Mens en Natuur #3 herfst 2024 by IVN Natuureducatie

Verbinden met de natuur

VLOERISOLATIE

Toekomstbestendig isoleren met minimaal

Rc=5,0 m2K/W

Het is verstandig om bij vloerisolatie te streven naar een hogere isolatiewaarde dan de minimale eis voor subsidie. Milieu Centraal raadt voor vloerverwarming een R-waarde van ten minste 5,0 m2K/W aan.

Goede isolatie is essentieel, ook zonder vloerverwarming. Met een betere isolatiewaarde gaat er minder warmte verloren, voelt de vloer warmer aan en bespaar je meer energie. Investeren in vloerisolatie loont, kies voor een isolatiewaarde van minimaal Rc=5,0 m2K/W en wees klaar voor de toekomst.

Duurzame isolatie: TONZON zet de standaard

TONZON, opgericht in 1980, volgt de MeMo-principes (Mens- en Milieuvriendelijk Ondernemen). Dit maakt onze producten tot de meest duurzame en milieuvriendelijke isolatiematerialen op de markt, zelfs ecologischer dan bio-based alternatieven.

Duurzame isolatie: TONZON zet de standaard

Onderzoek van W/E Adviseurs en het NIBE heeft de levenscyclusanalyses (LCA’s) van verschillende isolatiematerialen vergeleken en bevestigt de lage klimaatimpact van TONZON’s producten. Door de focus op koolstofarme, circulaire enklimaatefﬁciënte oplossingen, stelt TONZON de standaard voor duurzame isolatie in de bouwsector. Voor meer informatie, bezoek: tonzon.nl/over-tonzon/duurzame-isolatie/

Wil je meer informatie over vloerisolatie?

Scan de QR-code

Nieuwbouwwoningen nog onvoldoende geïsoleerd

Afname warmtestroom richting kruipruimte met TONZON Thermoskussens

Bouwjaar woning

Bouwbesluit R-waarde

Voor meer informatie, bezoek:

‘Sinds een jaar volg ik de IVN Natuurgidsenopleiding. Ik mocht een binoculair lenen van IVN en ik kan me nog goed herinneren dat ik daar een haarmutsje onder legde, een stukje mos. Hoe is het mogelijk, dacht ik, dat ik daar overheen heb gekeken! Het zijn net kleine, gebreide mutsjes op de sporenkapjes. Die mutsjes vormen de afsluiting van het sporenkapsel. Pas in de lente gaat het mutsje eraf en komen de sporen naar buiten. Als je ziet wat een verscheidenheid er bestaat onder mossen. Alleen al van de haarmutsen zijn er 125! Op de foto zie je gesteelde haarmuts, maar je hebt ook ruige en gladde haarmuts.’

Marja van der Heiden, IVN Zuid-Kennemerland

Wil je Mens en Natuur liever digitaal ontvangen of je lidmaatschap opzeggen?

Stuur een mail naar info@ivn.nl

Mens en Natuur

Uitgave van IVN

75ste jaargang – nummer 3

HERFST 2024

Postbus 20123

1000 HC Amsterdam

E-mail: mensennatuur@ivn.nl www.ivn.nl/mensennatuur

@IVNNatuureducatie

Redactie

Kirsten Dorrestijn (coördinatie en eindredactie), Zoë Frijlink, Monika Grooteman, Stefan Hoepermans, Franciska Maarse, Teuni Verploegh (hoofdredactie en eindredactie), Latifa Vonk.

Medewerkers aan dit nummer

Rob Buiter, Marja van der Heiden, Eva Jansen, Marike Knaapen, Mark Kohn, Anna Laming.

Coverfoto Anna Laming

Ontwerp en vormgeving WonderWorks, Haarlem

Druk

Senefelder – Misset, Doetinchem

Advertenties

Allround Media Services, Haarlem (023) 524 53 36 - amedia@xs4all.nl

inhoud

10 Dicht bij de aarde

Primitief overleven met De Bosbeweging

20 Natuur als co-therapeut

Groene GGZ

28 Rasoptimist en betekeniseconoom

Kees Klomp

IVN is een van de goede doelen van de Nationale Postcode Loterij. www.postcodeloterij.nl

Mens en Natuur wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier, gemaakt van houtpulp.

32 Fantastische paddenstoelen 5500 soorten in Nederland

8 Opmerkelijk

Spreeuwen: geboren wereldreizigers

6 In het zonnetje

Bijen op het balkon

14 Veldnieuws

Nieuws van en voor IVN’ers

18 Scharrelkids

Blotevoetenpaden

26 Gespot

Boeken, docu’s, sites, apps, design en meer!

34 Natuurvraag

Strategie van madeliefjes

Vanuit mijn zolderraam –vanwaar ik dit schrijf – kijk ik uit op tientallen huizen met dakterrassen en balkons met daaronder minutieuze tuintjes. Want tja, ik woon midden in de volgebouwde stad. Op geen enkel dakterras of balkon, het mijne incluis, is veel groen te vinden. Vlonders, wat stoelen, een wasrek, een verdorde plant. Het verhaal van Nynde (pagina 6) en de foto’s van haar prachtige balkon hebben mijn ogen geopend. Er zijn nog zo veel vierkante meters potentiële natuur onbenut! Dit najaar maak ik een start met mijn eigen 12 vierkante meter.

Teuni Verploegh, hoofdredacteur Mens en Natuur

Teuni en ik merkten een trend op: mensen verlangen ernaar om de natuur op een andere, pure manier te ervaren. Ze willen zich op een dieper niveau verbonden voelen met de natuur. We zien ook verschillende organisaties dit aanbieden. Maar wat wordt eigenlijk bedoeld met ‘je verbonden voelen met de natuur’? Ik mocht mee met een weekend ‘Primitief overleven’ met De Bosbeweging en ondervond het aan den lijve.

Kirsten Dorrestijn schreef de Reportage (vanaf pagina 10)

Als kind hoorde ik ooit dat als ziekenhuismuren groen zijn, de zieke sneller geneest. Dat is me altijd bijgebleven. Bij dit stuk over groen in de GGZ kon ik me goed inleven in de kracht van bomen, dat ze je dragen of omarmen misschien. Dat er troost is in de natuur. De tekeningen zijn een combinatie van groene waterverfvlekken, oude retrobeelden en digitale illustraties, maar ook oud papier dat ik verzamel. Marike Knaapen maakte de illustraties bij Het Grote Verhaal (vanaf pagina 20)

Ruben den HarderFolia

Bijen op het balkon

Nynde de Wit heeft een bijvriendelijk balkon in Den Haag. Ze deelt foto’s op haar Instagram @bijenbalkon en schrijft als vrijwilliger blogs voor de Bijenstichting. Zo hoopt ze anderen te enthousiasmeren ook op een duurzame manier te vergroenen.

Drie jaar geleden verhuisde Nynde naar een appartement met een groot balkon. Ze zag meteen mogelijkheden. Het begon met een paar geraniums van het

tuincentrum, maar die werden al snel vervangen. ‘Ik leerde steeds meer over hoe je bestuivers kunt lokken, want dat was mijn grootste doel: meer leven!’ ‘Er is veel informatie over bijen en insecten en dit kan best overweldigend zijn’, vertelt Nynde. Ze probeert tuinieren op het balkon toegankelijk te maken met concrete tips, zoals een bloeiboog maken. ‘Ik zeg dan: zet beemdkroon, wilde marjolein en hemelsleutel bij

elkaar in een grote pot en prop er in het najaar wat bloembollen tussen. Zo heb je van het vroegste voorjaar tot diep in de herfst genoeg voedsel voor bestuivers. Dan willen mensen het wel proberen.’

Volgens Nynde zijn biologische planten de basis, planten die zonder pesticiden en kunstmest zijn opgekweekt. ‘Ze zijn in het begin wat kleiner, maar ze groeien veel groter en zijn veel sterker.

Het is ook belangrijk om te kiezen voor open bloemen, zodat de bijen makkelijk nectar en stuifmeel kunnen verzamelen. En als je een stapje verder wil gaan, dan kan je meer inheemse planten toevoegen. Dat is bij mij ook zo gegaan. Ik verwonderde me zo over wat er op mijn balkon kwam!’

Nynde was pas een paar maanden gestart met het delen van haar foto’s en tips toen ze in 2023 de Bloeiende balkonprijs

Een bloeiend voorjaar plant je nu

Wie in het voorjaar wil genieten van een bloeiende tuin (of balkon) moet in het najaar aan de slag. De herfst is het ideale seizoen om struiken, bloembollen of boompjes te planten. Als extra motivatie om nu de handen uit de mouwen te steken, start IVN de campagne ‘Plant jij voor mij?’ Veel vogels, vlinders, insecten en andere soorten die het moeilijk hebben, zijn gebaat bij een bloeiende tuin of bloemrijk balkon. Plant je mee? Ga voor meer informatie naar ivn.nl/plantvoormij

won, een initiatief van de community Spread your balcony love. ‘Dat was echt een verrassing! Dit jaar mocht ik meedoen als jurylid, ook heel cool.’ Ze kan zich erover opwinden dat veel planten worden platgesnoeid en gemaaid. ‘Waardevolle soorten krijgen zo geen kans om te groeien, terwijl dat juist essentiële voedselbronnen zijn voor insecten om te overleven.’

