EEN REIS DOOR OLDENZAAL

EEN REIS DOOR

OLDENZAAL

AMBACHTELIJKE GEVELTEKENS Ambachtelijke geveltekens en andere

bijzondere plekken in Oldenzaal.

Inleiding: Inleiding: Deze presentatie gaat over de ambachtelijke geveltekens in Oldenzaal stad. Oldenzaal zit natuurlijk vol met interessante en belangrijke plekken en tekens, in deze presentatie heb ik een selectie gemaakt van de voor ons meest interessantste plekken. In de loop van de presentatie zal ik kort de geschiedenis van de tekens uitleggen en waarom ze belangrijk zijn voor Oldenzaal.

Ik kwam op het idee om mijn presentatie te doen over de ambachtelijke geveltekens, omdat ik 2 dames kende uit de kunstgroep en die waren naar Oldenzaal gegaan om hier naar de geveltekens te kijken. Dit is me zo bijgebleven dat ik heb besloten om zelf ook op onderzoek uit te gaan. Tijdens dit onderzoek ben ik veel te weten gekomen over de kleine (en soms ook grote) geveltekens die mensen anders misschien zouden overkijken. — Anne Jongeleen

Een reis door: Oldenzaal

POORTGEBOUW BEGRAAFPLAATS 1. Poortgebouw begraafplaats: De eerste ambachtelijke gevelteken waar ik het over ga hebben is het imposante poortgebouw van de gemeentelijke begraafplaats Oldenzaal.

Het poortgebouw is ontworpen en gebouwd in 1920 door architect Karel Muller. Meneer Muller heeft onder andere de halve Haanstraat ontworpen. Boven de ingang staat de plaquette “Gedenk de Dooden”. Het poortgebouw is van cultuur-, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig belang.

Tijdens de razzia werden de verschillende Joodse mensen via een poortje in het gebouw verstopt door de familie Jambor, die nu en toen een Café aan de overkant hebben. De vader waarschuwde dan de mensen in het café, waarna de dochters een ladder tegen de poort aanzetten waar de mensen op konden. Hier op de zolder konden ze het afwachten.

In de Plechelmus zit ook een plek waar mensen verschuild konden worden tijdens de oorlog. Net boven het beeld van Plechelmus zit een luik, hier hebben meerdere onderduikers gezeten.

2. St. Joseph gebouw Het volgende gevelteken is het St. Joseph gebouw, nu beter bekend als stadtheater De Bond.

Het Sint Joseph gebouw is een statig gebouw, met helemaal bovenaan, zoals je kunt zien op de foto, een nis met het beeld van St. Joseph erin. Het voormalige verenigingsgebouw van de Rooms Katholieke Werkliedenvereniging St. Joseph is in 1894 gebouwd naar ontwerp van W. Elzinga.

Nu zit de Koninklijke Harmonie St. Joseph in het gebouw. Dit orkest is opgericht in 1896 en is voortgekomen uit de Katholieke arbeidersvakbond.

STADSTHEATER DE BOND

Een korte geschiedenis van

Het sint-Joseph beeld wat er

het gebouw gaat als volgt. Na

nu op staat is niet het originele

een opkomst van steeds meer

beeld. Toen het gebouw

arbeidersvakbonden voor de

verkocht werd aan meneer

mensen in de textielindustrie,

Borghuis, heeft de vorige

is in Oldenzaal in 1893 de RK-

eigenaar het originele beeld

werkliedenvereniging St. Joseph

eraf gehaald. Op deze foto’s

begonnen. De bond streefde

kun je zien hoe het eerste beeld

naar een verbetering van de

eruitzag, en hoe het er nu uitziet.

arbeidsomstandigheden. Na

Beide afbeeldingen waren van

een grote groei van de vakbond,

Sint. Joseph.

hadden ze een eigen gebouw nodig. Zo is het St. Joseph gebouw

Het Sint-Joseph beeld in

ontstaan in 1894.

