Bachelorproef decortjan 2016 2017 sensitief responsief handelen

Meer dan een luisterend oor Een analyse van de sensitiefresponsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang Student: Jan De Cort Promotor: Leen Dom Pedagogie van het Jonge Kind Academiejaar: 2016-2017

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 2 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Inhoudstafel 1

Samenvatting ............................................................................................... 5

2

Ontwikkelingsvraag ....................................................................................... 6

3

Aanpak ........................................................................................................ 7

4

Theoretisch kader ....................................................................................... 10 4.1 Een sensitief-responsieve houding: het belang ervan en de randvoorwaarden 10 4.2 Wat houdt een sensitief-responsieve houding in? ....................................... 11 4.3 Wat zijn de voordelen van een sensitief-responsieve houding? ..................... 12 4.3.1 Hechting ................................................................................ 12 4.3.2 Kwetsbare kinderen ................................................................. 14 4.3.3 Welbevinden en betrokkenheid .................................................. 15 4.3.3.1 Welbevinden .............................................................. 15 4.3.3.2 Betrokkenheid ............................................................ 17

5

Verwerking kritische testfase ........................................................................ 18

6

Product met handleiding .............................................................................. 20

7

Conclusie met kritische reflectie .................................................................... 22

8

Aandachtspunten en aanbevelingen voor het werkveld ..................................... 23 8.1 Aandachtspunten .................................................................................. 23 8.1.1 Tijdsgebonden ........................................................................ 23 8.1.2 Persoonsgebonden .................................................................. 23 8.1.3 Energie en ‘Fingerspitzengefühl’ ................................................ 24 8.1.4 Grenzen stellen ....................................................................... 24 8.2 Aanbevelingen voor het werkveld ............................................................ 24 8.2.1 Alle kinderen (0-12 jaar) .......................................................... 24 8.2.1.1 Houding..................................................................... 24 8.2.1.2 Ooghoogte ................................................................. 25 8.2.1.3 ‘Antennes’ .................................................................. 25 8.2.1.4 Kinderparticipatie ........................................................ 25 8.2.1.5 Overleg ..................................................................... 25 8.2.2 Jonge kinderen (0-3 jaar) ......................................................... 26 8.2.2.1 Observatieinstrumenten ............................................... 26 8.2.3 Oudere kinderen (3-12 jaar) ..................................................... 26 8.2.3.1 Ik-boodschappen ........................................................ 26 8.2.3.2 De Gordon-Methode .................................................... 27

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 3 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

9

Tot slot ..................................................................................................... 28

10 Referenties ................................................................................................ 29 11 Bijlagen ..................................................................................................... 32 11.1 Het uiteindelijke product: versie 2 ........................................................ 32 11.2 Voorbeeld van het nieuwe zelfevaluatie-instrument van MeMoQ over sensitieve-responsiviteit ............................................................................. 41

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 4 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

1 SAMENVATTING Met deze bachelorproef wil ik graag de sensitief-responsieve houding onder de aandacht brengen en waarom het zo belangrijk is voor de ontwikkeling van het kind. Het versterkt de hechting, welbevinden en betrokkenheid waardoor het kind zich ten volle kan ontwikkelen als autonoom individu.

Recente bevindingen van MeMoQ (2014) tonen echter aan dat we nog niet genoeg inspelen op de behoeften van het kind. De hoofdvraag die ik me daarom stel is: hoe kunnen we begeleidsters in de kinderopvang (0-12 jaar) inspireren om een meer sensitief-responsieve houding aan te nemen?

Om dit te bereiken ontwikkelde ik een brochure met, naast een voorstelling van het sensitief-responsief handelen, getuigenissen uit het werkveld. Hiervoor interviewde ik mensen uit verschillende takken van het kinderopvanglandschap.

Hieruit bleek dat het sensitief-responsief handelen wel bekend is bij iedereen. Tijd en grote groepen zorgen er vaak voor dat dit in de praktijk moeilijker haalbaar is. De sensitiviteit is ook een natuurlijk aanvoelen, waardoor het niet bij iedereen even sterk aanwezig is. Coaching en overleg kan hier echter wel bij helpen.

De belangrijkste aanbevelingen bestaan erin steeds kritisch te blijven kijken naar de ruimte en je eigen handelen. Geef jezelf de kans om een band op te bouwen met het kind. Kinderopvang is ook een teamsport. Je hoeft je bevindingen en ideeĂŤn niet voor jezelf te houden. Overleg in en met het team is zeer belangrijk.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 5 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

2 ONTWIKKELINGSVRAAG Zelf hecht ik veel belang aan een sensitief-responsieve houding en let ik er op dat ik dit zoveel mogelijk in de praktijk omzet.

Maar hoewel een sensitief-responsieve houding vaak als basiscompetentie staat in de functieomschrijving van kinderverzorg(st)er, merk ik uit mijn ervaring met de praktijk (stage en werk) dat begeleid(st)ers nog vaak vastgeroest zijn in hun oude gewoontes en methoden.

Het kinderopvanglandschap is echter veranderd. Peeters (2008) gaf al aan dat er een verschuiving is van een ‘koude’ naar een ‘warme’ professional, maar ook vaak een laaggeschooldheid van begeleid(st)ers.

Met het nieuwe kinderopvangdecreet van Jo van Deurzen dat inging op 1 april 2014 (waaruit in 2011 ook de opleiding Pedagogie van het Jonge Kind is ontstaan) werd er resoluut gekozen voor een professionalisering van de kinderopvang. Een goede zaak. Het beeld van een ‘vervangende moeder’ die het kind enkel ‘medisch’ verzorgt en eten geeft werd hiermee opgeborgen. Er is een heel nieuwe aankomende generatie die ‘meer’ doet dan vroeger werd verwacht van de job. Tot dit decreet werden er geen kwalificatievereisten gesteld aan kindbegeleid(st)ers.

Ook mannen maken steeds vaker hun intrede in het landschap. (Deurzen, 2010) Kind & Gezin introduceerde met deze professionalisering in 2014 naast het reeds verankerde ZiKo (2008) het nieuwe MeMoQ (2014). Hierin worden meerdere aspecten van een sensitief-responsieve houding aangehaald, zoals: sensitieve medewerkers, met een actieve en stimulerende rol om de autonomie bij het kind te versterken. Het beschrijft ook het kind als een actief wezen dat nood heeft aan deze interactie om zich te ontwikkelen.

Recente resultaten van MeMoQ (2014) tonen echter aan dat, ook al voelen kinderen zich goed, het inspelen van de begeleiding op de nieuwsgierigheid en exploratiedrang van de kinderen nog onvoldoende is. (Garderen, 2017; Rutgeerts, 2017; Vbjk, 2017) En juist dat hangt samen met een sensitief-responsieve houding.

Hieruit blijkt dus dat deze houding nog niet overal is ingeburgerd of genoeg wordt gebruikt.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 6 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Daarom is mijn ontwikkelingsvraag: Hoe kan ik begeleid(st)ers in de kinderopvang (0-12 jaar) inspireren om een meer sensitief-responsieve houding aan te nemen?