Met al die vierkante meters in de lucht

valt er wat Nynde betreft nog veel te winnen. ‘Door de hoogte in te gaan, de reling te gebruiken, een beetje creatief te zijn, kan je zo veel doen! In het najaar vliegen nog veel bijen, dus het is belangrijk dat je dan nog steeds bloeiende planten hebt. En als je nu biologische bloembollen op je balkon plant, zoals krokussen, blauwe druifjes en botanische tulpen, bied je in de lente voedsel voor de vroegste aardhommel.’

Levendige geveltuintjes

Geveltuintjes zijn klein, maar ze blijken een bron van leven. Onderzoekers van Universiteit Leiden namen 65 geveltuintjes onder de loep in Amsterdam en Den Haag. In zo’n 100 vierkante meter geveltuin werden 235 soorten planten en 154 soorten insecten gevonden. Een gigantische hoeveelheid, zelfs meer dan normaal gesproken in natuurlijk gebied voorkomt, aldus een van de onderzoekers. Een goede reden om een minituintje tegen je gevel aan te leggen, als je dat nog niet hebt.

Bron: Universiteit Leiden

Luistervinken

In vier Utrechtse parken hangt een apparaatje dat met AI vogelgeluiden detecteert en herkent. Op luistervink.nl zie je live welke vogels er zingen. De initiatiefnemers willen Utrechters op deze manier betrekken bij de natuur in de stad. Op de site zie je niet alleen live welke vogels er in het park zingen of roepen, maar ook hoe vaak het geluid van een bepaalde vogelsoort gehoord is. En je vindt er een top 25 van de meest gehoorde vogels per dag, maand en allertijden.

Bron: Gemeente Utrecht

Geboren wereldreizigers

Hoe weten trekvogels welke route ze moeten vliegen? Dat is een vraag waar wetenschappers zich al decennia over buigen. Uit nieuw onderzoek blijkt dat jonge, onervaren spreeuwen zelfstandig op zoek gaan naar hun overwinteringsgebied. Het trekgedrag van spreeuwen is dus aangeboren en niet aangeleerd. Dat is belangrijk om te weten in een tijd waarin de wereld voor trekvogels snel verandert, onder andere door klimaatverandering. Spreeuwen kunnen hun aangeboren trekgedrag namelijk niet zomaar aanpassen aan de nieuwe omstandigheden.

Bron: Nature Today/ Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW)

Ode

aan de gewone dwergvleermuis

Veldkrekel insect van 2024

De veldkrekel is door Naturalis uitgeroepen tot insect van het jaar 2024. Deze krekel kwam vroeger veel voor op zandgronden. Nu vind je hem alleen nog maar op een aantal heidevelden, bijvoorbeeld op de Hoge Veluwe of in Brabant. De veldkrekel won van vier andere genomineerden: de klimopkevercicade, de kuststeenspringer, de reuzenertswesp en het veldwespwaaiertje.

Bron: Naturalis

Taaie bladeren

Bomen die ’s nachts aan veel kunstlicht van straatlantaarns worden blootgesteld, ontwikkelen taaiere bladeren. En dat kan schadelijke gevolgen hebben voor de biodiversiteit in de stad. Want hoe taaier het blad, hoe minder insecten ervan eten. Volgens onderzoekers kan dat leiden tot een kettingreactie in het plaatselijke ecosysteem. Want een afname van bladetende insecten leidt tot minder roofinsecten en minder insectenetende vogels.

Bron: Scientias.nl

Zie je direct na zonsondergang een kleine vleermuis rondvliegen? Grote kans dat het een gewone dwergvleermuis is, de meest voorkomende vleermuis in Nederland. De gewone dwergvleermuis is zo klein dat hij in een luciferdoosje past. En hij weegt maar 3,5 tot 8 gram.

Gewone dwergvleermuizen jagen op allerlei plekken: bijvoorbeeld langs kanalen, in tuinen en langs bosranden. Dat doen ze in een straal van 2 tot 5 kilometer van hun verblijfplaats. Ze eten vooral muggen, dansmuggen en schietmotten. Maar ook haften, gaasvliegen en nachtvlinders. Ze eten wel 3000 insecten in één nacht. We zitten midden in de paartijd van de vleermuis, die loopt van juli tot november. Het vrouwtje wordt niet meteen zwanger. Ze bewaart het zaad tot april, dan vindt de bevruchting plaats. De vrouwtjes zoeken elkaar dan op in kraamkolonies en de eerste jongen worden vanaf juni geboren. Zo’n kraamkolonie zit bijvoorbeeld in een spouwmuur of onder dakpannen.

In de winter blijft de gewone dwergvleermuis in Nederland. Maar soortgenoten in koudere landen, zoals Rusland, leggen soms wel 1.100 kilometer af naar hun winterverblijf. Bij ons overwintert de dwergvleermuis vooral in holtes van gebouwen. Sommige overwinteren alleen, anderen doen dat in groepen met honderden dieren. In de herfst eten ze zich nog even flink vol, ze komen dan tot 65 procent aan in gewicht. Daarna gaan ze in winterslaap van november tot april. Tussendoor worden ze af en toe wakker om iets te drinken of om te jagen als het een milde winter is.

Door isolatie van gebouwen is er steeds minder plek voor de gewone dwergvleermuis. Je kunt ze een handje helpen door je tuin of balkon insectvriendelijk in te richten, met inheemse planten, dood hout en eventueel een vijver. Zorg dat het zo donker mogelijk is en hang eventueel een vleermuizenkast op.

Bron: zoogdiervereniging.nl en natuurpunt.be

Op 26 oktober is het de Nacht van de Nacht. Op verschillende plekken in het land kun je mee op (vleermuizen)excursie in het donker. Kijk op ivn.nl of nachtvandenacht.nl

Dicht bij de aarde

Hoe lang kun je overleven in de natuur als je verdwaald bent? Of als je uit eigen beweging de wildernis in bent getrokken? Bij De Bosbeweging leer je vaardigheden én je weer onderdeel voelen van de natuur.

TEKST KIRSTEN DORRESTIJN FOTO’S EZRA BÖHM

Mijn teen raakt voorzichtig de bosgrond voordat ik de rest van mijn voet laat afrollen. Humus, bladeren, takjes, gras en dennennaalden kietelen mijn zool. Mijn andere been komt gebogen naar voren en ook met deze teen tast ik voorzichtig de grond af. Mijn gewicht drukt een dennenappel in het zachte mos. Ik loop in een trein van twintig mensen, bijna geruisloos over een bospaadje een heuvel op. Mezen kwetteren nieuwsgierig vanuit de toppen van de twintig meter hoge bomen naast me. Een vlaag dennengeur bereikt mijn neus en rondom me schitteren talloze tinten groen. Ik neem deel aan de driedaagse cursus ‘Primitief Overleven’ van De Bosbeweging, en wat we nu doen is in ‘vossenpas’ lopen. We zijn immers te gast in dit huis van dieren en planten. Die willen we zo min mogelijk verstoren.

Het voelt heerlijk om zo door het bos te ‘sluipen’. Speels, vrij. Het gaat traag genoeg om ondertussen goed om me heen te kijken. Waarom voelt dit nou zo lekker, vraag ik me af. Misschien wel omdat mijn verre overgrootouders zo door de bossen hebben gelopen. Misschien is het een oergevoel. Het is niet de eerste keer dat ik dat lekkere gevoel heb dit weekend. Ik had het ook al tijdens het touw vlechten van olifantengras, zittend op de aarde vlakbij een overstroomde beek, het houtsnijden met mijn scherpe mes, het villen van een vis. Het zitten op schapenvellen rondom het vuur, het plassen in het bos en het wassen in de beek brengen me terug tot mijn kern.

En dan te bedenken dat ik meerdere nachten had wakker gelegen nadat ik me had ingeschreven voor dit weekend. Ik was bang dat ik me staande moest zien te houden tussen fanatiekelingen, een mannelijke oer-sfeer. ’s Nachts alleen in een tentje liggen, leek me ook niks: ik was bang voor de wolf. Eigenlijk ben ik gewoon best bang in de natuur. Dat merkte ik ook wel tijdens het weekend: om te verdwalen, voor mijn mes tijdens het houtsnijden, voor het vuur…

Ervoor gemaakt zijn

We zijn in het Leuvenumse bos waar De Bosbeweging een eigen kampterrein heeft gekregen van Natuurmonumenten: ‘de mierenkuil’. De Bosbeweging werd in 2011 opgericht door Jurjen Annen (1981). Hij had in Engeland geleerd hoe je op

een primitieve manier in de natuur kunt leven. Later werd hij boswachter bij Natuurmonumenten en organiseerde voor zijn collega’s een weekend waarin hij die vaardigheden overbracht. De boswachters waren zo enthousiast dat ze hem aanmoedigden om erin verder te gaan. Inmiddels geeft De Bosbeweging les op zes locaties in Nederland. Jurjen vertelt dit terwijl we op een omgevallen boomstam op een heuvel zitten met uitzicht op de mierenkuil. De deelnemers hebben net geleerd hoe ze vuur kunnen maken met een vuurboog. We zien hoe drie grote steekvlammen zich ontwikkelen en deelnemers juichen van enthousiasme.

Jurjen merkt dat er behoefte is aan de cursussen van De Bosbeweging. ‘We leven in een wereld waarin veel van ons wordt gevraagd op vlakken waar we als mens niet voor gemaakt zijn. Ook merk ik dat mensen behoefte hebben om in een groep samen te leven, de maatschappij is zo individualistisch. Bij De

Bosbeweging bieden we een community.’ Wat De Bosbeweging onderscheidt van andere bushcraft-cursussen (die overigens ook erg populair zijn) is het filosofische onderdeel. Er worden niet alleen vaardigheden aangeleerd, maar ook hoe kun je je kunt verbinden met de natuur.