het nisje verwijst naar Jozef van Nazareth, het Bijbelse

Eind jaren 70 is het gebouw

figuur. Jozef, bijgenaamd “De

verkocht aan meneer Borghuis,

Timmerman”, was de (pleeg)

die er een disco van maakte. Na

vader van Jezus Christus zelf.

een tijdje is het gebouw helemaal

W. Elzinga heeft waarschijnlijk

verbouwd en uitgebreid tot een

voor het beeld van Sint Jozef

theater met de naam Stadstheater

gekozen bij het ontwerpen van

De Bond. Er is een heel stuk

het gebouw, aangezien Sint

bijgekomen tijdens de verbouwing,

Jozef de beschermheer van de

de hele voorgevel is nog hetzelfde

timmerlieden en arbeiders in

gebleven.

het algemeen is.

MARKT 19 3. Markt 19/oude huis burgemeester Stork: Waar nu Café Markt 19 staat, woonde ooit de eerste burgemeester nieuwe stijl van Oldenzaal.

F.C.W. Stork. Veel van de mensen kennen de naam Stork van de fabriek van zijn zoon.

Charles Stork is beter bekend als oprichter van “Weefgoederenfabrique C.T. Stork & Co” in Oldenzaal in 1835. F.C.W. Stork bestuurde de stad van 1811 tot 1838.

De gevel van het oude huis van burgemeester Stork is gesierd met bijzondere ornamenten.

Deze ornamenten hebben de vorm van halve wagenwielen. De naam Stork betekent in het Engels en Duits “Ooievaar”. Ooievaren maken hun nesten op hooggeplaatste wagenwielen. Vandaar dat deze vormen verwijzen naar het nest van de ooievaar. Het is toepasselijk aangezien het huis vroeger het “nest” van de Stork familie was. Ook waren dit soort ornamenten te zien op andere oude gebouwen, zoals het Kramramtshaus in Münster van 1589. De halve wagenwielen, ookwel halfrozetten genoemd, zijn kenmerkend voor de architectuur stijl Welsche Giebel.

De halve wagenwielen die tegenwoordig op het pand zitten zijn replica’s. De originelen waren te zien in de tuin van het museum Het Palthe huis.

(Nu is er een verbouwing gaande, dus zijn ze (tijdelijk) overgeplaatst naar een warenhuis). Het pand is grondig verbouwd in 1967-1968. Hoewel de originele vorm nog wel bewaard gebleven, zijn alleen de kelders in het achterste gedeelte nog authentiek.

Nu zit het horecabedrijf “Markt 19” in het pand.

het ‘nest’ van de stork familie

PROATPAAL 4. Proatpaal: In de gevel van het café “De Proatpaal” staat boven de ingang nog een bijzondere gevelsteen.

Het betreft een deels geglazuurde steen. Op deze steen staat een monogram met de letters: C van Caspar M van Melchior en B van Balthasar Daarnaast de S en de M staande voor Salvator Mundi (Christus), en tenslotte OLV duidend op Onze Lieve Vrouw.

Tot 1919 bevond zich op de plek waar nu Café de Proatpaal staat, een perceel van kuiper Leendert ten Bokum (een Kuiperij is een werkplaats waar houten kuipen en vaten of tonnen gemaakt worden). In 1920 bouwde architect Karel Croonen het huidige gebouw van twee lagen met kap voor W. Ten Bokum.

Het metselwerk van de voorgevel is op de begane grond deels uitgevoerd in geglazuurde steen.

Waar de voor- en zijgevels elkaar aaneenluiten is de uitvoering van zandsteenblokken (net zoals het plechelmus).

De sluitsteen van de toenmalige kuiperij is boven de ingang geplaatst. Met hierop het monogram.

Eerst zaten er achter elkaar allerlij slagers in dit pand, slagerij Siemerink is de laatste slager die in dit gebouw zat. Op de foto rechts van de dia kun je nog beetje zien hoe het er toen uitzag. Na de verbouwing van 1983 volgden een horecabedrijf en muziekschool. Tegenwoordig zit er alleen de Proatpaal.

