SZTUKA. Мастацтва вельмі польскае. І/2021

sztuka

мастацтва вельмі польскае

2 Ку­ль­ту­ра ў Се­ці­ве 30 Джазавы пі­яніст года Да­мі­нік Ва­ня 46 Но­вае поль­ска­е кі­но 51 Год Нор­ві­да

1 2021

sztuka

ЗМЕСТ 2 / ЛІЧ­БА­ВЫ ДЭ­КА­МЕ­РОН: КУ­ЛЬ­ТУ­РА Ў СЕ­ЦІ­ВЕ Ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы 6 / БЛОК, ПРА­СТО­РА, ГУК. «СКУ­ЛЬП­ТУ­РА Ў ПО­ШУ­КАХ МЕС­ЦА» Ў ГА­ЛЕ­РЭІ «ЗА­ХЭН­ТА» 12 / ПОЛЬ­СКАЕ СУ­ЧАС­НАЕ МАС­ТАЦ­ТВА Ў РЭ­ТРАС­ПЕК­ТЫ­ВЕ І ПЕР­СПЕК­ТЫ­ВЕ 24 / ПРО­БЛІС­КІ ГІС­ТО­РЫІ. КАР­ЦІ­НЫ ЛЕ­АПО­ЛЬ­ДА БУЧ­КОЎ­СКА­ГА Ды­зайн 26 / ЯК ПРА­ЕКТ «TYPOGRYZMOL» РА­ДУЕ ДЗЯ­ЦЕЙ І ДА­РОС­ЛЫХ Му­зы­ка 30 / АД ДА­МІ­НІ­КА ДА«ФРЫ­ДЭ­РЫ­КА». ПІ­ЯНІСТ ДА­МІ­НІК ВА­НЯ 34 / УРО­КІ ВЫ­ЖЫ­ВАН­НЯ. ВО­ПЫТ АРГА­НІ­ЗА­ЦЫІ МУ­ЗЫЧ­НА­ГА ЖЫЦ­ЦЯ Ха­рэ­агра­фія 38 / СВА­БО­ДА ЦЕ­ЛА І ТАН­ЦА. НА­ЦЫ­ЯНА­ЛЬ­НАЯ ТАН­ЦА­ВА­ЛЬ­НАЯ ПЛАТ­ФОР­МА Кі­но 42 / ЯРКІЯ І ГУЧ­НЫЯ. НО­ВАЕ ПА­КА­ЛЕН­НЕ ПОЛЬ­СКА­ГА КІ­НО Год Нор­ві­да 46 / «ПА­КУЛЬ МА­ЛАН­КАЙ ГОС­ПАД НЕ ЗА­ГО­ІЦЬ…»

49 / НЕ­МЭН І НОР­ВІД 51 / НОР­ВІД ПА-БЕ­ЛА­РУС­КУ 54 / Афі­ша

На першай старонцы вокладкі: Фрагмент экспазіцыі Аліцыі Бяляўскай «Неактыўныя траекторыі». Бюро мастацкіх выстаў, Катавіцэ. 2020. На апошняй: Кая Рэнкас. Яшчэ будзе прыгожа. Плакат. 2020.

© Польскі інстытут у Мінску, 2021

Экспазіцыя выставы «Жарты жартамі». «Замак Уяздоўскі». 2020. Фота Барташ Гурка

1

sztuka

Ліч­ба­вы дэ­ка­ме­рон: ку­ль­ту­ра ў Се­ці­ве ПРА­ГРА­МА МІ­НІС­ТЭР­СТВА КУ­ЛЬ­Т У­РЫ, НА­ЦЫ­ЯНА­ЛЬ­НАЙ СПАД­ЧЫ­НЫ І СПОРТУ