Dat laatste vind ik interessant. Want hoewel ik al dertien jaar over de natuur schrijf, graag natuurgebieden bezoek en daarvan geniet, heb ik nooit goed begrepen wat mensen bedoelen met ‘je verbonden voelen met de natuur’. Tijdens het weekend bij De Bosbeweging ga ik het steeds meer begrijpen. Volgens Jurjen is de hele terminologie al verkeerd: door het over ‘de natuur’ te hebben, plaatsen we het buiten onszelf. ‘Er is geen scheidslijn’, legt hij uit. ‘Het is maar net hoe je natuur definieert. Zijn koeien natuur? Is een golfbaan natuur?’

Voor het eerst valt bij mij het kwartje: mensen en hun creaties zijn in strikte zin ook natuur!

Tips voor IVN Natuurgidsen

• Stap uit je rol als gids en neem mensen mee in vragen of mysteries. Jurjen: ‘Nieuwsgierigheid brengt mensen in verbinding met een verdiepende laag van de natuur. Het antwoord is soms het eind van een mysterie.’

• Geef deelnemers directe ervaringen door ze te laten proeven of iets te laten maken.

• Is er een plek waar je vuur mag maken? Ga samen rond het vuur zitten en vertel een verhaal, daarin kun je behalve feiten ook diepere lagen kwijt.

• Zoek een plek in de natuur dichtbij huis waar je steeds kan terugkeren om te zitten, tot rust te komen, tot je kern te komen en waar je veranderingen in de natuur kunt observeren.

De dag ervoor tijgerde ik rond 23.00 uur ’s avonds door het bos bij een spel met wachters en sluipers. Door je achter bomen te verstoppen, moest je proberen bij het vuur te komen. Ik maakte me zo onzichtbaar mogelijk, drukte mezelf dicht op de bosgrond. Dat mijn broek vies en nat werd, kon me niks schelen. Dat mijn handen en gezicht naar humus gingen ruiken ook niet. Ik denk niet dat ik eerder zo dicht bij de aarde ben geweest.

Samen zwerven

De Bosbeweging is niet de enige organisatie die mensen écht de natuur wil laten ervaren. Dat daar steeds meer vraag naar is, herkent ook Ritzo ten Cate. Hij organiseert ‘Stilte Samen Zwervingen’. Op plekken waar het mag zwerft hij samen met een groep deelnemers drie uur lang door de natuur. In stilte. Er is geen route, geen haast, geen gids of bestemming. Deelnemers houden vijf meter afstand van elkaar, maar moeten wel minimaal vijf anderen in zicht houden. Zo ontstaat

er ‘een wonderlijk samenspel van een groep die traag door de natuur beweegt’, volgens Ritzo.

Een andere organisatie die deelnemers écht de natuur wil laten beleven, is reisorganisatie Re-Wild. Tijdens die reizen gaan deelnemers terug naar de basis, en moeten ze moeite doen om te voorzien in hun primaire behoeften. IVN gaat soms ook deze kant op: op 20 september organiseerden gidsen van IVN Leidse regio het ‘IVN Natuurweekend Buitenspelen’: om jongvolwassenen (26-36 jaar) hun eigen band met de natuur te laten ontdekken en dingen te doen die ze sinds hun jeugd niet meer gedaan hebben, zoals bomen klimmen, een schuilplaats maken en kanoën.

Puur natuur

Het constant lopen op blote voeten, de rookgeur van het kampvuur, het doorbrengen van de tijd zonder telefoon en klok, het zitten op de grond en omgeven

zijn door natuur doet me goed, merk ik. Ik voel me geaard en ontprikkeld. Ik geniet zelfs van het prikken van mijn handen na het plukken van brandnetels, waarvan we de vezels kunnen gebruiken om touw te maken. We drinken water uit de beek, na het in een grote pan boven een vuur te hebben gekookt. Behalve de tarp-tentjes van de deelnemers, zijn vrijwel alle materialen die mijn ogen drie dagen zien puur natuur.

Bij het afscheid op zondagmiddag zit de groep rond het kampvuur. Rook walmt over het terrein. De wind ruist door de hoge bomen. Deelnemers zijn tot tranen geroerd over wat ze hebben ervaren. Deelnemer Hans (70) zegt: ‘Ik voelde me als mens een indringer in het bos. De snelweg die je in de verte hoort, de vliegtuigen die af en toe over vliegen. Ik kom hier dommer vandaan dan ik ben gekomen.’ Gelach in de groep. Jurjen antwoordt: ‘Maar dat is wel beter dan onbewust dom zijn.’ l

Kirsten Dorrestijn

Fadime Hodes

Afscheid van het Woldhuis: 45 jaar natuurbeleving

‘Natuur leer je niet uit een boekje, je moet er middenin zitten. Met je voeten in de sloot en met je neus in de bagger’ luidt het motto van Het Woldhuis in Apeldoorn. Met pijn in het hart nemen we afscheid, want per 1 november worden de deuren gesloten en komt er een eind aan de IVN-activiteiten aldaar. Coördinator van de natuurkampen, Anne Diepenhorst neemt ons nog een keer mee in de wereld waar kinderen de wonderen van de natuur beleefden.

Een plek vol herinneringen

‘De bijzondere momenten op het Woldhuis zijn onuitwisbaar’, vertelt Anne. ‘Zo zag je stadskinderen die de natuur eerst eng vonden, maar na een paar dagen op onderzoek gingen. Ook jong en oud kwamen samen. Ouderen met dementie en kinderen wandelden door het bos en bakten broodjes boven het kampvuur. De verpleging vertelde ons dat de ouderen daar na een paar weken nog over spraken. Heel bijzonder!’

‘Wat me heel erg is bijgebleven, is het enthousiasme tijdens het waterdiertjes zoeken en grondboren door leerlingen binnen het speciaal onderwijs. Voor sommige van deze leerlingen is de natuur ver weg, maar hier konden ze, met wat extra hulp, volop meedoen. Ik hoop dat het Woldhuis wordt herinnerd als een plek waar een basis voor liefde voor de natuur werd gelegd. Hoewel de deuren sluiten, zal de impact van 45 jaar natuurbeleving blijven voortleven.’

Werk, ontdek en geniet van de natuur

Sinds 2010 organiseert IVN Zuid-Kennemerland elk jaar een IVN-weekend in Zuid-Limburg. Van 24 t/m 27 oktober dompelen deelnemers zich onder in de adembenemende natuur. Dit terwijl ze tegelijkertijd een waardevolle bijdrage leveren aan het behoud en de verbetering van de unieke landschappen. Wil je meer weten of je aanmelden? Neem dan contact op via marcmargriet@hetnet.nl of ivn.nl/zuidkennemerland

Leerlingen uit alle hoeken van het land deelden hun verwondering en enthousiasme:

• ‘Eerst was ik bang, maar nu durf ik een pissebed op mijn hand te laten lopen, echt cool!’

• ‘Ik wil hier nooit meer weg! Mag ik nog een week blijven?’

• ‘Wajooo! Ik heb een bloedzuiger gevangen!! Zijn die gevaarlijk?’

• ‘Ik wist niet dat er zoveel diertjes in het water leven!’

• ‘Juf, mogen we een begrafenis voor deze overreden pad houden?’

Assortimentswijziging webwinkel

Het assortiment van de IVN webwinkel verandert. De webwinkel blijft beschikbaar voor bestellingen via winkel.ivn.nl, maar het aanbod wordt kleiner. Met ons aanbod van promotiematerialen en educatieve producten richten wij ons alleen nog op IVN-afdelingen en de beroepsorganisatie. Heeft jouw afdeling op de website of ergens anders nog iets over de IVN Webwinkel staan? Verwijder deze informatie dan. Voor vragen of speciale bestellingen kun je contact opnemen via winkel@ivn.nl

Bennie

Musters

Ambassadeur voor biodiversiteit

Peter Bleijs schrok van het verlies aan natuur in zijn eigen omgeving. Weten mensen hier wel van?

Na een bijeenkomst van IVN Limburg en Brabant voor biodiversiteitsambassadeurs ging hij aan de slag met een presentatie voor zijn eigen afdeling. ‘Ik merkte dat mensen na mijn verhaal terneergeslagen naar huis gingen. Dat was niet de bedoeling.’ Hij riep de werkgroep Biodiversiteit in het leven bij zijn afdeling IVN Valkenswaard-Waalre om zich samen met de groep in te zetten voor een positiever verhaal: een verhaal over biodiversiteitsherstel.

‘Het begrip biodiversiteit is voor veel mensen niet helemaal duidelijk. Het wordt gezien als iets wat zich ver weg in de Amazone afspeelt, terwijl het juist heel dichtbij is.’ Kijk maar eens naar jouw huis, in je straat of zelfs op je eigen lichaam’, vertelt Peter. ‘Wij blijven immers gezond dankzij miljarden bacteriën, die onze stofwisseling gaande houden.’

Concreet maken

Eén van de speerpunten van de werkgroep is om biodiversiteit concreet te maken voor mensen. Dat doen de leden onder andere door het vergroenen van hun woonomgeving, het vergroten van de bewustwording met kennis en door mensen handelingsperspectief te bieden. Wat kan je in je eigen tuin, omgeving of leefwijze doen om de verschillende soorten te helpen?

