Aan de slag! Aansluiting op de arbeidsmarkt (2014)

Aan de slag!

Notitie over de aansluiting op de arbeidsmarkt Juni | 2014

Aanleiding Het arbeidsmarktperspectief van de huidige generatie studenten is verre van positief. Dat blijkt uit het 1

rapport ‘De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2018’ van het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) aan de Universiteit Maastricht. Twee jaar geleden waren de toekomstige arbeidsmarktperspectieven voor hoger opgeleiden in vier op de tien gevallen goed tot zeer goed, vandaag de dag is dit nog maar het geval voor circa 17% (hbo) en 7% (wo) van de studenten die de komende zes jaar de arbeidsmarkt betreden.

Niet alleen toekomstige studenten gaan het zwaar krijgen, ook voor studenten die tussen 2008 en 2012 hun diploma hebben behaald is de arbeidsmarkt verslechterd. Zo is de werkloosheid onder deze groep verdubbeld en is voor jongeren die wel een baan hebben gevonden de kwaliteit van het gevonden werk 2

afgenomen: één op de drie wo’ers en één op de vijf afgestudeerde hbo’ers werkt onder het eigen niveau .

Het Interstedelijk Studenten Overleg (ISO) wijt deze verslechterde arbeidsmarktperspectieven niet alleen aan de economische crisis van de afgelopen jaren. Belangrijker nog, er zijn ook structurele fouten verweven in de overgang tussen het hoger onderwijs en de arbeidsmarkt.

Wanneer het gaat om de aansluiting van het hoger onderwijs op de arbeidsmarkt, zijn er twee categorieën te onderscheiden: aansluiting op grond van de sector (er is geen vraag naar studenten met een bepaald diploma) en aansluiting op grond van competenties (competenties opgedaan tijdens de opleiding zijn niet in overeenstemming met de competenties gewenst door de arbeidsmarkt). De eerste vorm van mismatch is conjunctuurgevoelig, de tweede vorm is meer structureel van aard. Deze notitie gaat in op deze laatste vorm en kijkt naar de mismatch tussen opgedane en gevraagde competenties.

Via een reality check zullen in deze paper eerdergenoemde weeffouten aan het licht worden gebracht. Op deze manier kan worden aangekaart waar het hoger onderwijs zich in kan zetten om studenten zo goed mogelijk voor te bereiden op de arbeidsmarkt. Het ISO zal dan ook enkele aanbevelingen voor het hoger onderwijs doen om de huidige situatie te verbeteren.

Om de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en denkbeelden van de werkgevers in kaart te brengen, heeft 3

het ISO gesproken met tien organisaties van verschillende grootte en uit verschillende sectoren . Binnen deze organisaties is gesproken met de begeleiders van trainees, omdat zij per definitie te maken hebben 4

met kandidaten die recentelijk zijn afgestudeerd . Het is van belang om op te merken dat trainees een kleine groep vormen die onderdeel is van de grote groep starters.

1

http://www.roa.unimaas.nl/pdf_publications/2011/ROA_R_2011_8.pdf Elsevier/SEO juni 2012. Ook toegankelijk via elsevier.nl. Titel artikel: “Elsevier: een op de drie academici werkt op ander niveau.”

3 Rabobank, Essent, Provincie Brabant, Boercroon, ING, Ajilon Young, VNG, Eerst de Klas, Young Colfield en het ministerie van Financiën.

4 Bij een traineeship is geringe werkervaring een vereiste, doorgaans maximaal twee jaar.

2

Aan de slag! | 2014

3

Ideaalbeeld Uit de verschillende interviews kwam een kader naar voren waarbinnen de werkgevers zoeken naar hun ideale kandidaat. Dit kader bevat enkele eigenschappen, die hieronder verder zullen worden uiteengezet.

Profiel Binnen het kader bevindt zich een algemeen profiel waar een trainee volgens de geïntervieuwden aan 5

dient te voldoen. Zo is de trainee opgeleid in het hoger onderwijs en heeft hij een opleiding gecombineerd met kwaliteiten opgedaan buiten de opleiding. Doorgaans wordt ook de eis gesteld dat de trainee niet langer dan twee jaar geleden is afgestudeerd en/of ook niet meer dan twee jaar relevante werkervaring heeft opgedaan.