OUDE GEMEENTEHUIS 5. Oude gemeentehuis Op de gevel van het oude ‘Raedthuys’ is een afbeelding te zien van het stadswapen van Oldenzaal. Nadat het oude gemeentehuis is ingestort tijdens een grote storm in 1836, is het huidige gebouw geplaatst met het stadwapen erop. Het huidige wapen is door de Hoge Raad in 1819 vastgesteld. De kleuren zijn nu blauw en geel met in de linkerbovenhoek het beeld van een bisschop. Er is veel speculatie over wie de ‘Bisschop’ moet voorstellen.

Het wapen zelf is geschonken door de bisschop Baldericus van Kleef, stichter van het kapittel te Oldenzaal. Hij is misschien de bisschop op het wapen. De meest waarschijnlijke theorie is dat het Sint Maarten is, de Landheer van Oldenzaal in het bisdom Utrecht. De meest bekende theorie, dat het Sint Plechelmus moet voorstellen is in ieder geval niet het geval.

Het originele wapen van Oldenzaal was uitgegeven in 1820 in de kleuren rood en zilver, zonder kroon. Na de eerste verschijning van het huidige wapen in 1819 uitkwam, zijn de eerste afbeeldingen gevonden van het wapen op een tabaksmerk uit plusminus 1910 en een postzegel uit Heraldiek albums/Koffie Hag albums Nederland van plusminus 1930.

De kleuren blauw met goud waren de rijks kleuren.

Het rood en zilver waren de kleuren van Utrecht, wie eerst de heerser was van onder andere Overijssel. Nadat veel steden onafhankelijk werden na Napoleon, nam het wapen van Oldenzaal de rijks kleuren goud en blauw aan en kregen we er een kroon op.

Dat we vroeger één grote provincie waren onder leiding van Utrecht is nog steeds te vinden in hoe Losser en Weerselo na de scheiding in 1811 ook het wapen van Oldenzaal in hun eigen wapen hebben verwerkt. Losser heeft, zoals je kan zien op de dia, zowel het wapen van Oldenzaal als drie spoelen die bij textiel ontwikkeling gebruikt worden. Weerselo heeft hetzelfde alleen zijn de drie spoelen verwisseld met drie torens.

het wapen van Oldenzaal

het wapen van Oldenzaal

“De kerk is ouder dan

het wapen van Oldenzaal .

De Kerk is van 1150 en de

stad kwam pas rond 1240.�

MIGORIUSHUIS 6. Migoriushuis Dicht bij de bibliotheek in de buurt is het Migoriushuis. Beter bekent bij sommige mensen als een plek waar allerlei activiteiten worden georganiseerd.

Het statige huis heeft zijn naam te danken aan Dr. Guillaume Landreben Migorius, die rond 1850 er een dokterspraktijk in had. Na zijn dood is de complete huisapotheek naar Gulia Palthe gegaan, wie het na haar overlijden in 1928 liet overbrengen naar het Paltehuis. In het Palthehuis is nu de voormalige salon gereserveerd voor de verzameling van 18e -eeuwse apotheek van Dr. Landreben Migorius. Ook het alle instrumenten en de boekhouding zijn aanwezig.

Het huis en de geschiedenis is erg interessant, maar wat ik het meest interessant vindt is de gevel aan de voorkant van het huis. Aan de beide zijkanten van de gevel staan namelijk een leeuwenkop.

Afbeeldingen van Leeuwen worden in meerdere culturen regelmatig gebruikt als versiering van de gebouwen. In China bijvoorbeeld, worden ze gezien als beschermers.

De Leeuwen beschermen de huizen waar ze voorstaan tegen ongelukken en diefstal. Voor Boeddhisten symboliseren leeuwenstandbeelden vrede en voorspoedige tijden. In ItaliĂŤ geven ze blijk van macht en prestige. Om het even of ze voor de deur staan of op het dak, de leeuw blijft trouw aan zijn eigen zelf als symbool van eer, respect en macht. Je kunt de

leeuw zelfs zien op bekende gebouwen in Parijs en New York.