Vergroot de soortenrijkdom

Biodiversiteitsverlies en -herstel krijgt nog te weinig aandacht binnen IVN, vindt Peter. Hij geeft anderen graag mee om vanuit bestaande werkgroepen te kijken hoe je het thema kan integreren. Of te kijken hoe je vanuit een aparte biodiversiteitswerkgroep je kunt richten op activeren: hoe maak je mensen bewust en zet je ze aan tot actie? ‘Zoek ook de samenwerking op met externen, of in biodiversiteitstermen: vergroot de soortenrijkdom! Wij werken bijvoorbeeld samen met gemeentes, buurtbewoners en bibliotheken. Je kunt in je eentje namelijk wel wat willen, maar je hebt echt anderen nodig om tot resultaten te komen.’

Bekijk de kennispagina op de website van IVN Valkenswaard-Waalre voor meer informatie over biodiversiteit: ivn.nl/afdeling/valkenswaard-waalre/biodiversiteit-voor-jou

Heb je vragen over de rol van biodiversiteitsambassadeur of de werkgroep? Neem contact op met Peter Bleijs via p.bleys@kpnplanet.nl

Natuurfeest in IVN-groen

Op het Natuurfeest van IVN Hellendoorn-Nijverdal presenteerden alle twaalf werkgroepen zich met een eigen kraam en insteek.

Van het zoeken naar fossielen bij de geologiewerkgroep, een drone om weidevogels te beschermen bij de vogelwerkgroep tot broodjes bakken bij de Junior Rangers: zo vierde de afdeling het 50-jarig bestaan. ‘We wilden laten zien wat we als IVN doen en iedereen een leuke dag natuurbeleving bezorgen. En dat is gelukt’, vertelt Ton Kappert.

Naast de IVN-afdelingen in de omgeving, was de hele gemeente uitgenodigd voor het feest rondom het Buitencentrum Sallandse Heuvelrug van Staatsbosbeheer. Binnen konden deelnemers de natuur beleven met korte workshops zoals fotograferen met je smartphone, in de microscoop turen en mini-lezingen volgen over bijvoorbeeld vogels ringen en vleermuizen. ‘Over de hele dag gezien waren er wel duizend bezoekers, waarvan een aantal zich direct bij een werkgroep hebben aangemeld‘.

Delegeren

Organisator Anny Alferink vertelt dat ze veel werk aan het organiseren van de dag uit handen hebben kunnen geven aan de werkgroepen. ‘Door een aantal kaders neer te zetten, ieder de regie over zijn eigen kraam te geven en tijdig samen te komen met een aantal contactpersonen per werkgroep, was iedereen betrokken en verantwoordelijk voor zijn eigen deel.’

Al 40 jaar gaan IVN’ers op Zomerweek. In 1984 vond het eerste zomerkamp plaats in Bakkeveen. Afgelopen zomer genoten 65 deelnemers in Eibergen (de Achterhoek) van de fiets- en wandeltochten, planten-, vleermuizen-, nachtvlinder- en foto-excursies. Volgende zomer is Loon op Zand (Brabant) de uitvalsbasis.

gespot veldnieuws

Op 15 juni namen 9 gidsen van de IVNafdelingen Enschede en Haaksbergen hun Natuurgidsendiploma in ontvangst. De cursisten presenteerden hun onderzoek en nieuwe educatieve product, zoals een publiekswandeling over eetbare natuur in Twekkelo, een vogelexcursie bij het Kris-

talbad en een stadssafari in Enschede. Zo dragen de nieuw opgeleide natuurgidsen bij aan de vernieuwing van het aanbod aan activiteiten van de IVN-afdelingen.

Cornelia: ’Doordat ik bijna elke week in mijn onderzoeksgebied kwam, ben ik bewuster gaan kijken, ook naar de kleine

Vanuit het onderwijs, de buitenschoolse opvang, ouders en de kinderen zelf is er een groeiende vraag naar begeleide natuuractiviteiten. IVN Leidse regio is 14 Jeugdnatuurbegeleiders rijker en daar gaat de regio zeker iets van merken! Ook begeleider worden? Begin 2025 start er weer een cursus voor de opleiding tot Jeugdnatuurbegeleider bij IVN Leidse regio.

IVN De Ronde Venen & Uithoorn is 16 natuurgidsen rijker. Op 6 juli was de feestelijke diploma-uitreiking.

dingen en veranderingen in een heel beperkt gebied. Ik voelde me dichter met de natuur verbonden. Het blijft nu niet meer bij ”ik kijk even op mijn app wat voor plant dit is”, maar ik stel mezelf verdere vragen, bijvoorbeeld: waarom groeit er ineens een braam midden in het struikheidegebied?’

De hele groep geslaagde natuurgidsen van IVN Bernheze, Oss, Veghel en Uden, met op de voorgrond hoofddocent Rini Kerstens. Rini is tijdens deze slotdag tot landelijk erelid gehuldigd.

IVN Westerveld en IVN Noordwest-Overijssel zijn weer 25 Natuurgidsen rijker. Op 22 juni mochten deze doorzetters hun diploma in ontvangst nemen en gaan ze aan de slag om nog vele mooie excursies te geven in de prachtige Overijsselse en Drentse natuur.

Achter de schermen

Inclusieve excursies

Het verzorgen van wandelingen voor mensen met een beperking

Een kijkje in de keuken van IVNafdelingen. In deze editie: het verzorgen van wandelingen voor mensen met een beperking

Iedereen moet eropuit kunnen gaan om van de natuur te genieten. Gedreven door zijn liefde voor de natuur, begon

Sjoerd van der Schuit van IVN Roermond 12 jaar geleden met het organiseren van wandelingen voor mensen met een verstandelijke beperking. Later breidde hij dit uit naar wandelingen voor blinden en slechtzienden.

‘Het belangrijkste is dat deelnemers plezier hebben en de schoonheid van de natuur ontdekken’, volgens Sjoerd. ’Direct of via anderen hoor ik vaak hoe leuk het was of wat een fijne middag ze hebben gehad. Sommigen zeggen het niet, maar op hun kamer hangen wel de A4’tjes die we gemaakt hebben. Op hun agenda zie je één of twee afspraken staan, en een daarvan is onze wandeling. Ons uitje is voor hen goud waard.’

Een waardevolle ervaring ’Een beperking is geen beperking om van de natuur te genieten’, zegt Sjoerd. De wandelingen zijn zorgvuldig voorbereid en gericht op veiligheid en toegankelijkheid. ‘Ik

werk nauw samen met andere gidsen en we zetten in op het benutten van zintuigen zoals voelen, horen en ruiken om de natuur dichterbij te brengen. Wat dat betreft zie ik het echt als een vriendengroep.’

Sjoerds advies aan anderen die vergelijkbare activiteiten willen organiseren? ‘Bouw een netwerk op en bereid je goed voor. Durf soms mee te gaan met de ideeën van de deelnemers. Tijdens een wandeling zagen we duidelijk sporen van een bever langs de beekrand. “Ik wil het voelen”, zei een van de wandelaars. Het was behoorlijk steil, maar de wandelaar zei: “Maakt niet uit, ik ga naar beneden.” Met onze begeleiding was het veilig en vertrouwd om dit te doen.

Speciale Gids

Interesse in het organiseren van wandelingen voor mensen met een beperking? Sjoerd heeft in 2017 de gecertificeerde IVN-opleiding Special Gids opgezet, die landelijk beschikbaar is. Voor inspiratie kun je terecht bij de Nolimits-groep op Ons IVN.

Do’s 3 Don’ts 5

Ken je deelnemers. Leer hun specifieke behoeften, capaciteiten en voorkeuren kennen

Ga voor een toegankelijk, goed te bereiken en onderhouden omgeving

Bouw een netwerk op

Te ingewikkelde instructies geven

Overmatig fysieke hulp bieden

Omgeving en risico’s negeren

Sjoerd van der Schuit rechts. Rick Mellink

scharrelkids

BLOTEVOETENPADEN

Zonder schoenen op het strand of door het gras lopen, wat een heerlijk, vrij gevoel is dat toch. En wat blijkt? Op blote voeten lopen is hartstikke gezond. Ja, ook in de herfst. Uit dus met dat schoeisel en bewandel een blotevoetenpad.

Een blotevoetenpad bestaat uit verschillende ondergronden: kiezels, houtsnippers, tegels, mos, zand, boomschijven, water, gras… je kunt het zo gek niet bedenken. Op blote voeten ervaar je bij elk type ondergrond andere prikkels. Zacht gras of mos, kietelende houtsnippers of gladde, wegschuivende kiezels: alles voelt anders.

Goed voor de ontwikkeling

Door op blote voeten te lopen worden de voetspieren, pezen en banden sterker, en stimuleer je de bloedsomloop, huid en zenuwuiteinden. Uiteindelijk werkt dit door tot in de hersenen. Dat allemaal bij elkaar maakt het goed voor de ontwikkeling van een kind: de concentratie neemt toe en een kind ervaart meer sensaties, ontspanning en energie. En voor jezelf geldt dit natuurlijk net zo. Je staat letterlijk in contact met de natuur!

Kleine en grote blotevoetenpaden

In heel Nederland kun je blotevoetenpaden vinden. Er zijn paden van een paar kilometer lang waar je je uren kunt

Natuurschatten

Hoe heten jullie? Do en Hidde van Venrooij, wij zijn neefje en nichtje.

Hoe oud zijn jullie? Allebei 2,5 jaar.

Wat hebben jullie gevonden? Een vliegenzwam.

Wat is er bijzonder aan? De mooie rode kleur met de witte stippen. En met een loepje kun je alles nog veel beter zien. Oma had ook een spiegeltje mee, daarmee konden we onder de paddenstoel kijken. We hebben ook nog naar kaboutertjes gezocht, maar die hebben we niet gevonden...