Пра­гра­ма «Ку­ль­ту­ра ў Се­ці­ве» адзна­ча­на спе­ цы­яль­най уз­на­га­ро­дай «Апя­кун па­мя­ці — 2020» за пад­трым­ку рэ­алі­за­цыі пра­ектаў, якія рас­паў­ сю­джва­юць ку­ль­тур­ную спад­чы­ну з да­па­мо­гай інтэр­нэт-інстру­мен­таў. За час дзея­ння пра­гра­мы да яе звяр­ну­лі­ся 12 000 асоб і ўста­ноў ку­ль­ту­ры. «Ку­ль­ту­ра ў Се­ці­ве» мае некалькі мэт. З ад­на­ го бо­ку, яна за­клі­ка­ная за­ха­ваць ку­ль­тур­ны сек­тар і да­па­маг­чы су­пра­цоў­ні­кам га­лі­ны, якія па­цяр­пе­лі пад­час лак­даў­наў. З інша­га бо­ку, гэ­та пра­гра­ма кан­тэн­ту, дзя­ку­ючы якой рэ­алі­за­ва­на 3500 інды­ві­ду­аль­ных і ка­ман­дных пра­ектаў. Як за­ўва­жыў на ўру­чэн­ні прэ­міі мі­ністр ку­ль­ту­ры, на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны і спорту Пётр Глін­скі, «хоць су­час­ныя тэх­на­ла­гіч­ныя ра­шэн­ні, якія з пун­кту гле­джан­ня за­ха­ван­ня най­важ­ней­шых цы­ві­лі­ за­цый­ных каш­тоў­нас­цей ве­ль­мі час­та пад­вяр­га­юцца кры­ты­цы, па­ко­ль­кі ні­бы­та шко­дзяць ку­ль­ту­ры, інтэр­нэт мо­жа стаць сап­раў­ды цу­доў­ным інстру­мен­там». Бо ме­на­ві­та ў Се­ці­ве мож­на рэ­алі­зоў­ваць пра­екты, звя­за­ныя з па­мяц­цю, а без па­мя­ці ня­ма су­по­лак, ня­ма гра­мад­ства, ня­ма на­цыі.

« ДЭ­К А­М Е­Р ОН -2020» — так На­цы­яна­ль­ны му­зей Вар­ша­вы на­зваў адзін са сва­іх анлайн-пра­ектаў (се­ рыю на­ры­саў пра асоб­ныя тво­ры мас­тац­тва з улас­най ка­лек­цыі: усе мы, і му­зеі так­са­ма, жы­вём у ча­сы чу­мы, але здо­ль­ныя на ра­дасць, ка­хан­не і на­тхнен­не на­ват ця­пер (асаб­лі­ва ця­пер!). У ча­кан­ні ці на пі­ку чар­го­вае хва­лі мы мо­жам слу­хаць, чы­таць, гля­дзець і раз­ва­жаць пра мас­тац­тва. Каб вам бы­ло чым па­ба­віц­ца пад­час лак­даў­ну, бо­льш за па­ўсот­ні му­зе­яў і га­ле­рэй, дзя­сят­кі тэ­атраў, ку­ль­тур­ ных інсты­ту­таў і цэн­траў ку­ль­ту­ры, біб­лі­ятэк і архі­ваў, а так­са­ма ка­на­лы ра­дыё і тэ­ле­ба­чан­ня Поль­шчы пра­па­ ну­юць свае вір­ту­аль­ныя ба­гац­ці: вы­ста­вы, лек­цыі і ка­ лек­цыі, інтэр­нэт-тран­сля­цыі і ві­дэ­аін­тэрв’ю, за­пі­сы кан­ цэр­таў і спек­так­ляў, дос­туп да ўсіх маг­чы­мых архі­ваў… Пра­па­но­вы руп­лі­ва саб­ра­ныя на ста­рон­цы Мі­ніс­тэр­ ства ку­ль­ту­ры і на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны Поль­шчы. Ад доў­га­га спі­су ўста­ноў-удзе­ль­ніц мож­на ўпас­ці ў рос­пач і за­су­ма­ваць, а мож­на за­ся­ро­дзіц­ца і на­ты­каць што­сь­ці ме­на­ві­та для ся­бе, са­мае смач­не­нь­кае і не­ба­на­ль­нае. Тут ёсць вір­ту­аль­ныя экс­кур­сіі і лек­цыі на лю­бы густ, пра­цяг­ласць і цяр­плі­васць, ака­дэ­міч­ныя ды жар­таў­ лі­выя, для лю­бо­га ўзрос­ту. У qr-ко­дзе за­шыф­ра­ва­ны 2

по­ўны спіс, які ў сваю чар­гу вя­дзе да без­лі­чы спа­сы­лак, а мы пра­па­ну­ем вам не­ка­ль­кі не са­мых ві­да­воч­ных ары­енці­раў — не то­ль­кі ста­ран­на зроб­ле­ныя лек­цыі і анлайн-гай­ды, але і цэ­лыя ютуб-се­ры­ялы, вло­гі, ма­бі­ль­ныя гу­ль­ні, маг­чы­масць пры­ме­рыць на ся­бе ро­лю ля­ль­ ка­во­да, тэ­атра­ль­на­га ку­ра­та­ра аль­бо мас­та­ка-кан­цэп­ ту­аліс­та. І ка­рысць, і чыс­ты фан — як для зу­сім да­рос­лых, так і для са­мых ма­ле­нь­кіх.