Eigenschappen en vaardigheden Naast het algemene profiel, zijn er ook verschillende eigenschappen die door de werkgevers erg worden gewaardeerd. Als eerste wordt aangegeven dat het belangrijk is dat een afgestudeerde zich kan onderscheiden van collega-afgestudeerden door middel van een duidelijke focus op doelen die hij wil bereiken. Hij kan goed omschrijven wie hij is en hij beschikt over de nodige zelfkennis en –reflectie. Een tweede eigenschap waar de ideale afgestudeerde over beschikt, is intrinsieke interesse voor het vakgebied waar de afgestudeerde in wil komen te werken. Een afgestudeerde zou moeten weten wat hij wil en waarom hij dat wil. Zo kan een match ontstaan tussen werkgever en werknemer.

Als derde is het belangrijk dat een afgestudeerde niet alleen goed is in het na- en uitdenken, maar ook in het implementeren en uitvoeren van plannen in de praktijk. Hierbij passen eigenschappen als initiatief nemen, resultaat- en actiegerichtheid. Als vierde moet een afgestudeerde goed kunnen samenwerken en communiceren. Het gaat hierbij om het kunnen opereren in een (interdisciplinair) team, verbinding kunnen maken met zowel collega’s als klanten en het kunnen overtuigen van anderen.

Als vijfde wordt door de geïnterviewden de eigenschap ‘overzicht houden’ genoemd. Volgens de geïnterviewden houdt dit in dat een afgestudeerde analytische vaardigheden heeft en verbanden kan leggen tussen activiteiten die binnen een (grote) organisatie plaatsvinden. Daarnaast wordt ook genoemd dat wanneer een afgestudeerde eenmaal zijn diploma heeft, hij niet uitgeleerd zou moeten (willen) zijn.

Volgens geïnterviewden is het noodzakelijk dat iemand de kansen moet blijven zien en om moet kunnen gaan met kritiek en andere lastige situaties. Als laatste wordt door geïnterviewden flexibiliteit genoemd die nodig is om te kunnen blijven schakelen en bewegen tussen en binnen werkzaamheden.

5

4

Daar waar ‘hij’ staat in deze notitie kan ook ‘zij’ worden gelezen.

Aan de slag! | 2014

Profiel Hoger opgeleid Ervaring vanuit nevenactiviteiten < 2 jaar afgestudeerd < 2 jaar relevante werkervaring

Eigenschappen en Vaardigheden Zelfkennis en -reflectie Interesse voor vakgebied Initiatief en actiegerichtheid Samenwerken en communiceren Overzicht kunnen houden Bereidheid om te willen leren Flexibel zijn Tabel 1: Ideaalbeeld

Realiteit In de verschillende interviews is ook gevraagd hoe de geïnterviewden de werkelijke staat van afgestudeerden zien waar ze dagelijks mee te maken hebben, en welke verwachtingen zij hebben van de afgestudeerden van de toekomst.

Heden Geïnterviewden geven aan dat afgestudeerden steeds jonger worden en dat de ruimte wordt beperkt om competenties, zoals beschreven in het ideaalbeeld, te ontwikkelen. Het ISO stelt dat dit komt door de maatregelen die zijn genomen om studenten efficiënter te laten afstuderen. Daarnaast hebben afgestudeerden die als trainee aan de slag gaan hoge en daardoor onrealistische verwachtingen.

Afgestudeerden verwachten namelijk te zijn klaargestoomd voor de arbeidsmarkt, terwijl in de praktijk andere dingen worden verwacht dan in hun opleiding. Het ISO verklaart dit doordat veel studenten weinig tot nooit in aanraking zijn gekomen met de arbeidsmarkt. Dit zorgt er mogelijk voor dat studenten nog maar nauwelijks een beeld kunnen vormen van de realiteit.