Heeft jouw (klein)kind al struinend iets moois gevonden in de natuur en wil het daarmee in Mens en Natuur? Maak een foto van je kind met zijn of haar vondst en stuur het naar mensennatuur@ivn.nl

BLOTEVOETENPADEN

vermaken. Maar er zijn ook korte blotevoetenpaden van slechts een paar meter lang die geschikt zijn voor kinderen, zoals bij IVN Zeewolde. Daar legden ze er een paar jaar geleden een aan en sindsdien dartelen er elk jaar tientallen tot honderden kinderen overheen. ‘Voor kinderen is het een ontzettend uitdagende activiteit om te doen’, vertelt IVN’er Marleen Wessels. ‘Ze worden er heel vrolijk van, maar het is ook spannend en griezelig. Bij ons beginnen ze over een schelpenpaadje. Dat is wat scherp aan de voeten en daar reageren ze direct op!’

Huppelen, springen en ontwijken

Verder bestaat het pad in Zeewolde uit een stuk met knikkers, mos, modder, een bak met water en een pad met boomschors. ‘Voelen en merken wat die ondergrond doet met de rest van hun lichaam, gaat vanzelf’, zegt Marleen. ‘Je ziet ze direct reageren: ze huppelen, springen, ontwijken. Maar je ziet ze vooral heel vrolijk worden.’

Niet alle kinderen zijn direct enthousiast, volgens Marleen. ‘Die willen eerst niet vies worden. Maar als ze andere kinderen zien en je biedt ze aan dat ze eerst over het graspaadje naast het blotevoetenpad lopen, dan komen ze wel los. Het mooiste is als die kinderen uiteindelijk helemaal onder de modder terugkomen!’

Onder andere bij deze IVN-afdelingen vind je een blotevoetenpad:

l IVN Valkenswaard-Waalre (Heemtuin)

l IVN Grave

l IVN Heuvelrug en Kromme Rijn

l IVN Zutphen (onderdeel van Het Hertenpad)

l IVN Veghel

l IVN Cranendonck

Met Zonder Jas, een interactief landelijk buitenspeelplatform, bracht alle blotenvoetenpaden van Nederland en België in kaart: metzonderjas.com/blotevoetenpaden

Bodemdieren & blotevoetenpaden

Blotevoetenpaden zijn voor kleine bodemdieren een perfecte plek om zich schuil te houden. Ze kruipen onder tegels, tussen het gras en onder moszoden. Een mooie plek dus om deze diertjes op te zoeken en ze eens van dichtbij te bekijken. Van 20 september tot en met 7 oktober zijn de bodemdierendagen. Zoek je ook mee? Wie weet wat je ontdekt!

Je eigen blotevoetenpad

Voel je je geïnspireerd? Maak een mini-blotevoetenpad in je eigen tuin!

1. Verzamel stenen, houtsnippers, zand, modder en andere materialen.

2. Bedenk hoe je het pad wil laten slingeren.

3. Verdeel de verzamelde materialen over de route die je hebt uitgestippeld.

4. Trek je schoenen uit en bewandel het pad!

Bekijk nog meer tips via tinyurl.com/blotevoetenpaden

Het bos als behandelkamer

Geritsel van bladeren, vogelgeluiden en frisse lucht. Voor wie het psychisch zwaar heeft, kan de natuur extra ondersteuning bieden. De Groene GGZ maakt een opmars in de zorg.

KIRSTEN

TEKST

DORRESTIJN ILLUSTRATIES MARIKE KNAAPEN

het grote verhaal

Verscholen tussen de bossen in de Achterhoek ligt Urtica-de Vijfsprong.

Behalve mensen met een verstandelijke beperking, wonen en werken hier mensen met een psychische kwetsbaarheid: angst- of stemmingsklachten, of bij herstel na psychose of trauma. Ze komen er voor behandelingen of voor dagbesteding. Veel van de behandelingen vinden buiten plaats, in de natuur. In de groep ‘Herstellen in het Groen’ werken cliënten in de tuin, in de zuivelmakerij en met het vee om behandeldoelen te halen.

GGZ-agoog Marike van de Pavoordt neemt bijna dagelijks cliënten mee naar buiten voor behandelingen. Ze vraagt van tevoren aan de cliënt of hij of zij dat wil. Ook de route laat ze meestal aan de cliënt over. ‘Sommige mensen kunnen zich binnen, tussen vier muren, moeilijk focussen op hun problematiek. Bij anderen ligt de focus juist wel erg

De natuur is een perfecte co-therapeut

daarop. In beide gevallen kan het een goede optie zijn om naar buiten te gaan. Natuur nodigt uit tot een bredere blik. Je bepaalt samen de snelheid van het lopen, de afstand tot elkaar, je loopt náást elkaar. Als er een stilte valt, roept die niet meteen spanning op. Als iemand zich iets realiseert, kun je dat tijdens zo´n stilte laten bezinken.’

De spontane dingen die er buiten gebeuren – een ree zien in de verte, een vlinder – kunnen afleidend zijn, maar ze kunnen ook verbazing brengen en de blik openen, volgens Van de Pavoordt. ‘Ze laten zien dat er meer is dan “ik en m’n moeilijke dingen.”’

Voor bijna alle soorten behandelingen is de natuur geschikt, vindt Van de Pavoordt. Alleen voor heftig lichaamswerk met veel geluiden lijkt het haar minder gepast. Papier om iets uit te tekenen mist ze niet. ‘Je kunt vaak prima in de aarde tekenen.’

Therapie in weiland

Urtica-de Vijfsprong is één van de achttien voorlopers binnen de Groene GGZ, een initiatief van IVN en Nature For Health dat in 2022 werd opgestart. De instellingen hebben een voorbeeldfunctie op het gebied van groene zorgverlening. Grote spelers zoals Mondriaan GGZ, Parnassiagroep, GGz Centraal en Dimence Groep doen mee. AerreA start iedere morgen met groepstherapie in het weiland. Bij GGz Breburg verzorgen

cliënten dieren en werken ze in het groen en Mondriaan start een pilot ‘buitenbehandelen’.

Met het programma hoopt IVN een vliegwiel aan te draaien in de geestelijke gezondheidszorg. Dat hulpverleners de natuur meer gaan inzetten ten behoeve van zichzelf en hun cliënten. De natuur is namelijk een perfecte co-therapeut die extra ondersteuning kan bieden, volgens IVN. Het betekent overigens niet: depressieve mensen zonder hulp ‘het bos in sturen’.

Dat natuur een positief effect heeft op de gezondheid, werd al in talloze wetenschappelijke onderzoeken bewezen. Mensen herstellen in de natuur sneller van stress, ze kunnen er hun emoties beter reguleren, het werkgeheugen verbetert en het aandachtssysteem kan

Ervaring van een cliënt

‘Om te herstellen van een moeilijke periode ga ik de natuur in. Dat hoeft niet ingewikkeld te zijn. Ik zet mijn zintuigen aan en het gebeurt vanzelf. Ik pas toe wat ik leer in de therapieën die ik krijg: gebruikmaken van mijn gezonde delen. Ik pas mijn eigen natuurtherapie toe. Naar buiten, lekker in het bos zitten en mijn zintuigen gebruiken.’

Lilian Hanekamp, cliënt bij GGZ Centraal

er opladen. In de natuur hebben mensen vaker positievere emoties. Bovendien bevordert de natuur bewegen. Er is minder geluidshinder en de stoffen die planten en bomen afscheiden versterken het immuunsysteem. Ondanks al deze voordelen, wordt de

natuur nog maar mondjesmaat ingezet door therapeuten. Dit komt volgens universitair hoofddocent Jolanda Maas van de Vrije Universiteit Amsterdam vooral vanwege onbekendheid ermee. Bij de studie psychologie komt het niet aan bod. Gevestigde psychologen zijn het niet gewend. Maas: ‘Het vraagt om een gedragsverandering. Het is best spannend en gek om dat wat je binnen doet, ineens buiten te gaan doen.’ Maas coördineert binnen de Groene GGZ de lopende onderzoeken over dit thema en initieert nieuwe studies. Binnen de VU start binnenkort een onderzoek naar het effect van het gebruik van groen op werkplezier, vitaliteit en productiviteit van medewerkers. Hebben zij meer plezier in hun werk als zij vaker de natuur in gaan? ‘Voor de therapeut is het ook goed om meer te bewegen op een dag’, zegt Maas. ‘Zitten is het nieuwe roken. Ook kan de natuur de therapeut stressherstel bieden.’

het grote verhaal

Levenslijn met stokken

Psychologen Christel Westgeest en Irina Poleacov doen vrijwel álle sessies in de natuur. Ze zijn de oprichters van de ‘Buitenpsychologen’ en trainen ook andere psychologen om buiten te werken. Inmiddels hebben ze al 500 psychologen opgeleid. Westgeest plant maximaal vier cliënten op een dag. ‘Ik hoef niet meer naar de sportschool’, grapt ze.

Zowel het bewegen als de natuur zijn bonussen tijdens de behandelingen, vindt Westgeest. De rust die de natuur biedt, bevordert de behandeling. ‘Ik werk in Den Haag’, vertelt ze. ‘Veel mensen die bij mij komen, komen nooit in de natuur. Ze gaan met de tram naar hun werk, eten binnen hun boterhammetje en gaan ’s avonds weer naar huis om de volgende dag hetzelfde riedeltje uit te voeren. Vaak komen ze half-bellend binnen, gehaast. Ik nodig ze uit eerst eens goed rond te kijken waar ze zijn, wat ze om zich heen zien, ruiken. Zo komen mensen in het ontspanningssysteem, en dan krijg je toegang tot andere herinneringen. Vaak willen ze het gevoel van de wandeling herhalen en gaan ze in het weekend ook de natuur opzoeken.’