Wij, als vers afgestudeerde pedagogische coaches, hebben immers de taak de begeleid(st)ers pedagogisch te ondersteunen en ervoor te zorgen dat ze de basisdoelstellingen bereiken.

Om dit te bereiken moeten we ons de (deel)vragen stellen: Wat is juist een sensitief-responsieve houding en waarom is het zo positief voor het kind?

Omdat het over het algemeen nog onvoldoende aanwezig is, wat zijn dan juist de drempels die de begeleid(st)ers ervan weerhouden?

Ten slotte natuurlijk ook: waar moeten we op letten bij het hanteren ervan?

3 AANPAK Het zoeken naar de juiste literatuur bleek al snel niet eenvoudig. Dit omdat het sensitiefresponsieve in vele naslagwerken, cursussen en boeken wel wordt aangehaald of vermeld, maar volledige hoofdstukken of boeken vind je niet zo gauw over het thema.

Ik kende de houding echter wel door cursussen en pedagogische literatuur uit deze en vorige opleidingen. Daar begon ook mijn zoektocht. Teruggaan naar cursussen en boeken uit het verleden en recente academiejaren om te kijken wat er daarin over verteld wordt.

Een tweede grote inspiratiebron waren artikels en naslagwerken. Het voordeel aan ‘Google Scholar’ is dat deze reeds een kwaliteitscontrole hebben doorlopen.

De combinatie van deze twee inspiratiebronnen vormt de basis van mijn theoretisch kader. Vele kleine relevante zaken die worden samengevoegd tot een groter samenhangend geheel.

Ook onderwierp ik de verwerkte theorie regelmatig aan een ‘test’. Door dialoog met collega’s en de verantwoordelijke op het werk keek ik af en toe of de gevonden theoretische bevindingen overeenkwamen met hoe de begeleiding het ziet in de praktijk.

Zo hield ik mijn kritische blik levendig en kon ik meer de afweging maken wat relevant was en wat minder. Je kan immers heel breed gaan, maar ik koos ervoor me te beperken tot de essentie.

Een idee over het product dat hier nauw moest bij aansluiten en inspireren had ik al wel vrij snel. In mijn tweede opleidingsjaar deed ik stage in een CKG, centrum voor

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 7 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

kinderzorg en gezinsondersteuning. Doordat mijn project ouderparticipatie was kwam ik tijdens mijn zoektocht in aanraking met een brochure uitgegeven door de Karel de GroteHogeschool: ‘Ouderparticipatie als uitgangspunt, samenwerken met ouders in een residentiële werking van de centra voor kinderzorg en gezinsondersteuning’ (Dom et al., 2014) Deze brochure werkte inspirerend, omdat het verschillende CKG’s aan het woord laat, waar sommige een andere aanpak voorstellen die eveneens effectief blijkt. Aangezien inspireren ook is wat ik wil bereiken groeide het idee om een soortgelijke brochure te ontwikkelen. De brochure rond ouderparticipatie is door de Hogeschool ontwikkeld op basis van een onderzoek van meerdere mensen in de tijdspanne van een jaar. Daardoor is het voor mij onmogelijk om dit te evenaren. Het concept blijft echter behouden: mensen uit de sector aan het woord laten als inspiratie.

Doordat een brochure laagdrempelig is, kan het voor mij een groter publiek aanspreken.

Vanuit die optiek heb ik mijn brochure niet beperkt tot Initiatieven Buitenschoolse Kinderopvang, wat het eerste idee was, maar ook voor kinderdagverblijven. Aangezien de drie eerste levensjaren juist zeer belangrijk zijn.

Daarom heb ik niet enkel begeleidsters gecontacteerd, maar ook een oud-student van Pedagogie van het Jonge Kind die nu werkzaam is in de sector en coördinatoren van verschillende kinderdagverblijven en IBO’s. Door een vorming kwam ik in contact met een vormingsmedewerker/pedagogisch coach kinderopvang (0-12 jaar) van CEGO KU Leuven, die net als ik werk en studies combineerde en nu advies geeft aan kinderdagverblijven en IBO’s. Als laatste contacteerde ik de coördinator van de opleiding kinderzorg van het Technicum-Noord Antwerpen. Deze opleiding heb ik destijds zelf voltooid alvorens ik begon aan Pedagogie van het Jonge Kind.

Aan hen stelde ik 5 open vragen in de vorm van een interview die de essentie van de ontwikkelingsvragen en bachelorproef omvatten.

1. Wat is juist voor u een sensitieve-responsieve houding?

2. Kan u denken aan (directe) voordelen bij het hanteren van deze houding?

3. Zijn er ook mogelijke drempels (bij u of de begeleiding) of nadelen waaraan u denkt bij deze houding?

4. Vindt u dat u zelf (of de begeleiding) deze houding hanteert in het dagelijks handelen met kinderen?

Zo ja, kan u enkele voorbeelden geven uit de dagelijkse praktijk waarin u deze houding hanteert?

Zo nee, waarom juist niet? Wat zijn de drempels die u ervan weerhouden?

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 8 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

5. Hoe zou u deze houding volgens u wel kunnen integreren in de dagelijkse werking?

Hun antwoorden vormen het hart van de brochure.

Ik heb bewust voor open vragen gekozen. Als ik meer gesloten vragen stel, dan duw je ze vaak naar een ‘juist’ antwoord en dat is hier niet de bedoeling. Ik wil oprecht hun visie horen over het thema.

De brochure wordt verder aangevuld met een korte toelichting van de sensitiefresponsieve houding en enkele tips en aanbevelingen voor het werkveld.

Ik was begonnen met het idee om de brochure in het gangbare A5-formaat te gieten. Na verloop van tijd bleek echter dat het A4-formaat een beter resultaat zou geven, zeker naar lay-out toe.

Een eerste versie koppelde ik terug naar de geïnterviewden, met naast een eerste feedback de vraag hoe zij de brochure zouden gebruiken in hun organisatie.

Buiten de geïnterviewden heb ik aan de coördinator en een begeleidster van mijn laatste stageplaats, een kinderdagverblijf met 7 groepen en 98 opvangplaatsen, gevraagd om de brochure onafhankelijk te bekijken. Dezelfde vraag stelde ik aan een tweede oudstudente. Zij is na de opleiding begonnen als pedagogisch medewerker in hetzelfde kinderdagverblijf.

Van die antwoorden en feedback werd er dan een tweede en uiteindelijke versie gemaakt.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 9 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

4 THEORETISCH KADER

(Tavecchio & Schipper, 1998)

4.1 Een sensitief-responsieve houding: het belang ervan en de randvoorwaarden.

De zorg in de eerste levensmaanden zou cruciaal zijn voor de verdere ontwikkeling van het kind. In die periode kan een band worden opgebouwd tussen verzorger en kind en kan een veilige basis ontstaan om de verdere wereld te exploreren.

