bij het bedenken en bevorderen van ideeën.

OORDEEL LATER Naast ideeën bedenken is de beoordeling van het idee ook van belang. Vaak werkt een idee niet per direct het proces loopt onzeker en vaak behoorlijk chaotisch. Fouten maken tijdens het proces is noodzakelijk het is daarom belangrijk om nog niet

34

Als je niet bereid bent fouten te maken, zul je niet snel met iets origineels komen.

35

te oordelen. Zoals Sir Ken Robinson beweerd: "Als je niet bereid bent fouten te maken, zul je niet snel met iets origineels komen".58 Hiermee bedoelt hij niet dat creativiteit bestaat uit het maken van fouten, maar door de dingen die ‘mislukken’ leert men op een andere manier te denken en ze vanuit een ander perspectief te zien. Voordat men een idee beoordeelt is het belangrijk om alle ideeën te verwelkomen voordat men een latere selectie maakt.

CONVERGERENDE FASE In de convergerende fase komen als het ware aan op selecteren, kiezen en realiseren. De divergerende fase heeft ervoor gezorgd dat er (vernieuwende) ideeën zijn ontstaan, maar nu moet het realisatie gedeelte nog gedaan worden. In de fase van convergeren worden er vaak dingen als; uitwerken, verfijnen, verbeteren en uitvoeren gedaan.59 Het is tijd voor het verbeelden en realiseren van de ideeën naar concepten.

Hierbij gebruikt men een ander deel van het creatieve vermogen dan bij de divergerende fase namelijk; focus, kiezen vanuit het ‘onderbuikgevoel’ , oude ideeën loslaten, en intuïtief werken.

Het belangrijkste in deze fase is het kiezen van het ‘juiste’ idee.

KIEZEN Hoe kies je het ‘juiste’ idee? Uit alle voorgaande ideeën moeten er een aantal of zelfs maar één ontwikkelt worden. Het selectiemoment is aangekomen er moet nu gekozen worden.60 FOCUS Denk terug aan de briefing en het doel van de opdracht. Is de focus op het doel en de motivatie terug te zien?

RATIO EN GEVOEL Het verstand het gevoel zijn twee belangrijke elementen die de keuze meebepalen. Het verstand kan daarin juist meer nadenken over dingen alsof het realiseerbaar is? Hoe zit het met de tijd en het geld? 61 Daartegenover zeg het gevoel meer over zaken als: is het esthetisch? straalt het energie uit? Het gevoel wil

meer over de vorm bepalen en het verstand meer over de context en realisatie.

GRONDSTOF Zie de ideeën als een grondstof waarmee de oplossingen worden geconstrueerd.62 Kijk naar de waarde die kan helpen bij het realiseren van het uiteindelijke doel.

LOSLATEN Soms kan een concept aanvoelen als een eigen kindje, maar deze moeten in sommige gevallen losgelaten worden. Ook al is er keihard aan een bepaald concept gewerkt soms komt men er pas later achter dat het niet werkt.

FOCUS OP VERSCHILLEN Wanneer men soms een innovatief idee vertelt aan een ander kan men bijvoorbeeld reageren met kan bijvoorbeeld zijn: "Hey, dat idee is hetzelfde als..." of "dat idee bestaat toch al?" Deze opmerking is echter een boosdoener.

Mensen kijken vaak naar overeenkomsten of naar wat men al eerder heeft gezien of al kent. Een idee die volgens mensen ‘hetzelfde’ is of ‘al eerder’ is gezien hoeft niet perse minder innoverend te zijn. Één klein verschil kan echter al een concept versterken.63 INTUÏTIE Kiezen met het hart is een vorm van intuïtie. Het gevoel en de ervaring van de persoon komt samen en hierdoor maakt diegene de desbetreffende keuze dit kan vaak zorgen voor innovaties.

36

Er zijn voor bovengenoemde proces ook allerlei modellen bedacht die de vicieuze cirkel van het proces weergeven. Hieronder een model die vaak wordt gehanteerd door leerkrachten. Het model is van Stichting Leerplanontwikkeling (SLO).64 Hoe werkt het model?

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen vier verschillende processen: oriënteren, onderzoeken, uitvoeren, evalueren.

ORIËNTEREN Hierbij gaat het erom dat de persoon of in dit geval de leerling wordt geprikkeld door de aangeboden stof. Het moet gemotiveerd raken waardoor het zin heeft om aan de slag te gaan.

37

ONDERZOEKEN Vervolgens is het de bedoeling dat men op verkenning ofwel onderzoek gaat. Door middel van associaties komen er ideeën tot stand die voor verbanden tussen het onderwerp en het idee zorgen. Divergeren is daarnaast ook een belangrijk aspect dit betekent eigenlijk om zoveel mogelijk manieren te bedenken (in een vrije wind) voor verschillende oplossingen waardoor er een bepaald doel behaald kan worden.65 UITVOEREN Uiteindelijk is er een fase waarin alles samen komt, dit wordt ook wel convergeren genoemd. Hierbij is alles wat in de fase van het divergeren wordt bedacht naar één helder punt gebracht.

Dit is de laatste fase van het creatieve proces waarop er een terugblik wordt gedaan op de voorgaande fases. De weg naar het product en het eventuele eindproduct worden hierbij beoordeeld.

De bovenstaande fases hoeven niet perse op volgorde te verlopen soms is er zelfs sprake van herhaling van verschillende fases.

Het proces verschilt per persoon en de manier waarop het proces wordt uitgevoerd is bijna nooit fout te noemen. Daaromheen zit telkens het reflecteren. Dat komt in alle onderdelen terug.

niet- realiseerbare ideeën realiseerbare ideeën

39

GELE IDEEËN 1. Ideeën voor de toekomst 2. Dromen, uitdagingen 3. Stimulus voor heb brein 4. Rode ideeën voor morgen BLAUWE IDEEËN

RODE IDEEËN

1. Gemakkelijk te implementeren 2. Weinig risico’s 3. Hogere aanvaardbaarheid 4. Vroegere beelden beschikbaar

1. Innovatieve ideeën 2. Doorbraak 3. Opwindende ideeën 4. Kunnen geimplementeerd worden

gewone ideeën

Model: Stichting Leerplanontwikkeling (SLO).64

originele ideeën

Linksonder vind je de blauwe ideeën. Dit zijn gewone en haalbare ideeën. Niks verkeerd mee en heel nuttig. Waarschijnlijk zouden deze ideeën in een gewone vergadering ook naar boven kunnen komen.

Rechtsonder vind je de rode ideeën. Eigenlijk is een creatieve sessie bedoeld om rode ideeën te bedenken. De rode ideeën hebben dat prikkelende, dat vernieuwende. En toch geeft je buikgevoel aan dat deze ideeën zonder al te veel moeite te realiseren zullen zijn.

Rechtboven vind je een categorie ideeën die bijna altijd na een creatieve sessie verlorgen gaat: de gele ideeën. Dit zijn de ideeën waarvan je weet dat ze niet realiseerbaar zijn maar je vindt ze toch sublieme ideeën. In een droomwereld zou je voor de gele ideeën gaan. Maar het leven is hard. En je meot inzien: in de huidige vorm kunnen ze niet gerealiseerd worden. Maar dit wil nog niet zeggen dat de gele ideeën zomaar genegeerd worden. Misschien zijn ze gewoon te vreog. Misschien is het budget er nu niet, maar later wel. Misschien kun je ze zelf niet realiseren, maar een ander wel. In ieder geval loont het de moeite ze te bewaren zodat ze niet verloren gaan. En met de ontwikkeltechniek PMO kun je toch achterhalen of je een geel idee toch niet tot een rood idee kunt ombouwen.

40

41

REFL EC TE

F RE

ue re n Ev

rzo

ek

en

U

de

itv

On

r oe

en

en

FLECTEREN

al

er nt

RE

EN

ië Or

TEREN LEC Afbeelding inspiratie: SLO

R

creativiteit stimuleren Het doorbreken van bestaande patronen bevordert de creativiteit.

De omgeving kan bij het bevorderen van de creativiteit ook een rol spelen. Zo zijn er mensen die vaak op zoek gaan naar andere steden om te werken zodat ze op deze manier nieuwe invloeden binnen krijgen en zo dus geïnspireerd raken.66 Daarnaast is een probleem vanuit verschillende perspectieven bekijken ook bevorderend, denk hierbij aan een team met veel diversiteit. Weer een ander aspect van het stimuleren van de creativiteit kan zijn beweging. Filosoof Friedrich Nietzsche wandelde vaak en zei dat zijn creatieve ingevingen hierdoor tot stand kwamen. Ideeën die in alle rust ontstonden waren volgens hem ook niet veelzeggend of zelfs waardeloos. Toch is voor iedereen de manier waarop creativiteit wordt gestimuleerd verschillend.67 43 Dick Swaab schrijft in zijn boek: "Het ‘eureka moment’ waarbij iets nieuws wordt gevonden, gaat samen met een plotselinge verandering van de elektrische activiteit in de rechter voorste temporaalkwab."68 De hersenen spelen dus ook zeker een rol bij het proces en de stimulering van creativiteit. Iets ‘nieuws’ bedenken kan dus tot stand komen in een nieuwe of inspirerende omgeving en door beweging, maar daarnaast verschilt de manier van het stimuleren van de creativiteit per persoon.

INCUBATIETIJD Vaak is er tijdens het incubatie moment, het moment waarop men een soort pauze neemt, sprake van rust en ontspanning. Meestal is er voordat het incubatie moment een gevoel van frustratie omdat de eerste ideeën en schetsen tegenvallen of er klopt nog iets niet. Het brein is dan vaak opzoek naar iets waardoor de puntjes op de ‘’i’’ worden gezet. Wanneer men in het ‘frustratie’ moment blijft hangen en persé een beter idee wil hebben kan

het vaker mis gaan dan goed. Hierbij kan incubatie helpen, tijd waarin de focus even op iets anders ligt, een soort ontspanning.

Zoals Nietzsche gaat wandelen zijn er nog tal manieren waarop de incubatie tijd kan worden doorgebracht.69 Iedereen heeft zo zijn eigen manieren om deze tijd door te brengen.

Toch hier een aantal voorbeelden: • Bezig gaan met huishoudelijke taken als afleiding • Relaxen, een bad of een douche nemen, muziek luisteren op een fijne plek.

• Meditatie oefeningen, yoga, tai-ji, zenmeditatie enzovoort.

• Fysiek bezig zijn, wandelen, fietsen, voetballen, sporten. Het hoofd even leeg maken door met het lichaam bezig te zijn.

• Andere omgeving, zoek een andere plek dan waar men normaal werkt dit kan zijn; een cafe, een andere stad, bij opa en oma enzovoort.

• Reizen, hiermee wordt bedoeld zich voort bewegen door middel van transportmiddelen zoals; rijden op de autosnelweg, treinbus reis enzovoort.

De incubatie is één van de technieken die kan worden gebruikt daarnaast zijn er nog velen.

44

Ieder kind is een kunstenaar.

De moeilijkheid is er een te blijven als je groot wordt.

Pablo Picasso

creativiteit, een speciale gave?

‘Ieder kind is een kunstenaar. De kunst is er een te blijven als je groot wordt.’ - Pablo Picasso Zoals hiervoor al aangegeven zijn volwassenen tegenwoordig niet meer zo overtuigd en zeker van hun creativiteit. Daarentegen zijn kinderen zich ontzettend bewust van hun creativiteit. Als je een kind zou vragen of het creatief is zou het negen van de tien keer ja zeggen. Het zou volgens volwassenen een speciale gave zijn.

Het volgende stuk brengt ons terug naar het verleden om een inzicht te krijgen hoe de kijk op creativiteit destijds was: "In de Renaissance dacht men dat creativiteit bij kunstenaars hoorde, bij genieën die dankzij visionaire inspiraties een unieke innerlijke expressie konden geven. Tegenwoordig is er een andere kijk op het bezitten en ontwikkelen van creatieve vermogens" 70.

47

Dat bij veel mensen deze kijk op creativiteit is blijven hangen is niet onopvallend. Ook al is de renaissance eeuwen geleden, toch presteren wij het om nu, in de 21e eeuw, pas op een andere manier te kijken en deze een nieuwe kans te geven.

Volgens Sir Ken Robinson is het niet voor niks dat volwassenen hun creativiteit in twijfel brengen. Het onderwijssysteem waarmee wij vanaf kinds af aan te maken hebben is een systeem die vanaf de industriële revolutie nog steeds rust op hetzelfde systeem. Dit is verontrustend omdat er in de tijd van de industriële revolutie er hele andere taakverrichtingen werden gedaan dan in de huidige tijd. Ons onderwijssysteem past dus niet meer bij onze ‘nieuwe’ manier van werken en leren.71 Daarnaast zegt Robinson dat het doel van het hele onderwijssysteem is om alle kinderen op te leiden tot universitaire professoren, het idee van academisch vermogen. Nou zijn professoren vaak mensen die met één kant van hun hersenen werken (links: logisch deductieve analyse72). Natuurlijk hebben

wij deze mensen nodig, maar er zijn tal andere manieren om de talenten van de mensen die graag met de andere kant van hun hersenen werken (rechts: denkt in beelden73) te stimuleren. Nu is het natuurlijk de bedoeling dat de linker en rechter hersenhelft samenwerken, maar de ene mens werkt beter vanuit rechts en andersom. In het huidige onderwijssysteem is er een onderscheid tussen academische en niet-academische onderwerpen. Zo vallen natuurwetenschappen, talen en wiskunde onder het kopje academisch en worden daarom boven aan de lijst gezet. Daarnaast zijn kunst, muziek, toneel en dans de niet-academische vakken en worden over het algemeen als minder ‘belangrijk’ gezien.74 Vaak wordt er vanuit het perspectief gekeken dat leerlingen worden opgeleid tot universitaire professoren zoals hierboven besproken. Wanneer een leerling zegt dat die graag kunstenaar of muzikant wil worden wordt al gauw gezegd dat die dat moet vergeten want er is daarin toch geen kans op een baan. Dit is echter een grote vergissing! Door vanuit dit perspectief te handelen denken mensen die hoogbegaafd, creatief en briljant zijn vaak dat ze niet goed genoeg zijn omdat ze nooit aan de huidige eisen kunnen voldoen.

Deze structuur van de verdeling van het belang van academische en niet-academische vakken is problematisch. Het eerste probleem wat zich voordoet volgens Robinson is het idee van onderwerpen zelf, deze suggereert dat verschillende gebieden van het vakkenpakket worden gedefinieerd door hun onderwerp: dat natuurwetenschap anders is dan kunst omdat het over een ander inhoudt handelt. Hierbij geeft Robinson de voorkeur aan het idee van disciplines.Hiermee bedoelt hij dat een andere benaming en benadering van de vakken (dus disciplines) zorgt voor een samenwerking van disciplines. Waardoor er meer mogelijkheden

48

en dynamiek kan ontstaan tussen de disciplines.75 Ten tweede ging het hiervoor over academische en nietacademische vakken. Volgens Robinson is de gedachte dat sommige onderwerpen wel en sommige niet academisch zijn is eigenlijk al niet realistisch. Via verschillende gezichtspunten kunnen vragen worden bezien en worden onderzocht op deductieve wijze. Dit kan volgens hem worden toegepast op allerlei fronten: planten, het weer, poĂŤzie, muziek of sociale systemen.

Kennis kan op veel meer manier worden geprikkeld dan alleen via woorden en getallen.76

49

De huidige aangeboden vakkenpakketten zijn eigenlijk niet breed genoeg en niet helemaal in balans. Dit komt door de standaardisatie die het schoolsysteem momenteel heeft.

De focus ligt daardoor momenteel vooral op de disciplines natuurwetenschap, technologie, en wiskunde. Doordat er vooral deze disciplines op handen worden gedragen is dit ten koste van andere disciplines zoals; kunst, mensen-wetenschap en lichamelijke opvoeding.

"Het is essentieel dat er een gelijke balans is tussen deze gebieden in het vakkenpakket, want elk gebied weerspiegelt belangrijke terreinen van culturele kennis en ervaring, waartoe we allemaal gelijke toegang zouden moeten hebben. Elk gebied spreekt een andere wijze van intelligentie en creatieve ontwikkeling aan. De troeven van elk individu kunnen in een of meerdere gebieden liggen. Een smal, onevenwichtig vakkenpakket leidt tot smal, onevenwichtig onderwijs." 77 Het onderwijssysteem heeft dus een zekere boost nodig. Het zou misschien aan vernieuwing of hervorming toe zijn. Hervormen zou volgens Robinson niet nuttig zijn omdat het men dan een onjuist model probeert te verbeteren.78

In veel gevallen wordt gedacht dat creativiteit zich bevindt in de kunsten. Door dit idee vast te houden kan men nooit inzien dat disciplines als wiskunde en taal ook creativiteit met zich meebrengen. In elke discipline is creativiteit mogelijk en zou moeten worden gestimuleerd in het hele onderwijs.79 Het huidige onderwijssysteem berust op de een structuur vanuit de industriĂŤle revolutie. Het leven toen der tijd is met de tijd van nu enorm getransformeerd. De manier waarop onze wereld is ingericht berust niet op lineariteit het leven is organisch. Het blijft veranderen en het gaat nu sneller dan ooit. Het is tijd voor een revolutie in het onderwijssysteem.80 Door de manier waarop ons onderwijssysteem is ingericht met daarnaast andere factoren als omgeving en opvoeding wordt onze kijk op creativiteit beĂŻnvloedt en wordt er dus te vaak gedacht dat men niet creatief is. Zoals nu duidelijk wordt is dit echter niet waar het wordt alleen behoorlijk verwaarloosd. Maar echt, creativiteit is voor iedereen.

"Als je iets doet waar je van houdt kan een uur vijf minuten duren - Sir Ken Robinson". 81

50

Als je iets doet waar je van houdt kan een uur vijf minuten duren. Sir Ken Robinson

de creatieve sector Overal waar we onze intelligentie gebruiken, is creativiteit mogelijk.

53

In de inleiding is al beschreven dat dit gehele onderzoek over een specifieke doelgroep wordt gesproken, namelijk de creatieve sector. Onder deze sector vallen voor mij: designers, kunstenaars en muzikanten. Even terugkomend op wat ik in mijn voorwoord heb gezegd over de creatieve sector: Daar zeg ik eigenlijk dat de ‘creatieve’ sector waarschijnlijk het meest te maken heeft met creativiteit. Nu lijkt deze uitspraak heel voor de hand liggend, maar zoals in het hoofdstuk ‘creativiteit een gave’ wordt beschreven, komt daar eigenlijk al naar voren dat creativiteit in iedereen zit. Zowel de ‘creatieven’ als ‘de stropdassen’ zitten bomvol creativiteit. Alleen wordt het niet overal ten volste benut.

Zo zegt ook Sir Ken Robinson: "Er wordt vaak gedacht dat creativiteit met speciale activiteiten te maken heeft, zoals kunst, reclame, design of marketing. Daar kan inderdaad creativiteit bij komen kijken, maar dat geldt voor alles, inclusief wetenschap, wiskunde, lesgeven, met mensen werken, geneeskunde, of een sportploeg of een restaurant leiden"82.

Die creativiteit moet als het goed is wel ten volle benut worden in de creatieve sector. In deze sector heeft men dag en nacht te maken met ideeën en de uitvoering hiervan. De focus ligt in de creatieve sector op creativiteit waardoor het sterker naar boven kom dan bij andere sectoren.

"Overal waar we onze intelligentie gebruiken, is creativiteit mogelijk"83.

RUIMTE VOOR CREATIVITEIT:

bronnen 1.

1

2.

2

Sir Ken Robinson, Buiten de Lijntjes, 2013, p. 11

3.

3

Sir ken Robinson, Buiten de Lijntjes, 2013, p. 15,16

4.

4

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Kunst en de evolutie van het brein, 2016, p.124

5.

5

6.

6

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Kunst en de evolutie van het brein, 2016, p.125

7.

7

Dick Swaab, Ons creatieve brein, 2016, p.124

8.

8

Dick Swaab, Ons creatieve brein, 2016, p.19

9.

9

Dick Swaab, Ons creatieve brein, 2016, p.19

10.

10

Dick Swaab, Ons creatieve brein, 2016, p.19

11.

11

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

Sir ken Robinson, Buiten de Lijntjes, 2013, p. 11

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Kunst en de evolutie van het brein, 2016, p.124-125

theoretische-onderbouwing/definities-creativiteit LKCA, Definities creativiteit, (10 september 2017) 12.

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

12

theoretische-onderbouwing/definities-creativiteit LKCA, Definities creativiteit, (23 oktober 2017) 13.

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

13

theoretische-onderbouwing/definities-creativiteit LKCA, Definities creativiteit, (17 oktober 2017) 14.

Beeldonderwijs en didactiek, Noordhoff uitgevers, Creatief? Waar heb je het over?, 2016,

14

p.246 15.

Artikel: http://ezproxy2.utwente.nl:2081/stable/pdf/1693946.

15

pdf?refreqid=excelsior:3d2554089f7bad29cb52aa3cd91dac30 Creativity, Mihaly Csikszentmihalyi, Creativity, (Aug. 31, 1984), p. 918-919 16.

http://www.lkca.nl/~/media/downloads/portals/cultuuronderwijs/kennisbases/

16

creativiteit_handreiking_%20voor_implementatie%20_op_de_pabo.pdf%E2%80%8B Creativiteit, Handreiking voor implementatie op de Pabo, (17 oktober 2017) 17.

Artikel: http://ezproxy2.utwente.nl:2081/stable/pdf/1693946.

17

pdf?refreqid=excelsior:3d2554089f7bad29cb52aa3cd91dac30 Mihaly Csikszentmihalyi, Creativity, (Aug. 31, 1984), p. 918-919

18.

18

https://decorrespondent.nl/2452/hoe-creativiteit-een-talent-van-iedereen-en-een-

oplossing-voor-alles-werd/81698188-45132a91 (17 oktober 2017) 19

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

19

theoretische-onderbouwing/definities-creativiteit LKCA, Definities van creativiteit (17 oktober 2017) 20.

20

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/definities-creativiteit LKCA, Definities van creativiteit (25 september 2017) 21.

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

21

theoretische-onderbouwing/definities-creativitei, LKCA, Definities van creativiteit (25 september 2017) 22.

22

http://ezproxy2.utwente.nl:2081/stable/pdf/1693946.

pdf?refreqid=excelsior:3d2554089f7bad29cb52aa3cd91dac30 Mihaly Csikszentmihalyi, Creativity, (Aug. 31, 1984), p. 918-919 23.

23

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Verbeelding, creativiteit en innovatie, 2013 p.139

24.

24

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Verbeelding, creativiteit en innovatie, 2013 p.139

25.

25

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes,Verbeelding, creativiteit en innovatie, 2013p.139

26.

26

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes,Verbeelding, creativiteit en innovatie, 2013, p.140

27.

27

Igor Byttebier, Creativiteit HOE?ZO?, Creatief waarnemen, 2002, p.25

28.

28

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, De sluier van voorstellingen, 2013 p.144

29.

29

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, Creatief waarnemen, 2002, p.26

30.

30

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, Creatief waarnemen, 2002, p.26

31.

31

32.

32

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, Creatief waarnemen, 2002, p.27 http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA , Ontwikkeling creatieve vermogens, (28 september 2017) 33.

33

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, 2002, p.18

34.

34

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, 2002, p.19-20

35.

35

Igor Byttebier, Creativiteit hoe?zo?, 2002, p. 20

36.

36

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (30 september 2017)

37.

37

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (30 september 2017) 38.

38

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (23 oktober 2017) 39.

39

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (23 oktober 2017) 40.

40

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Leren is persoonlijk, 2013, p. 240

41.

41

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Anders handelen, 2013, p. 23

42.

42

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Het probleem met onderwijs, 2013, p.57-84

43.

43

Buiten de lijntjes, Sir Ken Robinson, Hervormen en transformeren, 2013, p.58

44.

44

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (23 oktober 2017) 45.

45

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, ontwikkeling creatieve vermogens, (23 oktober 2017) 46.

46

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Het creatieve proces, 2013, p.148

47.

47

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Ideeën genereren, 2013, p.149

48.

48

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Ideeën genereren, 2013, p.149-150

49.

49

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Ideeën genereren, 2013, p.149-150

50.