Westgeest neemt cliënten mee naar het

Het Groene Perspectief

Het Groene Perspectief is een initiatief binnen de Groene GGZ om de wachtlijstproblematiek te helpen oplossen. Wachtlijsten in de GGZ zijn vaak lang. Het idee is om laagdrempelige activiteiten in het groen aan te bieden (maar nog geen echte behandelingen) om te voorkomen dat de mentale toestand van mensen verslechterd. Denk aan een wandelgroepje, gecertificeerde wandelcoaches of werken in het groen. VU-onderzoeker Jolanda Maas: ‘Mensen met een sociaal-economisch lagere status zijn vaker ongezond – ook mentaal. Zij kunnen een wandelcoach niet betalen. Het kan helpen als die gratis aangeboden wordt.’

strand, de duinen of een park. Tijdens een telefonisch voorgesprek voelt ze aan of de cliënt geschikt is om mee naar buiten te nemen. ‘Alleen iemand die suïcidaal is, een gevaar voor anderen of heel erg verward is, zou ik misschien niet meenemen, maar dat heb ik in mijn praktijk nog nooit meegemaakt.’ Met mensen die mobiel beperkt zijn, loopt Westgeest van bankje naar bankje, of ze blijft op één plek.

Werkvormen voor binnen, herschreven de Buitenpsychologen voor buiten. ‘Een levenslijn die een cliënt normaal op een whiteboard tekent, met hoogte- en dieptepunten in het leven, kun je buiten met stokken maken. Vervolgens kan de cliënt steentjes, schelpen of bladeren zoeken die hij onder of boven de lijn legt om de gebeurtenissen te markeren.’ Zelfs traumatherapie EMDR doet Westgeest geregeld buiten, gelijk op het moment dat het trauma opkomt. Bijvoorbeeld door de cliënt langs een rij bomen van links naar rechts te laten kijken. ‘Dat werkt supergoed.’

Tijdens de trainingen hebben de professionals veel praktische vragen, merkt Westgeest. Hoe doe je het met verslaglegging? Wat als je naar de wc moet of als het regent? Westgeest neemt zelf altijd een laptop mee en zoekt tussen twee cliënten in een mooie plek om te typen. Als ze naar de wc moet, zoekt ze een lunchtent op waar ze een thee haalt. En bij regen heeft ze een poncho en grote paraplu waar je met z’n tweeën onder kunt. ‘Het is even wennen om de natuur als behandelkamer te hebben, maar je kennis en kunde vervliegen buiten niet. Als je eenmaal gewend bent, zijn de mogelijkheden gigantisch.’

Gras minder maaien

Om de beweging van de Groene GGZ te stimuleren, kreeg IVN onlangs van de Postcode Loterij, naast de jaarlijkse bijdrage, een extra bijdrage van bijna

2 miljoen euro voor drie jaar voor het starten van het Te Gek Groen impuls programma. Hiermee krijgen de groene voorlopers de kans om de inzet van natuur beter te verankeren. Behalve het inzetten van natuur tijdens behandelingen, is een tweede pijler binnen het programma het vergroten van de biodiversiteit bij instellingen. Grote vestigingen hebben vaak behoorlijke terreinen in hun bezit. ‘De instellingen die nu meedoen, hebben bij elkaar bijna een Nationaal Park aan hectare’, vertelt Anne Mara Sillevis Smitt van IVN. ‘Qua biodiversiteit valt daar veel winst te behalen, soms met kleine ingrepen, zoals het gras minder vaak maaien.’ Dankzij de extra steun van de Postcode Loterij kan een aantal terreinen nu worden omgetoverd in groene hotspots voor cliënten, medewerkers en buurtbewoners.

Als een terrein mooi is ingericht, kan het goed gebruikt worden door cliënten, hulpverleners en familieleden. Het betrekken van familie, mantelzorgers en de buurt bij de terreinen, is een derde pijler van het programma. ‘Als je op bezoek bent bij een naaste, is het fijn als je samen iets in het groen kunt doen’, zegt Sillevis Smitt. ‘Als er een flyer met een wandelroute ligt, of een route bewegwijzerd is, doe je dat eerder.’ GGZ Drenthe heeft onlangs een ‘wandelhalte’ geopend, een soort bushalte waarvandaan wandelingen starten. Een andere pijler van Groene GGZ is om de vitaliteit van medewerkers te verhogen met de inzet van natuur. En een laatste doel is om kennis te delen over het positieve effect van natuur op de mentale gezondheid, zodat ook mensen buiten de GGZ-wereld weten wat de natuur kan doen bij geestelijke problemen.

Als we over het terrein van Urtica-de Vijfsprong lopen, wijst Marike van de Pavoordt naar een half-afgestorven naaldboom. De stam splitst zich in tweeën: het ene deel is dood, het an-

dere leeft. ‘Ik vind dit altijd een mooi voorbeeld van hoe een boom met gebrokenheid omgaat’, zegt ze. Tijdens de wandelingen gebruikt Van de Pavoordt de natuur graag als metafoor. Ze wijst in de winter op knoppen van bomen waar dan de lente al in ligt opgeslagen. ‘Daar zijn cliënten soms door geraakt. Als je in een moeilijke periode zit – ook al zie je het nog niet – kan de lente eraan komen.’ Het levert ook hilarische situaties op. ‘Ik kwam een keer met een cliënt bij een boom waarvan de takken in elkaar vergroeid waren, het leek wel alsof hij met zichzelf in de knoop zat. Dat leverde humor op’, zegt ze. ‘Bij een verwonde boom vroeg ik een cliënt: Hoe gaat deze boom met zijn verwonding om? Ze antwoordde: “Hij gaat in ieder geval niet in de slachtofferrol.”’ l

Traumatherapie werkt buiten supergoed

IVN-wandeling voor patiënten

Op het buitenterrein van GGz Centraal, Zon & Schild in Amersfoort, aan de rand van het bos, heeft IVN Amersfoort standaard een natuurhoekje ingericht. Eens per maand start vanaf hier op zondag om 14.00 uur een wandeling voor psychiatrische patiënten. Ruud van Nus is actief bij IVN Amersfoort en werkt als verpleegkundig specialist bij GGz Centraal. Hij zette de IVN-werkgroep op die de maandelijkse wandeling organiseert. ‘Er is een vast groepje dat het leuk vindt om mee te gaan. De wandelingen zijn vooral op de beleving gericht. We laten dingen zien, voelen, ruiken of horen. Bijvoorbeeld de sapstromen van een berk. We proberen de deelnemers mee te geven hoe je mindful gebruik kunt maken van de natuur. Soms haakt iemand halverwege af, omdat de spanningsboog op is. We sluiten af met een kopje thee. Deelnemers gaan altijd beter naar huis dan ze gekomen zijn.’

duurzaam thuis

Ecostoof

Ken je de ouderwetse hooikist nodig? De EcoStoof® is de moderne versie hiervan, waarmee je 30% energie bespaart. Breng je eten aan de kook, doe je pan in de EcoStoof® en je eten gaart vanzelf verder.

Korting

Ontvang €10,00 korting op alle EcoStoof-varianten met de kortingscode IVN10. Dat is niet alleen leuk voor jou, maar je steunt er ook IVN mee: van iedere aankoop gaat €5,00 als donatie naar IVN. Bekijk de EcoStoof varianten op ecostoof.nl De code is geldig t/m 31 december 2024 en is niet toepasbaar op afgeprijsde artikelen en geschenksets.

gespot door een IVN’er

Bijdemaker

Hanneke Perik van IVN Apeldoorn ziet dat het slecht gaat met de wilde bij in Nederland. Daarom vindt ze dat het duurzame initiatief Bijdemaker meer aandacht verdient: ‘Het mooie van de cadeaupakketten van Bijdemaker is dat je niet alleen iets leuks en lekkers (honing) geeft, maar ook iets teruggeeft aan de natuur in de vorm van bijenhotels en bloemzaden. Ik kreeg zelf gewoon een goed gevoel toen ik het cadeau gaf.’ bijdemaker.nl

luisteren

Expeditie uitsterven

Podcastmaker Femke Bosma gaat op ‘expeditie uitsterven’: welke dieren en planten zijn we aan het kwijtraken en hoe gaan we daarmee om? Is er zoiets als biodiversiteitsverdriet? Hoe zorgen we ervoor dat we ons daar als mens emotioneel mee verbinden? Te beluisteren op Spotify.

Iedere tuin telt

Onze tuinen samen vormen het grootste natuurgebied van Nederland: Nationaal Park Alle Tuinen! En dat maakt iedere tuinbezitter tot natuurbeheerder. Hoe staat het met de soortenrijkdom in onze eigen achtertuinen? De podcastserie Iedere tuin telt van de NPO podcast Focus is te beluisteren op podcast-apps of via podcast.npo.nl

De Voedselboscast

Wat beweegt de pioniers op het gebied van agroforestry en voedselbossen? En wat is hun visie op de toekomst? In deze podcast maken Frank Gorter en Marieke Karssen de voedselbosbeweging inzichtelijk voor het grotere publiek. Te beluisteren op Spotify.