Aansluitend op de (onrealistische) verwachting van afgestudeerden dat zij zijn klaargestoomd voor de arbeidsmarkt, moeten afgestudeerden volgens de geïnterviewden nog de vertaalslag leren maken van opleiding naar arbeidsmarkt; van theorie naar praktijk. Studenten zouden tijdens de studie gewend zijn geraakt om opgedragen te krijgen wat ze moeten doen, terwijl de werkgever verwacht dat de trainee zelf nadenkt, initiatief toont en verantwoordelijkheid neemt. Tevens krijgen trainees vaak pas tijdens het werkzame leven te maken met verschillende partijen en belangen, waarbij ze het lastig vinden tussen die verschillende belangen hun eigen doel in het vizier te houden.

Toekomst Als het gaat om verwachtingen die de geïnterviewden hebben over de toekomst, dan komen vier duidelijke tendensen en verwachtingen naar voren.

Ten eerste verwachten werkgevers dat de nadruk in met name startersbanen steeds meer komt te liggen op competenties dan op cognitieve vaardigheden en kennis. Daarnaast wordt verwacht dat het zogenaamde ‘allround profiel’ een belangrijkere factor wordt die afgestudeerden aantrekkelijk maakt. Dit Aan de slag! | 2014

5

houdt in dat de werknemer breed inzetbaar is en dat hij begrijpt welke rol hij in de organisatie als geheel speelt.

Hoe beter iemand van zichzelf weet wat hij wil en kan, hoe makkelijker die persoon aan een baan zal komen, zo lijkt het credo – ook in de toekomst – te luiden. Motivatie, ambitie en doelgerichtheid dragen hieraan bij. Er zal steeds vaker worden verwacht dat studenten van tevoren weten waarom ze een bepaalde studie kiezen en wat ze eruit willen halen.

Een zorg die geïnterviewden hebben is de vergrijzing van de arbeidsmarkt, aangezien veel kennis over het reilen en zeilen binnen organisaties nu ligt bij werknemers die binnenkort met pensioen gaan. Wel benadrukken de geïnterviewden dat de combinatie van jonge en oude werknemers erg waardevol is, omdat deze generaties veel van elkaar kunnen leren. De nieuwe generatie brengt nieuwe en frisse ideeën met zich mee en beschikt bovendien over veel kennis van nieuwe technologieën, terwijl de oude generatie veel ervaring en kennis van zaken met hen kan delen.

Heden Kandidaten steeds jonger Onrealistische verwachtingen Vertaalslag nodig van theorie naar praktijk Doelen stellen en in vizier houden

Toekomst Nadruk op competenties Breed profiel nodig Zelfkennis en –reflectie van groot belang Zorgen om vergrijzing Tabel 2: Realiteit

Realistisch ideaalbeeld?

Wanneer het ideaalbeeld dat geïnterviewden schetsen naast de werkelijkheid en toekomstige verwachtingen wordt gelegd, dan komen deze twee situaties niet overeen. In die zin voldoen afgestudeerden niet aan de verwachting die de werkgever van hen heeft wanneer zij met een diploma op zak het hoger onderwijs verlaten.

Op basis van bovenstaande informatie kan gesteld worden dat dit met name zit in de eigenschappen en vaardigheden die betrekking hebben op het hebben van een reëel toekomstperspectief. Daarbij weet de afgestudeerde namelijk wat van hem op de arbeidsmarkt wordt verwacht – doordat hij tijdens zijn opleiding in aanraking is geweest met de arbeidsmarkt – en weet wat hij zelf wil.

Ook zouden studenten, meer dan nu, de vertaalslag moeten maken van theorie naar praktijk; van informatie aangereikt krijgen naar zelf initiatief tonen. Dit is met name nodig omdat de verwachting is dat in de toekomst binnen organisaties vaardigheden belangrijker worden dan kennis.

6

Aan de slag! | 2014

Betekenis voor het hoger onderwijs Wat betekenen deze uitspraken en opvattingen voor het hoger onderwijs? Wat moet er in het onderwijs gebeuren om op de beschreven toekomstverwachtingen in te kunnen spelen en hoe kunnen studenten volgens werkgevers het beste worden voorbereid op de arbeidsmarkt? Het ISO ziet verschillende manieren om het hoger onderwijs en de arbeidsmarkt beter op elkaar te laten aansluiten.