Het bijzondere van de leeuwen op het Migorius huis, is dat de tanden de vorm van mensentanden hebben! De meest waarschijnlijke theorie om hoe dit komt, is dat de beeldhouwer ten tijde van het maken van de leeuwen niet wist hoe leeuwentanden eruitzagen. Een andere, kleinere, theorie zegt dat dit expres is gedaan. Aangezien Migorius naast de stadsarts, ook de stadstandarts van Oldenzaal was.

Zoals je op de foto kan zien zijn de leeuwen uitgebreid versierd met een aantal symbolieken. Je kunt naast de leeuwenkop ook de verschillende soorten fruit vinden. Fruit was redelijk duur in die tijd en eigenlijk konden alleen de rijke mensen dit eten. Door het op de gevel te vereeuwigen, liet Migorius zijn welvaart zien. Ook wordt met fruit onder andere gesymboliseerd dat het leven ooit stopt. Fruit heeft immers een houdbaarheidsdatum. Dit valt goed samen met Migorius’ werk als stadsarts.

Ook kun je een lotusbloem zien in het midden van het stuk. Dit kan veel dingen betekenen, maar in dit geval betekent het waarschijnlijk wederom de cirkel van het leven.

Ook is er niet specifiek bekend waarom Migorius of de maker van het huis er in 1640 de leeuwenkoppen en omgeving heeft toegevoegd aan het oorspronkelijk uit 1530 komende huis. Wat we wel weten is dat het huis over de jaren sinds haar maak vele veranderingen en toevoegingen heeft doorstaan.

De leeuw met de mensentanden is te vinden in de gele cirkel hierboven.

Kijk maar eens goed.

BLAUWE MADONNA 7. Blauwe Madonna Wat ook een hele mooie ambachtelijke gevelteken is, is de Madonna met blauwe achtergrond. Mensen lopen vaak compleet langs dit teken heen zonder het te zien. Dit, terwijl het op een redelijk duidelijke plek aan de linkerzijkant van de Plechelmus staat. De madonna is een bijzondere afbeelding van Maria. Het was pastoor Gerritsen die een Maria wou laten plaatsen. Deze pastoor was een grote Maria fan. Het beeld is uiteindelijk geplaatst in 1939, zoals op de foto is te zien. De nis waar het beeld in staat heeft er waarschijnlijk al eerder ingezeten. Deze is vervolgens blauw gemaakt, waarna het beeld erin is geplaatst.

Het nisje met beeld was ooit open, maar na verloop van tijd is het dicht gemaakt met glas en een gietijzeren tralies. Dit voor de bescherming en behoudt van het beeld.

BLAUWE MADONNA

HANGBORDEN VAN DE 18E -EEUWSE WINKELS: 8. Hangborden van 18e -eeuwse winkels: In de historie werden vaak boven de winkels ook afbeeldingen gehangen van wat er in die winkel te halen was. Niet iedereen kon lezen vroeger, al helemaal niet in de meer agrarische gebieden van Twente. Vanouds toonde het uithandbord een afbeelding, bijvoorbeeld een schaar bij een kleermaker (Zie foto).

Een aantal branches hadden een gestandaardiseerd uithangbord, zoals de gaper van een apotheek en de roodwitte kapperspaal van een barbier.

9. De Gaper Een Gaper is een uithangbord die eigenlijk alleen voorkomt in Nederland en Vlaanderen. De naam “gaper� komt van het feit dat het op eerste gezicht lijkt alsof het beeld gaapt.

Dit is echter niet het geval. Het beeld laat een persoon zien met de mond open om een medicijn te nemen. Soms wordt het medicijn nemen sterker verbeeld door de grimas op het gezicht. De gaper deed dienst als een uithandbord voor apothekers. Als ook een blijk van de kwaliteit van die bepaalde apotheek. Eerst werd het uithangteken op de luifel gezet, maar vanaf de 17e eeuw op de gevel. Deze afbeelding komt voornamelijk in Amsterdam veel voor. (zie foto).