(Struyven et al., 2012) Verkerk (2013) beschrijft in haar werk de NICHD studie. Het is een van de grootste onderzoeken naar de samenhang tussen kinderopvang en de ontwikkeling van het kind, waarbij waarnemingen of metingen bij ieder individu op een aantal achtereenvolgende tijdstippen worden herhaald. De resultaten geven aan dat: sensitief en responsief gedrag van de pedagogisch medewerker met een hoog opleidingsniveau onder de pedagogische medewerkers en een lage leidster-kind ratio samenhangen met een goede ontwikkeling van het kind.

Hoe dichter de leidster-kind ratio bij 1 op 1 ligt, des te hoger de kans op sensitief en positief opvoedgedrag door de pedagogisch medewerker. Pedagogische medewerkers in groepen met hoge leidster-kind ratio's zijn minder sensitief, responsief, effectief en positief, en gaan vaker over op negatieve disciplinering. Ze beantwoorden minder De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 10 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

vragen, leggen minder uit, hebben kortere gesprekken en hun interacties met de kinderen staan meer in het teken van correcties, opdrachten en routines. Kinderen in groepen met hogere leidster-kind ratio’s hebben minder contact met de pedagogisch medewerkers, brengen meer tijd door in spel met andere kinderen en minder tijd in activiteiten gericht op leren. Ze scoren lager op taal- en communicatievaardigheden en tonen minder cognitieve ontwikkeling en cognitief complex spel dan kinderen uit groepen met lage leidster-kind ratio’s.

Tot slot blijken kinderen in grotere groepen minder vaak veilig gehecht aan pedagogisch medewerkers dan kinderen in kleinere groepen, zelfs al zijn pedagogisch medewerkers sensitief. (Verkerk, 2013)

4.2 Wat houdt een sensitief-responsieve houding in?

Door de term te ontleden kom je al een heel eind. Sensitief betekent gevoelig, luisterend en aandachtig zijn. Responsief daarentegen betekent reageren op wat je ziet en hoort, actie ondernemen. Eenvoudig gezegd is het dus kijken, luisteren en reageren. Je praat en legt iets uit op het niveau van het kind. Je vertelt wat je doet en ziet. Maar het is uiteraard meer dan dat.

Voor een opvoeder is het een maat voor de kwaliteit van zijn opvoedend handelen. Het geeft aan in hoeverre de opvoeder de signalen van zijn kind opvangt, juist interpreteert en er effectief op reageert. Kenmerken van een sensitieve houding zijn: speelsheid, liefhebben, acceptatie, nieuwsgierigheid en empathie. (Bolks, 2016) Kinderen ontwikkelen zich in interactie met hun omgeving op het kinderdagverblijf.

Allereerst is er de interactie van leid(st)er en kind. Daarnaast zijn er interacties tussen het kind en de materiële omgeving en tussen de kinderen onderling. De leid(st)er is degene die bepaalt welke kwaliteit hierin wordt geboden. Niet alleen zijn of haar directe interacties met het kind, maar ook zijn of haar invloed op de interacties met de materiële omgeving en van het kind met andere kinderen bepalen in hoge mate de ervaringen die kinderen opdoen op het kinderdagverblijf. Een leidster moet dus sensitief zijn, de signalen van kinderen opmerken en hier tijdig en adequaat op reageren. Deze sensitieve houding beschermt kinderen tegen stress en bevordert een veilige gehechtheidsrelatie.

(Fukkink et al., 2006)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 11 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

4.3 Wat zijn de voordelen van een sensitiefresponsieve houding?

Eén van de belangrijkste redenen waarom ik de sensitief-responsieve houding in de kijker wil plaatsen, zijn de vele voordelen die er uit voortvloeien. Natuurlijk zijn er ook zaken waarmee we rekening moeten houden. Deze worden besproken in ‘Aandachtspunten en aanbevelingen voor het werkveld’.

4.3.1 Hechting Er bestaan meerdere vormen van hechting maar we bespreken hier een veilige hechting, aangezien dat is wat we willen bereiken.

Zaal et al. (2009) geven een mooi overzicht van de hechting en het belang ervan: Als een kind aan iemand gehecht is, de ‘belangrijke ander’, leert het zichzelf kennen en kan het zichzelf ontwikkelen naar zelfstandigheid. Hechtingsrelaties zijn specifiek van persoon tot persoon, meestal de ouders en/of grootouders, een vaste oppas of begeleider in een kinderdagverblijf. Een kind kan meerdere hechtingsrelaties aangaan. De kwaliteit van verschillende hechtingsrelaties kan verschillend zijn, denk daarbij aan verschil in accenten binnen de opvoeding tussen bv. de vader en de moeder. Vanuit de hechtingsrelatie(s) kan het kind een gevoel van veiligheid en zelfvertrouwen ontwikkelen.

Het ingaan op de behoeften van het kind tonen Zaal et al. (2009) aan in de cirkel van veiligheid (zie afbeelding). Vanuit een veilige basis (bovenkant cirkel) is het mogelijk om de exploratie van het kind, het ontdekken van de omgeving, te ondersteunen. Denk hierbij aan: het kind helpen, op het kind letten en samen plezier delen. Dit zou verwoord kunnen worden als : “toe maar”.

In tijden van stress zorgt een goede hechting voor een veilige haven (onderkant cirkel) waarop het kind terug kan vallen. Ook hierbij is het belangrijk signalen van het kind te ontvangen en dat te laten merken. Dit kan door handelingen als troosten, beschermen en de gevoelens van het kind in goede banen leiden. Dit wordt verwoord als “kom maar”.

Veilig gehechte kinderen ontwikkelen de mogelijkheid en het vertrouwen om ‘emotioneel

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 12 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

bij te tanken’ bij een vertrouwde persoon. Als het kind zich weer veilig genoeg voelt (en de volwassene dit gevoel bevestigt) dan kan het de omgeving verder exploreren en leren uit zijn persoonlijke en relationele ervaringen. (Zaal et al., 2009)

De sensitief-responsieve houding bevordert deze hechting omdat het uitgaat van een warm en stimulerend opvoedgedrag voor de ontwikkeling van het kind.

Maarsen & Den Ouden (2015) beschrijven warm opvoedgedrag als de mate waarin begeleiders sensitief, responsief en affectief op de kinderen reageren.

Warmte is een belangrijk aspect in de opvoeding.

Wanneer begeleiders weten wat de behoeften van kinderen zijn (sensitiviteit), hier op een adequate manier op reageren (responsiviteit) en het kind duidelijk laten merken dat het geliefd is (affectie), vergroot dit de kans dat het kind een goede hechtingsband op kan bouwen. Vanuit deze veilige basis kan het kind de omgeving gaan ontdekken en op die manier nieuwe ervaringen op doen en zichzelf gaan ontwikkelen. (De Wolff & Van Der Veer, 1995; Mulderij, 2008; Janssens, 2012) Naast warm opvoedgedrag is het voor de ontwikkeling van kinderen ook belangrijk dat begeleiders hen stimuleren in hun ontwikkeling. Stimulerend opvoedgedrag staat voor de mate waarin begeleiders de kinderen voorzien van leermogelijkheden door middel van het aanbieden van spelmateriaal en activiteiten.