Gabriela Hengeveld voor We are the ReGeneration

boeken

Bewoners van het wad

In dit boek leer je van alles over eb en vloed en nemen Kluut en Kanoet je mee over de bodem van de Waddenzee. Hier ontmoeten ze allerlei dieren. Van een alikruikje tot een eidereend en van een lepelaar tot een wadpier. Niet alleen voor de kleine avonturiers is het boek leuk en leerzaam’, vertelt Sabine, een van de auteurs. ‘Ouders vertellen geregeld dat ook zij veel geleerd hebben van het boek. Zo is het een boek voor het hele gezin.’ Kluut & Kanoet ontdekken eb en vloed | Sabine Tigchelaar en Laura Steigenga | ISBN 9789090369464 | €15,99

Winactie

Een verschil maken

Elke dag wordt de ecologische samenleving vormgegeven. Gewoon door mensen die op lokaal niveau de handen ineenslaan. In deze groene actiegids deelt Nadine Maarhuis handvatten om zelf aan de slag te gaan. Van kleine veranderingen in huis, zoals een geveltuintje aanleggen en je boodschappenlijst vergroenen, tot het starten van een tiny house-gemeenschap en een boerderij beginnen die de natuur herstelt. De Geus| ISBN 9789044550139 | €21,99

Over paddenstoelen en hun schimmelige onderwereld

Bioloog Geert-Jan Roebers begint zijn boek bij de paddenstoelen, met hun bizarre vormen en rare namen, sterke verhalen en spectaculaire feiten. Maar het boek gaat eigenlijk over schimmels: wat ze zijn, doen, denken en voor ons betekenen.

Paddenstoel & co | Gottmer | ISBN 9789025778347 | €19,99

Wil jij het verborgen netwerk van paddenstoelen verder ontdekken? Doe mee met de winactie via ivn.nl/paddenstoelenco en maak kans op een van de drie exemplaren.

om te doen

Win kaarten voor het Wildlife Film Festival Rotterdam

Van 4 t/m 10 november komt het Wildlife Film Festival Rotterdam (WFFR) weer naar Rotterdam. Jaarlijks vertoont het festival de mooiste en meest impactvolle films over de natuur uit binnenen buitenland. Dit jaar gaat de film ‘De Biesbosch: natuur in beweging’ in première over de geschiedenis en het leven in de Biesbosch. Jij kunt erbij zijn! We geven samen met het WFFR 2 x 2 kaarten weg voor de film. Wil je meedoen? Ga naar ivn.nl/wffr

Dit boek is vóór de wolf

De eerste wolf werd met gejuich ontvangen, totdat hij de mensen in de weg ging zitten. Bibi Dumon Tak en Barbara Stok trekken in dit superactuele kinderboek met pen en penseel ten strijde tegen al het fake news. En soms komt de wolf daarbij ook zelf even aan het woord. Querido | ISBN 9789045130385 | €16,99

Een uniek dier

Het grote egelboek is geschreven door natuurjournalist Kirsten Dorrestijn en prachtig geïllustreerd door Merel Corduwener. In dit boek lees je álles over egels: waarom ze zo bijzonder zijn, hoe ze leven, waarom ze zo stekelig zijn. En je krijgt een kijkje bij de egelopvang en leert wat je zelf voor egels kunt doen (want een beetje hulp kunnen ze wel gebruiken). Kluitman | ISBN 9789020629217 | € 19,99

Avontuurlijk natuurcentrum

Op de Brouwersdam, tussen Zeeland en Zuid-Holland, is een oase voor de jongere en oudere natuurliefhebber geopend. Bij ‘PiXlife Nature Xperience’ beleef je met de hele familie actief de natuur. Binnen zijn er exposities, workshops en cursussen en kun je de dertig meter hoge toren beklimmen met spectaculaire uitzichten. Buiten krijg je bij excursies, expedities en safari’s de kans zeldzame orchideeën te bewonderen, talloze vogelsoorten te bekijken en zeehonden te fotograferen. Toegang tot het centrum en de uitkijktoren is gratis. Voor meer informatie bekijk pixlife.nl

‘De mens is niet van nature hebzuchtig’

Met een bewerkt oerverhaal voor basisscholen, over een klein vogeltje dat een bosbrand blust, won ‘betekeniseconoom’ Kees Klomp de Over Hoop Prijs. Ook in het hbo probeert hij de ‘inmiddels door de economie verpeste geesten van zijn studenten’ rijp te maken voor een hoopvol perspectief.

TEKST ROB BUITER FOTOGRAFIE MARK KOHN

De vijf van Kees

Favoriete natuurgebied:

‘Het Fochteloërveen in Drenthe.’

Favoriete boom:

‘De door mijzelf geplante plataan in onze tuin, die werd getroffen door een windvlaag en daardoor brak maar fier bleef staan en verder is gegroeid en gebloeid.’

Meest bijzonder natuurervaring:

‘Toen wij verhuisden vanuit Haarlem naar Drouwen, ging ik ’s morgens alvast vooruit met de verhuizers en bleef mijn vrouw in Haarlem voor de laatste schooldag van onze dochters. Toen de verhuizers weg waren, ben ik gaan wandelen naar onze nieuwe ‘achtertuin’: het natuurgebied Drouwenerzand en ben ik op een bankje gaan zitten. Daar zag ik dat het wemelde van het leven. Overal kropen en vlogen insecten. Het voelde alsof ik werd welkom geheten door de lokale natuur en dat emotioneerde me intens. Ik heb letterlijk van geluk en dankbaarheid gehuild. Sindsdien is het bankje een soort heilige plek voor me.’

Wat doe je voor de natuur?

‘Ik probeer in het hbo ecologie de basis van economie te maken. In tegenstelling tot wat veel van mijn businessstudenten denken, is de economie een onderdeel van de ecologie en moeten alle economische activiteiten dus in het teken en in dienst van natuurbescherming staan.’

Wat moet elk kind voor zijn 10e hebben gedaan?

‘Met een loep de bosbodem bestuderen!’

Het systeem staat op instorten!’ Het is een wat verwarrende ervaring om een ronduit onheilspellend verhaal over het klimaat, de economie en de ecologie aan te horen uit de mond van een man die daar vrijwel continu zo opgewekt bij kijkt als Kees Klomp. In die zin lijkt Klomp misschien wel op het vogeltje Olla, uit zijn kinderboek De Regenmaker. Met dat oerverhaal over een vogeltje dat zijn soortgenoten overtuigt dat ze met z’n allen, met heel veel losse druppeltjes water een regenbui kunnen maken om een bosbrand te stoppen, probeert Kees op basisscholen het thema klimaatverandering op de kaart te zetten. De Stichting Over Holland gaf Klomp daar in 2023 de Over Hoop Prijs voor.

Je hebt jouw vogeltje Olla op de wereld gezet in een tijd waarin veel mensen denken dat een beter milieu helemaal niet bij henzelf als eenlingen begint. Hoe overtuig je die mensen van het tegendeel?

‘Dat is inderdaad een lastige boodschap, want in zekere zin hebben die mensen ook een beetje gelijk. Behalve individuele verantwoordelijkheid voor dingen als de uitstoot van broeikasgas, vervuiling van het milieu, of het verlies van biodiversiteit, is er natuurlijk een heel belangrijke rol voor overheden en grote bedrijven. Maar in de wetenschap is er per definitie nooit één groot gelijk. De geschiedenis heeft geleerd dat individuen wel degelijk een grote beweging in gang kunnen zetten. De zwarte Rosa Parks deed dat in het Amerika van 1955, door niet op te staan van een plek in de bus die alleen voor blanken was bestemd. En wie weet kijken we over een tijd ook zo terug op Greta Thunberg, die als 15-jarige eenling in Zweden een schoolstaking begon om de maatschappij tot actie te manen tegen de klimaatverandering.’

Je noemt jezelf ‘betekeniseconoom’. Hoe kijk je dan naar het economische dogma dat er per definitie altijd groei moet zijn om vooruit te komen?

‘Dat zal vroeg of laat een illusie blijken. We kunnen niet anders dan concluderen dat de economie de draagkracht van onze planeet al ver heeft overschreden. De afgelopen zestig jaar is de wereldeconomie letterlijk drie keer zo groot geworden.

Groei is niet de enig denkbare drijfveer

Maar tegenover die groei van 300 procent, staat een toename van welbevinden van 0 procent. We verdienen dus drie keer zoveel maar zijn daar niet gelukkiger van geworden. Het welzíjn is in die tijd zelfs iets áfgenomen. Maar het huidige systeem is inderdaad gebaseerd op investeringen van banken, en die moeten nou eenmaal renderen. Tegelijk zie je nu al dat verzekeraars bepaalde risico’s niet meer kunnen dekken, pensioenfondsen onze oude dag steeds moeilijker kunnen financieren en de arbeidsmarkt niet meer voldoende mensen heeft om de vereiste groei waar te maken. Dit gaat zo niet lang meer goed.’

Wat zet je daar tegenover als alternatief systeem?

‘Naast onze kapitalistische markteconomie is er natuurlijk het totalitaire systeem van bijvoorbeeld China, maar dat is ook bepaald niet aantrekkelijk. Veel beter zou het zijn om terug te keren naar het oude systeem van ‘de meent’, oftewel een gezamenlijk bezit van een kleine gemeenschap. Boeren hadden vroeger gemeenschappelijke gronden, of ‘meenten’ waar ze hun vee konden weiden. In zekere zin zie je die meent nu ook alweer ontstaan. Met initiatieven als Herenboeren investeer je zelf in de productie van je voedsel. Van kapitalistische consument word je zelf ook weer een beetje producent. Je wordt zélf verantwoordelijk voor de productie van je voedsel en de impact daarvan op de omgeving. Ik zeg dan ook: bevrijd jezelf van de kapitalistische markteconomie!’