• ІНСТЫ­Т УТ АД­А МА МІЦ­К Е­В І­Ч А за­ра­дзіў аб­ойму не­ве­ра­год­ных му­ль­ты­ме­дый­ных да­вед­ні­каў: ПОЛЬ­С КАЕ КІ­Н О https://is.gd/SbcXii ЭЛЕК­Т РОН­Н АЯ МУ­З Ы­К А https://is.gd/fOaYnc ФА­ТАГ­РА­Ф ІЯ https://is.gd/yO8cBC ДЫ­З АЙН https://designguide.pl. Сло­вы тут ліш­нія — атрым­лі­вай­це аса­ло­ду ад бяс­кон­ца­ га сёр­фін­гу. У спі­се на да­дат­ко­вае за­лі­пан­не: МА­П А ПОЛЬ­С КІХ КАМ­П А­З І­ТА­РАЎ http://mapofcomposers.pl/ і ПОЛЬ­С КІ АЛФА­В ІТ https://is.gd/bRA0Yx

• « ТА­Д Э­В УШ КАС­Ц ЮШ­К А — ЧА­Л А­В ЕК ІДЭІ » — сайт, які аб­авя­за­ны на­ве­даць кож­ны бе­ла­рус. Пра­ект пад­ рых­та­ва­ны Му­зе­ем гіс­то­рыі Поль­шчы. http://kosciuszko.muzhp.pl • « ВЫ­Н А­Х ОД­Н І­К І, ПЕР­Ш А­А ДКРЫ ­ ВА­Л Ь­Н І­К І, ПРА­М ЫС­Л ОЎ­Ц Ы — ГІС­ ТО­Р ЫЯ ПОЛЬ­С КІХ ІНА­В А­Ц ЫЙ » Му­зей тэх­ні­кі ў Вар­ша­ве пад­рых­та­ваў се­рыю му­льт­фі­ль­маў для ўсіх, хто ці­ка­віц­ца гіс­то­ры­яй поль­скай тэх­ні­кі: «Ні падзе­лы, ні вой­ны не змаг­лі за­ду­ шыць дух прад­пры­ма­ль­ніц­тва і пра­грэ­су па­ля­каў. Хто бы­лі яны, лю­дзі, чые тэх­ніч­ныя і на­ву­ко­выя да­сяг­нен­ні фар­ма­ва­лі на­шу сён­няш­нюю рэ­ча­існасць?» Ге­ро­ямі ані­ма­цый ста­лі, на­прык­лад, Ян Шчэ­па­нік, яко­га на­зы­ва­ юць «поль­скім Эды­са­нам» за вы­на­ход­ніц­твы ў сфе­ры ра­дыё і тэ­ле­ба­чан­ня (а яшчэ ён пер­шым скан­стру­яваў бро­не­ка­мі­зэ­ль­ку з шаў­ко­вай тка­ні­ны і ста­лё­вых ліс­тоў), ці Юзаф Ка­сац­кі, які пры­ду­маў мі­на­шу­ка­ль­нік, што да

https://www.nmm.pl https://is.gd/Y1FOSe

• МІ­Н І - СЕ­Р Ы­Я Л « ДА СУС­ ТРЭ­Ч Ы Ў МУ­З ЕІ » пад­рых­та­ ва­ны На­цы­яна­ль­ным му­зе­ем у По­зна­ні. Ка­ро­це­нь­кія (па 3,5-4 хві­лі­ны), але змяс­тоў­ ныя се­рыі па­зна­ёмяць з пер­ лі­на­мі ка­лек­цыі, а ды­яман­там се­ры­яла ста­ла му­зей­ная на­гляд­чы­ца — на­сто­ль­кі архе­ты­по­вая, што ў кож­на­га бе­ла­рус­ка­га гле­да­ча сціс­нец­ца сэр­ца ад акту па­зна­ ван­ня. Не­паў­тор­ныя інта­на­цыі і сен­тэн­цыі кштал­ту:

«Не ды­хай­це на шэ­дэўр!» — аказ­ва­юцца фе­но­ме­нам інтэр­на­цы­яна­ль­ным. https://www.youtube.com/watch?v=Pb_KPXIjV0U

гэ­та­га ча­су вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца ў вой­ску. http://nmt.waw.pl/wynalazcy-online • МА­Б І­Л Ь­Н ЫЯ Г У­Л Ь­Н І АД НА­Ц Ы­Я НА­Л Ь­Н А­ГА МАР­С КО­ГА МУ­З ЕЯ Ў ГДА­Н ЬС­К У «Ры­ба­кі ў дзея­нні» («Rybacy w akcji») па­зна­ёмяць з роз­ны­мі ві­да­мі рыб, якія жы­вуць у Бал­тый­скім мо­ры і ў поль­скіх рэ­ках. Па­гля­дзі­це, ці змо­жа­це вы ад­роз­ніць кар­па ад аку­ня! А па­гу­ляў­шы ў «Па­бу­дуй ка­ра­бель» («Zbuduj Statek»), вы ні­ко­лі не пе­ра­блы­та­еце лук з кар­ мой, а бар­жу — з фрэ­га­там.