Om de ontwikkeling te stimuleren is het belangrijk dat het kind de mogelijkheid krijgt om nieuwe ervaringen op te doen. Dit kan gestimuleerd worden door verschillende De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 13 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

activiteiten aan te bieden. Hierbij speelt de begeleiding uiteraard een belangrijke rol. Er is namelijk een verschil tussen het actuele ontwikkelingsniveau waarbij het kind zelfstandig een probleem oplost en het potentiële ontwikkelingsniveau waarbij de begeleider het kind helpt om een probleem op te lossen. Het kind is tot meer in staat wanneer het hulp en begeleiding krijgt. Dus wanneer de begeleiding het kind stimuleert, zal het kind meer leren. (Maarsen & Den Ouden, 2015) Een eenvoudig voorbeeld is dat de ouder het kind voorleest uit een boek of het kind mee naar buiten neemt om te spelen. Als de kinderen bijvoorbeeld helemaal opgaan in het verhaaltje ‘rupsje nooit genoeg’ kan je ze mee naar buiten nemen om een echt rupsje te gaan zoeken. Deze stimulatie is belangrijk, omdat een kind meer kan leren wanneer het wordt uitgedaagd en hulp krijgt van een volwassene.

Sensitieve pedagogische medewerkers die snel en correct op de signalen van de kinderen inspelen kunnen ook de mate van chaos en lawaai verminderen doordat de kinderen zich minder vervelen of frustreren. (Hellinckx et al., 2002; Verkerk, 2013) Het is dus zeer belangrijk als begeleider altijd naar je kinderen te kijken en in te spelen op hun behoeftes.

4.3.2 Kwetsbare kinderen Ook hier speelt sensitiviteit een grote rol. Een persoon met speciale noden is niet snel geïntegreerd in een groep, zeker niet als kind.

Het kind kan wel meerdere gehechtheidsrelaties aangaan. Een opvoeder-kind relatie is tijdelijk van aard maar kan daarom van grote invloed zijn. Onveilig gehechte kinderen kunnen bijvoorbeeld agressief reageren, maar niet als de opvoeder hem of haar veiligheid biedt. Een andere of nieuwe begeleider kan dus positief werken en kansen bieden.

Naast ervaringen met de ouders zijn ervaringen met andere verzorgers een belangrijke basis zijn voor latere sociale relaties. Ze kunnen dus een onveilige gehechtheid vergroten of net compenseren. (De Wolff & Van Der Veer, 1995; Devos, 2009)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 14 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

4.3.3 Welbevinden en betrokkenheid Als een kind zich goed voelt (= hoog welbevinden) en het beleeft intens activiteiten (= hoge betrokkenheid), dan wil dit zeggen dat je aanpak voldoet aan de behoeften van het kind. Welbevinden en betrokkenheid zijn dé voorwaarden tot een kwalitatieve opvang.

(Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.3) Welbevinden kan als een soort van voorwaarde worden aanzien voor betrokkenheid. Als een kind zich niet goed voelt, zal het zich ook niet snel volledig inleven in activiteiten, spel of op zoek gaan naar initiatieven.

Zoals we eerder beschreven zorgt de sensitief-responsieve houding voor een gevoel van veiligheid en geborgenheid waardoor het kind op ontdekking kan gaan en een hoog welbevinden en betrokkenheid kan worden bereikt. Hoe veiliger we het kind doen voelen, hoe meer ontdekking en hoe hoger het welbevinden en de betrokkenheid kan zijn.

4.3.3.1 Welbevinden Bij welbevinden voelt het kind zich als ‘een vis in het water’. Het straalt, is enthousiast en laat dit op vele manieren zien. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Zeer belangrijk voor de kinderen omdat: Als een kind zelfzeker is en zelfvertrouwen heeft, dan heeft het ook meer kans tot een hoog welbevinden. Ook is het zo dat als een kind zich goed voelt en er een hoog welbevinden aanwezig is, dat het kind een soort van trots en een positief zelfbeeld heeft.

(Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Bij een kind met een hoog welbevinden is de vitaliteit heel zichtbaar. Het kind barst van de energie en de levenslust. De blik en de lichaamshouding zeggen heel veel: ze hebben een levendige blik, een expressief gelaat, opgerichte schouders en nemen de ruimte helemaal in. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Openheid is bij een kind ook belangrijk. Openheid zorgt voor een vlotte communicatie en contacten met anderen. Het kind wordt ook oprecht blij met alle positieve aandacht dat het krijgt. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Het is heel belangrijk dat kinderen kunnen genieten in de kinderopvang. Dit is plezier hebben aan de dingen in de opvang en aan elkaar. Dit merk je heel hard als je de kinderen ziet glunderen, glimlachen of luid lachen, als ze spontaan allerlei vertellen en zingen. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 15 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Een hoog welbevinden staat ook gelijk aan ontspanning en innerlijke rust. Kinderen geven een ontspannen indruk en voelen zich niet bedreigd. Je ziet zelfs dat hun spieren ontspannen zijn. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Het kind moet in voeling zijn met zichzelf, dit wil zeggen dat het kind in contact staat met zijn gevoelens. Zo kunnen ze snel genieten van iets, maar ook een moeilijk moment accepteren en er weer bovenop komen. Het verdringt geen emoties. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.7) Kortom, als je kijkt naar het welbevinden, is het belangrijk dat je rustig kijkt en je probeert in te leven in het kind (sensitiviteit, empathie). Dan zie je al snel gedragskenmerken die aangeven of het welbevinden hoog of laag is, maar ook wat voor een gevoel dat kinderen op die momenten uitstralen. Voor elk kind gelden dezelfde kenmerken, alleen het uiten hiervan kan verschillen door de leeftijd van het kind.

Welbevinden zorgt ervoor dat een kind zich goed voelt en goed in zijn vel zit en dat zorgt er dan weer voor dat het kan voldoen aan zijn basisbehoeften met nummer 1 als de belangrijkste:

(ZIKO: zelfevaluatie - instrument voor welbevinden en betrokkenheid van kinderen in de opvang, Prof. Dr. Ferre Laevers, p. 8, www.kindengezin.be) De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 16 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

4.3.3.2 Betrokkenheid Betrokkenheid is je helemaal in een activiteit storten, erg geconcentreerd bezig zijn.

(Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Zeer belangrijk voor de kinderen omdat: Er is een bepaalde motivatie aanwezig om met iets te spelen. Het is dus belangrijk dat kinderen zelf kiezen om met iets te spelen of een activiteit af te maken en dat ze dit niet doen omdat ze dit ‘moeten’. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Kinderen die betrokken zijn hebben een intense mentale activiteit. Dit wil zeggen dat ze tijdens hun spel of activiteit heel open staan voor ervaringen, indrukken, gewaarwordingen,... Hun fantasie, verbeelding en denkvermogen wordt aangesproken.

(Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Kinderen die betrokken zijn krijgen een soort van voldoening uit hun spel. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Exploratiedrang, de drang om te ontdekken, de wereld te ervaren en dergelijke, is de bron voor betrokkenheid. Is een kind betrokken, dan zal het weer op zoek gaan naar nieuwe uitdagingen en ervaringen en dat zorgt er dan weer voor dat een kind nog meer betrokken is. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Aan de grens van je mogelijkheden wilt zeggen dat activiteiten voor kinderen een uitdaging zijn maar wel vertrouwd. Als men betrokken is, zoekt men de grens van de mogelijkheden op en probeert men deze te verleggen. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.10) Kortom, als een kind betrokken is, dan weten we dat het kind leert en in ontwikkeling is.