50

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, Startfase, 2002, p.72

51.

51

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, Problemen en kansen, 2002, p.73

52

52

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, De verkenningscirkel, 2002, p.75

53.

53

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, Een onderwerp voor creativiteit?, 2002 p.78

54.

54

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, Analysevragen, 2002 p.79-80

55.

55

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, De startformulering, 2002 p.81

56.

56

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Ideeën genereren, 2013, p.149

57.

57

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief, Divergerende fase, 2002, p.106

58.

58

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Oordelen geven, 2013 p.151

59.

59

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief?, Convergerende fase, 2002 p.164

60.

60

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief?, kiezen, 2002, p.166

61.

61

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief?, kiezen, 2002, p.166

62..

62

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief?, kiezen, 2002, p.167

63.

63

Igor Byttebier, HOE?ZO? Creatief?, kiezen, 2002, p.167-168

64.

64

https://leerkrachten.kunstcentraal.nl/wp-content/uploads/2016/04/Creatief_proces_

SLO.jpg SLO, Creatieve proces, (22 oktober 2017) 65.

65

https://leerkrachten.kunstcentraal.nl/lesmateriaal/creatief-vermogen-creatief-

66.

66

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Ontstaan en stimulatie van creativiteit, 2016, p.182-183

67.

67

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Ontstaan en stimulatie van creativiteit, 2016, p.183

68.

68

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Ontstaan en stimulatie van creativiteit, 2016, p.183

69.

69

Igor Byttebier, HOE?ZO? creativiteit?, 2002, p.126

70.

70

vermogen/creativiteit-creatief-proces-creatief-vermogen/ (23 oktober 2017)

http://www.lkca.nl/hoger-onderwijs/kennisbases-pabo/kennisbasis-creativiteit/

theoretische-onderbouwing/creatieve-ontwikkeling LKCA, Ontwikkeling creatieve vermogens (30 september 2017) 71.

71

https://www.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity?language=nl

TEDTALK, Sir Ken Robinson, Scholen doden creativiteit (24 oktober 2017) 72.

72

https://www.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity?language=nl

TEDTALK, Sir Ken Robinson, Scholen doden creativiteit (25 oktober 2017) 73.

73

https://www.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity?language=nl

TEDTALK, Sir Ken Robinson, Scholen doden creativiteit (25 oktober 2017) 74.

74

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Leren om creatief te zijn, 2013 p.259

75.

75

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Leren om creatief te zijn, 2013, p.259

76.

76

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, Leren om creatief te zijn, 2013, p.260

77.

77

Buiten de lijntjes, Sir Ken Robinson, Leren om creatief te zijn, 2013, p.260

78..

78

https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_bring_on_the_revolution TEDTALK, Sir

Ken Robinson, Breng de revolutie (24 oktober 2017) 79.

79

Sir Ken Robinson, Buiten de Lijntjes, Creativiteit is voor iedereen, 2013, p. 246

80.

80

https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_bring_on_the_revolution TEDTALK, Sir

Ken Robinson, Breng de revolutie (24 oktober 2017) 81.

81

https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_bring_on_the_revolution TEDTALK, Sir

Ken Robinson, Breng de revolutie (24 oktober 2017) 82.

82

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, 2013, p.17

83.

83

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, 2013, p.17

DRUGS

2

drugs definiĂŤring Geestverruimende middelen ofwel drugs worden overal ter wereld gebruikt en hebben invloed op onze lichaam en geest.

"De term drugs is eigenlijk een verzamelnaam voor verschillende genotsmiddelen die (psychoactieve) werking hebben op het lichaam. In het Engels vallen ook medicijnen onder de term; in Nederland worden meestal alleen de genotsmiddelen bedoeld als men het over drugs heeft."84

63

Onder drugs vallen niet alleen de welbekende XTC, Speed en CocaĂŻne, maar ook koffie, cocablaadjes en de betelnoot. Ook deze hebben een psychoactieve werking op het menselijke lichaam. Er worden dag en nacht drugs gebruikt zowel legaal als illegaal, mensen gebruiken deze middelen bijvoorbeeld voor betere sportprestaties, harder door te kunnen werken, of om beter te kunnen focussen.85 Ook medicijnen zijn middelen die worden gebruikt om een bepaald resultaat te behalen zoals; je beter te voelen omdat je ziek bent of pillen nemen tegen de pijn.86 Andere mensen kampen met psychoproblematiek en slikken daarvoor medicijnen waardoor ze de dag weer beter en hoopvoller inzien. Zo ook zijn er kinderen en volwassene die meerdere keren per dag amfetamineachtige stoffen (methylfenidaat, Ritalin) slikken om zich beter te kunnen concentreren en focussen.87

GEESTVERRUIMENDE MIDDELEN Omdat er een scala aan geestverruimende middelen is wil ik deze afbakenen. Geestverruimende middelen zijn onderverdeeld in drie groepen: verdovende middelen, tripmiddelen en stimulerende middelen.

Over de laatste groep - stimulerende middelen - ga ik mij het gehele onderzoek ontfermen. Hierbij ligt de focus vooral op amfetamineachtige stoffen; methylfenidaat ook wel Ritalin genoemd. Ritalin is een stimulantia die kinderen en volwassene met ADHD voorgeschreven kunnen krijgen. Ritalin staat dan ook op de lijst 1 in de opiumwet. "De wet: Amfetamine staat sinds 1976 op lijst 1 van de Opiumwet. Amfetamine wordt in de Opiumwet beschouwd als een harddrug; een drug met onaanvaardbare gezondheidsrisico’s.

Productie, bezit en handel zijn strafbaar. Op recept is amfetamine nog verkrijgbaar als middel tegen narcolepsie en voor de behandeling van ADHD en ADD."88

64

65

STIMULERENDE MIDDELEN Stimulerende middelen zorgen voor meer energie en alertheid.

Ze brengen bij veelgebruikers ook een sterker gevoel van zelfvertrouwen. Vooral mensen die cocaïne gebruiken of wel eens hebben gebruikt, zullen dit herkennen. Je hartslag en ademhaling gaan sneller, je bloeddruk verhoogt en je spieren spannen zich aan - waardoor je er ‘strak’ van gaat staan.

Stimulerende middelen worden ook wel ‘uppers’ genoemd omdat ze de mentale (geestelijk) en fysische (lichamelijk) processen van het menselijke lichaam verhogen of versnellen. Risico’s van de stimulantia zijn vaak uitputting, verslaving en psychische problematiek. Ook zorgen de stimulantia voor slaapgebrek, vermoeidheid en het verlies van eetlust in de meeste gevallen.

Onder stimulerende middelen vallen: Cocaïne, speed, XTC, amfetamine zoals Ritalin, maar ook tabak en koffie zijn voorbeelden van stimulerende middelen.89 Sommige van de hierboven genoemde drugs hebben een dubbele werking. Bijvoorbeeld XTC is oppeppend waardoor we het een stimulerend middel kunnen noemen, maar het verandert ook de waarneming waardoor het tegelijkertijd ook een tripmiddel (bewustzijnsveranderend middel) is. Voordat de verschillende soorten stimuleren middelen worden behandeld eerst een overzicht van een aantal termen die later tijdens de behandeling terug komen. Dit betreft de belangrijkste neurotransmitters waarover later waarschijnlijk meerdere keren wordt gesproken.

En daarnaast verschillende soorten gebruikers. Want niet elk stimulerend middel word door elke gebruiker voor dezelfde reden gebruikt. Sommigen gebruiken het puur recreatief terwijl anderen er verslaafd aan raken. Er zijn ook stimulerende middelen die wij elke dag gebruiken als voedingsmiddel of als medicatie.

67

BEKENDSTE NEUROTRANSMITTERS Adrenaline: Dit activeert het lichaam, het hart gaat sneller kloppen en de bronchiën zetten zich uit zodat meer zuurstof naar de spieren kan. Het maakt je alert en het zelfvertrouwen neemt toe. O.a. bij gamen, XTC en speed.

Dopamine: Dit stimuleer het beloningscentrum in de hersenen. Je ervaart genot en voelt je gelukkig en bevredigt. Dopamine speelt tevens een rol bij bewegingen. Het is de basis van geestelijke afhankelijkheid. O.a. bij seks, eten, gokken/ gamen, alcohol, cocaïne, cannabis en speed.

Endorfine: Stilt pijn en prikkelt het beloningscentrum. O.a. bij heroïne, pijn en uitputting.

Serotonine: Dit is van invloed op de stemming, het leervermogen en het geheugen. Een tekort kan een depressie veroorzaken. Het heeft invloed op slaap en waakritme, eetlust en temperatuur regeling.

O.a. bij social media, alcohol en XTC. GABA: Geeft een rustgevend, verdovend effect.

Glutamaat: Zorgt voor stimulerende boodschappen en verhoogde snelheid van prikkeloverdracht.

Substantie P: Geeft pijnprikkels door.

VERSCHILLENDE TYPE GEBRUIKERS De experimentele gebruiker: Is nieuwsgierig naar het effect. Het gebruik beperkt zich tot maximaal enkele keren en er zit geen patroon in.

De recreatieve gebruiker: Hij kent het effect en wil dit effect doelbewust ervaren. Hij wil zijn stemming veranderen. Er zit nog geen vast patroon in het gebruik en er zijn geen negatieve gevolgen.

De gewoontegebruiker: Er wordt gebruikt volgens een bepaald patroon. De gebruiker heeft controle. Er kan een verlangen naar de drug ontstaan wanneer het geplande tijdstip van het gebruik niet niet gehaald wordt, maar dit is nog te overzien. Er zijn nog geen gevolgen voor het leven van de gebruiker.

De excessieve gebruiker: Er zijn duidelijk gevolgen voor school, werk, relaties en gezondheid door het regelmatig en vele gebruik. Ondanks de negatieve consequenties gaat de gebruiker door en is er een verlangen naar drugs.

De verslaafde gebruiker: Er is een verlangen naar drugs en er kan geen weerstand geboden worden. Ondanks de problemen gaat de gebruiker door. Het gebruik neemt meer tijd in beslag en gaat het dagelijks leven overheersen.

cafeïne Ja, zelfs koffie valt onder de zogenoemde stimulerende middelen.

Dit is waarschijnlijk wel de meest gebruikte legale stimulantia ter wereld. De stof Cafeïne speelt hierin de hoofdrol want deze zorgt voor de bijwerkingen. Cafeïne, ofwel coffeïne, theïne of mateïne genoemd, is een oppeppende stof die vooral in natuurproducten voorkomt. Deze stof cafeïne bevindt zich in de koffiebonen, cacaobonen, theebladeren, maar komt ook voor in de wat minder bekende natuurproducten als guarana en de kolanoot.92

69

Niet alleen in koffie bevindt zich de stof cafeïne, ook in thee zit cafeïne maar dan vaak met een andere benaming namelijk theïne.

Cafeïne zit in meer producten verstopt dan wij zelf door hebben.

Soms zit het zelfs verstopt in onze chocolade. Hoe ziet cafeïne er nou eigenlijk uit: Cafeïne is een wit poedertje met een wat bittere smaak. Vaak wordt cafeïne in energie drankjes, afslank producten en in andere legale middelen gestopt. De stof cafeïne zorgt ervoor dat je je alerter en helderder voelt, je krijgt er dus energie van en wordt spraakzamer.93 Logisch dat we vaak in de ochtend en rond half 4 snakken naar dit legale stimulerende middel. Het zorgt ervoor dat we worden geprikkeld waardoor we weer alerter en energieker de dag doorkomen. Dankbaar voor de legaliteit van dit middel, is waarschijnlijk meer dan de helft van de wereldbevolking. Een wereld zonder deze stimulantia - Cafeïne - is dan ook moeilijk voorstellen. Stel je voor dat er cafeïne niet legaal was geweest. Hoe zouden de veelgebruikers dan überhaupt hun ogen open kunnen krijgen in de ochtend en hoeveel mensen zouden dan elke dag futloos en levenloos of ja eigenlijk gewoon ellendig saai achter hun bureau zitten zonder ook maar een woord uit te kramen. Ja ach, als deze mensen nooit geweten hadden van het bestaan van cafeïne was er misschien nooit wat aan de hand geweest.94

WET Het is bekend dat cafeïne een legale drug is, maar hoe is dit nou geregeld in onze wet? "Cafeïne is wereldwijd het meest gebruikte stimulerende genotmiddel. Dit heeft mede te maken met het feit dat cafeïne één van de weinig stimulerende stoffen is die in grote delen van de wereld legaal is. Verder is er geen minimumleeftijd voor het gebruik van de stof. De keuringsdienst van waarde houdt toezicht op de kwaliteit van de stof in Nederland. Cafeïne wordt verder vaak nog verwerkt in andere opwekkende drugs. Amfetamine poeders (speed), cocaïnepoeders en ook XTC pillen zijn hier voorbeelden van." 95 EFFECTEN Zoals hierboven al genoemd zorgt cafeïne ervoor dat we ons alerter en helderder voelen. Maar wat doet cafeïne eigenlijk in ons lichaam? "Cafeïne blokkeert de werking van de stof adenosine; dit heeft effecten op je hersenen, nieren, maag en darmen. Je voelt je minder moe, je hartslag neemt toe en je ademhaling verbetert. Cafeïne werkt laxerend: je darmen beginnen te werken, en door de werking op de nieren moet je sneller plassen." 96 Er is ook de mogelijkheid dat je je door cafeïne gespannen, gejaagd of zelfs angstig gaat voelen. Dit komt meestal pas voor bij doseringen vanaf 400 milligram. Cafeïne wordt niet zomaar gebruikt in veel afslankproducten en in vetverbrandingspillen het zou namelijk de stofwisseling stimuleren, hier is echter nooit wetenschappelijk bewijs voor geweest.97

VERSLAVEND

70

VERSLAVEND Jep, cafeïne is dus echt wel verslavend. Een voorbeeld: Sam drinkt elke ochtend twee kopjes koffie bij het ontbijt om even goed wakker te worden. Later op de dag rond half 4 voelt Sam zich vermoeid en heeft behoefde aan twee koppen koffie. Ook na het avondeten vind hij het gezellig om een kop koffie te drinken met zijn familie waardoor hij in totaal 5 koppen koffie drinkt. Wat neer komt op 400 milligram cafeïne per dag (1 kop koffie = 80 milligram cafeïne). Aangezien dit een routinematig gebruik is van Sam kunnen wij concluderen dat hij dagelijks een grote hoeveelheid koffie drinkt. Stel hij zou stoppen met deze hoeveelheid koffie dan zou Sam ontwenningsverschijnselen kunnen krijgen. Waaronder vallen hoofdpijn, vermoeidheid en concentratieproblemen. Dit kan één tot twee weken duren.98 71

72

tabak Nicotine is highly addictive, as addictive as heroin and cocaine.

73

Zo valt ook tabak onder de groep stimulerende middelen. Tabak komt voor uit de tabaksplant, deze bestaat uit gedroogde bladeren die worden vermalen tot een mengsel (Nicotiana tabacum). De tabaksplant leeft slechts één jaar. Aan deze plant groeien 18 tot 22 bladeren deze worden gedroogd. Hoe de bladeren worden gedroogd (in de zon of door de lucht) bepaalt voor een deel hoe het nicotinegehalte en de smaak gaat worden. Wanneer de bladeren zijn gedroogd bevatten ze tussen de 0,6 tot 3% nicotine.99 In verschillende producten wordt de tabak verwerkt. Onder andere in: de sigaret en shag, pijptabak, pruim -en snuiftabak, waterpijp, kruidensigaret, nicotinevrije tabak, E-sigaret en in de shisha pen.

Ook kan tabak verwerkt worden in een joint samen met de cannabis. Voornamelijk wordt tabak gerookt, maar deze kan ook gesnoven worden zie; snuif- en pruimtabak hoewel dit in Nederland niet heel gebruikelijk is.100 In een sigaret zit 0.13-2 milligram nicotine. De manier van roken bepaald in hoeverre hoeveel nicotine er binnenkomt. 101 Dus stel je inhaleert diep, dan kan het zijn dat je meer nicotine binnenkrijgt dan wanneer je minder diep inhaleert. Dit alles heeft dus invloed op de hoeveelheid nicotine die men binnenkrijgt.

NICOTINE De belangrijkste actieve stof in de tabak is nicotine dit is de meest verslavende stof ooit volgens het RIVM. Nicotine zorgt ervoor dat er in de hersenen maar ook lichamelijk een proces op gang wordt gebracht. "Direct na blootstelling aan nicotine, stimuleert een ‘rush’ van adrenaline het lichaam en induceert het een snelle stijging van de bloedglucose, bloeddruk, ademhaling en hartslag.

Nicotine verlaagt ook de insulineafgifte, zodat rokers altijd een beetje hyperglycemisch [Een incidentele verhoging van de bloedglucosespiegel, waarbij zich klachten voordoen als dorst, veel drinken, veel plassen, en klinische symptomen zoals braken zijn]102. Andere neveneffecten zijn

duizeligheid en sufheid, die weer snel verdwijnen."103 De tabaksrook bevat in totaal zo’n vierduizend onderscheidende chemische stoffen. Waarvan er veertig bekend staan als kankerverwekkend. De meest bekende hiervan zijn teer en koolmonoxide.104 EFFECTEN PSYCHISCH EFFECT Zodra de geïnhaleerde tabaksrook het lichaam binnenkomt verspreidt de nicotine zich in een korte tijd door het bloed, binnen zeven seconden heeft het je hersenen al bereikt.105 Hierbij ontstaat er een milde roes, die een aantal minuten kan duren. Nicotine heeft effect op verschillende neurotransmitters (overdrachtsstoffen). Hierdoor kan bijvoorbeeld de gevoelstoestand van de gebruiker worden beïnvloedt. De stoffen waar nicotine effect op heeft106: GENOT

dopamine

STEMMING

serotine

WAAKZAAMHEID

noadrenaline, acetylcholine

ONDERDRUKKEN VAN DE EETLUST

dopamine, noradrenaline, serotine

LEERPROCES EN GEHEUGEN

acetylcholine, vasopressine

VERMINDERING ANGST EN SPANNING

beta-endorfine

Tabel: 107 LICHAMELIJK EFFECT Daarnaast heeft nicotine niet alleen effect op de hersenen, maar ook op het lichaam. De reden dat nicotine een stimulerend middel is omdat het de hartslag laat stijgen en de ademhaling versnelt. Dit kan voelen als een "kick".108 De bloeddruk stijgt dit komt doordat de kleinere bloedvaten samentrekken. Dit kan men merken aan koude handen en

74

voeten. Ook wordt de doorbloeding van de huid vermindert.

Wanner men een langdurige gebruiker is kunnen er permanente beschadigingen optreden (zoals arteriosclerose).109 Daarnaast zorgt nicotine ervoor dat de afgifte van het hormoon insuline wordt verlaagt. Hierdoor heeft men minder eetlust. Ook is nicotine een stofwisseling versnellende stof.110 Nicotine heeft voor veel doden gezorgd en doet dat nog steeds.

Volgens het RIVM is het zelf zo dat er wereldwijd 5 miljoen doden per jaar vallen door roken. "In Nederland waren dit in 2006 20.000 doden, waarvan 8000 tengevolge van longkanker, 4900 tengevolge van COPD en 4700 tengevolge van cardiovasculaire ziekten." 111 Aldus het RIVM. 75

Het schijnt naar schatting zelfs zo te zijn dat roken in de Verenigde Staten voor 75 miljard dollar als extra uitgaven voor gezondheidszorg is besteed.

Ook kan het gebeuren dat niet-rokers die aan ETS (een vorm van binnenluchtverontreiniging) zijn blootgesteld meer kans hebben 10-30% op longziekte en 25-35% meer kans op een acute coronaire hartziekte.112 Wellicht is het een idee om de legalisatie van de tabak te herzien en maatregelen te nemen.

SCHADELIJK Uit onderzoek van het RIVM (rijksinstituut voor volksgezondheid en milieu) komt het volgende naar voren; "Alcohol en tabak scoren hoog op de schaal van schadelijkheid voor de volksgezondheid en zijn daarmee relatief schadelijker dan veel andere soorten drugs. Dit blijkt uit een nieuwe risico-evaluatie van het RIVM, waarin 19 genotmiddelen zijn gerangschikt naar hun schadelijke karakter.

HeroĂŻne en crack blijken samen met alcohol en tabak relatief het meest schadelijk te zijn."113

Dat het gebruik van alcohol en dus tabak onderschat worden is aanzienlijk. Dit kan komen omdat het wordt getolereerd door onze overheid, en dus als iets legaals wordt gezien bij een bepaalde leeftijdsgrens. Terwijl als het over heroĂŻne en crack gaat er voor zover niet wordt gesproken over het legaliseren hiervan. Terwijl de schadelijkheid blijkbaar even groot is als bij de legale middelen alcohol en tabak. Bij het onderzoek werd gekeken vanuit de volgende categorieĂŤn; de mate van giftigheid (acute toxiciteit en chronische toxiciteit), verslaving potentie en sociale schade (op individueel niveau en op populatieniveau).114 Hieruit is dus gebleken dat alcohol en tabak relatief hoog scoren op de lijst van schadelijkheid.

Hoewel we na vele onderzoeken op de hoogte zijn van de effecten van nicotine op de lichamelijke gezondheid van de mens was dat rond 1946 wel anders. Hieronder (afbeelding) een voorbeeld van een Camel reclame uit 1946 waarin een dokter het roken van Camel sigaretten aanraadt boven andere merken. Voor 1960 waren de mensen nog niet op de hoogte van de neveneffecten van het roken van nicotine- tabak. Er werden in reclames voor sigaretten de meest bizarre beweringen gedaan over roken: het zou een ziekte kunnen voorkomen, het zou goed zijn voor de keel, de spijsvertering, de lijn en zelfs de conditie en eventuele astma verschijnselen. 115 Het tegenovergestelde is uiteindelijk bewezen.

Hoe verder de tijd nadert hoe meer we te weten komen.

Hedendaags wordt deze reclame van Camel vanuit een totaal ander perspectief bekeken dan destijds. Het is zelfs zo Het is zelfs zo dat er tegenwoordig op sigarettenpakjes schokkende afbeeldingen staan die ervoor kunnen zorgen dat men minder gauw sigaretten koopt.

76

77

WAAROM WE HET TOCH DOEN? Reclame maken zoals Camel dat in 1946 deed kunnen we ons vandaag de dag niet meer voorstellen. Wat dat betreft is er zeker verandering gaande. Dat wij in de 21e eeuw deze reclame niet meer zouden maken is omdat wij meer weten over de werkelijke effecten van tabak. Toch is het zo dat hoewel men weet van de negatieve effecten er nog een relatief groot percentage nicotinegebruikers is. Daarom de vraag waarom gebruiken de meeste volwassene (Nederlandse bevolking, boven de 18) 24,1 % toch nog nicotine actieve producten?116

79

Daar is wel een reden voor te vinden. Neal L. Benowitz schrijft in zijn artikel Nicotine Addiction hier het volgende over: "Nicotine induces pleasure and reduces stress and anxiety. Smokers use it to modulate levels of arousal and to control mood. Smoking improves concentration, reaction time, and performance of certain tasks. Relief from withdrawal symptoms is probably the primary reason for this enhanced performance and heightened mood." 117 Kortom men voelt zich plezieriger door nicotine en het vermindert stress en angst. De meeste (nicotine) rokers gebruiken het om de regeling van opwinding en controle beter te beheersen. Ook verbetert roken de concentratie, reactietijd en uitvoering van bepaalde taken. Dat men na het stoppen van roken dus al vrij snel last krijgt van ontwenningsverschijnselen is waarschijnlijk de voornaamste reden om toch weer naar die sigaret te grijpen.

81

VERSLAVING "Nicotine is highly addictive, as addictive as heroïn and cocaïne."118 Dat nicotine als een legaal product wordt gezien boven de 18 jaar is zorgwekkend. Volgens de World Health Organization is nicotine zelfs even verslavend als heroïne en cocaïne.

Doordat de acute effecten van nicotine al gauw verdwijnen is daardoor ook geen sprake meer van het beloningseffect. De ontwenningsverschijnselen zijn al na enkele uren aanwezig nadat de laatste sigaret is genuttigd. De veranderingen spelen op in het humeur en gedrag. Dit weerhoudt de roker ervan om te stoppen (zoals Benowitz ook beschreef) .