In Oldenzaal stond ook een gaper, maar deze ligt nu in het Palthehuis museum. Op deze foto kun je zien hoe de gaper hing en hoe het eruit zag. *Apothekers hebben tegenwoordig nog steeds een algemene afbeelding om te laten zien dat het apothekers zijn; De esculaap (de slang die zich om een stok draait, een afbeelding uit de Griekse Mythologie). Andere branches kiezen tegenwoordig voor meer unieke en specifieke uithangborden en reclames.*

10. Wijnvat Het wijnvat is een uithangbord voor wijn verkopers. Deze specifieke wijnvat is opgehangen door de eigenaar van de wijnhandelaar die er nu zit. Het ophangsysteem is origineel en antiek. Voorheen hing hier een afbeelding van een schilderspalet van mevrouw Ankoné. De huidige eigenaar heeft hier een wijnvaatje aangehangen. Het wijnvaatje is zelf ook origineel, al dan niet op de originele plek. Het tuitje is van gietijzer en er later door de huidige eigenaar in laten zetten.

11. Paardenkop Het gebouw naast waar nu een biologische slager zit, zat vroeger een paardenslager van meneer Muller. Meneer Muller is misschien bekend omdat hij hotel De Kroon eerder ook in bezit had. Hij was een grote liefhebber van paarden. Zijn overgrootvader heeft heel lang een slachterij gehad en de kleinzoon zit nu op broodje Sprakeloos.

12. Stierenkop De kop boven de oude slachterij van (…naam?). De afbeelding laat een gecastreerde stier zien, en is dus een ossenkop geworden. De ossenkop zelf is geschilderd en vervolgens geglazuurd op tegels die verwerkt zijn in de muur. Zoals je op de foto kan zien is deze slager ook de eerste slager van Oldenzaal om een machinaal gekoelde cel te hebben! Ook kun je aan de rechterbovenkant zien hoe de slager uit 1909 komt.

Dit soort data staan wel vaker op huizen of winkels uit die tijd en eerder. Er is zeker 40 jaar lang op deze plek geslacht. De opa van (…naam) was eerst onderwijzer, maar is na een paar jaar onderwijzen gestopt om alsnog een slager te worden. Rond 1950 kwamen de slagerijen en mocht je niet meer zelf slachten.

Na deze invoering was de familie gedwongen om te stoppen.

Het gebouw en de ossenkop zijn echter nog in originele staat bewaard gebleven en te zien

Schaar van een textielservice

de Gaper drogisterij

de Gaper oudste drogisterij Haarlem - 1849

de Gaper Oldenzaal

Foto van begin vorige eeuw, met de gaper rechts en een stierenkop links achterin.

Foto van begin vorige eeuw, met de gaper rechts en een stierenkop links achterin.

Wijnvat

Paardenkop

Stierenkop boven de slager

VROUWE HYGIEIA 13.Vrouwe Hygieia Aan de zijkant van de muur dichtbij de westwal is een groot ijzeren(?) afbeelding te zien van vrouw Hygieia. Deze is geplaatst door Jan Nieuwenhuis in 1985. Hij vond de muur van zijn toenmalige apotheek te kaal, aangezien er veel was afgebroken voor de bouw van de Koem. Dan kwam hij uit de kerk zondag ‘s morgens en stoorde de kale muur hem ontzettend. Meneer Nieuwenhuis heeft contact gezocht met Jan Schoemaker en zo het idee gekomen van het maken van vrouwe Hygieia.

Een korte geschiedenis van vrouwe Hygieia gaat als volgt; Hygieia is één van de dochters van de Griekse god van de geneeskunde (Asklepios). Zijzelf is de godin van de gezondheid, properheid en hygiëne.