Dit betekent dat betrokkenheid erg belangrijk is in de groei en ontwikkeling van kinderen. Is deze niet aanwezig dan valt die ontwikkeling ook stil. Als deze ontbreekt is er dus oprechte reden tot ongerustheid. (Kind & Gezin; ECEGO. Ziko handleiding, p.11) Ga dus steeds op zoek naar dingen die dat de kinderen uitdagen, hen warm maken en zorgen voor een grotere betrokkenheid.

Als je merkt dat een hoek bijvoorbeeld nog weinig interesse geniet, verander deze dan eens. Ga na wat hen wel bezig houdt of zou houden. Net zoals Flippo’s destijds ‘hot’ waren maar nu al lang niet meer. Kinderen moeten geprikkeld blijven en hebben nood aan vernieuwing.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 17 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

5 VERWERKING KRITISCHE TESTFASE Zoals aangegeven in ‘aanpak’ maakte ik een eerste versie van de brochure en koppelde deze terug aan de geïnterviewde. Voor een onafhankelijke visie deed ik dit ook naar verantwoordelijke Margot en begeleidster Ine van mijn laatste stageplaats en oudstudent Kelly.

De feedback die terug kwam was positief. Iedereen vond het er professioneel uitzien met een leuke frisse lay-out en dat ik trots mocht zijn op het (voorlopige) resultaat. Men vond het ook overzichtelijk en duidelijk geformuleerd, waardoor zowel verantwoordelijken als begeleiding zullen begrijpen waarover het gaat.

Sveva en Kathleen gaven aan dat ze het fijn vonden dat ik me niet had beperkt tot één leeftijdsgroep maar me richtte tot heel de sector.

Ine vond het positief is dat ik de voordelen aanhaal, maar had ook graag gelezen welke impact het heeft op het kind moest het deze houding niet ervaren. Ik begrijp haar standpunt, maar ik vind het nogal moeilijk om dit ook in de brochure te stoppen. We willen immers aantonen wat er wél kan zijn, niet als het er niet is.

Naarmate ze verder las merkte ze wel dat de meeste zaken worden aangehaald in de getuigenissen etc.

De meeste feedback ging over de inhoud van de tekst. Sommige vonden bij het nalezen enkele stukken minder relevant en hadden graag bepaalde zaken anders geformuleerd.

Voor mij was het een principe van ‘klant is koning’ en ik heb deze zaken aangepast. De suggesties hadden immers geen invloed op het groter geheel van de brochure. Iedereen zijn visie en boodschap bleef klaar en duidelijk.

Vanuit deze feedback maakte ik dan een tweede en finale versie.

Met het terugkoppelen stelde ik hen ook de vraag hoe zij de brochure in hun werking zouden gebruiken of implementeren.

Iedereen leek het aangewezen om meer te doen dan de brochure alleen maar uit te delen aan de kindbegeleiders.

Een idee was om een actieve 'workshop' te doen met de kindbegeleiders op een teamvergadering en iets uit te werken rond de uitspraken die in de brochure staan.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 18 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Een ander goed idee kwam van Kelly. Als ze bij een groepsobservatie zou merken dat het sensitief-responsief handelen beter zou kunnen, dan zou ze bij de bespreking van de observatie de brochure samen doornemen met de begeleidsters. Daarna laat ze de begeleidsters op hun beurt voorbeelden benoemen bij de tips die worden gegeven, zodat ze nadenken hoe ze de tips kunnen omzetten naar de praktijk. Het kan volgens haar ook bij een ‘Wanda’ sessie ingezet worden als de casus draait rond conflicten bij kinderen.

Sveva haar idee toonde veel raakpunten met Kelly.

Ze gaf aan misschien eerst eens bij de begeleiding te checken wat dit voor hen betekent.

Dan de zaken die in de brochure aan bod komen linken met praktijkverhalen: de begeleiding zelf moet dan op zoek gaan naar situaties waar die wel of niet (volledig) heeft gehandeld zoals vermeld in de brochure. Hen hierover laten reflecteren: wat deed ik al? Waar kan ik verbeteren? Wat zie ik zitten om te verbeteren? Wat zie ik niet of minder zitten? Waarom niet? (angstig, onzeker, niet haalbaar, ...).

Tenslotte misschien samen met het team op zoek gaan hoe we dit kunnen vertalen naar onze praktijk in de toekomst: een eigen lijstje maken waar wij als voorziening op willen letten. Er kan dan bijvoorbeeld gekozen worden om elke week/maand te werken aan 1 aandachtspuntje (bvb. hoe ga ik om met kinderen die verdrietig zijn?). Tijdens een teamvergadering kan hierover in groep gereflecteerd worden.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 19 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

6 PRODUCT MET HANDLEIDING De brochure zelf zit integraal in de bijlage.

De brochure wordt afgedrukt op A4-formaat. Op de eerste twee pagina’s geef ik een overzicht wat juist verstaan wordt onder een sensitief-responsieve houding en waarom het meerdere voordelen heeft. Uiteraard gaan we hier niet wetenschappelijk op in, vermits de lezer direct mee moet zijn.

Op de volgende pagina’s stel ik de geïnterviewden voor met hun functie, werkplek en ervaring. Dit zijn: enkele begeleidsters en coördinatoren van zowel een kinderdagverblijf als initiatief buitenschoolse kinderopvang, een vormingsmedewerker/pedagogisch coach kinderopvang (0-12 jaar) van CEGO KU Leuven en de coördinator van de opleiding kinderzorg van het Technicum Noord-Antwerpen volwassenenonderwijs.

Ik geef hun antwoorden op de vragen weer, met af en toe een samenvattende quote uitgelicht. Op de laatste pagina’s geef ik tips en aanbevelingen die kunnen bijdragen tot een sensitief-responsieve houding binnen de werksetting.

Hoe kan je dit product nu juist gebruiken?

De laagdrempeligheid van een brochure zorgt ook voor flexibiliteit. Je kan het bijvoorbeeld in de eetruimte van de begeleiding leggen of bij de brochures gericht aan de ouders. Het zou natuurlijk spijtig zijn als er enkel dat mee wordt gedaan. Daarom een beschrijving van het stappenplan dat ik zou gebruiken.

Ik zou heel informeel het thema aanbrengen, door bijvoorbeeld tijdens een teamvergadering op een dood moment te zeggen: “Hebben jullie toevallig ook, op de radio of het nieuws, gehoord dat we in het algemeen nog te weinig met de kinderen interacteren en ze uitdagen? Vinden jullie dat dit klopt?”

Uit deze vraagstelling komen misschien al enkele voorbeelden uit de dagelijkse praktijk.