De meest Nicotine-ontwenningsverschijnselen uiten zich in het snakken naar een sigaret, men kan zich geïrriteerd en gefrustreerd voelen, boosheid, angst, somberheid, zich depressief voelen, rusteloos, slapeloosheid, concentratieproblemen, lagere hartslag en meer trek in eten.

Daarnaast zijn er nog symptomen als last van hoestbuien, zich duf voelen, meer dromen, en constipatie. Dat het stoppen van roken niet als gemakkelijk wordt ervaren is hieruit te zien. Het RIVM zegt zelfs dat het stoppen soms zo moeilijk is; dat zelfs als er nicotine vervangende middelen worden gebruikt het onthouden na een jaar niet meer dan 20% is.119 Een ijzeren discipline en doorzettingsvermogen zou men kunnen redden om alsnog te stoppen met roken. Gemakkelijk van een verslaving afkomen is bijna ondenkbaar. In deze tabel (afbeelding) is weergegeven hoe de verslaving er in sluipt.

82

cocaïne Cocaïne de drug van de verbeelding, maar ook die in de categorie prijzig valt. Waardoor de reputatie gezien kan worden als iets exclusiefs en wat hem daardoor een extra gewilde drugs maakt.120 Maar wat is cocaïne nou eigenlijk? Cocaïne (cocaïnehydrochloride) ook wel coke genoemd is een wit kristalachtig poeder dat gesnoven kan worden. De smaak is bitter. Cocaïne zit in de bladeren van de cocaplant (Erythoxylon coca) deze plant komt vooral voor in Zuid-Amerika. In de bladeren zit ongeveer 0,1-0,9% cocaïne. Via een chemisch proces wordt de coca uit de bladeren van de cocaplant gewonnen.121

83

De functie van cocaïne is per wereldgedeelte verschillend. Zo is het cocablad in Andes voor de indianen heilig. Het is bijna ondenkbaar, maar in Peru en Bolivia is de coca gewoon openlijk te koop. Say what!? Nu wordt het hier voor andere doeleinden gebruikt dan in het westen. In Peru, Bolivia en Ecuador groeien van nature de cocaplanten. De inwoners van Peru en Bolivia kauwen op de bladeren of maken er een thee van. Ook werkt het tegen hoogteziekte, honger en vermoeidheid.122 123 In het westen wordt cocaïne op een andere manier gebruikt het wordt namelijk meestal gesnoven. De reden waarom we in het westen de cocaïne snuiven is omdat het een oppeppende werking heeft. Waardoor men meer energie krijgt, zich zelfverzekerder voelt, en spraakzamer is.124 GEBRUIK Cocaïne kan op meerdere manieren worden gebruikt.

Ten eerste kunnen de bladeren van de cocaplant worden gekauwd.

Daarnaast is er snuif cocaïne het woord zegt het al deze kan men dus snuiven, maar wordt ook gespoten.125 Er wordt meestal een lijntje gelegd deze kan worden opgesnoven door de neus. Vaak wordt hierbij een hulpmiddel als een rietje of een biljet gebruikt. Als snuif cocaïne wordt omgezet naar crack of

basecoke kun je deze roken. Door cocaïne te mengen met water en maagzout of ammoniak en het dan te koken kun je het crack of basecoke noemen.126 Op welke manier je de cocaïne gebruikt bepaalt de stijging van de bloedspiegel, hoe snel de hersenen worden bereikt en de duur van de effecten van drug.

In de tabel is te zien op welke gebruikswijze de effecten starten en uiteindelijk eindigen.

Tabel: https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/ cocaine-basisinfo/hoe-gebruikt-men/ EFFECTEN Wanneer men deze drug gebruikt en vele andere drugs hangt het vaak van de stemming en emotionele toestand van de gebruiker af hoe er op wordt gereageerd. Het effect van de cocaïne verschilt per persoon afhankelijk van de omstandigheden waarin in de gebruikers zich bevinden. Ieder mens en ieder lichaam is anders en dat zie je terug bij het gebruik van cocaïne. Maar in de meeste gevallen is er wel een bepaalde rode lijn te vinden wat betreft de effecten. Vaak voelen cocaïne gebruikers zich energieker, zelfverzekerder alsof ze de wereld aan kunnen. Daarbij zijn ze spraakzamer en hebben gemakkelijker een gesprek. Daarnaast voelen cocaïne gebruikers zich vaak creatiever.127 Tabel:128 PSYCHISCHE EFFECTEN De gebruiker voelt zich vrolijk en alert Vermoeidheid zakt weg, de gebruiker voelt zich voel vol energie De gebruiker heeft het gevoel snel en helder te kunnen denken Het zelfvertrouwen van de gebruiker neemt toe De gebruiker gaat veel praten Honger verdwijnt

84

tabel

LICHAMELIJKE EFFECTEN Versnelling hartslag en ademhaling Verhoging bloeddruk Vernauwing bloedvaten Verdoving neus, gehemelte, tandvlees Stimulering van de blaas waardoor men vaker moet urineren Verminderde eetlust Toename uithoudingsvermogen Soms grote pupillen Toename lichaamstemperatuur (bij hoge dosis)

85

RISICO’S Zoals de tabel laat zien zijn de psychische effecten aantrekkelijk voor gebruikers. Omdat ze in zekere zin de stemming verbeteren. Dat deze drug je vrolijker maakt is bekend, maar daarnaast heeft cocaïne ook een plaatselijk verdovend effect.

De signaaloverdracht van de zenuwen naar de hersenen wordt geblokkeerd. Bij het snuiven verdooft het de neus, het gehemelte en het tandvlees.129 Cocaïne kan ervoor zorgen dat je over je eigen grenzen heengaat door de onderdrukte vermoeidheid.130 Vaak is de stemmingsverbetering maar voor een korte tijd aanwezig. Na een half uur zakt het aangename gevoel weg en kan soms veranderen in een somber gevoel. Ook de helderheid en de spraakzaamheid zakken weg. Omdat in een korte tijd de ‘aangename’ effecten wegzakken is de verleiding vaak groot om nog een lijntje te gebruiken. Dit maakt cocaïne een verleidelijke en dus verslavingsgevoelige drug.131

"Gebruikers maken duidelijk dat cocaïne ‘zo lekker’ is dat je er niet af kunt blijven."132 De lichamelijke effecten van de cocaïne brengen ook vele risico’s met zich mee. Zo heeft het invloed op je hart en bloedvaten.

Waarbij de bloedvaten kunnen vernauwen, de bloeddruk hoger wordt en je hartslag versnelt. Omdat dit je hart niet ten goede doet en dus belast kan het leiden tot hartritmestoornissen, hartinfarcten, hoge bloeddruk en hersenbloedingen.133 Ook kunnen door het snuiven van de drug de neusslijmvliezen uitdrogen. Dit wordt veroorzaakt de vernauwing in de bloedvaten.

Het kan zelf zo zijn dat het neusslijmvlies ontsteekt en afsterft.

Omdat de neus hierbij wordt aangetast kan het ook de reuk en smaak verminderen en chronische verkoudheid kan ontstaan waarbij veel bloedneuzen aanwezig zijn. Bij zeer intensief gebruik is het zelfs mogelijkst er een gat in je neustussenschot ontstaat.

Ook de persoonlijkheid wordt door cocaïne verandert. Vaak wordt men er arroganter en egoïstisch van, maar ook prikkelbaarder en rusteloosheid kan verergerd worden. Hierdoor kunnen er op sociale vlakken allerlei problemen ontstaan. Soms verliest een veel gebruiker de contact met de realiteit en voelt zich hierdoor bedreigd en gaat zich achterdochtig gedragen. Wat vervolgens weer agressie en paranoia gedrag triggert. Dit kan leiden tot een psychose. 134 Intensief gebruik van cocaïne zorgt er vaak ook voor dat de interesse in seks verloren gaat. Bij mannen daalt de kwaliteit van de spermacellen zelfs.135

86

Bij de beoordeling van de risico’s die cocaïne met zich meebrengt zijn er voor de resultaten die te zien in in de tabel gekeken naar een aantal aspecten zoals de kans op lichamelijk schade (giftigheid), verslaving en de kans dat je door het gebruik sociale schade oploopt. Zo hebben een aantal experts (van het RIVM) een rangorde gemaakt waarin zij drugs hebben beoordeeld. Hierin scoorde snuif cocaïne de 5e plaats en basecoke stond zelfs op de 2e plaats in de ranglijst.136137 Dit blijkt uit het onderzoek in 2009 van het RIVM naar de ranking van drugs.

87

Dat cocaïne niet voor niks vele risico’s met zich mee brengt is te lezen in het rapport van het RIVM. Waarbij een onderzoek wordt gedaan naar de schadelijkheid van verschillende drugs. In dit rapport wordt gezegd: "Van alle drugs behoort het gevaar op misbruik van cocaïne tot de hoogste risico’s. Dit komt omdat de euforische effecten zo krachtig zijn door de hoge bloedwaardes die bereikt worden en doordat deze euforie zo enorm snel optreedt en zo intensief zijn (vooral bij intraveneus cocaïne of gerookte ‘freebase’ cocaïne of crack)".138 Toch wordt de drug nog vaak gebruikt, ook al weet men de risico’s van de drug. Dat men het liefst de euforie wil herbeleven is bij cocaïne één van de valkuilen om toch door te blijven gebruiken.

Het percentage dat na het proberen van deze drug toch intensief door blijft gebruiken is naar schatting 5-10%.139 VERSLAVING Één van de problemen van cocaïne is dat men na gebruik al gauw aan de tolerantie van de drug gewend raakt.

Waardoor men uiteindelijk dus steeds meer van het goedje nodig heeft om hetzelfde effect te kunnen bereiken.140 Na ongeveer een halfuur is de drug uitgewerkt. Dit zorgt ervoor dat de prettige effecten afnemen en de onprettige voor een aantal dagen optreden zoals; somberheid, oververmoeidheid, verstoorde slaap en honger.141

Doordat het contrast tussen het gevoel tijdens gebruik en nadat de drug is uitgewerkt zo groot is grijpt men weer naar de cocaïne om het zogenaamde ‘euforische’ gevoel weer her te beleven. Door deze vicieuze cirkel ligt de verslaving van cocaïne om de hoek. Een cocaïneverslaving is hardnekkig en zorgt in de meeste gevallen voor geestelijke, sociale en financiële schade.

88

Tabel: https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/risicos/

It’s not heroïn or cocaïne that makes one an addict, it is the need to escape from a harsh reality.

Shirley Chrisholm

xtc (mdma) "Ecstasy is de populaire naam voor 3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA)".143 Aldus het RIVM. Dat ecstasy ofwel XTC en MDMA populair zijn is tegenwoordig te merken op veel house- techno en hardstyle feestjes. Veel ravers (feestgangers) gebruiken de drug bij langdurige feestjes om het zo langer vol te houden. Het is momenteel een populaire veelgebruikte drug, het is zelfs een van de meest gebruikte illegale drugs ter wereld.144

93

UITERLIJK Ecstasy of vaak genoemd XTC worden vaak verkocht in de vorm van pillen, maar kunnen ook voorkomen in poeders, kristallen en in capsules.145 De werkzame stof die in de XTC zit is MDMA (3,4-methyleendioxy-methamfetamine). Deze drug behoort tot de amfetaminefamilie, maar doordat de chemische structuur van de stof verschilt met die van amfetamine zijn de effecten niet hetzelfde als die van andere amfetaminen.146 Vaak wordt er gesproken over een XTC-pil en MDMA-poeder.

Ook al wordt MDMA als stof in beide gevallen gebruikt, toch is het uiterlijk anders.147 Het komt wel eens voor dat er XTC-pillen verkocht worden die geen MDMA bevatten. Er zitten dan vaak stoffen in die lijken op MDMA, maar er kunnen ook hele andere stoffen in zitten. Deze stoffen zijn vaak niet betrouwbaar en kunnen een andere uitwerking hebben.148 Tegenwoordig zijn er gevaarlijke XTC- MDMA pillen op de markt die een te hoog gehalte MDMA hebben. Ook kan het zijn dat er hele andere stoffen aan de pil worden toegevoegd, het kan zelfs zo zijn dat de stof MDMA dan niet meer aanwezig is. Deze pillen kunnen nare gevolgen hebben. Helaas kun je niet aan de buitenkant van de pil of het poeder zien welke stoffen er inzitten of welke hoeveelheid MDMA aanwezig is. Daarom is het belangrijk om de

pil of poeder te laten testen.

GEBRUIK (XTC-pil) In de meeste gevallen wordt MDMA geslikt in de vorm van een pil. Deze pillen zien er bijna uit als snoepjes, vaak zijn ze in allerlei kleuren te verkrijgen met verschillende logo’s of plaatjes erop. De hoeveelheid die de gebruiker slikt kan verschillen per persoon. Zo kan de ene gebruiker een hele pil in één keer slikken, terwijl de ander een ‘halfje’ of een ‘kwartje’ gebruikt. Dit heeft onder andere ook te maken met het lichaamsgewicht van de gebruiker.

De hoeveelheid MDMA per pil verschilt enorm daarom is het vaak onbekend hoeveel je je binnen krijgt. De laatste jaren is de hoeveelheid MDMA in XTC-pillen enorm toegenomen. Zie de grafiek hieronder. De grafiek laat zien hoeveel mg MDMA per pil in percentages is toegenomen in zes jaar tijd. Zoals er waargenomen kan worden is dat de pillen per jaar een stijging hebben in het percentage MDMA per pil. Dit is verontrustend aangezien de hoeveelheid mg MDMA bepaald hoe de effecten van de drug zijn.149 Wat hieruit geconcludeerd kan worden is dat het hedendaags een stuk lastiger is om de juiste dosering te nemen. Aangezien de stijging van de toegevoegde mg MDMA per pil per jaar is toegenomen is het voor (‘nieuwe’) gebruikers steeds moeilijker om in te schatten welke dosering voor hen de juiste is.

Tabel:150 Het advies van de website jellinek.nl (tevens advieslijn: Informatie en advies over alcohol- en drugsgebruik) is om als ervaren gebruiker uit te gaan van een dosering van 1 tot 2 mg MDMA per kilogram lichaamsgewicht verspreid over een hele avond; stel je weegt 60 kg, dan zou dat een dosis van 60 tot 120 mg MDMA zijn. Daarbij zegt jellinek.nl dat het belangrijk is om de pillen

94

eerst te laten testen.151 Want zoals besproken kan men niet aan de buitenkant zien wat de hoeveelheid MDMA per pil is en of er überhaupt andere schadelijke stoffen in de pil voorkomen.

95

MDMA-poeder De titel zegt het al MDMA wordt gebruikt als poeder of kristallen. Vaak nemen gebruikers zogenoemde kleine ‘likjes’ poeder en vanuit hier bouwen zij hun dosis op. Het kan ook zo zijn dat de gebruikers de poeder in een capsule stoppen of in een vloeitje rollen, dit wordt een MDMA bommetje genoemd.152 Daarnaast kan MDMA ook gesnoven worden en in enkele gevallen gerookt. Waarom wordt MDMA in de meeste gevallen niet gerookt?

Het is namelijk zo dat MDMA een negatieve invloed op ons tandglazuur heeft. Daarom wordt er vaker gekozen om de drug op te lossen in een drankje of door likjes te nemen. Hierdoor wordt de kans op gebitschade verkleint.

Net zoals bij de XTC-pil kan de MDMA-poeder enorm in sterkte verschillen. Laat daarom ook je poedertje altijd testen. en MDMA (als de pil alleen uit de werkzame stof MDMA bestaat) of XTC pil en de zuivere MDMA- poeder zijn dus twee verschillende verschijningsvormen van hetzelfde middel.153 Dus het gebruik van MDMA in de vorm van een pil of poeder is nooit zonder risico’s. Zoals jellinek.nl omschrijft: "Er bestaat geen veilige dosis XTC. Het gebruik van drugs brengt altijd risico’s met zich mee".154

Afbeelding: 142

EFFECTEN "Toen een groep chemici in de jaren ’70 van de vorige eeuw MDMA illegaal op de markt wilden brengen, vonden zij de naam MDMA niet geschikt. Zij bedachten de naam Ecstacy (afgekort XTC) wat in het Nederlands ‘extase’ ofwel ‘in vervoering zijn’ betekent. Ook hebben ze nog even aan de naam empathy gedacht. In het Nederlands empathie, inlevingsvermogen". 155

97

Het zit al in de naam XTC hoe de werking van deze drug zich kan uiten. Hoe de drug op de gebruiker werkt heeft vaak te maken met de omstandigheden waarin de gebruiker zich op dat moment bevindt. Zo heeft het te maken met de dosering, de stemming van de gebruiker en vaak zelfs de plek waarop de drug wordt gebruikt.156 Zo kan de ene persoon zich volledig chill van de drug voelen, terwijl de ander zich gefrustreerd en geïrriteerd voelt. Zo is ieder mens en lichaam verschillend en zo ook de werking van de drug. Zo kunnen de beschreven effecten hieronder dus per persoon heel verschillend zijn.

PSYCHISCHE EFFECTEN Euforisch, verliefd gevoel Je kunt je goed inleven in anderen Je voelt je vrij Sterk gevoel van verbondenheid Behoefte aan contact, praten en intimiteit Energiek gevoel Verhoogde alertheid-Intense beleving van muziek Zin om anderen aan te raken-Moeite met concentreren Vergeetachtigheid-Bij hoge dosis; verwardheid, angst LICHAMELIJKE EFFECTEN Tintelingen-Verlies van eetlust Verhoging van bloeddruk en hartslag

Luchtwegen zetten uit Moeilijkheden met plassen Droge mond Grote pupillen en rollende ogen Gespannen spier, stijve kaken Op je tong bijten Moeite met slapen Soms troebel zicht Moeite met lezen Soms misselijkheid, braken, hoofdpijn, duizeligheid, rillen, zweten Informatie: 157 MDMA heeft twee effecten: oppeppend en een entactogeen effect.

Entactogeen is eigenlijk het effect waarbij iemand ontspannen is waarbij diegene zich open en verbonden voelt met de omgeving, vaak wordt het omschreven als de gevoelens die iemand bij verliefdheid heeft.158 Daarnaast is er een ander effect namelijk het oppeppende. Deze lijkt op dat van amfetamine, alleen is het zwakker. De oppeppende effecten uiten zich voornamelijk in; energieker zijn, je alerter en wakkerder voelen en het gevoel hebben alsof je hersenen sneller kunnen nadenken.

De eerste effecten nadat de MDMA het lichaam binnen is gekomen zijn na zo’n twintig tot zestig minuten. Vaak merk je dan dat je tintelingen krijgt, je voelt een warme gloed en je er komt een gevoel van vrolijkheid naar boven. Op een gegeven moment voel je dat de effecten heftiger worden en op zo’n moment wordt er vaak gezegd dat de pil of poeder ‘inslaat’. Dit is meestal van korte duur zo’n vijf minuten hierbij kan men zich wat misselijk voelen het moeten overgeven.

98

Vervolgens nemen de effecten weer af, vaak is dit na twee uur.

Uiteindelijk na vier tot zes uur is de stof bij de meeste mensen uitgewerkt en voelen ze zich weer ‘nuchter’.159 Omdat het gevoel tijdens het gebruik van de drug zo euforisch voelt voor vele gebruikers kiezen sommigen ervoor om bij te nemen. Vaak werkt dit geheel tegen en is er de kans dat er meer bijwerkingen optreden zoals gespannen spieren en tandenknarsen.160

99

RISICO’S OP KORTE TERMIJN In de meeste gevallen komen ernstige acute gezondheidsincidenten niet veel voor, maar kunnen helaas wel een dodelijke afloop hebben.

"Ernstige problemen of overlijden door MDMA gebruik zijn meestal het gevolg van de combinatie van de farmacologische eigenschappen van MDMA en de omstandigheden waarin het middel gebruikt wordt (omgevingstemperatuur, waterinname, lichamelijke activiteit en ander drugsgebruik, waaronder alcohol)".161 Gebruik zonder risico’s is er dus niet.

Tabel informatie:162 KORTE TERMIJN EFFECTEN Oververhitting (hyperthermie) Watervergiftiging (hyponatriemie) Serotoninesyndroom Verhoogde kans op hartproblemen (cardiovasculaire problemen) Epileptische aanval Acute opwindingstoestand Leverschade Psychische klachten / kater MDMA verward eigenlijk de balans van verschillende lichamelijke processen zoals; de temperatuur, het gevoel van eetlust en dorst

en de vermoeidheid. Na het gebruik van MDMA kun je bijna niet meer vertrouwen op deze lichamelijk processen.163 LICHAMELIJKE EFFECTEN OVERVERHITTING (HYPERTHERMIE) MDMA zorgt ervoor dat de lichaamstemperatuur vaak hoger wordt. Meestal krijg je het warmer vooral wanneer je je in een omgeving waar het al warm is, denk; in de zon of tussen veel mensen in een club. Als je dan ook nog eens veel in beweging bent door bijvoorbeeld te dansen kan er oververhitting ontstaan.164 Informatie: 165 Het probleem van deze symptomen is dat ze onder de ‘gewone’ bijwerkingen van MDMA vallen.166 Waardoor het in eerste instantie niet opvalt of er sprake is van oververhitting.

Wanneer de lichaamstemperatuur niet zakt kan het zijn dat je gaat trillen, een snellere hartslag krijgt, je verward voelt, stijve spieren en er duizeligheid optreed.167 Het laatste stadium van de oververhitting is wanneer de lichaamstemperatuur tot 40-41 graden Celsius is gestegen.

Wanneer dit gebeurd is er sprake van een levensbedreigende situatie. Het lichaam kan dan het spierweefsel afbreken, bloedstolling door het hele lichaam kan voorkomen, de nieren en de lever verkeren in slechte omstandigheden en men kan epileptische aanvallen krijgen en zelfs overlijden.168 Oververhitting kan bij een ‘normale’ dosering MDMA (zie het advies van jellinek.nl) al optreden. Het Trimbos Instituut omschrijft dat sommige mensen zo gevoelig voor XTC zijn dat kleine hoeveelheden voor hen al voor oververhitting zorgen. Als iemand overlijdt door XTC-gebruik, is er meestal sprake van oververhitting.169

100

Doordat de eerste symptomen van oververhitting op de ‘gewone’ symptomen van MDMA wijzen, is het vaak lastig om zo snel mogelijk te achterhalen dat men in zich in een levensbedreigende situatie kan bevinden. Dit maakt de drug risicovol omdat het bij een ‘normale’ dosering al kan gebeuren. Het is dus oncontroleerbaar of de gebruiker door de pil of poeder oververhit gaat raken.

"Sommige mensen zijn zo gevoelig voor XTC dat kleine hoeveelheden bij hen al voor oververhitting zorgen. Als iemand door XTC-gebruik overlijdt, is er meestal sprake van oververhitting." 170

101

WATERVERGIFTIGING (HYPONATRIËMIE) MDMA verhoogt dus de lichaamstemperatuur van de gebruiker.

Vaak is hierop een reactie dat men meer gaat drinken.171 Voldoende drinken is uiteraard belangrijk, maar te veel in een kortere tijd kan bedreigend zijn.172 Dit komt doordat erbij XTC een stof genoemd ADH (antidiuretisch hormoon) vrijkomt. Dit hormoon zorgt er voor dat de gebruiker bijvoorbeeld niet goed kan plassen, hierdoor blijft de vocht in het lichaam. Daarnaast zorgt MDMA er in de meeste gevallen voor dat je geen honger hebt en kan het zijn dat je door de verlaagde speekselproductie lastig kan eten.