Bied ruimte voor ontplooiing Werkgevers geven aan dat afgestudeerden steeds jonger lijken te worden, dat afgestudeerden onrealistische verwachtingen over hun eigen toekomst hebben en dat zelfkennis ook in de toekomst een belangrijke competentie zal blijven.

Om met behulp van enige zelfkennis en â&#x20AC;&#x201C;reflectie een realistische verwachting van de eigen toekomst te hebben, leggen werkgevers de verantwoordelijkheid over de eigen ontwikkeling voor een groot gedeelte (ook) bij de student zelf: de student moet er zelf tijdens de studie achter komen waar zijn talent en interesses liggen.

Het zou volgens werkgevers helpen als opleidingen daar ook de ruimte voor bieden door het mogelijk te maken dat studenten stage kunnen lopen, een bestuursjaar kunnen doen en/of naar het buitenland kunnen tijdens hun studie. Daarnaast kunnen onderwijsinstellingen, met name de universiteiten, volgens werkgevers ook meer doen om meer van de â&#x20AC;&#x2DC;buitenwereld naar binnen te halenâ&#x20AC;&#x2122;, zodat studenten ook tijdens hun studie al wat meer kennismaken met de praktijk.

Betrek alumni bij (het herzien van) het curriculum Vanuit de arbeidsmarkt wordt aangegeven dat afgestudeerden in het bezit moeten zijn van een aantal (generieke) competenties, die veelal in de praktijk aangeleerd moeten worden. Het gaat daarbij met name om het nemen van verantwoordelijkheid en het tonen van initiatief. Daarnaast is het ook van belang dat doelen worden gesteld en worden nagestreefd.

Om ervoor te zorgen dat deze competenties meer dan nu worden ingebed in het onderwijs, zou er volgens het ISO niet alleen een beroep moeten worden gedaan op de arbeidsmarkt zelf, maar vooral ook op afgestudeerden van een instelling. Wanneer alumni een periode op de arbeidsmarkt hebben doorgebracht, hebben zij het inzicht om te beoordelen of en welke kennis, vaardigheden en competenties zij gemist hebben in hun opleiding. Alumni zouden daarom volgens het ISO meer betrokken moeten worden bij het beoordelen en eventueel herzien van de opleiding.

Macrodoelmatigheid van opleidingen Uit de interviews is gebleken dat werkgevers graag afgestudeerden zien die breed inzetbaar zijn in een continu veranderende samenleving. De maatschappij staat namelijk niet stil en studenten (en scholieren) van nu worden opgeleid voor een arbeidsmarkt die nog niet actueel is.

Aan de slag! | 2014

7

Het ISO ziet de macrodoelmatigheid van een opleiding als het aansluiten van de opleiding op de meest actuele staat van de maatschappij, waarbij geanticipeerd wordt op trends en ontwikkelingen in de samenleving. Aangezien de maatschappij continu in beweging is, dient de macrodoelmatigheid van een opleiding niet slechts bij aanvang van de opleiding gecontroleerd te worden, maar juist periodiek.

Deze periodieke controle kan vanuit drie perspectieven plaatsvinden: 1) vanuit het perspectief van de opleiding, waarbij er door de instelling zorg voor wordt gedragen dat het curriculum regelmatig wordt getoetst aan trends en ontwikkelingen in de maatschappij; 2) vanuit het perspectief van de sector, waarbij in sectoraal verband eerdergenoemde â&#x20AC;&#x2DC;toetsâ&#x20AC;&#x2122; plaats zal vinden; 3) vanuit het perspectief van buiten het onderwijs, waarbij de toetsing wordt gedaan door een externe partij.

Brede labels en brede bachelor Door werkgevers wordt aangegeven dat in de toekomst de nadruk zal komen te liggen op competenties, in vergelijking met cognitieve vaardigheden en kennis. Om het hoger onderwijs aan te laten sluiten op de wens van werkgevers, dienen er volgens het ISO twee zaken te gebeuren: aan de ene kant dienen opleidingen op te leiden tot voldoende competenties, aan de andere kant moeten deze competenties 6

ook zichtbaar worden gemaakt voor en op de arbeidsmarkt .

In het hbo dienen daarom brede labels te worden ingevoerd die op opleidingen kunnen worden geplakt.