Hoe zorg je ervoor dat die ‘meent’ niet eindigt in een ‘tragedie’, met egoïstische deelnemers die vooral voor het eigen gewin gaan?

‘Je refereert nu aan ‘de tragedie van de meent’, of ‘The tragedy of the commons’, zoals die in 1968 is beschreven door de microbioloog Garrett Hardin. Tegenover zijn idee dat de mens van nature hebzuchtig is en zo’n gemeenschappelijk systeem dus wel móet mislukken, staan weer andere ideeën, zoals van Nobelprijswinnaar Elinor Ostrom. In haar Governing the commons beschrijft ze

heel mooi hoe je met z’n allen prima een systeem in stand kan houden dat door draagkracht wordt bepaald en niet door hebzucht. Het verhaal van Hardin en het verhaal van Ostrom; het zijn allemaal verhalen en geloven. Er is echt geen biologische wet die zegt dat de mens van nature hebzuchtig is en groei dus de enige denkbare drijfveer is. We kunnen

Over Kees Klomp

Kees Klomp (1968) studeerde politicologie en communicatiewetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Na een carrière in het internationale marketingadvies, stapte hij over naar het onderwijs en de wetenschap. Van directeur bij de Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO) van de Erasmus Universiteit, werd hij in 2020 lector Betekeniseconomie bij Hogeschool Rotterdam. Sinds vorig jaar is hij verbonden aan Hogeschool Windesheim, waar hij programmamanager ‘Agency’ is. ‘Daar probeer ik de intrinsieke motivatie van studenten en docenten aan te wakkeren om met maatschappelijk engagement en activisme aan de slag te gaan.’ Kees woont met zijn vrouw en drie kinderen in het Drentse Drouwen.

daar gerust een ander, positiever verhaal tegenover zetten.’

Is onze planeet wel groot genoeg om meer dan 8 miljard mensen op die manier te laten leven, zonder centrale sturing?

‘Er is in ieder geval niet genoeg planeet om die 8 miljard mensen op de húidige

manier te laten leven, dat is nu wel duidelijk. Het systeem staat daadwerkelijk op instorten. Als het niet is omdat de temperatuur met veel meer dan de volgens het IPCC ‘maximaal aanvaardbare’ 2 graden gaat stijgen, dan is het wel omdat een appel straks meer dan 20 euro per stuk gaat kosten. Echt, jij en ik gaan dat nog meemaken! Maar bedenk dan ook dat het grootste deel van de wereldbevolking op een kleinschalige manier leeft en slechts een heel klein deel van de mensheid het systeem laat instorten.’

Waar haal je in vredesnaam het optimisme vandaan dat het toch nog goed kan komen; dat al die ‘Olla’s’ met een druppetje water in hun snavels de brand kunnen blussen?’

‘Precies daaruit: uit de kracht van de jonge mensen. Niet alleen de natuur is veerkrachtig; die overleeft ons echt wel. Maar ook de mens is een veerkrachtig wezen. En dan heb ik dus vooral mijn hoop gevestigd op de heel jonge mensen. Bij de leerlingen in het hbo ben ik in zekere zin alleen nog maar bezig met proberen te herstellen wat er in hun brein allemaal al fout is gegaan. Daar kun je alleen het waanidee van consumeren en economische groei, van fatbikes en crypto’s proberen te bestrijden. Maar als je jonge kinderen opvoedt met het besef van de natuur, van de samenhang tussen al het leven, inclusief de mens, dan denk ik dat er wel degelijk hoop is. De jonge generaties moeten het beest van klimaatverandering, van biodiversiteitsverlies en van vervuiling in de bek kijken. Ze moeten de bestaande systemen durven bevragen en bekritiseren. Juist zij kunnen daar een alternatief systeem tegenover zetten.’ l

Fantastische paddenstoelen

In Nederland komen zo’n 5500 soorten paddenstoelen voor. Op elke soort ondergrond vind je weer andere soorten. Je staat versteld van de vormen, kleuren, geuren en mooie namen!

Het is niet te zien, maar sporen zijn overal in de lucht aanwezig. Je ademt ze in en uit bij elke ademteug. Pas als een spoor op een geschikte plek terechtkomt, kan het een mycelium vormen en uitgroeien tot een paddenstoel.

Alleen al in Amsterdam komen meer dan 1100 soorten paddenstoelen voor. De stad kent een divers scala aan ondergronden, denk aan parken en tuinen, oude en jonge bomen en struiken. De straatchampignon is een typische soort van de stad.

Ik smaak niet zo lekker

Illustraties: EvaOntwerp

Tekst: Kirsten Dorrestijn, met medewerking van Mike Hirschler en Rob Chrispijn

Ik kan dwars door het asfalt heen groeien!

Wij zijn wel lekker om te eten!

Zelfs in huis kunnen paddenstoelen groeien: de goudgele plooiparasol komt vooral voor in potplanten. Hij groeit op humus, maar is zeldzaam.

Ik kan in mijn eentje 100 miljoen tot 1 miljard sporen verspreiden!

In een stadspark kun je morieljes tegenkomen. Deze culinaire delicatesse groeit vooral in het voorjaar. Rauw zijn ze giftig, bakken is cruciaal.

Paddenstoelen die betrokken zijn bij afbraakprocessen komen op allerlei ondergronden voor: bladeren, vruchten, takjes, dode dieren, enzovoorts. Fluweelpootje en gewone zwavelkop groeien bijvoorbeeld op dood hout in bossen.

Duinstinkzwam groeit op de buitenste duinrand, net als helmharpoenzwam. Die laatste kun je tussen helmgras vinden. Duinkaalkopje, duinwasplaat en zeeduinchampignon zijn speciﬁeke soorten van de duinen.

Ik groei uitsluitend op de kegels van naaldbomen,

vooral van dennen.

Hulstdekselbekertje is een klein, zwart kommetje van een millimeter groot dat alleen op oude hulstblaadjes groeit.

Paddenstoelen hebben de unieke eigenschap dat ze houtstof kunnen afbreken. Daarbij komen voedingsstoﬀen vrij waar andere organismen weer gebruik van kunnen maken. Als dat niet gebeurde, zou ons land bedekt zijn met een enorme stapel hout.

De rupsendoder besmet rupsen met zijn sporen. Als de rups zich ingraaft om te gaan verpoppen, groeien de sporen uit tot een zwamvlok die de rups van binnen helemaal opeet. Het paddenstoeltje groeit boven de grond in de vorm van een oranje knotsje. Wie in de grond graaft, kan soms restanten van de rups tegenkomen.

Strategisch madeliefje

Madeliefjes bloeien bijna het hele jaar door. Andere composieten, zoals de paardenbloem, maar een week. Waarom bloeien madeliefjes zo lang? En waarom zijn de bloemblaadjes aan de onderkant vaak roze? Als dat insecten moet trekken, lijkt het me een kansloze missie. Rob Jansen, IVN De Oude IJsselstreek

‘Madeliefjes hebben ergens in hun evolutionaire ontwikkeling een andere strategie gekozen, maar waarom, dat is een beetje speculeren. Een paardenbloem wil de zaden zo ver mogelijk met de wind verspreiden, kan op veel plekken opduiken en heeft kortlevend zaad, dat meteen kiemt als de omstandigheden goed zijn. Het madeliefje daarentegen groeit in korte vegetaties en doet ook aan zelfbestuiving. Hoe langer ze doorbloeien, hoe meer zaden in de bodem terecht kunnen komen. Bij een ongeschikte periode, met hoog gras bijvoorbeeld, kunnen de zaden daar langer dan 5 jaar blijven wachten. Als het gras weer kort is, ontkiemen ze.

Het roze komt door een kleurstof, anthocyaan. Maar waar het toe dient, dat heeft het plantje mij nog niet prijsgegeven.’

Baudewijn Odé, plantenonderzoeker bij FLORON

Een mooie plek om het hoofd leeg te maken

Natuur is goed voor onze gezondheid, zowel fysiek als mentaal. Extra belangrijk dus om natuur in te zetten voor de geestelijke gezondheidszorg. De extra bijdrage van de Postcode Loterij biedt IVN de mogelijkheid om met ‘Te Gek Groen’ grotendeels onbenutte GGZ-terreinen om te toveren tot bloeiende, gezonde hotspots voor cliënten, medewerkers en buurtbewoners. Hierdoor creëren zij nieuwe mogelijkheden voor herstel van natuur en mentale gezondheid in Nederland.

Dankzij de deelnemers van de Postcode Loterij kunnen wij IVN Natuureducatie en 175 andere organisaties ondersteunen. Samen met deze organisaties werken we aan een rechtvaardige, groene en gezonde wereld. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al € 8 miljard aan goede doelen kunnen schenken.

Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.

Een bloeiend voorjaar?

Start nu!

Wil je een tuin vol kleur, geur, en leven?

En kun je wel wat hulp gebruiken?

Dan is de vernieuwde onlinecursus ‘een levende tuin’ perfect voor jou! Tuinexpert

Anne Wieggers leert je stap voor stap hoe je jouw tuin natuurvriendelijk maakt. Minder onkruid wieden, meer genieten! Start vandaag nog, want een bloeiend voorjaar plant je dit najaar. Scan de QR-code voor meer informatie.

Foto: Liesbeth

Disbergen