Hierdoor krijgt je niet genoeg zouten (natrium) binnen.173 Kortom het lichaam kan het water niet kwijt, waardoor er een watervergiftiging kan ontstaan.174 Wat gebeurt er nou eigenlijk bij een watervergiftiging met het lichaam? De verhouding tussen de hoeveelheid water in het lichaam is ten opzichte van de hoeveelheid natrium (zout) in het lichaam te groot geworden. De lage hoeveelheid natrium zorgt ervoor dat het water via het bloed de hersencellen instroomt, waardoor deze opzwellen (hersenoedeem).175 Aangezien de schedel

natuurlijk niet meegeeft ontstaat er een verhoogde druk in de schedel deze kan leiden tot infarcten, coma en uiteindelijk zelfs de dood.176 Raymond Niesink, toxicoloog/senior, omschrijft in een filmpje van het Trimbos Instituut; Dat men aan deze ernstige acute symptomen kan overlijden. Maar het is volgens hem een kleine kans dat men aan XTC (op de schaal van tienduizenden gebruikers) overlijdt zeker in vergelijking met cocaïne. XTC is heel onvoorspelbaar en dit is eigenlijk een heel groot probleem.177 MAN VS VROUW (HET EFFECT VAN XTC, HYPONATATRIËME) Een gemiddeld lichaam bestaat voor zo’n 50-60% uit water. Dit verschilt per leeftijds categorie en geslacht. Oudere mensen hebben meestal minder water in het lichaam dan jongere mensen.

Daarnaast is het percentage bij een vrouw gemiddeld 55% terwijl dat van een man uit 60% water bestaat. Zoals in de afbeelding hieronder staat is er te zien dat er bij bepaalde onderdelen van het lichaam het percentage hoger is dan bij anderen.

Zo is er bijvoorbeeld in de groep: vet het percentage laag, slechts 25%. Dit verklaart het lagere percentage water in het lichaam van een vrouw. Aangezien een vrouw van nature meer steun vet in haar lichaam heeft is o.a. hierdoor het percentage lager dan die van de man. Vrouwen hebben dus een lager percentage water in hun lichaam. Waardoor er eerder watervergiftiging kan optreden omdat men daarin minder reserveren heeft dan de man.178

Symptomen beginnende oververhitting hoofdpijn verwardheid stijfe spieren

103

Afbeelding: Water in ons lichaam Zo komt Niesink met een voorbeeld van twee onderzoeken. Het eerste onderzoek is van Campbell & Rosner, 2007. Waarbij er van de 28 vrouwen met hyponatriëme ofwel watervergiftiging 13 overleden en onder de mannen waren er 4 met een watervergiftiging waarvan er 3 overleden.

Daarnaast een onderzoek van Rosenson en andere experts, ook uit 2007, waaronder ze 188 MDMA-geïntoxiceerde patiënten binnen kregen. Deze 188 MDMA-geïntoxiceerde bestonden uit 105 vrouwen en 83 mannen. Waarvan 55 vrouwen (52,4%) en 18 mannen (21,7%) aan een watervergiftiging leden.

Hieruit geconcludeerd worden dat vrouwen in beide gevallen vaker onder watervergiftiging leiden dan mannen.179 Tabel: Onderzoek voor unity.nl, van Dijken stal., 2013 In deze tabel is aan de linkerkant verticaal te zien welke hoeveelheden natrium in het bloed zaten. Hierbij is er bij het getal 135 een lijn getrokken deze lijn is de grens van de hoeveelheid natrium die in het bloed zou moeten zitten. Als men onder de 135 zit is er sprake van een gevarenzone. In deze tabel is er te zien onder mannen en vrouwen hoe het niveau natrium met en zonder MDMA is.180 Zo kan er geconcludeerd worden dat de vrouwen na het gebruik van MDMA in de meerderheid onder de grens van 135 zitten. Waardoor zij dus sneller in aanmerking komen met watervergiftiging.

PREVENTIE TIPS >> Als gebruiker van XTC het besef hebben dat de regulering van vele lichaamsfuncties worden verstoort.

Hou zelf de hoeveelheid drinken bij, het dorstgevoel is ontregelt luister hier dus niet naar. advies: maximaal 1 beker per uur.

104

Extra zout innemen, maar niet meer gaan drinken.

Bij signalen van uitdroging alarm slaan bij de EHBO <<

105

SEROTONINESYNDROOM Ook kan een MDMA gebruiker te maken krijgen met het serotoninesyndroom. Bij het serotoninesyndroom is er sprake van een te hoog serotoninegehalte in het centrale zenuwstelsel. Wat is serotonine? Dit is een neurotransmitter (boodschapperstof) die in de hersenen werkt op andere emoties, seksuele functies en honger en dorst.181 Niet alleen MDMA is een drug die het serotoninegehalte be誰nvloedt.

Ook amfetamine achtige (speed) drugs, coca誰ne, LSD en een aantal farmaceutische middelen en zelfs sommige natuurlijke voedingssupplementen be誰nvloeden het serotoninegehalte.

Het effect van het serotoninesyndroom is niet op elke gebruiker identiek te noemen. Het hangt af van de hoeveelheid die men gebruikt. Ook worden de symptomen niet door iedereen hetzelfde ervaren, maar in de meeste gevallen zijn ze onvoorspelbaar en levensbedreigend zijn.182 Er zijn echter manieren waarop de kans op het serotoninesyndroom wordt verhoogd.

Onder andere het gebruik van XTC in combinatie met een amfetamine (speed), coca誰ne, of andere drugs vergroten de kans op het serotoninesyndroom. Daarnaast kan XTC met ADHD medicijnen als dexamfetamine, Ritalin en Concerta of L-tryptophaan de kans wederom vergroten op het serotoninesyndroom. Tot slot kan de combinatie van XTC samen met een antidepressiva, MAO-remmers en SSRI de kans vergroten op het serotonine syndroom en is het levensbedreigend.183 SYMPTOMEN SEROTONINESYNDROOM Het serotoninesyndroom is onvoorspelbaar. De symptomen zijn namelijk vergelijkbaar met

de ‘gewone’ XTC symptomen. Deze symptomen zijn bijvoorbeeld; zweten, opgewonden raken, vergrote pupillen, rillen, snellere hartslag en een snelle ademhaling. De meeste mensen ervaren deze klachten niet als ernstig. Toch is het vaak opvallend voor de omgeving wanneer er sprake is van het serotoninesyndroom.

De gebruiker kan koorts hebben, is onrustig, angstig en verward, heeft ongewone krampachtige spierkrampen in de armen en benen en daarbij stijve spieren. Sla direct aan de bel al deze klachten voorkomen.184 PSYCHISCHE EFFECTEN EN DE AFTER Naast de lichamelijke effecten zijn er ook zeker psychische effecten aanwezig na het gebruik van MDMA. "Gelukzalig tintelend gevoel dat in golven komt en een ervaring van een warme gloed die door het lichaam stroomt

Energiek, helder, fit en alert

Euforie, opgewekt en vrolijk

Waarneming wordt intenser en de muziek klinkt beter. Met XTC kan uren worden door gedanst.

Bij hoge doseringen komen hallucinaties voor.

Warm, open, verliefd, sterke behoefte aan contact, praten, intimiteit en vertrouwelijkheid.

Men krijgt zin om anderen aan te raken en te knuffelen (hug drug)

Bij hoge doseringen mogelijk verwardheid, angst en hallucinaties" 185 De meeste gebruikers doen het tijdens het weekend. Meestal is de week erop de after ofwel de kater op komst. Hierbij voelen de meeste gebruikers zich vaak down, depressief, verdrietig, overgevoelig, slecht humeur, en voelen zich leeg. De after is vaak na twee tot drie dagen op het toppunt. Voorbeeld: Als men op zaterdag gebruikt is het effect op dinsdag het ergst, vaak wordt dit ook wel de ‘dinsdagdip’ of ‘suicide Tuesday’ genoemd.186

106

WANNEER JE BAD GAAT Bad gaan is een veel voorkomend begrip tijdens het gebruik van bepaald drugs zo ook bij XTC. Als je bad gaat voel je je tijdens het gebruik van de XTC niet goed. Je raakt misschien in paniek of je begrijpt er niks meer van. Wat er in dit geval het best gedaan kan worden is een rustige plek opzoeken met vrienden. Probeer iets te eten en drink wat (dus niet te veel).

Zoek steun en rust bij vrienden dit is meestal een helende kracht tijdens het ‘bad gaan’. Helpt dit niet ga dan langs de EHBO, zo kunnen zij beoordelen hoe de situatie is.187

107

RISICO’S OP LANGER TERMIJN De vorige symptomen waren vooral gerelateerd aan de korte termijn. Nu zijn er op langer termijn ook allerlei complicaties die kunnen opspelen. Zoals één van de risico’s hersenschade is. Wanneer iemand een paar jaar lang elke weekend MDMA gebruikt, heeft dit een negatief effect op het geheugen. Het verdwijnen na het stoppen van gebruik duurt meestal langer dan jaar. Dat MDMA dus hersenschade aanricht is duidelijk, maar de hoeveelheid MDMA die nodig is om hersenschade te veroorzaken is tot nog toe onbekend.

Toch heeft Unity omschreven dat: "De Unity-norm is: niet vaker dan eens in de 6-8 weken en dan niet meer dan 1-1,5 mg MDMA per kg lichaamsgewicht . Als je ieder weekend MDMA gebruikt, kom je in ieder geval in de gevarenzone! Daarom raadt Unity af om ieder weekend te gebruiken." 188 Dus hoe vaker men gebruikt, hoe groter het risico.

Tabel (volgende pagina): jellinek.nl Ook kan er depressiviteit opspelen bij MDMA-veelgebruikers. De hoeveelheid en hoe vaak men de drug gebruikt speelt hierbij een rol. Zeker als men gevoelig is voor depressiviteit kijk dan extra uit met MDMA.189 Daarnaast zijn anders risico’s op langer termijn:190 •

• • • • • • • •

een verslechterd kortetermijngeheugen verhoogde kans op hartritmestoornissen, hartinfarcten en hersenbloedingen. oververmoeidheid/uitputting verminderde weerstand verminderde conditie gewichtsverlies psychische klachten -gebitschade

VERSLAVING In de meeste gevallen is de verslavingskans bij de drug MDMA relatief klein. Het RIVM zegt hierover in het rapport naar de ranking van drugs het volgende: "Ondanks deze bevindingen die wijzen op verslavende eigenschappen van MDMA, is het geen typische stimulerende drug en heeft het niet dezelfde verslavende potentie als de stimulant cocaïne."191 Vaak is het zo dat bij MDMA de geestelijke afhankelijkheid een rol speelt. Omdat de drug vaak op feesten en tijdens het uitgaan wordt gebruikt is de afhankelijkheid hierin dat men het zonder de drug niet meer leuk vind tijdens feestjes.192 Daarnaast is er van lichamelijk afhankelijkheid geen sprake bij MDMA. Het is wel zo dat het lichaam aan het gebruik van MDMA went. Als veelgebruiker kan het zo zijn dat het MDMAverliefdheids-gevoel afneemt. Dit gevoel kan na afname pas na twee tot drie maanden stoppen weer terug komen. De oppeppende effecten blijven aanwezig.193

108

Echter is het zo dat MDMA-gebruikers vaak in combinatie met andere drugs gebruiken. Daarom is het lastig te bepalen of MDMA zelf de verslavende factor is of de andere drugs die erbij gebruikt worden. Zo zegt het RIVM hierover: "In humane studies zijn de verslavende effecten van MDMA moeilijk te bepalen, omdat MDMAgebruikers meestal ook andere drugs gebruiken. Het blijkt evenwel dat de kans om verslaafd te geraken dan wel verslaafd te blijven aan MDMA relatief gering is; de geschatte kans is respectievelijk 18% en 7%."194 De verslavingskans van de MDMA is nog onzeker, maar dat het vele risicoâ&#x20AC;&#x2122;s met zich mee brengt is duidelijk.

109

110

I don’t do I’am d

SALVADOR DAL

t o drugs drugs

LI

amfetamine

113

In het RIVM wordt gesproken over amfetamines en metamfetamine beiden zijn psychostimulantia en hebben een vergelijkbare werking. Het belangrijkste effect van amfetamines is de vrijzetting van dopamine, serotonine en adrenaline.195 Amfetamine is een verzamelnaam voor een groep chemische stoffen met een stimulerende werking. Er zijn veel verschillende soorten amfetamine en stoffen die erop lijken. Xtc, 4-FMP, efedrine, crystal meth, en ook sommige ADHD-medicijnen zijn amfetamineachtige stoffen.196 Vaak wordt amfetamine ook wel in een lijn met speed genoemd omdat dit een amfetamine is.

Methamfetamine, wordt meestal ook wel crystal meth of ice genoemd, dit is in Nederland bijna niet verkrijgbaar. Het verschil met de variant amfetamine is dat methamfetamine gerookt kan worden. Ook lost methamfetamine beter op in vet en wordt het langzamer afgebroken dan de amfetamineachtige.197 Door de voorgaande redenen komt methamfetamine beter de hersenen in, werkt langer en heftiger en is daardoor verslavender.

GEBRUIK EN DUUR In de meeste gevallen worden amfetamines gebruikt in de vorm van een pil of gesnoven als poeder. Dit kan echter behoorlijk branden in de neus. Vaak wordt het daarom in een vloeitje gedaan, dit wordt een (speed)’bommetje’ genoemd, en deze wordt ingeslikt.198 Bij het slikken duren de effecten langer, terwijl de effecten bij het snuiven heftiger zijn maar eerder uitgewerkt.199 De tijd waarin de duur van de effecten aanwezig zijn is zo’n vijf tot acht uur, maar dit kan verschillen en soms langer zijn. Er zijn ook zogenaamde ‘na-effecten’ deze komen voor onder de veelgebruiker en zijn echter nog na twaalf uur na inname aanwezig. 200 Daarnaast zijn er ook de zogenoemde ‘hardcore junkies’ die het in de meeste gevallen spuiten.

DOSERING De dosering van amfetamine (speed) is lastig. De ene dosering kan voor de een als prettig worden ervaren terwijl de ander het te veel vind. 201 Bij de goede dosering voelen de meeste gebruikers zich vrolijker, alerter en helderder. Vaak verdwijnt de eetlust en de vermoeidheid al gauw. Wanneer men een te hoge dosering amfetamine binnenkrijgt kan het juist andere symptomen geven zoals; onrust, agressiviteit en angst. 202 Amfetamine geeft bij kleine hoeveelheden al effect. Een ‘normale’ dosering is lastig aan te geven, maar vaak is een gebruikelijke dosering tussen de 5 en 40 milligram. Dit is natuurlijk afhankelijk van de manier waarop het wordt gebruikt en de ervaring die de gebruiker al met de amfetamine heeft. 203 EFFECTEN Amfetamine valt onder de stimulerende middelen.

Vaak zijn de lichamelijke effecten hiervan; een stijging in de ademhaling, hartslag, bloeddruk en lichaamstemperatuur. De pupillen vergroten, een droge mond dit komt omdat het lichaam minder speeksel aanmaakt. Ook moet men vaker urineren, zweet meer en heeft stijve kaken door de spierspanning. Tot slot zetten de bronchiën uit, waardoor ademhalen gemakkelijker gaat. 204 Daarnaast zijn er nog een heleboel psychische effecten; zich vrolijker voelen, de alertheid verhoogd, vermoeidheid is onderdrukt, rusteloos, veel energie en kan hele nachten doorgaan, vol zelfvertrouwen, gaat sneller praten, het denken lijkt versnelt, kan opgefokt, geïrriteerd en agressief worden en soms wordt het libido verminderd, maar het kan ook het omgekeerde doen. 205 Deze effecten houden een tijdje aan tot ze zijn uitgewerkt. De uitwerking is vaak het tegenovergestelde. Men kan zich dan juist vermoeid voelen net alsof ze een kater hebben. Deze ‘kater’ kan erger worden als men voor- en na het gebruik van amfetamine niet voldoende eet. Een andere bijwerking is dat het in slaap vallen na

114

amfetamine gebruik vaak lastig is. 206 Ook al wordt amfetamine in de meeste gevallen gebruikt voor een oppeppend effect waaronder energie, worden een aantal amfetamines gebruikt om juist minder druk te worden. Het blijkt dat amfetamines in lagere doseringen op sommige mensen een rustgevend effect hebben. Mensen kunnen er dan rustiger van worden en zich beter concentreren. 207 Deze middelen zijn o.a. Ritalin, dex-amfetamine en Concerta en worden vaak aan ADHD patiĂŤnten voorgeschreven. Voordat de ADHD medicatie wordt behandeld wordt er eerst op de term ADHD ingegaan. Wat is ADHD?

115

116

samenvatting middelen Stimulerende middelen hebben een oppeppende werking en zorgen er voor dat men alerter en helderder wordt. In de meeste gevallen wordt het ook om die reden geslikt, maar het kan ook voor recreatief en medicijn gebruik zijn. De dosering is per stimulans heel verschillend per persoon.

In de meeste gevallen kan er niet gesproken worden over een perfecte dosering deze staat bijna altijd in verband met de persoonlijke omstandigheden van de gebruiker en daarbij spelen omgeving en ervaring ook vaak een rol.

117

Daarnaast zijn de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s en effecten van zowel op de lange op de korte termijn het tegenovergestelde van wat men zich tijdens het gebruik van de stimulantia voelt.

Vaak komen er negatieve en down gevoelens opspelen en dit kan zich voor langere tijd aanhouden waardoor men zich soms weer opnieuw vergrijpt naar de stimulantia.

Hierdoor kunnen verslavingen ontstaan. Men kan door deze middelen in een eigen wereldje belanden en dingen visualiseren die niet aanwezig zijn. Vaak worden deze middelen ook gebruikt om de creativiteit een boost te geven.

Hoe verhoudt zich de creativiteit van de stimulerende middelen tot de werkelijke boost die men ervan hoopt te krijgen?

creativiteit en middelen Al deze bovenstaande drugs werken op een vergelijkbare manier. In dit geval stimuleren de middelen het blokkeren van biochemische reacties in ons brein. Hierdoor hebben ze een reactie op het hele menselijke lichaam. Zowel stemming, eten, pijn en de beweging kunnen worden beïnvloed. Al deze legale of illegale genoemde middelen veranderen de manier waarop de hersenen werken.

Volgens Marguerite Arnold wordt de stimulatie of blokkering van de connectiviteit van het neuron-niveau door het hele lichaam beïnvloedt. Hierdoor wordt er vaak beweerd dat de gebruiker zich ‘creatiever’ voelt. 208

119

Kunstenares Bryony Kimmings (1981) wilde erachter komen of ze door alcoholconsumptie creatiever zou zijn dan nuchter.

Onder toezicht van wetenschappers hield ze zichzelf drie dagen in dronkenschap. De conclusie was dat alcoholconsumptie haar daadwerkelijk creatiever maakte, dat bevestigde een gecontroleerde studie. 209 Dat het voor Kimmings werkte werd duidelijk uit het onderzoek, maar niet voor iedereen hoeft alcoholconsumptie te helpen bij de bevordering van de creativiteit.

Zo kunnen sommige mensen erg teleurgesteld zijn wanneer ze zich weer nuchter voelden over dat wat ze voorheen zagen als een master piece. 210 Daarnaast deed psychiater Oscar Janiger (1945-1962) LSDexperimenten op zijn patiënten. Zo zei één van zijn patiënten dat een enkele LSD-trip gelijkstond aan vier jaar kunstacademie.

Doordat Janiger door deze uitspraak gemotiveerd raakte gaf hij aan vele andere kunstzinnige patiënten de LSD. Toch blijkt uit later onderzoek dat de kunstwerken die onder LSD geproduceerd waren geen enorme kwaliteit verschillen lieten zien met het werk dat zonder de LSD werd gemaakt. De kleuren en de abstractie in de werken waren wel helderder van kleur. 211

Uit deze twee onderzoeken kan men concluderen dat er invloed op creativiteit kan zijn, maar dit kan per persoon verschillen.

"The expectation that drugs might raise creativity, inspiration, or at least aesthetic sensibility, to levels that would be much harder to reach under normal conditions." 212 BEKENDE UITVINDERS EN KUNSTENAARS DIE DRUGS GEBRUIKTEN Het is bekend dat men in sommige gevallen het creatieve proces probeert te stimuleren door gebruik van verschillende verslavende middelen. Mozart, Beethoven, Schubert, Schumann en Brahms waren bekend met de naam als stevige alcoholdrinkers. Vele bekende mensen overleden daarna ook aan deze drug.

Zo’n honderd jaar geleden associeerde men bijvoorbeeld dat het drinken van absint de creativiteit zou beïnvloeden. Emile Zola, Vincent van Gogh, Henri Toulouse-Lautric en James Joyce namen deze absint dan ook graag tot zich. 213 Daarnaast werden er verscheidene opiaten gebruikt door Marcel Proust en Edgar Allan Poe, cocaïne door Sigmund Freud en amfetamines door Andy Warhol.

Thomas Edison gebruikte "cocaïne elixirs" een populair drankje gemakt van cocaïne gemixt met bordeaux rode wijn. Paul Erdös, één van de bekendste wiskundigen ooit gebruikte amfetaminen en beweerde dat hij hierdoor productiever werd. 214 Vele bekende uitvinders en kunstenaars dachten dat hun creativiteit door het gebruik van drugs werd verbeterd. Ook steve Jobs beweerde dat hij zijn succes voor een groot deel te danken had aan de LSD die hij gebruikte.

"Taking LSD was a profound experience, one of the most important things in my life. LSD shows you that there’s another side to the coin, and you

120

canâ&#x20AC;&#x2122;t remember it when it wears off, but you know it. It reinforced my sense of what was important â&#x20AC;&#x201D; creating great things instead of making money, putting things back into the stream of history and of human consciousness as much as I could." Aldus de oprichter van Apple, Steve Jobs. 215 Bekende uitvinders en kunstenaars dachten dan ook vaak dat ze hun succes te danken hadden aan het gebruik van drugs. Echter is in de realiteit het succes vaker te danken aan hard trainen, doorzetten en gedisciplineerd zijn. Het bevorderen van het succes van bekendheden door middel van drugs berust meer op het gevoel dat het men zou kunnen helpen dan dat het daadwerkelijk zo zou zijn 216 121

122

123

Taking LSD was a profound experience, one of the most important things in my life.

Steve Jobs

VOETNOTEN

bronnen

84.

84

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.10

85.

85

unity.nl (14 oktober 2017)

86.

86

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.10-11

87.

87

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.13

88.

88

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

89.

89

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.13

90.

90

https://www.studeersnel.nl/nl/document/hogeschool-van-arnhem-en-nijmegen/kennis-en-

kunde-verslaving/samenvattingen/samenvatting-boek-drugs-en-alcohol-gebruik-misbruik-enverslaving/530828/view?has_flashcards=1 Samenvatting - boek "Drugs En Alcohol; Gebruik, Misbruik En Verslaving (16 oktober 2017)

91.

91

https://books.google.nl/books?id=5yr09XPx_BoC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=%22Dr

ugs+En+Alcohol;+Gebruik,+Misbruik+En+Verslaving%22&source=bl&ots=22QWKCv W5h&sig=Cs-ZLIKssl_WMtm7kQKGFyqA9hc&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi_3Ovh-_ TWAhWLuBoKHevbAxMQ6AEIWjAJ#v=onepage&q=%22Drugs%20En%20Alcohol%3B%20Gebruik%2C%20 Misbruik%20En%20Verslaving%22&f=false (16 oktober 2017)

92.

92

93.

93

http://www.unity.nl/drug/cafeine/ (12 oktober 2017)

94.

94

http://www.unity.nl/drug/cafeine/ (12 oktober 2017)

95.

95

http://www.drugsadvies.nl/drugs/opwekkende-drugs/cafeine (09 Oktober 2017)

96.

96

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.56

97.

97

http://www.unity.nl/drug/cafeine/ (12 oktober 2017)

98.

98

99.

99

100.

100

https://www.rokeninfo.nl/professionals/tabaksproducten, Trimbos Instituut, (10 oktober 2017)

101.

101

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.48

102.

102

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.53

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.56 https://www.rokeninfo.nl/professionals/tabaksproducten, Trimbos instituut, (10 oktober 2017)

https://www.eerstelijnsprotocollen.nl/diabetes/modules/8-complicaties-/8-1-hyperglycemische-

ontregeling/ hyperglycemisch, (10 oktober 2017)

103.

103

http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Acute toxiciteit, (10 oktober 2017)

104.

104

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.44

105.

105

Artikel: http://www.who.int/tobacco/publications/gender/en_tfi_gender_women_addiction_

nicotine.pdf?ua=1 Addiction to Nicotine. In: Gender, women and the tobacco epidemic. Geneva: World Health Organization. (10 oktober 2017)

106.

106

https://www.rokeninfo.nl/professionals/effecten-van-roken/nicotine/psychisch-effect (10 oktober

2017)

107.

https://www.rokeninfo.nl/professionals/effecten-van-roken/nicotine/psychisch-effect (10 oktober

107

2017)

108.