Zo niet kan je nog vragen: “Wat doen wij dan al wel (goed) volgens jullie? Zijn er zaken die beter kunnen volgens jullie? Welke?” Zo hoor je reeds het beeld dat zij hebben op hun handelen. Als je al enkele voorbeelden verzameld hebt kan je de brochure erbij nemen en uitleggen waarover hij gaat. Vraag aan de begeleiding om ze eens door te lezen en voorbeelden en tips die ze interessant vinden op te schrijven. Het kunnen ook voorbeelden en tips zijn die aansluiten bij eerder genoemde situaties. Het ‘waarom’ is vooral interessant. Hierna ga je in dialoog met elkaar en weeg je de standpunten tegen elkaar af. Belangrijk is uiteraard dat uitspraken niet worden benoemd als juist of fout.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 20 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Bespreek om af te sluiten misschien samen enkele actiepunten die men uitprobeert. Op een volgende teamvergadering kan men dan bespreken wat men heeft gedaan, hoe men zich erbij voelde en wat het resultaat was.

Een andere insteek is dat je een fictieve casus opstelt die een sensitief-responsieve houding vereist. Bijvoorbeeld: een kind dat graag naar de opvang komt en enthousiast is, maar de laatste tijd liever alleen speelt en zich regelmatig onbeleefd uitlaat. De ouders die net zijn gescheiden of een conflict met een ander kind kan de achterliggende reden zijn.

Het is dan interessant om de verschillende manieren van ‘aanpak’ te horen. Zo hoor je ook of de begeleiding op één lijn zit qua handelen. De gekozen aanpak kan je dan linken aan de brochure.

Een laatste eenvoudige manier kan natuurlijk zijn dat je de vragen die ik stelde aan de geïnterviewden ook eens aan je team stelt. Hun antwoorden kan je dan vergelijken met de brochure.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 21 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

7 CONCLUSIE MET KRITISCHE REFLECTIE Laten we beginnen met te stellen dat de professionalisering van de kinderopvang geen utopie is.

Niemand van de geĂŻnterviewden viel uit de lucht toen ik vroeg wat een sensitiefresponsieve houding is. Dit geeft weer dat iedereen er, bewust of onbewust, al mee bezig is geweest.

Tijd blijft nog steeds een boosdoener hierin. Maar ik vind dat je tijd kan maken. Een goede communicatie tussen begeleid(st)ers kan het werk verdelen en verlichten. Het moet ook niet continu. Het belangrijkste is het bewust zijn ervan.

In het gegeven van een te grote groep kan ik me meer vinden. Maar wederom maken goede afspraken goede vrienden.

Een duidelijke vaststelling is het verschil in diepgang over het thema tussen begeleiders en verantwoordelijken. Hun antwoorden zijn in de brochure niet alleen samen genomen voor de lay-out. Het viel me op dat de verantwoordelijken veel dieper ingingen op de materie. Desondanks zij veel minder in de werking staan dan de begeleiding, konden zij veel meer voorbeelden aanhalen. De begeleiding bleef vaak meer op de oppervlakte. Een reden is natuurlijk de grotere pedagogische achtergrond van de verantwoordelijken.

De nodige sturing van, maar ook overleg met, de verantwoordelijke blijft dus belangrijk.

Het aanvoelen is immers niet bij iedereen even sterk aanwezig. Het kan echter wel verstrekt worden door overleg en coaching.

Een andere vaststelling sluit hier bij aan. Als gevraagd wordt aan de begeleiding om over het thema na te denken, komen ze wel met voorbeelden. In de praktijk merk ik dat kindbegeleiders toch nog vaak op automatische piloot werken en niet verder nadenken over hun handelen. Reflectie blijft nog steeds een belangrijk onderdeel om kwaliteitsvolle kinderopvang aan te bieden.

Heb ik ze met deze brochure kunnen inspireren voor een sensitief-responsieve houding?

Ik durf te stellen van wel. Hun feedback geeft aan dat de brochure en de voorbeelden hen aanspreken. Natuurlijk is het sterk afhankelijk van de voorziening en het team.

Sommigen zullen hier veel dieper mee aan de slag gaan dan anderen. Mijn handleiding

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 22 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

geeft toch al een indicatie van hoe het zou kunnen. Ik ga zeker proberen op te volgen hoe de geĂŻnterviewden hier verder mee aan de slag gaan.

Mijn verantwoordelijke gaf alvast aan dat ze wil dat ik de brochure bij voltooiing voorstel aan het team. Dit ben ik zeker ook van plan.

8 AANDACHTSPUNTEN EN AANBEVELINGEN VOOR HET WERKVELD 8.1 AANDACHTSPUNTEN Als we sensitief-responsief willen handelen zijn er natuurlijk enkele zaken waarmee we rekening moeten houden. Ik geef de belangrijkste weer:

8.1.1 Tijdsgebonden Het sensitief-responsief handelen kan je niet op elk moment van de dag gebruiken. Soms gaat de groep immers voor. Kies daarom tijdstippen uit waarbij je zeker bent dat het wel kan, bijvoorbeeld: verzorgingsmoment, eetmoment, net voor het slapen gaan, een 1-op1 moment als er wat meer begeleiders zijn, een rustig moment.

Je hoeft het niet continu toe te passen om iets te bereiken.

8.1.2 Persoonsgebonden Elk kind is anders en dit is ook hier het geval. Met het ene kind heb je al sneller een goede band dan met de andere. Als je dus merkt dat je pogingen nog niet direct resultaat opleveren, geef het dan niet op, maar bouw rustig op.

Elke vorm van onbehagen hoeft ook niet een probleem te zijn. Frustraties zijn onvermijdelijk.

Bij een voortdurend laag welbevinden kan het kind wel contact met zichzelf en zijn gevoelens verliezen. Blijf dus steeds alert. (Hellinckx et al., 2002)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 23 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

8.1.3 Energie en ‘Fingerspitzengefühl’ Heel de tijd met je ‘antennes’ rondlopen vraagt uiteraard meer oplettendheid en werk, maar ik ben ervan overtuigd dat je er meer dan genoeg voor terug krijgt.

Sensitief-responsief handelen is natuurlijk ook een beetje een ongrijpbaar gegeven soms, een ‘fingerspitzengefühl’. Maar het wil niet zeggen dat je dit niet kan leren. Als ik naar mezelf kijk aan het begin van mijn studies en loopbaan en nu is er ook een hemelsbreed verschil. Je ziet en leert, maar je moet er uiteraard wel voor open staan. (Mulderij, 2008)

8.1.4 Grenzen stellen Het reageren op de behoeften van kinderen wil niet zeggen dat je aan alles toe moet geven. Je moet uiteraard jezelf een beetje bewaken. Ik kan begrijpen dat men het gevaar ziet van ‘profiteren’ van de kinderen zelf. Daarom is het belangrijk grenzen te verwoorden indien ze worden overschreden. Ga in dialoog met de kinderen.

(Wolff et al., 1995)

8.2 AANBEVELINGEN VOOR HET WERKVELD De suggesties hieronder dragen bij tot een succesvolle sensitief-responsieve houding. We maken een onderscheid bij de aanbevelingen tussen alle (0-12 jaar), jonge (0-3 jaar) en oudere kinderen (3-12 jaar).