Het doel is om terug te gaan naar een overzichtelijk onderwijsaanbod, waarbij de regionale, landelijke en internationale arbeidsmarkt inzicht heeft in welke kennis, competenties en vaardigheden een afgestudeerde van een dergelijke opleiding bezit. Zo zijn er bijvoorbeeld verscheidene ICT-opleidingen waar nagenoeg dezelfde competenties worden opgedaan, maar waarbij het door de naamgeving voor een werkgever niet duidelijk is dat de student deze competenties daadwerkelijk bezit. Dit zou door een dergelijk label wel zichtbaar moeten zijn.

Aanbevelingen Bied ruimte voor ontplooiing Betrek alumni bij (het herzien van) het curriculum Macrodoelmatigheid van opleidingen Brede labels en brede bachelor Tabel 3: Aanbevelingen voor het hoger onderwijs

6

8

Position paper Macrodoelmatigheid (2013)

Aan de slag! | 2014

Conclusie In deze notitie heeft het ISO gekeken naar de aansluiting tussen het hoger onderwijs en de arbeidsmarkt via traineeships, op grond van competenties. Dit is gedaan omdat het ISO zich wilde richten op eventuele structurele problemen met betrekking tot deze aansluiting, niet op conjunctuurgevoelige problemen.

Middels interviews met traineebegeleiders van verschillende organisaties is gekeken naar het ideaalbeeld waar de afgestudeerde idealiter aan zou moeten voldoen. Naast enkele standaardeigenschappen uit het profiel moet de afgestudeerde voldoende zelfkennis en –reflectie hebben. Daarnaast zijn ook interesse voor het vakgebied en het nemen van initiatief van belang, evenals samenwerken en communiceren. Als laatste moet een afgestudeerde overzicht kunnen houden, bereid zijn om te blijven leren en flexibel zijn.

Een realiteitscheck leert dat dit ideaalbeeld niet aansluit op de hedendaagse praktijk en toekomstige verwachtingen. Geïnterviewden zien namelijk dat afgestudeerden steeds jonger worden en ze onrealistische verwachtingen hebben als ze aan hun carrière beginnen. Daarnaast zouden ze een vertaalslag van theorie naar praktijk moeten maken en zouden ze doelen moeten stellen.

In de toekomst is het de verwachting dat de nadruk meer dan nu op competenties in plaats van kennis komt te liggen. Afgestudeerden hebben daarom ook een breed profiel nodig, wat ze flexibel inzetbaar maakt. Zelfreflectie en –kennis blijven van groot belang. Als laatste maken geïnterviewden zich zorgen over de vergrijzing, terwijl het overbruggen van de kloof tussen jong en oud juist ook voor kansen kan zorgen.

Volgens het ISO zijn er vier manieren waarop het hoger onderwijs en de arbeidsmarkt beter op elkaar kunnen aansluiten. Zo moeten instellingen ruimte (blijven) bieden voor studenten om zich te ontplooien zodat ze benodigde competenties ook buiten hun opleiding opdoen. Daarnaast moeten alumni worden ingezet om het curriculum te verbeteren, omdat zij gebruik kunnen maken van kennis van zowel de opleiding als de praktijk. Ten derde moeten opleidingen blijven aansluiten bij de meest actuele stand van de maatschappij. Het ISO is daarom van mening dat instellingen en opleidingen goed moeten nadenken over hun macrodoelmatigheid. Ten slotte is het van belang dat studenten breed worden opgeleid en dat deze brede basis ook helder kenbaar wordt gemaakt bij de werkgevers.

Aan de slag! | 2014

9

Auteurs Sanne de Jager Willemijn de Jong Loek Zanders Ontwerp Jasper Sonderen Over ISO Het Interstedelijk Studenten Overleg is de grootste landelijke studentenorganisatie en behartigt de belangen van studenten uit het hoger onderwijs. Bij het ISO zijn 33 (aspirant) lidorganisaties en zes convenantpartners aangesloten, die samen ruim 688.000 studenten vertegenwoordigen. Het ISO is vaste gesprekspartner van onder andere het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, de politieke partijen en de koepels van universiteiten en hogescholen.

10

Aan de slag! | 2014