108

https://www.rokeninfo.nl/professionals/effecten-van-roken/nicotine/lichamelijk-effect (10 oktober

2017)

109.

109

https://www.rokeninfo.nl/professionals/effecten-van-roken/nicotine/lichamelijk-effect (10 oktober

2017)

110.

Artikel: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2928221/ Neal L. Benowitz, M.D., Nicotine

110

Addiction -Vulnerability to addiction, (10 oktober 2017)

111.

111

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Tabak verslaving,

(10 oktober 2017)

112.

112

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Tabak verslaving,

(10 oktober 2017)

113.

113

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking van

drugs, (10 oktober 2017)

114.

114

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking van

drugs, (10 oktober 2017)

115.

115

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.45

116.

116

https://www.staatvenz.nl/kerncijfers/roken (10 oktober 2017)

117.

117

Artikel: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2928221/, Neal L. Benowitz, M.D., Nicotine

Addiction, (10 oktober 2017)

118.

118

Artikel: http://www.who.int/tobacco/publications/gender/en_tfi_gender_women_addiction_nicotine.

pdf?ua=1 Addiction to Nicotine. In: Gender, women and the tobacco epidemic. Geneva: World Health Organization (10 oktober 2017)

119.

119

120.

120

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.89

121.

121

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-is-cocaine/ (10

http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Tabak verslaving, (10 oktober 2017)

oktober 2017)

122.

122

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.90

123.

123

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-is-cocaine/ (10

oktober 2017)

124.

124

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.90

125.

125

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/hoe-gebruikt-men/

(10 oktober 2017)

126.

126

127.

127

128.

128

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.96 Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.98 https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-zijn-de-effecten-

van-cocaine/ Effect cocaïne (11 oktober 2017)

129.

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-zijn-de-effecten-

129

van-cocaine/ Effect cocaïne (11 oktober 2017)

130.

130

131.

131

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.98

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-zijn-de-effecten-

van-cocaine/ Effect cocaïne, (11 oktober 2017)

132.

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/wat-zijn-de-effecten-

132

van-cocaine/ Effect cocaïne (11 oktober 2017)

133.

133

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.98

134.

134

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/risicos/ Risico’s

cocaïne, (11 oktober 2017)

135.

135

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.100.

136.

136

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/cocaine/cocaine-basisinfo/risicos/ risico’s

cocaïne, (11 oktober 2017)

137.

137

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking in drugs

2009

138

138

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking in drugs

Cocaïne verslaving, 2009 (11 oktober 2017)

139.

139

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking in drugs

Cocaïne verslaving, 2009 (11 oktober 017)

140.

140

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.101.

141.

141

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.101.

142.

142

https://www.drugsinfo.nl/xtc/wat-is-xtc, Trimbos Instituut (11 oktober 2017)

143.

143

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking in drugs

Ecstasy (MDMA), 2009 (11 oktober 2017)

144.

144

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.73

145.

145

http://www.unity.nl/drug/xtc/ XTC (11 oktober 2017)

146.

146

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/wat-is-xtc-wat-is-

mdma/ XTC, (11 oktober 2017)

147.

147

148.

148

https://www.drugsinfo.nl/xtc/wat-is-xtc Trimbos instituut, Drugsinfo XTC/MDMA (11 oktober 2017)

149.

149

http://www.unity.nl/drug/xtc/ XTC(11 oktober 2017)

150.

150

https://create.piktochart.com/output/1379759-sterkte-xtc-pillen via unity.nl/drug-abc

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p. 73

Infographic MDMA (11 oktober 2017)

151.

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/hoe-gebruikt-men/

151

XTC (11 oktober 2017)

152.

152

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.

153.

153

http://www.unity.nl/drug/xtc/ XTC (11 oktober 2017)

154.

154

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/hoe-gebruikt-men/

XTC (11 oktober 2017)

155.

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/wat-is-xtc-wat-is-

155

mdma/ XTC (11 oktober 2017)

156.

156

157.

157

158.

158

159.

159

160.

160

161.

161

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (11 oktober 2017)

162.

162

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (11 oktober 2017)

163.

163

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.81

164.

164

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (11 oktober 2017)

165.

165

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (11 oktober 2017)

166.

166

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (11 oktober 2017)

167.

167

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.81

168.

168

https://www.drugsinfo.nl/xtc/risicos Trimbos instituut (12 oktober 2017)

169.

169

https://www.drugsinfo.nl/publiek/vraag-en-antwoord/resultaten/antwoord/?vraag=32130 Trimbos

http://www.unity.nl/drug/xtc/# Effecten XTC (11 oktober 2017)

http://www.unity.nl/drug/xtc/# Effecten XTC (11 oktober 2017) Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.79

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.79-80 Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.80

Instituut (12 oktober 2017)

170.

170

https://www.drugsinfo.nl/publiek/vraag-en-antwoord/resultaten/antwoord/?vraag=32130 Trimbos

124.

Instituut (12 oktober 2017)

171.

171

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p. 82

172.

172

https://www.drugsinfo.nl/publiek/vraag-en-antwoord/resultaten/antwoord/?vraag=32129 Trimbos

Instituut (12 oktober 2017)

173.

173

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

174.

174

https://www.drugsinfo.nl/publiek/vraag-en-antwoord/resultaten/antwoord/?vraag=32129 Trimbos

Instituut (12 oktober 2017)

175.

https://www.drugsinfo.nl/publiek/vraag-en-antwoord/resultaten/antwoord/?vraag=32129 Trimbos

175

Instituut (12 oktober 2017)

176.

176

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

177.

177

https://www.youtube.com/watch?time_continue=118&v=VH6_rECGWuc Raymon Niesink over XTC,

Trimbos Instituut, (12 oktober 2017)

178.

https://www.youtube.com/watch?time_continue=118&v=VH6_rECGWuc Raymon Niesink over XTC,

178

Trimbos Instituut, (12 oktober 2017) (minuut 10:48)

179.

https://www.youtube.com/watch?time_continue=118&v=VH6_rECGWuc Raymon Niesink over XTC,

179

Trimbos Instituut, (12 oktober 2017) (minuut 38:05)

180.

180

unity.nl/drugs onderzoek, bron https://www.youtube.com/watch?time_continue=118&v=VH6_

rECGWuc (12 oktober 2017) (minuut: 39:40)

181.

181

182.

182

183.

183

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

184.

184

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

185.

185

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/effecten/

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.83 http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

(12 oktober 2017)

186.

186

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.84

187.

187

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.84

188.

188

http://www.unity.nl/drug/xtc/# (12 oktober 2017)

189.

189

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.85

190.

190

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/risicos/ (12 oktober

2017)

191.

191

http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking drugs, (12 oktober 2017)

192.

192

https://www.jellinek.nl/informatie-over-alcohol-drugs/xtc-mdma/xtc-basisinfo/kun-je-verslaafd-

raken-aan-xtc-mdma/ (12 oktober 2017)

193.

193

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.86

194.

194

http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, Ranking drugs, (12 oktober 2017)

195.

195

Onderzoeksrapport: http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf RIVM, ranking drugs (12

oktober 2017)

196.

196

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.105

197.

197

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

198.

198

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.105

199.

199

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

200.

200

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.105

201.

201

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.105

202.

202

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

203.

203

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

204.

204

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

205.

205

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

206.

206

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.112

207.

207

Filemon Wesselink & David Bezemer Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.105

208.

208

https://www.zamnesia.nl/blog-illegale-drugs-en-creativiteit-n1334, Marguerite Arnold

209.

209

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.188

210.

210

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.188

211.

211

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.188

212.

212

Artikel: http://ezproxy2.utwente.nl:2169/doi/10.1002/j.2162-6057.1999.tb01406.x/epdf Jos ten Berge,

Journal of Creative Behavior, 10-10-2017 - universiteit twente bibliotheek

213.

213

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.188

214.

214

Marguerite Arnold - website https://www.zamnesia.nl/blog-illegale-drugs-en-creativiteit-n1334 (26

oktober 2017)

215.

215

Filemon Wesselink & David Bezemer, Drugs voor junkies en dummies, 2015, p.162

216.

216

Marguerite Arnold - website https://www.zamnesia.nl/blog-illegale-drugs-en-creativiteit-n1334

ADHD

3

adhd definiëring WAT IS ADHD NOU PRECIES? Welke woorden er waarschijnlijk bij de meeste mensen opkomen als het over ADHD gaat zijn; druk, hyperactief, impulsief, ongeconcentreerd, en jongens.

Dat ADHD’ers drukker dan de gemiddelde Nederlander zijn dat weten we ondertussen al wel. Maar hoe zit het eigenlijk in elkaar?

Wat is het daadwerkelijke gedrag van de ADHD’er?

Hoe komt het dat ADHD’ers zich zo gedragen? Waarom wordt het gedrag van ADHD’ers in deze maatschappij gezien als iets ‘anders’?

Afbeelding: Jessie von Piekartz 133

adhd een stukje biologie ADHD staat afgekort voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Mensen die aan ADHD leiden hebben last van aandachtstekort en kunnen zich daardoor moeilijker concentreren.

135

ADHD is een van de meest voorkomende psychiatrische stoornissen bij kinderen en jongeren. Echter zijn de oorzaken van het stoornis nog niet geheel bekend.

Volgens Klaus-Dietrich Runow is het wel zeker dat het om een verkeerde informatiewerking gaat tussen de frontale kwab en de basale ganglia. Het verhoogd aantal dopaminetransporters zou de neurotransmittershuishouding verstoren. Door deze verstoring volgt er een verminderde impulsremming, zelfcontrole en zelfregulatie.217 De hersenen zouden volgens Runow dus zorgen voor bepaalde symptomen die de ADHDâ&#x20AC;&#x2122;ers tonen. Dat zou waarschijnlijk betekenen dat ADHD al vanaf de geboorte in de hersenen van het kind aanwezig is.

Wat precies de oorzaken zijn van ADHD is bijzonder moeilijk te ontrafelen, omdat verschillende factoren elkaar beĂŻnvloeden.

Sarah Durston

is adhd aangeboren?

Zelf was ik ervan overtuigd dat ADHD aangeboren was. Totdat ik het boek; Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen van Laura Batstra las. Zij beweert dat ADHD niet aangeboren is: "Je kunt wel geboren worden met een aanleg voor dit type gedragingen en functioneringsproblemen [praat aan een stuk door, moeite met organiseren van taken en activiteiten zie regel 6] die in DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) omschreven staan onder het kopje ADHD - maar dat hoeft niet. De ontwikkeling van een kind en zijn brein wordt ook in grote mate beĂŻnvloed door de omgeving". 218 Hierdoor raak ik in verwarring? ADHD is volgens Klaus-Dietrich Runrow een aandoening in de hersenen waarbij er sprake is van verkeerde informatieverwerking. Waaruit naar mijn idee blijkt dat het al vanaf de geboorte aanwezig is.

137

Laura Batstra is echter kritisch over het de neurobiologische benamingen van verschillende ADHD-experts omdat deze experts vaak te maken hebben met de farmaceutische industrie en naast psychiater vaak worden gesponsord door de industrie om reclame te maken voor de farmacie. Dit lijkt mij dan toch een contradictie tussen de twee deskundigen. Met aan de ene zijde de omgeving die de ADHD aanwakkert al wel beĂŻnvloed. En aan de andere zijde de verhoogde dopaminetransporters die zorgen voor verstoorde neurotransmittershuishouding, waardoor de informatieverwerking niet volgens plan gaat.

Nu zegt Laura Batstra later in haar boek; "Kortom, gezinstudies, tweelingstudies, en adoptiestudies zijn bijzonder belangrijk, maar hebben als beperking dat ze de invloed van de genen niet voldoende kunnen onderscheiden van omgevingsinvloeden. Daarom is het zeer de vraag of ADHD inderdaad voor 75 procent erfelijk bepaald wordt. Onbedoeld gevolg van dit soort overschattingen van de rol van erfelijkheid, kan zijn dat de omgeving van een kind de eigen invloed op het oplossen van de

problemen onderschat. Ik zet geen vraagtekens bij de erfelijkheid van ADHD-gedrag, maar gezien de beperkingen van dit soort studies, mogen we aannemen dat de invloed van omgevingsfactoren groter dan 25 procent is" 219.

De omgevingsfactoren spelen dus waarschijnlijk een rol bij het ADHD-gedrag. Tot nog toe is de theorie van Batstra een twijfelpunt voor mij. Zou het kunnen dat pas later in het leven de ADHD ontstaat omdat je bijvoorbeeld een hele onrustige en ongeorganiseerde vader hebt?

Later geeft Batstra een voorbeeld: "Veel leken maar ook veel deskundigen denken dat medicatie zoals Ritalin ADHD-klachten vermindert doordat het een tekort aan neurotransmitter dopamine in de hersenen aanvult. ‘Een kind met suikerziekte (diabetes) geef je toch ook insuline’, is een argument dat daarbij vaak klinkt."

138 Quote vorige pagina: 220 | Als iemand die van nature zwijgzaam is een spraakwaterval wordt na een aantal biertjes, betekent dat dan dat zijn zwijgzaamheid werd veroorzaakt door een alcoholtekort. 221 [...].

Wat Batstra hiermee wil zeggen is dat de ADHD persoonskenmerken door Ritalin misschien wel veranderen, maar het hoeft niet zo te zijn dat het een tekort heeft aan een stofje.

Het kan namelijk zo zijn dat mensen zonder ADHD zich ook beter kunnen concentreren met een pilletje Ritalin op. Hieruit kan geconcludeerd worden dat door het gebruik van Ritalin niet aan iemand te zien is of die wel of geen ADHD heeft. 222 Klaus-Dietrich Runow is niet de enige die zegt dat ADHD een neurobiologische verklaring heeft. Ook andere ADHD-experts Joseph Biederman, Russell Barkley en Jan Buitelaar - gebruiken vaak de term ‘neurobiologische stoornis’ ze suggereren dat ADHD

139

hersenen er afwijkend uitzien en afwijkend functioneren.

Volgens Laura Batstra is dit niet helemaal het geval. Batstra beweerd dat ADHD niet het gevolg is van een kleinere hersenomvang. Ook zegt ze dat er geen enkel ander brein kenmerk, lichamelijk kenmerk, neurologisch kenmerk of gencombinatie die alle ADHDâ&#x20AC;&#x2122;ers wel hebben en alle niet ADHDâ&#x20AC;&#x2122;ers niet. Het is volgens haar dan ook niet juist om ADHD een neurobiologische stoornis te noemen (zie samenvatting p.34, boek). 223 Niet alleen Laura Batstra trekt de verklaringen die nadruk leggen op een neuropsychologische achterstand en hersenafwijkingen in grote twijfel. Ook Lara Honos-Webb, Amerikaanse klinisch psycholoog, ondersteunt de voorgaande verklaringen van Laura Batstra.

Lara Honos-Webb zegt namelijk: "Hersenscans lijken te bevestigen dat ADHD een hersenafwijking is, omdat zij verschillen aantonen tussen kinderen met en zonder ADHD. Dit is echter niet de absolute waarheid. U moet niet te zeer onder de indruk zijn van de schijnbaar onweerlegbare moderne technologie. De scans laten verschillen zien, dat is wat anders dan een afwijking."224 Vervolgens geeft Honos-Webb een voorbeeld. Op hersenscans is namelijk ook te zien dat iemand die verliefd is andere resultaten toont tegenover iemand die niet verliefd is. Hierbij zegt ze dat we verliefdheid ook niet zien als een afwijking. Een ander aspect waardoor de hersenscans minder geloofwaardig zijn, is dat men de hersenscans alleen gemaakt heeft bij kinderen die hersenstimulerende middelen gebruikten. Het kan dus ook zijn dat de medicatie de verschillen in de hersenscans laten zien. Wat Lara Honos-Webb beweerd is dat een kleiner hersenvolume meer een interpretatie dan een afwijking is. Tot nu toe berusten de meeste onderzoeken nog vaak op gemiddeldes en zijn ze daardoor niet Afbeelding: https://www.buzzfeed.com geheel betrouwbaar. 225

140

wat is adhd dan wel?

Volgens Laura Batstra kan ADHD het best omschreven worden als een gedrags-of temperaments-variant waar veel mensen in de omgeving van het betreffende kind moeite mee hebben. Kinderen kunnen zelf ook moeite met hun gedrag hebben, omdat ze zich niet expres zo gedragen, maar wel veel gecorrigeerd en gestraft worden226.

141

Het kind-of volwassene vertoond gedrag die de omgeving niet begrijpt of accepteert. Waardoor de desbetreffende persoon zich niet goed kan uiten of zich wel zo blijft gedragen en wordt gecorrigeerd. In beide gevallen zijn de situaties niet ideaal.

Zo ook zegt het diagnostische classificatiesysteem DSMIV-TR dat; ADHD (Attenteion-Deficit/Hyperactivity Disorder; aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit) behoort tot de zogeheten externaliserende psychische stoornissen, waarbij het verstorende effect van het gedrag op de omgeving centraal staat. 227 Maar wat is dan het gedrag dat de ADHDâ&#x20AC;&#x2122;er vertoont?

Ja, ik heb adhd nee, ik ben niet altijd hyperactief

adhd in de mode?

Dat ADHD een zogenaamde modediagnose of een hype zou zijn verschijnt regelmatig in de media. Bij veel patiënten zorgt dit voor onzekerheid waardoor men soms stopt met de medicatie of behandeling en zich soms zelfs schaamt. Het gevolg is vaak disfunctioneren en onzekerheid.

Hoe kan het tegenwoordig zo zijn dat men ADHD een hype is of een modegrill vind?

143

Een voorbeeld: Jij hebt net nieuwe Nike’s gekocht en ineens denk je dat iedereen ze heeft vlak nadat jij ze hebt gekocht.

"Dit alles lijkt heel eigenaardig, maar het is puur een cognitieve denkfout: je krijgt dagelijks zo'n tsunami van impulsen over je heen, dat 90 procent weg wordt gefilterd. Zodra je echter over een nieuw begrip of verschijnsel leert, valt datgene ineens op in je belevingswereld. Waar je het voorheen nog samen met de rest van de voor jou irrelevantie informatie wegwuifde, merk je deze nu ineens wel op. Je radar voor dingen als de Darwin-award en vochtige toiletdoekjes staat gewoon plotsklaps aan – en dat noemen we het Baader-Meinhof-fenomeen"228.

Van dit Baader-Meinhof-fenomeen is ook sprake bij bijvoorbeeld ADHD. Roos die van te voren nooit met een persoon met ADHD in aanmerking kwam of überhaupt met het begrip ADHD bezig is sinds een tijdje op de hoogte van een vriend met ADHD. Op het moment dat Roos te horen kreeg van haar vriend met ADHD hoorde ze opeens dat ontzettend veel mensen in haar omgeving ADHD hadden. Omdat Roos zich bewust met het onderwerp bezig hield viel het in haar belevingswereld ook veel meer op dan voorheen terwijl het waarschijnlijk evenveel aanwezig had kunnen zijn, maar voor haar was deze informatie voorheen veel minder relevant. Dit kan er ook voor zorgen dat er wordt gezegd dat ADHD een modegrill is. 229

Hierin speelt vooral de media een grote rol. Doordat men veel in aanraking komt met de media kan hierdoor ook zoâ&#x20AC;&#x2122;n BaaderMeinhof fenomeen door ontstaan.

Toch is het niet terecht volgens Jan Buitelaar dat men het een modegrill noemt. Hij zegt namelijk dat de grote toename van ADHD-diagnoses te maken heeft met de toegenomen kennis en behandelmogelijkheden voor ADHD. 230 Daarnaast is in een interview met Amerikaanse psychiater Allen Frances gezegd dat vierde versie van het classificatsysteem van de American Psychiatric Association (DSM-IV) heeft bijgedragen aan een ADHD-epidemie. In sommige gevallen kan een verruiming van de diagnostische criteria zorgen voor een toename in de diagnoses. Maar hiervan is geen enkel bewijs dat de criteria van het DSM-IV is verruimd ten opzicht van de voorgaande versies. 231 Volgens Jan Buitelaar kan een toename in de diagnoses soms juist positief zijn het kan namelijk bepaalde groepen die eerst ondergediagnostiseerd werden - dan hebben we het over; volwassenen, vrouwen/meisjes en etnische minder-heden helpen. 232 Er is zelfs een onderzoek gedaan of er sprake is van overdiagnose.

Volgens het onderzoek komt bij 5 procent van de kinderen en bij 3 tot 4 procent van de volwassenen ADHD voor. Omdat het niet bekend is hoeveel mensen de diagnose ADHD in Nederland hebben werd er gekeken naar de hoeveelheid ADHD-ers die medicatie kregen voorgeschreven. Hierbij werden personen met narcolepsie niet meegerekend. Het medicijngebruik werd gebruikt als maatstaaf voor het aantal diagnoses.

Hieruit is het volgende resultaat gekomen: 233 "Uit de cijfers van het eerste halfjaar van 2009 blijkt dat 75.000 kinderen en 38.000 volwasse- nen ADHD-medicatie kregen voorgeschreven. Uitgaande van

144

een prevalentie van 5 procent bij kinderen en een totaalaantal van 4 miljoen Ne- derlandse kinderen tot 19 jaar (bron: CBS 2009), gaat het om 200.000 kinderen met ADHD. Van hen gebruikte 37,5 procent ADHD medicatie, meest methylfenidaat. Bij de volwassenen gaat het 480.000 personen (4% van 12 miljoen volwassenen), van wie 8 procent deze medicatie gebruikte."234 Hierin is te zien dat van overdiagnose geen sprake is. Het is zelfs zo dat er onder de volwassenen zelf nog ondergediagnostiseerd wordt volgens Jan Buitelaar.

145

Daarnaast wordt er ook vaak gedacht dat er veel patiĂŤnten een verkeerde diagnose krijgen. In Nederland is hier tot zover nog geen onderzoek naar gedaan, maar in Engeland al wel. Zo hebben ze bij 500 kinderen in de psychiatrische zorg het onderzoek verricht.

Hieruit kwam naar voren dat er een fout-positieve diagnose slecht eenmaal voor kwam. Dit was een patiĂŤnt die behandeling had gekregen en daardoor andere gedragingen liet zien, hierdoor voldeed diegene niet meer aan de criteria. Daarentegen hadden de behandelaars acht ADHD-diagnoses gemist. 235 Hieruit kan geconcludeerd worden dat er volgens de twee onderzoeken geen sprake is van over diagnose. Hoewel de resultaten en het onderzoek misschien niet in alle gevallen geheel betrouwbaar zijn omdat men niet alle informatie tot zich kon nemen in de onderzoeken.

146

de maatschappij en zijn systeem Dit is geen chaos, zo is mijn systeem.

147

Daarnaast is het onderwijssysteem niet ingericht voor personen met ADHD. "Armstrong, die zelf als remedial teacher werkt, constateert in zijn dagelijkse praktijk dat de kinderen die hij ondersteunt meestal het zwakst zijn in de zaken die de school het hoogst aanslaat. Denk aan lezen, schrijven, rekenen, toetsen maken of regels volgen. Zaken waar ze juist in uitblinken, zoals kunst, muziek, fysieke vaardigheden en 'bijdehandheid', worden daarentegen veel minder serieus genomen."236 De zaken waarin ADHD’ers over het algemeen geïnteresseerd zijn te weinig onder de aandacht in ons onderwijssysteem. Hierdoor voelen ze zich minder serieus genomen en moeten ze de ‘vakken’ die het hoogst aanslaan volgen, waarin ze zich vaak niet helemaal thuis voelen. Met het gevolg dat het gedrag meer opvalt omdat ze niet mogen doen waarin zij geïnteresseerd zijn. Het zelfvertrouwen zakt weg en de motivatie daalt waaruit logischer wijze het gedrag veranderd. Doordat het gedrag van de ADHD’ers meer gaat opvallen kunnen er meer diagnoses volgen.