8.2.1 Alle kinderen (0-12 jaar) 8.2.1.1 Houding Eén van de basiswetten van communicatie is: ‘Je kan niet niet communiceren’. Je hebt altijd een uitstraling, ook al zeg je niets. En dat merken kinderen ook op. De opvoeder heeft altijd invloed op het kind. Het is belangrijk je daarvan bewust te zijn.

Denk dus steeds na over je handelen en hoe je hebt gehandeld, ga met jezelf in reflectie.

Wat kon ik beter doen? Heb ik in de situatie het beste gehandeld?

(Brants & Willockx, 2012)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 24 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

8.2.1.2 Ooghoogte Indien mogelijk, plaats je op ooghoogte van het kind. Het lijkt iets kleins, maar voor het kind betekent het acceptatie, dat je hem of haar ook aanziet als een echt individu, en dat er naar hem of haar wordt geluisterd. (Kind & Gezin, z.j.)

8.2.1.3 ‘Antennes’ Maak steeds gebruik van je ‘antennes’. Zet je even rustig neer en observeer de ruimte en de kinderen. Ga daarin na of de ruimte nog uitdagend is voor de kinderen of is er te weinig welbevinden en betrokkenheid. Misschien is een hoek niet meer zo interessant of kan de ruimte beter (en praktischer) worden ingedeeld. Ga in overleg met je collega’s en probeer tot verbeteringen te komen die ervoor zorgen dat de kinderen steeds worden uitgedaagd. Meer uitdagen is meer leren voor kinderen.

8.2.1.4 Kinderparticipatie Een kind is een actief persoon met eigen gedachten en gevoelens. Hij of zijn kan dus perfect meedenken met jou. Je kan bijvoorbeeld een enquête afnemen bij de (oudere) kinderen waarbij je foto’s trekt van de verschillende hoeken en speelgoed en hen bevraagt wat ze er leuk of niet leuk aan vinden. Zo hebben zij ook hun zeggenschap en voelen ze zich gewaardeerd.

In Freinet-scholen komt het thema van de week bijvoorbeeld vaak vanuit de kinderen, waar zij over willen leren, niet wat de begeleiders beslissen. Dit zorgt automatisch voor een groter(e) welbevinden en betrokkenheid. Vraag of observeer wat hen bezighoudt.

Dinosaurussen zijn bijvoorbeeld vaak populair maar komt niet vaak voor als thema.

(Kind & Gezin, z.j.)

8.2.1.5 Overleg Twee weten meer als één. Als begeleider sta je er nooit alleen voor.

Wees niet bang om ‘hulp’ te vragen aan iemand met een pedagogische achtergrond. Een dialoog verbreedt ook jouw inzichten en helpt je beter op situaties in te spelen.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 25 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

8.2.2 Jonge kinderen (0-3 jaar) 8.2.2.1 Observatieinstrumenten Er zijn meerdere kindvolgsystemen zoals ZIKO en ZIKO-VO en het nieuwe MEMOQ. Hoewel het observeren bij oudere kinderen aangewezen blijft, zijn de eerdergenoemde kindvolgsystemen vooral ontwikkeld voor de baby- en peuterleeftijd.

Spreek met je collega’s af dat je op geregelde tijdstippen eens een observatie doet van enkele kinderen (en/of de ruimte) en er over praat. Samen kan je dan naar een oplossing of verbetering zoeken en de begeleiderstijlen op elkaar afstemmen, waardoor miscommunicatie al vermeden wordt. Dit kan ook bijdragen tot een sterkere band tussen collega’s.

8.2.3 Oudere kinderen (3-12 jaar) 8.2.3.1 Ik-boodschappen Bij een Ik-boodschap verwoordt je het waargenomen gedrag, welk effect (gevoel) het heeft op jou en waarom (het gevolg).

Als bijvoorbeeld een kind té enthousiast met iets zit te trommelen, zeg dan niet: ‘Stop daarmee!’ maar: ‘X, ik vind het heel tof dat je zo enthousiast bezig bent, maar kan je soms iets zachter trommelen, want zo doet het pijn aan mijn oren en versta ik kind Y niet.’

Het kan bovendien niet alleen gebruikt worden bij negatief gedrag, maar ook bij positief!

Bijvoorbeeld: ‘X, ik heb gezien dat jij dat spel al hebt opgeruimd en dat vind ik super van jou, want nu moeten we dat straks niet meer doen! (en hebben we meer tijd om iets leuks te doen)’ Het is een fijne manier om iets te zeggen, want: o

Je maakt het op een vriendelijke manier duidelijk

o

Je bent eerlijk zonder de andere te kwetsen

o

Ik ben OK en de ander is OK

o

De andere krijgt ruimte om te reageren

o

Je hebt respect voor jezelf en voor de andere

(Brants & Willockx, 2012)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 26 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

8.2.3.2 De Gordon-Methode John Bowlby was reeds vroeg een voorstander van een sensitieve houding in de opvoeding. Thomas Gordon sloot zich hier later bij aan en ontwikkelde de ‘Gordonmethode’ of ‘Geen verlies-methode’.

Als je volgende getuigenis leest op http://moeders.nu/de-gordon-geen-verlies-methode/ lijkt het ook daadwerkelijk te werken. Nog meer als je ontdekt dat er coaching sessies vanuit de methode worden gegeven en er zelfs een boek over is geschreven.

Wat is die methode nu precies?

Buiten de eerder genoemde ik-boodschappen is het vooral gebaseerd op actief luisteren.

Dat wil zeggen dat je de gevoelens die je ervaart bij de andere persoon terugkoppelt. Je benoemt het gevoel bij de ander. In het boek beschrijft hij 6 stappen die je kan hanteren in een conflictsituatie: 1. Benoem gezamenlijk het conflict. Voordat je aan een oplossing werkt, is er de noodzaak samen met je kind te definiëren welk conflict er tussen jullie speelt?

Benoem wat jij voelt en vindt en laat je kind dat ook doen. Een dreumes van bijna twee praat weliswaar nog niet zoveel, maar door contact te maken en hem te erkennen in zijn emoties, neem je hem wel degelijk serieus. Door op gelijkwaardig niveau te handelen, neem je feitelijk de angel al weg uit het conflict.

2. Oplossingen bedenken. Als je het conflict hebt gedefinieerd, kun je samen naar oplossingen toewerken. Ook die bedenk je samen, ga altijd uit van een aantal mogelijke oplossingen.

3. Weeg de voor en tegens van mogelijke oplossingen tegen elkaar af.

4.

Beslis samen wat de meest aanvaardbare oplossing is.

5.

Bedenk samen hoe de oplossing uitgevoerd kan worden.

6.

Check na verloop van tijd nog eens of de oplossing werkt. Is dit niet het geval, dan herhaal je samen stap 1 tot en met 6.

(Gordon, 2015)

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 27 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

9 TOT SLOT Uiteraard zou ik graag alle mensen die tijd hebben vrijgemaakt in hun, ongetwijfeld, drukke agenda zeer hartelijk willen bedanken om te antwoorden op mijn vragen. Zij maken daardoor mee de essentie uit van deze brochure en dat wou ik bereiken. Zonder hen was er geen product.