Door sommige wetenschappers wordt zij als een personificatie van de gezondheid beschouwd. Dit paste goed bij een apotheek. Vooral omdat dit rond de tijd was dat Gapers uit de mode kwamen en er steeds meer esculapen als beeld voor apothekers werden gebruikt. Zowel de afbeelding van Hygieia als een Esculaap kwam uit de Griekse Mythologie en beelden allebei godinnen/goden af die te maken hadden met de geneeskunde en de gezondheid. De Esculaap is afgeleid van de Griekse god, Asklepios. Wie dan weer de vader was van Hygieia.

Op de afbeelding zelf zie je Hygieia die een geneesmiddel in een schaal met behulp van een slang maakt. Slangen waren veelvoorkomend in beelden met Hygieia. In de hoek in een afgebeeld flesje zie je de initialen van Jan Schoemaker, JS. *Albert Wigges, weet ook de jaartellen en de Smid als het goed is. *

De initialen van Jan Schoemaker, JS.

LEVENSBOOM 14.Levensboom Boven de ingang van bistro Christoffels kun je een gietijzeren levensboom vinden. Dit is één van de levensbomen in dezelfde straat. (Er is één boven Deurningenstraat 27 en één boven Deurningenstraat 32.) Gietijzeren levensbomen worden wel vaker als ornament in het bovenlicht van een voordeur bevestigd. Het is een bekende figuur in de bouwkunde en is regelmatig te vinden bij oudere huizen en boerderijen. Levensbomen zijn vaak ook aangebracht op, altijd eikenhouten, geveltekens die oude Twentse Boerderijen sieren. De levensbomen werden al sinds 1850 gefabriceerd in ijzergieterijen en ontworpen door de verschillende kunstenaars.

Tegenwoordig komen deze afbeeldingen steeds meer in de mode, zij het van andere materialen dan gietijzer.

De levensbomen als symbool zelf worden al heel lang gebruikt op de verschillende afbeeldingen. De levensboom kan wijzen op de boom waar Adam en Eva de verboden appel van hebben gegeten in de Bijbel. Naast de Bijbel, komt de levensboom of het symbool van de levensboom voor in onder andere de; Joodse godsdienst, de mormoonse godsdienst, Mesopotamische mythologie en zelfs de Noordse mythologie. De levensboom werd ook gebruikt door Charles Darwin om op een wetenschappelijke manier te illustreren dat alle levende wezens met elkaar verbonden zijn op het gebied van evolutie.

Levensbomen zijn dus oude en veelgebruikte symbolen. Ze worden gebruikt om de verbondenheid van de wezens te laten zien, om een bron van leven te zijn of zelfs een bron van zonde. Wanneer ze gebruikt worden als gestileerde afbeeldingen in bovenlichten, symboliseren ze geluk, een bron van leven en kracht.

KLOK ZIENGS 15.Klok Ziengs Boven de winkel van Ziengs kun je een (niet meer werkende) klok zien in een gat in de muur. Dit is een klok die door Ziengs zelf in een oude laadt opening van een klassiek gebouw hebben gedaan.

De opening zat er al in voordat Ziengs een winkel in het gebouw kregen. Uit betrouwbare bronnen heb ik vernomen dat ongeveer 20 jaar geleden, alle Ziengs winkels zo’n zelfde soort klok moesten verwerken in hun gebouw. De klok in het gebouw in Oldenzaal doet het al jaren niet meer.

Mevrouw te Heggele, eerder het gebouw van een veevoeder winkel.

Hier eindigd de reis door Oldenzaal: Heeft u nou zin om deze route te lopen.

Dan kan dat! Er is een kaart beschikbaar waarop de besproken plekken zijn weergegeven. Neem gerust de kaart mee als hulpmiddel om alle fantastische plekken in Oldenzaal te vinden.

Wij hopen dat jullie nu met wijde ogen opnieuw door Oldenzaal zullen lopen.

Bronnen: Stadswandeling Oldenzaal | Monumentale route Oldenzaal | Eigen foto | Jan Schwering | Google | Facebook groep “Oud Oldenzaal�

Geschreven, onderzocht en bedacht door: Anne Jongeleen gestuurd door kleindochter: Rozeline Blijenberg | Vormgeving: Jessie von Piekartz

Oldenzaal door open ogen