De omgeving heeft invloed op het gedrag en zou daarom vernieuwing en transformatie nodig hebben. Zo ook zegt Ruben Jacobs, cultuursocioloog: "Laten we dus vooral nadenken over hoe we een omgeving kunnen scheppen waar deze anderswerkenden en -denkenden tot bloei kunnen komen, in plaats van ze met man en macht (medisch) proberen in te passen. Daar kunnen we als samenleving wellicht een hoop plezier aan beleven."237

Afbeelding: https://lectrr.be/nl/cartoon/2010_02_01_ADHD_leraar

Kun sneller Ik probee te luist

Jessie von Piekar

nt u praten? er teren.

rtz

adhd en gedrag Zoals hiervoor is besproken vertoont een ADHD’er bepaald gedrag.

Dit gedrag wordt hier grondig besproken. Het DSM (Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders), een Amerikaans handboek dat in de meeste landen als standaard in de psychiatrische diagnostiek dient, heeft de criteria rondom ADHD samengesteld.

Waaronder zij verstaan; Aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Vandaar de naam ADHD - Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. "Sinds de vierde versie van het diagnostisch handboek (DSM-IV, 1994) onderscheidt men drie subtypes van ADHD: het overwegend onoplettende type, het overwegend hyperactief-impulsieve type en het gecombineerde type."238

151

(Terug laten komen in tabel of andere visuele vorm) ADD - Het overwegend onoplettende type Als een kind voldoet aan zes van de volgende negen verschijnselen van onoplettendheid (aandachtstekort), zou er sprake kunnen zijn van ‘ADHD het overwegend onoplettende type’.

Dit wordt ook wel ADD genoemd, Attention-Deficit Disorder oftewel aandachtstekortstoornis. Deze groep kinderen is niet hyperactief en impulsief, maar heeft wel moeite om zicht te concentreren op taken die minder leuk zijn. Het zijn vaak wat dromerige kinderen.

De negen criteria van onoplettendheid in DSM-IV zijn: • Maakt vaak slordige fouten in schoolwerk of bij andere activiteiten • Heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spelletjes te houden.

• Lijkt vaak niet te luisteren als hij direct aangesproken wordt.

• Volgt aanwijzingen vaak niet op en slaagt er vaak niet in om karweitjes of schoolwerk af te maken.

• Heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten.

• Vermijdt vaak taken die concentratie of geestelijke inspanning

vereisen.

• Raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of bezigheden.

• Wordt vaak gemakkelijk afgeleid.

• Is vaak vergeetachtig bij de dagelijkse bezigheden.

Als een kind voldoet aan de zes van de volgende verschijnselen van hyperactiviteit/impulsiviteit, zou er sprake kunnen zijn van ‘ADHD overwegende hyperactief-impulsieve type’: • Beweegt vaak onrustig met de handen of voeten, of draait in zijn eigen stoel.

• Staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten.

• Rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is.

• Kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten.

• Is vaak ‘in de weer’.

• Praat vaak aan één stuk door.

• Gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn.

• Heeft vaak moeite op zijn beurt te wachten.

• Verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op.

• Indien een kind aan zowel zes verschijnselen van onoplettendheid als zes verschijnselen van hyperactiviteit voldoet, zou er sprake kunnen zijn van ‘ADHD gecombineerde type’.

152

diagnose bij meisjes vaak later Het lijkt vaak zo alsof ADHD zich in de meeste gevallen alleen voordoet bij jongens dit is echter niet zo. Bij vrouwen en meisjes met ADHD gaat het gedrag niet altijd gepaard met de bovenstaande kenmerken. De uiting van ADHD bij meisjes is vaak anders dan die van jongens. Hierdoor wordt het in het algemeen vaak later ontdekt bij meisjes. 239

153

Als zowel een jongen als meisje sprake heeft van ADHD uit de hyperactiviteit zich bijvoorbeeld al op een andere manier. Jongens gedragen zich vaak ruwer en agressiever dan meisjes. Ook heeft de omgeving daardoor eerder ‘last’ van de jongen. Meisjes die druk gedrag vertonen praten en friemelen vaak veel. Dit gedrag is veel minder opvallend dan die van de jongens.

Gigi van Loo zegt hierover: "Het is dus niet moeilijk om de diagnose bij meisjes te stellen, als je maar weet waarop je moet letten."240 Bij meisjes met ADHD en ADD is er in veel gevallen vaak sprake van terugtrekgedrag. Meisjes zijn van nature geneigd om zich eerder aan te passen en doen over het algemeen meer hun best om het goed te doen. Als er sprake van ADHD is lukt dit vaak alleen met de uiterste inspanning. Waardoor er vervolgens bij zo’n meisje op het thuisfront meer boosheid en somberheid komt opspelen. Doordat ze voor hun gevoel steeds ‘falen’ ontstaat er vaak een grote onzekerheid en een slechter zelfbeeld bij deze meisjes. Het gevoel van falen en de onzekerheid die er kan ontstaan bij de meisjes kan zorgen voor andere stoornissen. 241 Het is daarom ook erg belangrijk dat er gauw aan de bel wordt getrokken als er toch een vermoeden van ADHD is. Vaak komen ze er pas veelte laat achter met allerlei gevolgen. 242 Afbeelding: https://www.buzzfeed.com

154

diagnose stellen

155

Wanneer men de bovenstaande symptomen herkent kan het zich afvragen of het ADHD heeft. Soms kan het zijn dat je je ‘anders’ voelt, niet begrepen, een buitenbeentje, en je machteloos voelt. Dat er je gehele leven al dingen voorvallen die niet begrepen worden.

Functioneren in de huidige maatschappij gaat niet gemakkelijk.

Ook zijn er beperkingen op sociaal vlak. Veel mensen denken echter dat je al gauw ADHD hebt als je bepaalde gedragingen uit.

Namelijk wanneer er sprake is van ongeconcentreerd zijn, impulsiviteit en hyperactiviteit: ‘Wat is Mees een stuiterbal, echt een ADHD’er’. Dit is echter een verkeerde gedachte. Mensen kunnen die symptomen wel tonen maar als dit gedrag niet samengaat met problemen en beperkingen bij het kind kan men ook niet spreken van ADHD. Daarnaast zegt Batstra: "moeten de verschijnselen voor het zevende levensjaar al aanwezig zijn geweest, moeten de gedragingen zich thuis en op school voordoen, en - heel belangrijk - mag de mate waarin het gedrag zich voordoet, niet passen bij de leeftijd en het ontwikkelingsniveau van het kind."243 Het is uiteraard zo dat kinderen van nature al beweeglijker, impulsiever en sneller afgeleid zijn. Maar welke gedragingen er precies bij welke leeftijd horen is moeilijk te bepalen. Veel professionals hebben moeite met de onderscheidingen per leeftijdsgroep. Om te bepalen of bepaalde gedragingen en problemen ernstig genoeg zijn om van een psychiatrische stoornis te kunnen spreken is dus buitengewoon lastig. Het maakt het vooral lastig omdat de ouders hierin een rol hebben waarin subjectiviteit een rol speelt. Aangezien er in de gedragscriteria wordt gesproken over ‘hij lijkt vaak afgeleid’. Maar wat is vaak?

Dit verschilt per persoon en blijkt dus subjectief. De professional gaat bij een kind vaak uit van wat de ouders vertellen en baseert vooral op dit verhaal zijn diagnose. Zo kan iemand die net een ADHD cursus heeft gehad op een hele andere manier naar haar

net ADHD-gediagnostiseerde neefje kijken dan bijvoorbeeld de leerkracht. Diegene met de ADHD cursus kijkt er door haar kennis heel anders naar en zou daarom ook anders naar haar neefje kijken en met hem omgaan dan de leerkracht. 244 Een ander minder punt van de criteria voor ADHD is dat de gedragscriteria een aantal keren overlappen zoals; ‘wordt vaak makkelijk afgeleid’ kan ook zijn ‘heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spelletjes te houden’. Deze twee verschillende criterium kunnen worden gezien als een overlappend criteria.

Ten slotte kan de diagnose van ADHD pas worden gesteld als er naast voldoende ‘ADHD-gedrag’ sprake is van problemen in het sociale en/of schoolse functioneren.

DE DIAGNOSE EN DAN? Nadat er uit de diagnose blijkt dat er sprake is van ADHD zijn er verschillen de manieren om hierbij begeleiding te krijgen indien nodig. Hierbij zijn er twee veelgebruikte manieren zowel de psychosociale aanpak en de behandeling met medicatie. Daarnaast zijn er tegenwoordig ook vele andere behandelingen die eventueel een positief effect kunnen hebben zoals; een dieet, voedingssupplementen, homeopathische middelen of meditatatie - breinstimulerende therapieën (neurofeedback, Cogmed werkgeheugentraining, Braingame Brian). 245 Iedere patiënt met ADHD kiest in de meeste gevallen zijn eigen traject. Zo werken de behandelingen per persoon ook verschillend.

Ieder individu is anders en heeft dus ook in dit geval nooit dezelfde behandelmethode nodig.

BEHANDELINGEN Door het Trimbos Instituut zijn er bepaalde richtlijnen bedacht wat betreft de behandeling van ADHD. Zo wordt er gezegd dat246 247: Milde vorm ADHD: de behandeling te beginnen met een

156

gestructureerd programma van advies, ondersteuning en gedragstherapie ofwel met medicatie. Als de eerste aanpak niet werkt, moet de andere aanpak geprobeerd worden.

Ernstige vorm ADHD: behandeling met medicatie; als er medicatie wordt gebruikt, moet dit zo mogelijk gecombineerd worden met een gestructureerd programma van advies, ondersteuning en gedragstherapie.

Wat men hieruit kan betwijfelen is wanneer men over een ‘milde’ of ‘ernstige’ vorm van ADHD kan spreken? De behandelingen worden straks stuk voor stuk omschreven. Wanneer u of uw kind gediagnostiseerd is met ADHD is het altijd uw eigen keuze welke manier u kiest en welke het beste voor u is. Ieder individu is anders en heeft daarom zijn eigen traject nodig.

157 PSYCHOSOCIALE BEHANDELING/PSYCHO-EDUCATIE Een psychosociale behandeling ofwel psycho-educatie bestaat uit de hulp van sociale behandelaars zoals; psychologen, maar ook huisartsen en specialisten zijn hier vaak bij betrokken.

Hierbij volgt tijdens de behandeling voor zowel de ouders als het kind (als het om een kind gaat) of de volwassene een uitleg over de aandoening, over de gedragsgevolgen en over de behandelmethodes gegeven. Zodat men samen steeds kan kijken wat de beste keuze voor het kind of de of de volwassene is. 248 Per ADHD-er wordt er individueel gekeken naar wat er nodig is qua behandeling voor hem of haar. In de meeste gevallen wordt vaak eerst psychosociale hulp ingezet. Helpt dit niet wordt er al gauw gedacht aan medicatie. 249 Vaak is het allerbelangrijkste voor een kind of volwassen met ADHD een consequente structuur en duidelijkheid. Dit is één van de opvoed principes die bij ADHD bewuster moet worden doorgevoerd.

COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE Cognitieve gedragstherapie (ook cognitief-gedragsmatige counseling genoemd) is een systematische methode om het gedrag te helpen veranderen.

Hierin is het doel om te onderzoeken hoe men de interne dialoog aangaat. Hiermee wordt bedoelt hoe diegene van binnenuit met zichzelf praat. Het verband tussen de interne dialoog en de stemmingen en handelingen van de persoon zijn worden hierin behandelt. Uit deze kennis kan worden gekeken hoe het gedrag veranderd kan worden. De bedoeling is om vooral gedrag patronen te achterhalen en in sommige gevallen te doorbreken. 250 Dit wordt vaak gedaan door middel van verschillende opdrachten die de patiĂŤnt thuis mag maken. In verschillende stappen leert men omgaan met het eigen gedrag.

SPELTHERAPIE/PSYCHOMOTORISCHE THERAPIE Vaak hebben mensen met ADHD moeite met weten hoe ze zich nou eigenlijk voelen. Speltherapie zorgt ervoor dat men op een niet-bedriegende manier met zijn emoties in contact komt. De therapie maakt gebruik van een gestructureerd spel om in veel gevallen kinderen, maar ook volwassenen te helpen met het uiten van gevoelens. 251 Deze manier werkt niet perse om de ADHD-symptomen te verminderen, maar vooral om met de emotionele problemen om te gaan. Daarnaast kan men ook denken aan sociale interventies met een psycholoog. GedragstherapieĂŤn voor ouders en leerkracht training zijn bewezen effectief. 252 SYSTEEM- OF GEZINSTHERAPIE In de meeste gevallen hebben mensen met ADHD een bepaalde invloed op hun omgeving. Vaak spelen gezinsproblemen een grote rol bij ADHD problematiek.

Daarom is gezinstherapie een optie om het hele gezien bij de therapie te betrekken. Deze therapie leert het gezin hoe om te gaan met iemand met ADHD en hoe men gedragsvormen aan kan

158

Ik kan scha als e Maar som vind ik de rem

Jessie von Piekar

akelen een ferrari. ms m niet.

rtz

leren. Het doel is om de communicatie tussen de gezinsleden te verhelderen en de invloed en macht in een betere balans te trekken. 253

161

GROEPSTHERAPIE Groepstherapie is een therapie waarbij mensen met dezelfde soort problemen samen komen. Dit gebeurd onder leiding van een therapeut een bepaalde periode.

Het doel is om door middel van andermans ervaringen en hulp specifieke vaardigheden aan te leren die helpend kunnen zijn in het leven van iemand met ADHD. De groepstherapie kan continu of in een beperkte periode gebeuren. Daarnaast kunnen de vaardigheden per groepssessie ook verschillen zo kan het zijn dat de groep specifiek te werk gaat hoe met geld om te gaan. Tot slot is er nog een ondersteunende groepstherapie waarbij men elkaar door ervaringen en tips kan ondersteunen. Een combinatie van de bovengenoemde is ook mogelijk. 254 COACH Een coach is iemand die helpt met een aantal taken die voor veel mensen met ADHD vaak moeilijk zijn. De coach kan helpen met de financiën, taakverdeling, planning, en dingen die zich afspelen op sociaal vlak of op school/werk.

Vaak hanteert zo’n coach een soortgelijke techniek als psychoeducatie, ondersteunende therapie of vaardigheidstraining. Over het algemeen helpt een coach met: • Structuur aanbrengen • plannen en doelen opstellen en formuleren • ‘gewone’ taken aanpakken zoals; rekeningen betalen • motiveren • vaardigheden ontwikkelen om met tijd en geld om te gaan

MEDITATIE (aandachtstraining) Hierbij probeert men bewuster te worden van de wereld om hem heen. Er zijn veel varianten aandachtstraining maar meditatie is de gebruikelijkste. Door te mediteren en de innerlijke rust en het leven te verkennen krijgt men vaak meer inzicht in hoe men functioneert, en waarom iemand zich zo gedraagt. 255 Andere vormen voor de niet-stilzitters zijn bijvoorbeeld: Kundalini yoga en Sufi-dansen deze zijn veel actiever en soms prettiger voor iemand met ADHD. In een documentaire over ADHD houdt men zich bezig met dit onderwerp. Hieruit blijkt ook dat een aantal mensen met ADHD er zeker baat bij heeft. 256 MEDIATIETHERAPIE Mediatietherapie is eigenlijk een combinatie van verschillende therapieĂŤn zoals; gedragstherapie, ondersteunende therapie, vaardigheidstraining en psychoeducatie. Doelmatig te werk gaan is erg belangrijk bij mediatietherapie.

In de meeste gevallen is mediatietherapie en de vaardigheidstraining ervoor als zowel het kind als de ouders ADHD hebben, of wanneer twee partners beiden met ADHD kampen.

Vaak is het voor de ouders met ADHD lastig om met regelmaat aan het werk te gaan. 257 De manier waarop mediatietherapie wordt gegeven is vaak heel verschillend zo kan men door een psycholoog in (kleine) klassen worden behandeld, maar ook commerciĂŤle cursussen tot individuele leersessies en workshops worden gegeven.

VAARDIGHEIDSTRAINING Tot slot is er nog een sociale vaardigheidstraining. Soms mist een persoon met ADHD een aantal vaardigheden zoals; sociale, leer- of organisatievaardigheden. Wanneer er sprake is van problemen

162

met één van de vaardigheden kan men zich aanmelden voor vaardigheidstraining. Bij vaardigheidstrainingen probeert men de vaardigheden die men nog niet totaal beheerst of een controle over heeft te verbeteren. Bij dit soort trainingen wordt er dan ook de focus gelegd op hoe kan men de vaardigheden bijschaven zonder dat men diep hoeft te graven naar waarom zich zo gedraagt zoals bij gesprekstherapie. Hierbij verandert niet perse het gedrag van de ADHD-er, maar vaak ziet men door deze trainingen in hoe het leven ook op een andere manier kan worden ingericht. 258 Let op ADHD-ers zijn vaak juist heel sociaal, maar door de onrust die ze met zich mee brengen kan het mensen afstoten en daardoor in het sociale leven vaak problemen krijgen. 259

163

DIEET- VOEDINGSMIDDELEN Daarnaast zouden voeding en een eventueel dieet een positieve invloed kunnen hebben op het gedrag van de ADHD-er. In 2011 werd er door Lidy Pelsser en collega’s in het tijdschrift The Lanet een onderzoek gepubliceerd waarin stond dat ADHD in tweederde van de gevallen veroorzaakt wordt door voeding. In het onderzoek moesten vijftig kinderen (tussen de vier en acht jaar) vijf weken een streng dieet volgen. Als het gedrag niet binnen twee weken werd verbeterd bij sommige kinderen moesten zij op een nog strenger dieet van alleen nog maar; rijst, water, peer, kalkoen en groenten. Toen de vijf weken waren afgelopen werd er elke keer een voedingsmiddel bijgevoegd, op deze manier kon er per individu gekeken worden naar de reactie op het toegevoegde voedingsmiddel. Uiteindelijk was er bij 32 van de 41 kinderen (78 procent) symptoom vermindering te zien van de ADHD. Uit dit onderzoek werd dan ook geconcludeerd dat deze manier als standaard moet worden toegepast. 260 Het dieet staat momenteel bekend als het RED-dieet en wordt nog steeds aanbevolen op de website: www.adhdenvoeding.nl.

Afbeelding (zie volgende pagina): Tabel waarin de resulaten van het REDdieet zijn te zien bij kinderen met ADHD en ODD 261 Laura Batstra is hier echter minder over te spreken: "Het onderzoek van Pelsser laat hoogstens zien dat het dieet ADHD-kerngedragingen vermindert, net zoals medicatie dat doet, niet dat sociaal of schools functioneren verbetert, of dat crimineel gedrag en verslaving op de lange termijn wordt voorkomen." 262 Daarnaast is het dieet ontzettend streng waardoor het bijna niet vol te houden is, zeker niet voor kinderen.

Een streng dieet is misschien niet de perfecte uitkomst, maar dat voedingsmiddelen eventuele effecten kunnen hebben op de symptomen van ADHD blijkt niet onopgemerkt.

Zo ook vind milieuarts Klaus-Dietrich Runow zo zegt hij in zijn boek: "In de loop van de meer dan twintig jaar waarin ik nu met hooggevoelige patiënten werk, heb ik vaak gezien dat hersenstofwisseling van kinderen en volwassenen aanmerkelijk kan worden verstoord door talrijke milieufactoren als chemicaliën, voedingsmiddelen, additieven enzovoort."263 Runow zegt later in zijn boek is dat hij door provocatietests veel symptomen bij zijn patiënten heeft kunnen opwekken zoals; hyperactiviteit, concentratiestoornissen, problemen met de fijne motoriek, epileptische aanvallen, agressieve uitbarstingen, migraine enzovoort. Hieruit beweert hij dat hij dat het hem zinvol lijkt om voordat er überhaupt psychoactieve medicatie zoals Ritalin wordt voorgeschreven eerst een milieugeneeskundige diagnose als basis voor een individuele behandeling ziet. 264 Hij zegt dus eigenlijk dat toegevoegde stoffen in levensmiddelen ervoor zouden kunnen zorgen dat bepaalde symptomen van gedragsstoornissen worden verergert.

164

165

166

"Bij de milieugeneeskundige diagnostiek in verband met ADHD moet eerst worden gekeken of er sprake is van voedselallergieĂŤn. Verder moeten de stoelgang en de spijsvertering worden geanalyseerd en moeten er stofwisselingsonderzoeken worden gedaan waarbij de behoefte aan bepaalde voedingstoffen wordt geanalyseerd."265 Aldus Runow.

Afbeelding:266

167

amfetamine als adhd-medicatie "De wet: Amfetamine staat sinds 1976 op lijst 1 van de Opiumwet.

Amfetamine wordt in de Opiumwet beschouwd als een harddrug; een drug met onaanvaardbare gezondheidsrisicoâ&#x20AC;&#x2122;s. Productie, bezit en handel zijn strafbaar. Op recept is amfetamine nog verkrijgbaar als middel tegen narcolepsie en voor de behandeling van ADHD en ADD."267 Tegenwoordig zijn medicijnen als Ritalin en Concerta niet meer weg te denken. Toch staan ze op lijst 1 in de opiumwet en worden ze beschouwd als een discussie waardig medicijn.

169

GESCHIEDENIS De chemicus Leandro Panizzon van de Zwitserse farmaceut CIBA (in 1996 met Sandoz samengegaan in Novartis), maakte al in 1994 uit amfetamine het middel methylfenidaat. Hij ontdekte dat zijn vrouw, Rita, er beter van ging tennissen. Daarom luidt de naam: Ritalin. In eerste instantie werd het op de markt gebracht door CIBA als een oppepper voor bejaarden die last hadden van lusteloosheid. 268 In de jaren dat Panizzon de Ritalin ontwikkelde bestonden termen als ADHD en ADD nog niet. Wel had er al een andere onderzoeker genaamd; Charles Bradley (werkte als arts in een inrichting voor moeilijk hanteerbare jongens) in 1937 vond hij op toevalliger wijs uit dat amfetamines, die vaak werden toegepast als middel om af te vallen, een (kalmerend) effect hadden op probleemgedrag en deze kon onderdrukken. Bradley dacht dat dit kwam door de concentratie verhogende werking van amfetamine. 269 Afbeelding (zie volgende paginaâ&#x20AC;&#x2122;s): Een reclamecampagne van het CIBA die de stoornis MBD en het medicijn Ritalin promoot uit het Archives of General Psychiatry270 Vervolgens kwamen er meer onderzoeken naar dit fenomeen en nam Maurice Laufer dit onderzoek in handen. Hij onderzocht de werking van methylfenidaat bij overbeweeglijke en impulsieve

kinderen. Hieruit kwamen in 1957 positieve resultaten naar voren. 271 Er werd steeds meer onderzoek naar gedaan en er volgden soortgelijke en opnieuw positieve resultaten. Hierdoor steeg het aantal voorgeschreven recepten. Het merkwaardige aan de medicijnen was dat men niet wist waarvoor de recepten precies werden voorgeschreven.

Ondertussen kwam er een nieuw aandoening Minimal Brain Damage (MBD) die de uitkomst bracht. De term kwam in Nederland (in de Verenigde staten al eerder) rond 1960 voor.

"De nieuwe term MBD omschreef kinderen die prikkelbaar, sociaal onhandig, motorisch onhandig, hyperactief, afleidbaar of antisociaal waren en waarbij men lichte hersenafwijkingen als oorzaak voor dit gedrag veronderstelde." 272 Aldus Batstra een omschrijving uit haar boek. Er werd zelfs door het CIBA een reclamecampagne opgezet waarin zowel MBD als de medicatie Ritalin werden gepromoot.

Op de afbeelding waarboven 1971 staat zien we een jongetje omringt door zijn familie. De moeder kijkt wanhopig ze zegt dan ook in het artikel dat haar zoon Robert (jongetje op de foto dat de rug wendt) lastig te hanteren is en zich wilder gedraagt dan zijn broertjes en zussen. De adverteerder wil hiermee laten zien dat het jongetje zich onhandelbaar gedraagt. Anderzijds is een foto zichtbaar waarboven 1974 staat, een paar jaar later dus. Op de foto is een keurig jongetje te zien die volgens de bovenstaande tekst een â&#x20AC;&#x2DC;gewoneâ&#x20AC;&#x2122; leerling is geworden en daarnaast wordt hij nu beter geaccepteerd thuis. In het artikel is te lezen dat de lerares na het gebruik van Ritalin een totaal andere Robert in de klas heeft. Ze kon bijna niet geloven dat dit dezelfde hyperactieve Robert van voorheen was. De advertentie hamert hierbij op de medicatie Ritalin, deze heeft volgens het artikel voor de verandering bij Robert gezorgd.