In het bijzonder Sveva Van den Broeck, die zich steeds beschikbaar stelde voor bijkomende vragen en suggesties en deze beantwoordde alsof het haar eigen bachelorproef was.

Verder bedank ik graag mijn promotor, Leen Dom, voor haar geduld en flexibiliteit. Een modelstudent zal ik niet altijd zijn geweest, maar ik hoop toch een kwalitatief product te hebben afgeleverd.

Bedankt aan het team van mijn laatste stageplaats ‘’t Elandje’ om mijn brochure te lezen en te voorzien van feedback.

Mijn vrienden verdienen ook een vermelding. Telkens ik begon te vertellen over de vooruitgang van mijn bachelorproef gingen ze mee in mijn enthousiasme. Zo bleef ik gemotiveerd en kwam er steeds meer licht aan het einde van de tunnel.

Natuurlijk ook mijn ouders en broers voor hun onvoorwaardelijke steun.

De laatste loodjes wegen in ieder geval het zwaarst. Ook al was dit het allerlaatste en enigste opleidingsonderdeel dat ik nog moest afronden, voor mij bleek het het zwaarste.

Toch geeft het mij een gevoel van trots dat ik er eindelijk en volledig zelf ben geraakt.

Laten we hopen voorgoed.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 28 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

10 REFERENTIES Bolks, A. (2016). Wat je moet weten over sensitief opvoeden! Geraadpleegd op http://www.gezinshuisvader.nl/moet-weten-sensitief-opvoeden/ Brants, D., & Willockx, D. (2012). Communiceren met ouders en team 1. Karel de GroteHogeschool.

Deurzen, J. V. (2010). Zorg om talent: 60.000 extra arbeidskrachten nodig tegen 2015.

Devos, L. (2009). Is Kinderopvang een Rem of Steun in de Ontwikkeling van Peuters? De Rol van Temperament. Geraadpleegd op http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/392/928/RUG01-001392928_2010_0001_AC.pdf Dom, L., Thirion, J., & Clerck, W. D. (2014). Ouderparticipatie als uitgangspunt. Karel de GroteHogeschool.

Fukkink, R., Tavecchio, L., Kruit, R., Vermeer, H., & Zeijl, J. v. (2006b). Criteria voor kwaliteit van kinderopvang: Visies van sleutelfiguren. Pedagogiek, 25(4), 243-261.

Geraadpleegd op https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/187518 Garderen, F. v. (2017). Vlaamse kinderopvang onder de loep: "Baby's en peuters worden te weinig uitgedaagd" | Kinderopvang | De Morgen.

Gordon, T. (2015). Luisteren naar kinderen (R. B. H.-v. Coevorden, Trans.): Kosmos Uitgeverij.

Hellinckx, W., Grietens, H., & Geeraert, L. (2002). Hulp bij opvoedingsvragen: Acco Uitgeverij.

Janssens, L. (2012). Elk gezin is anders 1. Karel de Grote-Hogeschool.

Rutgeerts, E. (2017). Kinderopvang mist pedagogische coaching. Geraadpleegd op http://sociaal.net/opinie/kinderopvang-mist-pedagogische-coaching/ Kind & Gezin, Kinderparticipatie in de kinderopvang. Geraadpleegd op https://www.kindengezin.be/kinderopvang/sector-babys-en-peuters/pedagogischeaanpak/kinderparticipatie/ De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 29 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Kind & Gezin, Veel spreekkansen bieden. Geraadpleegd op https://www.kindengezin.be/ontwikkeling/taal-en-communicatie/taalstimulering/veelspreekkansen-bieden/ Kind & Gezin (2008). Handleiding Ziko: zelfevaluatie-instrument voor welbevinden en betrokkenheid van kinderen in de opvang. CEGO. Kind & Gezin (2008). Handleiding Ziko: zelfevaluatie-instrument voor welbevinden en betrokkenheid van kinderen in de opvang. De zes basisbehoeften [afbeelding] p. 8.

CEGO. Kind & Gezin (2014). MeMoQ: Een pedagogisch raamwerk voor de kinderopvang van baby’s en peuters.

Maarsen, A., & den Ouden, Y. (2015). Warm en stimulerend opvoedgedrag als voorspellers voor de ontwikkeling van peuters. Geraadpleegd op http://dspace.library.uu.nl:8080/bitstream/handle/1874/312039/Masterthesis%20Maars en%2C%20AN-3588858%20en%20Ouden%2C%20YAden-3339769.pdf?sequence=2 Mulderij, S. M. K. J. (2008). Pedagogische sensitiviteit: aanleg of aan te leren?(Tijdschrift voor orthopedagogiek, 47), 181-189. Geraadpleegd op http://www.pedagogischcontact.nl/wpcontent/uploads/2012/04/Aanleg-of-aan-te-leren.pdf Peeters, J. (2008). De warme professional: Academia Press.

Struyven, K., Baeten, M., Kyndt, E., & Sierens, E. (2012). Groot worden: Lannoo Uitgeverij.

Tavecchio, P. d. L. W. C., & Schipper, D. J. C. (1998). Kinderopvang. In (pp. 761-769): Bohn Stafleu van Loghum. van Keulen, A., & del Barrio Saiz, A. (2010). Permanent leren: van zelfreflectie naar teamreflectie: SWP. VBJK. (2017). MeMoQ nulmeting: groeien in kwaliteit. Geraadpleegd op https://vbjk.be/nl/nieuws/2017/4/memoq-nulmeting

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 30 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

Verkerk, M. (2013). Chaos in de kinderopvang en de samenhang met het welbevinden van de kinderen. Geraadpleegd op https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/21452 Wolff, M. S. d., Veer, R. v. d., & Wetenschappen, F. d. S. (1995). Sensitiviteit als pedagogische categorie: Een poging tot verheldering. Comenius. doi:http://hdl.handle.net/1887/10281 Zaal, S., Boerhave, M., & Koster, M. (2009). Hechting Basisveiligheid Basisvertrouwen, Begeleiding en behandeling, Een handreiking voor begeleiders. Geraadpleegd op https://www.kennisplein.be/Documents/Emotionele%20ontwikkeling/Hechting,_basisveili gheid_en_basisvertrouwen_-_een_handreiking_voor_begeleiders.pdf

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 31 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

11 BIJLAGEN 11.1 Het uiteindelijke product: versie 2

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 32 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 33 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 34 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 35 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 36 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 37 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 38 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 39 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 40 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang

11.2: Voorbeeld van het nieuwe zelfevaluatie-instrument van MeMoQ (2014) over sensitieve-responsiviteit Dit is de 3de dimensie van het zelfevaluatie-instrument (emotionele ondersteuning. Er is onderscheid gemaakt tussen groeps- en gezinsopvang. Het bestaat telkens uit stellingen en reflectievragen en uiteraard een actieplan.

De Cort Jan www.kdg.be Meer dan een luisterend oor: 41 Academiejaar 2016-2017 Een analyse van de sensitief-responsieve houding als inspiratie voor begeleid(st)ers in de kinderopvang