170

Aangezien Ritalin voor de verhoging van concentratie zorgt en het helpt bij de verlaging van hyperactiviteit werd er een nieuwe term bedacht voor het toen nog genoemde MBD. De nieuwe term voor het stimulerende middel methylfenidaat luidde vanaf 1980 (DSM-III) ‘aandachtstekortstoornis met of zonder hyperactiviteit’ als afkorting ADHD of ADD. 273 Het merkwaardige van het ontstaan van ADHD is dat de medicijnen er waren voordat het stoornis überhaupt bestond.

171

Niet veel later kwamen er ook andere medicijnen die onder het kopje ADHD-medicatie vielen. Zo kwam Concerta op de markt de langwerkende variant van Ritalin. Ook volgden al gauw UCB Pharma, Eurocent met Equasym en Medikinet in de reeks ADHDmedicatie.

soorten adhd medicatie Afbeelding: ADHD medicijnen met de stof methylfenidaat274 Onder de stof methylfenidaat vallen verschillende ADHD medicijnen zoals; Ritalen en Concerta, maar ook Equasym XL, Medikinet CR en Kinecteen. Wanneer men begint aan de medicatie is dit altijd onder begeleiding van een arts. De arts houdt de bloeddruk, hartslag en het gewicht in de gaten omdat de medicatie hier invloed op kan hebben.

STIMULANTIA Stimulantia zorgen ervoor dat er meer dopamine of norepinefrine (of allebei) in de synapsen vrijkomt en daar een langere tijd aanwezig is. Er zijn verschillende stimulantia als ADHD medicatie op de markt gebracht:275 173

Dexamfetamine: Dit medicijn tegen ADHD is een van de oudsten.

Methylfenidaat: Hieronder vallen Ritalin en Equasym. Dit is waarschijnlijk nog steeds het meest bekende en meest gebruikt ADHD medicijn. In vergelijking met Dexamfetamine is de werking in vele opzichten hetzelfde, maar de effecten kunnen per persoon licht verschillen. Per merk is het effect op de gebruiker heel verschillend. Daarom kan de ene ADHD-er een betere ervaring hebben met Methylfenidaat terwijl de andere zich prettiger voelt bij Dexamfetamine.

Methylfenidaat OROS: Ook wel bekend als Concerta en Medikinet.

Deze vorm methylfenidaat heeft een verlengde afgifte en werkt dus een langere tijd dan de ‘gewone’ methylfenidaat. Dit komt door de wijze waarop de capsules zijn ‘verpakt’. Als de capsule de darm in komt geeft de capsule het methylfenidaat langzaam af.

NIET STIMULEREND Daarnaast is er een niet-stimulerend medicijn op de markt gekomen namelijk atomeoxetine ofwel Strattera genoemd. Dit is het enige niet-stimulerende middel die door Amerikaanse en Europese overheden voor de behandeling van ADHD is goedgekeurd.

De stof in Strattera lijkt op die van een antidepressivium.

Het beïnvloedt uitsluitend norepinefrine en niet de andere neurotransmitters. 276 Bron:277 174

DEX-AMFETAMINE Dexamfetmine zorgt ervoor dat de afgifte van dopamine en noradrenaline wordt bevorderd. De werking is ongeveer 5 uur en is dus langer dan die van methylfenidaat (Ritalin). Daarnaast heeft dexamfetamine mildere bijwerkingen terwijl het ongeveer twee keer zo sterk is als methylfenidaat. 278 Dexamfetamine wordt geslikt in de vorm van tabletten, één tablet bevat 5 mg. De dosering is per persoon verschillend.

RITALIN Zoals hiervoor besproken is de naam Ritalin afkomstig van de vrouw van de chemicus Panizzon, Rita. Maar wat doet Ritalin nou eigenlijk? Ritalin is de merknaam van een medicijn dat wordt voorgeschreven bij ADHD en narcolepsie (slaapzucht).

Methylfenidaat is de werkzame stof die zich de Ritalin bevindt.

Deze stof is verwant aan de amfetamine achtige. Ritalin is dus vergelijkbaar met amfetamine, maar de werking van Ritalin is veel minder sterk. 279 Ook zijn de effecten van Ritalin minder lang aanwezig. Wat Ritalin eigenlijk doet is zorgen voor de afgifte van dopamine en noradrenaline. Daarnaast blokkeert het medicijn de heropname van deze twee stoffen. 280 175 CONCERTA Concerta ander medicijn die ook vaak wordt voorgeschreven voor ADHD en bevat ook methylfenidaat. 281 Het verschil tussen Ritalin en Concerta is de tijd in hoelang het werkt. Ritalin heeft een vertraagde afgifte en wordt daarom vaak meerdere keren per dag geslikt omdat het naar enige tijd alweer is uitgewerkt. Terwijl Concerta langer doorwerkt en hoeft het in de meeste gevallen maar één keer per dag geslikt te worden.

WAT DOET HET? Ritalin en Concerta werken beiden stimulerend op de centrale zenuwstelsel en verhogen het vermogen tot concentratie. Methylfenidaat is dus een stimulerend middel, en valt onder de opiumwet. Er is echter een misverstand aan de term stimulans. Het is namelijk zo dat de stimulans niet de gehele patiënt stimuleert, maar de ‘rem’. 282 Die rem zorgt bij wijze van spreken voor dat je niet te hard rijdt, maar de controle over je rijgedrag hebt. Vandaar dat het bij

kinderen en volwassene met ADHD kan helpen om minder snel afgeleid te zijn. De medicatie zorgt er niet voor dat de ADHD geneest, maar het verlicht de symptomen. 283 Symptomen als hyperactiviteit, impulsiviteit en aandachstproblemen kunnen door de medicatie worden verlicht.

Maar over het algemeen is de werking van methylfenidaat bij ADHD nog een raadsel. Vooral het langer termijn gebruik heeft nog weinig onderzoeksresultaten. Hierdoor zijn de medicijnen voor de meeste mensen een discussiepunt.

Medicatie als Ritalin zorgt ervoor dat volwassene en kinderen met ADHD zich beter kunnen concentreren, langer stil kunnen zitten en vertonen relatief minder probleemgedrag. Recent onderzoek wijst uit dat kinderen die met medicatie behandeld werden, minder symptomen vertoonden dan kinderen die alleen gedragstherapie kregen. 284 Het onderzoek zegt dus dat de gedragingen beheersbaar worden door middel van de medicatie. Wat men dan ook als voordeel kan zien is dat de medicijnen direct effect hebben op de symptomen van ADHD. Het is logisch dat door de effectiviteit van de medicatie veel leerkrachten en ouders hiervoor vallen. Want zij hebben hierdoor minder last van het "probleem" gedrag van de ADHDâ&#x20AC;&#x2122;er.

Dit klinkt tot nog toe allemaal best positief. Want de medicijnen hebben direct het gewenste effect. Namelijk dat de kinderen of volwassen met ADHD minder symptomen van de ADHD tonen en beter beheersbaar zijn voor hun omgeving.

MEDICATIE NIET DE OPLOSSING? Vaak is het medicaliseren van psychische problematiek in het belang van verzekeringsmaatschappijen en behandelaars, dit op economisch niveau. Doordat de psychofarmacie geld aan de medicatie verdient

176

effecten medicatie kan het uitschrijven van medicijnen soms misschien sneller gedaan worden dan eigenlijk nodig is. 285 Daarnaast is het grootste probleem van de medicatie dat er geen onderzoek is gedaan naar de effecten van de medicijnen op langer termijn. WHUT? ja, echt niet. De negatieve effecten op korte termijn zijn er zeker. Men kan last krijgen van slapeloosheid, geen eetlust, prikkelbaarheid, hoofdpijn, hartkloppingen en maagproblemen. Tot nog toe zijn er nergens resultaten te vinden van de effecten van het gebruik van de medicatie op langer termijn. 286

177

De discussie rondom deze medicatie is dus niet voor niks gaande. Want wat gebeurt er op langer termijn met de fysieke, mentale en emotionele ontwikkeling van de medicatie gebruiker.

Methylfenidaat is een medicijn die onder de Opiumwet valt.

"Op lijst I van de Opiumwet staan de harddrugs; middelen die volgens de overheid een onaanvaardbaar groot risico met zich meebrengen.

Bijvoorbeeld heroïne, cocaïne, amfetamine, LSD en XTC, zware pijnstillers en Ritalin. Op lijst II staan softdrugs zoals hennepproducten en slaap- en kalmeringsmiddelen. Afhankelijk van of het geneesmiddel op lijst I of II staat, zal wel of niet aan eisen, zoals beschreven in de Opiumwet moeten worden voldaan."287 Ritalin valt hierbij op lijst I van de Opiumwet. Wat dus inhoudt dat Ritalin onder de harddrugs als heroïne, cocaïne, amfetamine, LSD en zware pijnstillers valt. Het is dus absoluut een discussie waardig medicijn. Hoewel er vrijwel geen onderzoeksresultaten van het gebruik van methylfenidaat op langer termijn zijn. Word er gezegd dat men op langer termijn een neveneffect als potentiële verslaving kan krijgen. Dit wordt waarschijnlijk gezegd omdat Ritalin op lijst I staat van de Opiumwet staat.

STOPPEN MET DE MEDICATIE Niet alle gediagnostiseerde ADHDâ&#x20AC;&#x2122;ers reageren goed op methylfenidaat en stoppen daarom ook al gauw met de medicatie. De medicatie kan namelijk verschillend werken per persoon zo kan men zich; niet zichzelf meer voelen, zich slecht voelen, de negatieve effecten zijn groter dan de positieve.

Sommigen ervaren vaak op korte termijn (bijwerkingen) tijdelijke hartkloppingen, hoofdpijn, irritatie, slaap problemen, misselijkheid, geen eetlust en antisociale gevoelens waardoor ze de medicatie in twijfel trekken. Hoewel er geen degelijke onderzoeksresultaten zijn voor het gebruik van deze medicatie op langere termijn zijn er toch een aantal waargenomen (negatieve) effecten onder de gebruikers gevonden. 288 Op langere termijn zijn er redenen die zorgen dat men liever stopt met de medicatie. Er zijn volgens Biederman (hoofd van de Clinical and Research Programs in Pediatric Psychopharmacology en Adult ADHD op de Massachusetts General Hospital, professor of psychiatry op de Harvard Medical School. Biederman is Board Certified in General and Child Psychiatry) een aantal redenen waarom we stoppen met medicatie als methylfenidaat namelijk de "psychologische bijwerkingen" (stemmingswisselingen, geĂŻrriteerd, depressie, persoonlijkheidsveranderingen) en de "waargenomen onvoldoende effectiviteit". 289 Zo zegt hij het volgende hierover: "While ... results show that stimulants are effective in reducing symptoms of ADHD in adults, uncertainties remain as to their efficacy on other key aspects of the clinical picture." 290 Wat Biederman hiermee wil zeggen is dat er te veel onzekerheden zijn over de blijvende werkzaamheden op andere belangrijke aspecten van het klinisch beeld.

178

creatief sponta sterke intuĂŻtie p goed in nieuw vinden goed in niet lang boos gedreven enth

aan empatisch plezier humor we oplossingen n crisissituaties s energiek open housiast eerlijk ADHD

samenvatting medicijnen

181

Op korte termijn kan de medicatie zorgen voor een vermindering van de kerngedragingen van ADHD zoals; hyperactiviteit, impulsiviteit en aandachtsproblemen. Daarnaast zorgen de medicijnen er niet voor dat het sociale functioneren en de schoolprestaties ingrijpend worden verbeterd. Alhoewel dat voor de buitenwereld soms wel zo lijkt. Het desbetreffende kind met ADHD zat voorheen zonder de medicatie nog geen moment stil achter zijn boeken. Terwijl het met de medicatie rustig een boek kan lezen. De omgeving denkt dan al gauw dat de leerprestaties en het sociale functioneren ook beter gaat. Maar vaak is dit slechts een gedraging aangezien de concentratie wordt verhoogd gedraagt het kind of de volwassene zich rustiger. 291 Ook zijn er een aantal bijwerkingen die de medicatie met zich meebrengen zoals; hartkloppingen, eetlust vermindering, schommelingen in de stemming enzovoort. In sommige gevallen zijn de bijwerkingen zo heftig dat het voor de desbetreffende persoon geen nut heeft.

Daarentegen kunnen de medicijnen soms ook niet tot nauwelijks effect hebben op iemand met ADHD. Op de lange termijn zijn er te weinig tot geen onderzoeksresultaten bekend. Dit maakt de medicatie een lastig middel en is daarom niet volledig betrouwbaar. Ook is niet bekend of de medicatie de creativiteit, fantasie en associatieve kant van de kinderen of volwassene met ADHD aantasten. Kortom de medicatie verminderd in sommige gevallen de symptomen van ADHD, maar daarentegen vaak niet de sociale- school prestaties. Het is wat dat betreft meer een remmend middel die ervoor zorgt dat de kerngedragingen van ADHD onderdrukt worden en dat niet geheel zonder bijwerkingen.

Daarnaast is het lange termijn gebruik van de medicatie nog niet voldoende onderzocht en dus niet volledig betrouwbaar.

de creativiteit van de adhd’er onder de loep DE GAVE VAN ADHD Dat ADHD problematiek met zich meebrengt hebben wij hierboven besproken, maar ADHD hebben is ook een gave. Creativiteit wordt genoemd als een van de talenten van kinderen en volwassene met ADHD. Zoals in het hoofdstuk Wat is creativiteit? al uitgebreid is ingegaan op de creativiteit en het creatief denken van de mens ligt de focus nu op de creativiteit van kinderen en volwassenen met ADHD. Er zijn al enkele onderzoeken gedaan naar dit onderwerp.

Of kinderen en volwassenen met ADHD daadwerkelijk een hogere dosis creativiteit hebben is de vraag van dit hoofdstuk.

183

FILTEREN MAAR In het dagelijkse leven wordt men constant blootgesteld aan een grote hoeveelheid prikkels die via onze zintuigen uit de buitenwereld binnenkomen in een centrale hersenstructuur, de thalamus. Deze filtert met de prefrontale cortex de prikkels (cognitieve inhibitie), zodat er vervolgens een hanteerbare hoeveelheid informatie naar de hersenschors doorgestuurd wordt, waar we ons van deze prikkels bewust worden. 292 Door iemand die zeer creatief is wordt er een grote hoeveelheid van verschillende ideeën geproduceerd waarvan er uiteindelijk één gekozen moet worden > cognitieve desinhibitie. Doordat al deze ideeën tegelijk onze hersenen indringen is de hoeveelheid prikkels des te groter. Al deze nieuwe ideeën maakt het filteren lastiger.

De moeite van het filteren kan komen door een verminderde aantal dopamine-2-receptoren die aanwezig zijn in de thalamus.

Door deze vermindering in de cognitieve inhibitie kan men soms creatiever zijn en kan het stimuleren bij het maken van bijzondere kunstwerken. 293 Personen met ADHD hebben ook een verminderde filtering van prikkels. Zoals Dick Swaab in zijn boek omschrijft zou door een verminderde filtering van prikkels er waarschijnlijk meer

creativiteit ontstaan. Dit zou betekenen dat ADHD-ers van nature over een grotere creativiteit beschikken.

DOPAMINE Naast de verminderde filtering van prikkels zou ook de neurotransmitter dopamine belangrijk zijn voor de creativiteit. 294 Vaak hebben ADHD’ers een tekort aan dopamine, maar dat hoeft niet perse zo te zijn. Bij personen met ADHD speelt dopamine een belangrijke rol deze neurotransmitter zou namelijk op een andere wijze werken dan bij mensen zonder ADHD, zoals hieronder beschreven: "Bij ADHD zijn de signalen tussen hersencellen worden doorgegeven door chemische boodschappers. Ook wel neurotransmitters genoemd. Het is gebleken dat de neurotransmitters dopamine en noradrenaline in verminderde hoeveelheid voorkomen in het voorste gedeelte van de hersenen van ADHD-patiënten, de prefontaalkwabben."295 De dopamine speelt een rol bij het genot van de mens. Deze kan 184 men stimuleren door middel van sporten, mediteren en andere activiteiten te verrichten die genot en ontspanning opwekken.

Hoogleraar cognitieve neuropsychiatrie Roshan Cools zegt het volgende over dopamine: "Brain dopamine has often been implicated in impulsive and/or inflexible behaviors, which may reflect failures of motivational and/or cognitive control."296 DAGDROMEN In de hersenen van een ADHD’er zijn er dus enkele gebeurtenissen wat betreft het filteren en de dopamine die invloed hebben op de creativiteit. Daarnaast hebben ADHD’ers over het algemeen een andere manier van denken. Van nature hebben ze het talent om problemen op te lossen die veroorzaakt zijn door een rigide manier van denken. 297 Zo is dagdromen een welbekend symptomen bij vooral mensen met ADD, maar vaak hoort dit ook wel bij ADHD. Het dagdromen zorgt voor fantasieën waardoor de creativiteit wordt geprikkeld. Vaak komen hieruit originele en nieuwe mogelijkheden.

HET HELE GEDEELTE Over het algemeen wordt er van mensen met ADHD gezegd dat zij vaak details missen, maar daarnaast zien zij juist het groter geheel en begrijpen daardoor vaak beter de betekenis en het belang van bepaalde lesstof. Vaak vergaan de details, maar vragen ze zich allerlei dingen af over een bepaald onderwerp als bijvoorbeeld fotosynthese. Zo kunnen ze zich afvragen wat er gebeurt op een regenachtige dag als er bijna geen zonlicht is en hiervoor ideeën verzinnen hoe er toch genoeg zonlicht voor planten kan zijn. Door deze nieuwsgierigheid en de interesse die ze zien in het onderwerp proberen ze problemen op een creatieve manier op te lossen. 298

185

Zoals Sir Ken Robinson al beschreef is er helaas in het schoolsysteem weinig aandacht voor deze abstracte vorm van denken. Naast de abstracte vormen van denken moet er ook meer aandacht komen voor de individuele behoeften en aanleg van elke leerling. 299 Daarom is het vaak voor kinderen en volwassenen met ADHD lastig om te functioneren in deze systemen.300 IMPULSIEF Ook is bekend dat mensen met ADHD vaak impulsief zijn. Ze kunnen daardoor zonder ‘echt’ na te denken dingen doen, pas later komt het besef. Impulsiviteit wordt op deze manier misschien vanuit een negatieve toon benaderd, maar het is juist heel bevordelijk voor nieuwe gedachten en ideeën. Iemand kan impulsief zijn wanneer diegene afgeleid of verveeld raakt over wat de meerderheid doet en denkt. Doordat de aandacht moeilijk op één punt gericht kan worden wil men allerlei dingen, situatie’s en disciplines verkennen. Deze vorm zorgt voor het vermengen van ideeën vanuit een nieuw en fris perspectief.301 "However, studies of non-ADHD individuals suggest that low inhibitory control is possibly advantageous for divergent thinking."302

WAT ZEI JE? Soms kunnen personen met ADHD tijdens een uitleg of les zo verwonderd zijn over een bepaald onderwerp dat de uitleg daarvan compleet weg vaagt. Men raakt de draad kwijt en dit zorgt voor verwarring. De meeste mensen zien deze manier van verwarring als iets negatiefs, omdat men niet lijkt op te letten en te luisteren. Dit is echter niet zo. Verwardheid kan namelijk een teken zijn van verwondering over het thema dat op dat moment wordt behandelt. "Creativiteit vereist dat je erkent dat er meer over een onderwerp te vertellen valt en er dieper op een onderwerp gegaan kan worden, dan de vereenvoudigde manier waarop dat in een klaslokaal gebeurt."303 Tijdens de les of uitleg soms even afwezig zijn kan dus ook gezien worden als een onderdeel van creativiteit omdat men juist diepe belangstelling in het onderwerp heeft.

Mensen met ADHD beschikken dus wel degelijk over een dosis creativiteit versterkt door de symptomen die de ADHD met zich meebrengt zoals; minder goed kunnen filteren, de verwerking van dopamine, dagdromen, het gehele gedeelte zien, impulsiviteit en hun verwardheid. Maar of ze ook echt een ‘hogere’ vorm van creativiteit hebben dan de gemiddelde mens is nog steeds onduidelijk.

ONDERZOEK Onderzoekers Holly A. White en Priti Shah hebben door middel van verschillende testen en onderzoeken beweerd dat volwassenen met ADHD creatiever zijn of zelfs een ‘hogere’ vorm van creativiteit hebben.

De resultaten van de onderzoeken lieten bepaalde antwoorden zien. ADHD’ers hebben een relatief hoog divergent vermogen en worden daarom minder beïnvloed door contextuele beperkingen tijdens creatieve activiteiten of sessies. Divergent denken

186

kan gezien worden als een manier van denken waarop er op uiteenlopende manieren wordt gedacht, hierdoor kunnen bepaalde vragen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd.304 Daarnaast hebben volwassenen met ADHD een verminderde remmende controle deze kan het divergent denken mogelijk maken. Door in de onderzoeken verschillende stijlen van creativiteit te hebben onderzocht is men erachter gekomen dat ADHD’ers beter divergent en associatief kunnen denken, waardoor ze vaak op originelere ideeën komen dan de niet-ADHD’ers.

187

De niet-ADHD’ers zijn echter beter in het bedenken van toepassingen, zijn praktischer en denken functioneler. Tot slot kwam uit de resultaten dat erbij ADHD’ers vaak de rol van intrinsieke motivatie speelt. Deze motivatie komt vanuit de mens zelf, wanneer de persoon intrinsiek gemotiveerd is voert hij de opdracht of handeling uit omdat hij het zelf wil.305 Uit de onderzoeken van White en Shah kan men concluderen dat er sprake is van een ‘hogere’ vorm van creativiteit bij ADHD’ers, maar dit betreft het divergent en associatief denken. Daarentegen zijn niet-ADHD’ers vaak juist beter in het bedenken van de toepassingen. Het onderzoek is alleen gedaan bij volwassenen hierdoor zijn de resultaten beperkt. Omdat het onderzoek te beperkt is kan men niet van een duidelijke conclusie uitgaan en is nader onderzoek hierbij noodzakelijk. Er zijn nog te weinig onderzoeksmatige uitkomsten over of kinderen en volwassenen met ADHD daadwerkelijk creatiever zijn dan gemiddeld.

"Als we een creatieve samenleving willen, dan hebben we al die 'ADHD'ers' hard nodig" - Ruben Jacobs.306

188

Als we een creatieve samenleving willen, dan hebben we al die 'ADHD'ers' hard nodig.

Ruben Jacobs

invloed van medicatie op de creativiteit van adhd’ers

191

MEDICATIE EN DOPAMINE In medicatie als ritalin en concerta zitten stoffen waardoor de dopamine wordt verhoogd. Er kan bij ADHD’ers een tekort aan dopamine zijn, of juist een teveel. Wanneer men te weinig dopamine aanmaakt werkt de pil Ritalin voor de verbetering van de focus, integendeel wanneer men juist teveel dopamine aanmaakt dan zou het geen nut hebben op de bevordering van de concentratie.307 Ritalin verbetert de focus, maar verslechtert de flexibiliteit.

De versterking van de cognitieve focus met dopamine pillen als Ritalin gaat gepaard met een verzwakking van cognitieve flexibiliteit. Dopamine wordt zoals hiervoor benoemd afgegeven door Ritalin, maar ook in natuurlijke situatie’s wordt er meer dopamine afgegeven. Wanneer men bijvoorbeeld zijn favoriete snoepje krijgt, of een bonus voor het goede werk wat is verricht.

Bij het gevoel van een beloning kan er dus ook dopamine vrij komen.308 VERHOGING DOPAMINE: goed voor cognitieve controle, focus en wilskracht. slecht voor alle mentale processen en creatief denken.

Roshan Cools zegt in haar betoog, beter brein uit de pillendoos?, dat een verminderde controle en concentratie niet perse slecht hoeft te zijn. De vrije en ongebonden geest is hierdoor namelijk open en deze zorgt voor de creativiteit en innovatie. "We beschikken over twee hersensystemen. Het executieve netwerk is belangrijk voor de controle van het gedrag, het focussen, het niet afgeleid raken. Zeg maar de dirigent van het brein. Daarnaast hebben we het saillante netwerk dat zorgt voor het openstellen van onze geest voor onverwachte prikkels en dus flexibiliteit. Creativiteit en innovatie vereisen een combinatie van focus en flexibiliteit."309Aldus Cools in haar betoog.

ONDERZOEK â&#x20AC;¨ Dat de verhoging van dopamine niet goed is voor ons creatief denken is in de jaren 60 aangetoond door een Amerikaans onderzoek waarbij er twee groepen werden getest. Het onderzoek betreft een kaars, punaises in een bakje, en lucifers.

De proefpersonen moesten door middel van de voorgenoemde middelen de kaars aan de muur vast maken en aan steken zonder dat de kaarsvet zou gaan druppelen. De ene helft van de groep werd vertelt dat men binnen een bepaalde tijd de oplossing moest hebben in verband met bepaalde normen. De andere helft werd getimed met een stopwatch. Wanneer ze binnen de tijd de oplossing hadden gevonden werden ze beloont met een bedrag van 20 dollar. Zoals hiervoor vertelt wordt er net als bij Ritalin ook bij beloning meer dopamine afgegeven. Uiteindelijk bleek uit het onderzoek dat diegene met een beloning er drie minuten langer over deden. Deze kwamen minder snel op het creatieve idee om out-of-the-box te denken en het punaise doosje te gebruiken als standaard voor de kaars. 310 Cools: "Het is dus belangrijk [...] om medewerkers niet alleen gestructureerd en gefocust te laten werken, maar hen ook vrije out-of-thebox-ruimte te bieden. Want dat leidt tot meer creativiteit."311 DUS?â&#x20AC;¨Door middel van het onderzoek van Roshan Cools kan men beweren dat Ritalin invloed heeft op de dopamine. Zoals Cools in haar betoog vertelt is de verhoging van dopamine goed voor de cognitieve controle en focus, maar voor de mentale processen en het creatief denken is het juist niet bevordelijk. Aangezien Ritalin zorgt voor de verhoging van dopamine kan het dus zorgen voor betere focus maar gaat dit ten koste van het creatieve denken en de flexibiliteit.

192

193

We mine our minds in the way we strip mine the earth for a particular commodity, and for the future it wonâ&#x20AC;&#x2122;t service. What we have to celebrate is the gift of the human imagination. The only way we can do this is by seeing our creative capacities for the richness they are.

Sir Ken Robinson

conclusie Hebben stimulerende middelen invloed op onze creativiteit?

Ja, stimulerende middelen hebben effect op onze creativiteit, maar dit verschilt per persoon. Net zoals creativiteit op meerder manieren kan worden geïnterpreteerd. Zo zijn er allerlei definities van creativiteit benoemd zoals; dat creativiteit nieuwe mogelijkheden creëert, creativiteit is de doelgerichte productie van iets nieuws, het doorbreken van patronen enzovoort. Er is geen eenduidige definitie van wat creativiteit is. Maar men ziet het in de meeste gevallen als iets wat van waarde is en ons leidt naar innovatie en vernieuwing.

197

Creativiteit komt niet zomaar uit de lucht vallen er moet iets voor gedaan worden om het te activeren. Men gaat vaak een proces door voordat de creativiteit tot uiting kan komen.

In sommige gevallen zoals bij kunstenaars en uitvinders is creativiteit altijd noodzakelijk omdat hun werk het van hun eist. Deze mensen doen er daarom ook alles aan om zo creatief mogelijk te kunnen denken. Zoals hiervoor besproken gebruikte men of gebruikt men in sommige gevallen drugs (stimulerende middelen) om de creativiteit te bevorderen. Steve Jobs was bijvoorbeeld een groot fan van LSD en beweerde dat hij zijn succes daar voor een groot deel aan te danken had. Daarnaast deden Bryony Kimmings (1981) en Oscar Janiger (1945-1962) beiden een onderzoek naar de creativiteit van bepaalde drugs. Bij Kimmings kwam naar voren dat bij hem de alcoholconsumptie zijn creativiteit bevorderde, maar dit was voor hem een persoonlijk resultaat. Janiger deed LSD-experimenten op zijn patiënten. Zo zei één van zijn patiënten dat een enkele LSD-trip gelijkstond aan vier jaar kunstacademie. Uiteindelijk bleek dat de kwaliteit van de kunstwerken met LSD en zonder bijna geen verschil hadden, alleen waren de abstractie en de kleuren met LSD helderder.

Toch heeft niet iedereen het gevoel dat de creativiteit door middel van drugs wordt bevorderd. Sommige mensen zijn na het gebruik van drugs juist teleurgesteld in wat voor werk ze hebben verricht.

Stimulerende middelen zorgen voor meer energie en alertheid.

Ze brengen bij veelgebruikers ook een sterker gevoel van zelfvertrouwen. Omdat de gebruikers een sterker gevoel van zelfvertrouwen hebben zou dit kunnen weerspiegelen op de creatieve resultaten. Omdat het begrip creativiteit niet eenduidig is en de effecten van stimulerende middelen per persoon heel uiteenlopend kunnen zijn is er geen genuanceerd antwoord op de vraag te geven.

Er zou verder onderzoek verricht moeten worden wat betreft de creativiteit in verband met stimulerende middelen om een duidelijk antwoord te kunnen geven. En dan nog zouden deze resultaten nooit geheel de objectieve waarheid kunnen laten zien omdat het per individu een ander effect zou laten zien. Het beste is dus om het zelf te ontdekken! ;-) Zijn ADHD’ers creatiever met of zonder medicijnen?

Wederom ja, de medicijnen hebben effect op de creativiteit van ADHD’ers. Voorgaand is er over de creativiteit van de ADHD’ers gesproken. Zo zouden de verminderde filtering, het tekort/teveel aan dopamine, het dagdromen/fantaseren, de impulsiviteit, het hele gedeelte overzien, en de verwardheid kunnen wijzen op een ‘hogere’ vorm van creativiteit bij ADHD’ers.

Medicijnen als Ritalin zorgen ervoor dat de dopamine bij mensen met ADHD wordt verhoogd. Volgens het onderzoek van Roshan Cools is de verhoging van dopamine goed voor cognitieve controle, focus en wilskracht maar juist slecht voor alle mentale processen en creatief denken.

198

Doordat de medicijnen dus de dopamine verhogen zou dit ten koste gaan van de creativiteit, de open geest en de flexibiliteit. Uit het onderzoek van Cools zou men kunnen concluderen dat medicijnen als Ritalin en Concerta de creativiteit van ADHDâ&#x20AC;&#x2122;ers verminderen door de verhoging van dopamine.

199

Everybody is a genius. But if you judge a fish by itâ&#x20AC;&#x2122;s ability to climb a tree, it will live itâ&#x20AC;&#x2122;s whole life believing that it is stupid.

Albert Einstein

VOETNOTEN

bronnen

217.

217

Klaus-Dietrich Runow, Als gifstoffen op je zenuwen gaan werken, 2015, p.23

218.

218

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.20

219.

219

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.22

220.

220

npofocus.nl, Wat is ADHD? (29 oktober 2017)

221.

221

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.22

222.

222

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.22

223.

223

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.34

224.

224

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, 2008, p.20

225.

225

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, 2008, p.20

226.

226

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.37

227.

227

https://assets-sites.trimbos.nl/docs/b6db43c7-4c89-4b75-831f-8ffa0356a528.pdf Trimbos Instituut

GGZ richtlijnen (16 oktober 2017)

228.

228

https://motherboard.vice.com/nl/article/pg33py/het-baader-meinhof-fenomeen-is-het-leukste-wat-

je-de-komende-week-gaat-overkomen motherboard vice website (1 oktober 2017)

229.

229

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar,

Medisch Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

230.

230

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar,

Medisch Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

231.

231

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar, Medisch

Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

222.

232

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar, Medisch

Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

233.

233

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar, Medisch

Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

234.

234

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar, Medisch

Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

235.

235

Artikel: http://www.adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Jan Buitelaar, Medisch

Contact, 21 januari 2011, ADHD zeker geen modegrill (17 oktober 2017)

236.

236

https://www.brainwash.nl/bijdrage/als-we-een-creatieve-samenleving-willen-dan-hebben-we-al-die-

adhders-hard-nodig (26 oktober 2017)

237.

237

https://www.brainwash.nl/bijdrage/als-we-een-creatieve-samenleving-willen-dan-hebben-we-al-die-

adhders-hard-nodig (26 oktober 2017)

238.

238

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.40

239.

239

Janssen, OK met ADHD! peptalk, 2007, p.20-21

240.

240

Janssen, Gigi van Loo, OK met ADHD! peptalk, Gigi van Loo, 2007, p.20-21

241.

241

http://www.ggznieuws.nl/home/adhd-bij-meisjes-vaak-niet-herkend-angststoornis-en-depressie-het-

gevolg/ (17 oktober 2017)

242.

242

243.

243

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.40

244.

244

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.41

245.

245

https://www.balansdigitaal.nl/kennis/adhd-behandelen/ (16 oktober 2017)

246.

246

Trimbos instituut, Multidisciplinaire richtlijn ADHD, 2005,

247.

247

Trimbos instituut, Multidisciplinaire richtlijn ADHD, PatiĂŤntenversie voor ouders, 2007

248.

248

https://www.balansdigitaal.nl/kennis/adhd-behandelen/ (16 oktober 2017)

249.

249

Janssen, OK met ADHD! peptalk too, 2007, p.11

250.

250

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.134

251.

251

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.136

252.

252

Janssen, OK met ADHD! peptalk too, 2007, p.11

253.

253

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.136-137

254.

254

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.137

255.

255

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.139-140

256.

256

Documentaire chillen met die pillen

257.

257

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.140

258.

258

Filemon Wesselink & David Bezemer, ADHD voor junkies en dummies, 2015, p.141

259.

259

Janssen OK met ADHD! peptalk too, 2007, p.11

260.

260

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.113

261.

261

Tijdschrift voor Psychiatrie: http://www.adhdenvoeding.nl/wp-content/uploads/2016/10/9.Tijdschrift-

Janssen, Gigi van Loo, OK met ADHD! peptalk, Gigi van Loo, 2007, p.21

voor-Psychiatrie_Toponderzoek.pdf Lidy Pelsser, 2012, Nederlands vlaams toponderzoek, Eliminatie dieet bij kinderen met ADHD (17 oktober 2017)

262.

262

263.

263

Klaus-Dietrich Runow, Als gifstoffen op je zenuwen gaan werken, 2015, p.111

264.

264

Klaus-Dietrich Runow, Als gifstoffen op je zenuwen gaan werken, 2015, p.111

265.

265

Klaus-Dietrich Runow, Als gifstoffen op je zenuwen gaan werken, 2015, p.111

266.

266

Tijdschrift voor Psychiatrie: http://www.adhdenvoeding.nl/wp-content/uploads/2016/10/9.Tijdschrift-

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.113-114

voor-Psychiatrie_Toponderzoek.pdf Lidy Pelsser, 2012, Nederlands vlaams toponderzoek, Eliminatie dieet bij kinderen met ADHD (17 oktober 2017)

267.

267

http://www.unity.nl/drug/speed/ (12 oktober 2017)

268.

268

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.99

269.

269

http://www.addonline.nl/attention-defecit-disorder-add/de-geschiedenis-van-add/ (12 oktober 2017)

270.

270

Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, Laura Batstra, p.100

271.

271

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.99

272.

272

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.99

273.

273

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.101

274.

274

http://www.apotheek.nl/medicijnen/methylfenidaat?product=ritalin#belangrijk-om-te-weten-over-

methylfenidaat (16 oktober 2017)

275.

275

276.

276

Jeff Strong & Michael O. Flanagan ADHD voor dummies, 2013, p.117

277.

277

https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/m/

Jeff Strong & Michael O. Flanagan ADHD voor dummies, 2013, p. 116

methylfenidaat#samenstelling (16 oktober 2017)

278.

278

http://www.adhdcentraal.nl/medicatie/ (17 oktober 2017)

279.

279

https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/wat-is-ritalin/ (16 oktober 2017)

280.

280

https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/wat-is-ritalin/ (16 oktober 2017)

281

281

https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/wat-is-ritalin/ (16 oktober 2017)

282.

282

http://www.spreekuurthuis.nl/themas/adhd/informatie/behandeling_met_medicijnen/ritalin (16

oktober 2017)

283.

283

https://www.jellinek.nl/vraag-antwoord/wat-is-ritalin/ (16 oktober 2017)

284.

284

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, 2008, blz 32

285.

285

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Kritiek op het medisch model, 2008, p.26

286.

286

https://db.cbg-meb.nl/Bijsluiters/h03957.pdf Bijsluiter Ritalin (17 oktober 2017)

287.

287

Opiumwet: https://www.knmp.nl/praktijkvoering/regelgeving/regelgeving-geneesmiddelen-en-

grondstoffen/opiumwet (17 oktober 2017)

288

288

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.106

289.

289

Artikel: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3666055/ Claire Advokat* and Mindy

Scheithauer , Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) stimulant medications as cognitive enhancers, 2013

290.

Artikel: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3666055/ Claire Advokat* and Mindy

290

Scheithauer, Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) stimulant medications as cognitive enhancers, 2013

291.

291

Laura Batstra, Hoe voorkom je ADHD? door de diagnose niet te stellen, 2012, p.102-103

292.

292

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.187

293.

293

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Hersenen als filter, 2016, p.187

294.

294

Dick Swaab, Ons creatieve brein, Neurotransmitters, 2016, p.190

295.

295

https://www.hersenstichting.nl/alles-over-hersenen/hersenaandoeningen/adhd (25 oktober 2017)

296.

296

Artikel: http://ezproxy2.utwente.nl:3794/doi/pdf/10.1177/1073858408317009 Role of Dopamine in the

Motivational and Cognitive Control of Behavior, Roshan Cools, 2008

297.

297

298.

298

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Het creatieve talent, 2008, p.94

299.

299

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Symptomen herdefiniëren: creativiteit herkennen, 2008, p.108

300.

300

Sir Ken Robinson, Buiten de lijntjes, De onderwijscultuur, 2013, p. 64

301.

301

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Symptomen herdefiniëren: creativiteit herkennen, 2008, p.108

302.

302

Artikel: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S019188691000601X?via%3Dihub Holly

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Het creatieve talent, 2008, p.93

A. White & Priti Shah, Creative style and achievement in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder, 2013

254.

303

Lara Honos-Webb, De gave van ADHD, Symptomen herdefiniëren: creativiteit herkennen, 2008, p.102

255.

304

Artikel: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S019188691000601X?via%3Dihub Holly

256.

A. White & Priti Shah, Creative style and achievement in adults with attention-deficit/hyperactivity

257.

disorder, 2013

258.

305

259.

A. White & Priti Shah, Creative style and achievement in adults with attention-deficit/hyperactivity

Artikel: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S019188691000601X?via%3Dihub Holly

260.

disorder, 2013

261.

306

https://www.brainwash.nl/bijdrage/als-we-een-creatieve-samenleving-willen-dan-hebben-we-al-die-

adhders-hard-nodig (25 oktober 2017)

307.

307

Video: https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks (26 oktober 2017)

Roshan Cools, Radboud universiteit

308.

308

Video: https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks (26 oktober 2017)

Roshan Cools, Radboud universiteit

309.

309

Video: https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks (26 oktober 2017)

Roshan Cools, Radboud universiteit

310

310

Video: https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks (25 oktober 2017)

Roshan Cools, Radboud Universiteit

311

311

Video: https://www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks (25 oktober 2017)

bibliografie Wesselink, F., & Bezemer, D. (2015). Drugs voor junkies en dummies (Herz. ed.).

Amsterdam, Nederland: Prometheus.

Apotheek.nl. (z.j.). Ritalin [Illustratie]. Geraadpleegd van http://www.apotheek.nl/ medicijnen/methylfenidaat?product=ritalin#belangrijk-om-te-weten-over-methylfenidaat Batstra, L. (2012). Hoe voorkom je ADHD? Door de diagnose niet te stellen. Amsterdam, Nederland: Nieuwezijds.

Benowitz, N. L. (2010, 17 juni). Nicotine Addiction. Geraadpleegd van https://www.ncbi. nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2928221/ Berge, J. ten. (1999). 257Volume 33 Number 4 Fourth Quarter 1999ABSTRACTINTRODUCTIONJOS TEN BERGEBreakdown or Breakthrough?A History of European Researchinto Drugs and Creativity. Fourth Quarter, 33(4), 257-276. Geraadpleegd van https://assets-sites.trimbos.nl/docs/b6db43c7-4c89-4b75-831f-8ffa0356a528.pdf Berger, L. (2017, 16 februari). Hoe creativiteit een talent van iedereen en een oplossing voor alles werd. Geraadpleegd van https://decorrespondent.nl/2452/hoe-creativiteit-eentalent-van-iedereen-en-een-oplossing-voor-alles-werd/81698188-45132a91 Braak, A. ter. (2015, 29 april). fenomeen is het leukste wat je de komende week gaat overkomen. Geraadpleegd van https://motherboard.vice.com/nl/article/pg33py/hetbaader-meinhof-fenomeen-is-het-leukste-wat-je-de-komende-week-gaat-overkomen Buitelaar, J. (2011, 21 januari). ADHD zeker geen modegril. Geraadpleegd van http://www. adhdnetwerk.nl/content/downloads/mc_11_03_p10_13.pdf Byttebier, I. (2002). Creativiteit HOE?ZO? (3e ed.). Tielt, BelgiĂŤ: Lannoo.

Cools, R. (2008). Role of Dopamine in the Motivational and Cognitive Control of Behavior.

The neuroscientist, 14(4), 381-395. Geraadpleegd van http://ezproxy2.utwente.nl:3794/doi/ pdf/10.1177/1073858408317009 Cools, R. (2015, 23 juni). Beter brein uit de pillendoos? [Video]. Geraadpleegd van https:// www.youtube.com/watch?time_continue=4&v=OjkrQmqzXks Csikszentmihalyi, M. (2017). Creativity. American Association for the Advancement of Science, 225(4665), 918-919. Geraadpleegd van http://ezproxy2.utwente.nl:2081/stable/ pdf/1693946.pdf?refreqid=excelsior:3d2554089f7bad29cb52aa3cd91dac30 De staat van volksgezondheid. (2016). Roken [Illustratie]. Geraadpleegd van https://www. staatvenz.nl/kerncijfers/roken Drugsinfoteam. (2017). Sterkte XTC-pillen door de jaren heen [Illustratie]. Geraadpleegd

van https://create.piktochart.com/output/1379759-sterkte-xtc-pillen GGZ nieuws. (2016, 8 april). ADHD bij meisjes vaak niet herkend: angststoornis en depressie het gevolg. Geraadpleegd van http://www.ggznieuws.nl/home/adhd-bijmeisjes-vaak-niet-herkend-angststoornis-en-depressie-het-gevolg/ Hersenstichting. (2017). ADHD. Geraadpleegd van https://www.hersenstichting.nl/allesover-hersenen/hersenaandoeningen/adhd Honos-Webb, L. (2008). De gave van ADHD. Katwijk, Nederland: Panta Rhei.

Jacobs, R. (2017, 22 oktober). Als we een creatieve samenleving willen, dan hebben we al die 'ADHD'ers' hard nodig. Geraadpleegd van https://www.brainwash.nl/bijdrage/als-weeen-creatieve-samenleving-willen-dan-hebben-we-al-die-adhders-hard-nodig Kerssemaker, R., Meerten, R. van, Noorlander, E., & Vervaeke, H. (2008). "Drugs En Alcohol; Gebruik, Misbruik En Verslaving" [Ebook]. Geraadpleegd van https:// books.google.nl/books?id=5yr09XPx_BoC&pg=PA3&lpg=PA3&dq=%22Drugs+En +Alcohol;+Gebruik,+Misbruik+En+Verslaving%22&source=bl&ots=22QWKCvW5h &sig=Cs-ZLIKssl_WMtm7kQKGFyqA9hc&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwi_3Ovh-_ TWAhWLuBoKHevbAxMQ6AEIWjAJ#v=onepage&q=%22Drugs%20En%20Alcohol%3B%20 Gebruik%2C%20Misbruik%20En%20Verslaving%22&f=false KNMP. (2015). Opiumwet. Geraadpleegd van https://www.knmp.nl/praktijkvoering/ regelgeving/regelgeving-geneesmiddelen-en-grondstoffen/opiumwet Kunstcentraal. (z.j.). Creatief proces. Geraadpleegd van https://leerkrachten. kunstcentraal.nl/ lesmateriaal/creatief-vermogen-creatief-vermogen/creativiteit-creatiefproces-creatief-vermogen/ Niesink, R. (2015, 2 juni). XTC en Waterintoxicatie [Video]. Geraadpleegd van https://www. youtube.com/watch?time_continue=118&v=VH6_rECGWuc Novartis Pharma B.V.. (2017, februari). Bijsluiter. Geraadpleegd van https://db.cbg-meb. nl/Bijsluiters/h03957.pdf Pelsser, L. (2012). Eliminatiedieet bij kinderen met ADHD. Tijdschrift voor psychiatrie, 54(3), 294-295. Geraadpleegd van http://www.adhdenvoeding.nl/wp-content/ uploads/2016/10/9.Tijdschrift-voor-Psychiatrie_Toponderzoek.pdf RIVM. (2009). Ranking van drugs (RIVM-rapport 340001001). Geraadpleegd van http:// www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/340001001.pdf Robinson, S. K. (2006, februari). Scholen doden de creativiteit [Video]. Geraadpleegd van

https://www.ted.com/talks/ken_robinson_says_schools_kill_creativity?language=nl Robinson, S. K. (2010, februari). Bring on the learning revolution! [Video]. Geraadpleegd van https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_bring_on_the_revolution Robinson, S. K. (2013). Buiten de lijntjes. Houten, Nederland: Unieboek.

Runow, K. D. (2015). Als gifstoffen op je zenuwen gaan werken. Eeserveeen, Nederland: Akasha.

Schasfoort, B. (2016). Beeldonwerijs en didactiek (5e ed.). Groningen, Nederland: Noordhoff.

Scheithauer, M., & Advokat, C. (2013, 11 mei). Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) stimulant medications as cognitive enhancers. Geraadpleegd van https://www. ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3666055/ Smits, S. (2016). Samenvatting - boek "Drugs En Alcohol; Gebruik, Misbruik En Verslaving". Geraadpleegd van https://www.studeersnel.nl/nl/document/hogeschool-vanarnhem-en-nijmegen/kennis-en-kunde-verslaving/samenvattingen/samenvatting-boekdrugs-en-alcohol-gebruik-misbruik-en-verslaving/530828/view?has_flashcards=1 Steunpunt Koel. (2017). Hyperglycemische ontregeling. Geraadpleegd van https://www. eerstelijnsprotocollen.nl/diabetes/modules/8-complicaties-/8-1-hyperglycemischeontregeling/ Strong, J., & Flanagan, M. O. (2013). ADHD voor dummies. Amsterdam, Nederland: Pearson Benelux.

Swaab, D. (2016). Ons creatieve brein (3e ed.). Amsterdam, Nederland: Atlas contact.

Trimbos instituut. (2015). Multidisciplinaire Richtlijn voor diagnostiek en behandeling van ADHD bij kinderen en jeugdigen. Multidisciplinaire richtlijnontwikkeling, 113(1), 01113. Geraadpleegd van https://assets-sites.trimbos.nl/docs/b6db43c7-4c89-4b75-831f8ffa0356a528.pdf Wesselink, F., & Bezemer, D. (2015). Drugs voor junkies en dummies. Amsterdam, Nederland: Prometheus.

White, H. A., & Shah, P. (2013). Personality and Individual Differences. Creative style and achievement in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder, 50, 673-677. Geraadpleegd van http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/ S019188691000601X?via%3Dihub World's health organization. (2010). Gender, Women, and the Tobacco Epidemic: 7.

Addiction to Nicotine. Geraadpleegd van http://www.who.int/tobacco/publications/ gender/en_tfi_gender_women_addiction_nicotine.pdf?ua=1 Zorginstituut Nederland. (z.j.). Methylfenidaat [Illustratie]. Geraadpleegd van https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/bladeren/preparaatteksten/m/ methylfenidaat#samenstelling

2018 Jessie von Piekartz Nederlandstalig | Hengelo

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm fop enige wijze, hetzij, elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.