3

• « ОПЕР­Н ЫМ ГО­Л А­С АМ » («Operowym głosem») — трып у свет вя­лі­кай опе­ры. Пер­шы ў Поль­шчы ві­дэ­аблог, пры­све­ча­ны опер­на­му тэ­атру, вя­дзе ма­ла­ды спя­ вак Ясін Ра­маль-Ры­ка­ла. Наш лю­бі­мы эпі­зод — «Ад­ной­ чы ў… Га­ль­ка­ву­дзе», экс­курс для «чай­ні­каў» у шэ­дэўр Ма­нюш­кі. Жар­таў­лі­вы і да­сціп­ны (як, зрэш­ты, і астат­нія вло­гі Ясі­на), ро­лік па-май­стэр­ску скле­ены з па­ста­но­вак «Га­ль­кі» 1937, 1990, 1997, 2011, 2019 і 2020 га­доў. https://youtu.be/3feGCQxYGbQ Ну а па­сля та­кой пад­рых­тоў­кі пе­ра­хо­дзім да бо­льш грун­тоў­на­га…

•…ПАД­С У­М А­В АН­Н Я ГО­Д А МА­Н ЮШ­К І, якое пра­па­ нуе Вя­лі­кі тэ­атр — На­цы­яна­ль­ная опе­ра Вар­ша­вы. На

sztuka

інтэ­рак­тыў­на­га спеў­ні­ка, які ўтрым­лі­вае тэкст, но­ты і акам­па­не­мент: «Пес­ні су­пра­ва­джа­юць най­бо­льш важ­ ныя падзеі ў гіс­то­рыі Поль­шчы. Іх спя­ва­лі ле­гі­яне­ры на сві­тан­ку не­за­леж­най Поль­шчы, спя­ва­лі сал­да­ты і вар­шаў­скія па­ўстан­цы пад­час Дру­гой сус­вет­най вай­ны, а змоў­шчы­кі — у пе­ры­яд ва­енна­га ста­но­віш­ча… Пес­ні су­пра­ва­джа­юцца гіс­та­рыч­ны­мі апі­сан­ня­мі і слоў­ні­кам, дзя­ку­ючы яко­му мож­на да­ве­дац­ца пра ака­ліч­нас­ці іх

ста­рон­цы тэ­атра мож­на па­гля­дзець спек­так­лі «Па­рыя», «Фліс», «Страш­ны двор», а «Га­ль­ка» прад­стаў­ле­на ад­ ра­зу ў не­ка­ль­кіх вер­сі­ях (на­прык­лад, кап­ра­дук­цыі Пад­ляш­скай опе­ры — Еўра­пей­ска­га цэн­тра мас­тац­тва ў Бе­лас­то­ку, ці Но­вай опе­ры ў Быд­гаш­ чы). https://vod.teatrwielki.pl/

• Да­рэ­чы, з на­го­ды Між­ на­род­на­га кон­кур­су поль­ скай му­зы­кі імя Ста­ніс­ ла­ва Ма­нюш­кі ў Жэ­ша­ве Інсты­тут му­зы­кі і тан­ца пад­рых­та­ваў МУ­З ЫЧ­Н ЫЯ ВІ­З І­Т ОЎ­К І Ма­рыі Шы­ ма­ноў­скай, Ра­ма­на Па­лес­тэ­ра, Ка­ра­ля Мі­ку­лі, Анто­нія Кон­тска­га, Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча і Ёзэ­фа Эльс­не­ра. https://www.youtube.com/watch?v=nW7rKuPbEIY • Пры сло­вах «стуж­ка ча­су» так і цяг­не склас­ці вус­ны ў па­гар­длі­вай усмеш­цы, маў­ляў, што за на­фта­лін вы мне пра­па­ноў­ва­еце, але «ГІС­Т О­Р ЫЯ ТЭ­АТРА Ў ПОЛЬ ­ ШЧЫ І Ў СВЕ­Ц Е » раз­бу­рае стэ­рэ­атып. Энцык­ла­пе­дыя, ство­ра­ная Інсты­ту­там тэ­атра­ль­ным, па­чы­нае ад­лік ад 1578-га і ся­гае ў 2021-ы. Год і ме­сяц для пад­арож­жа вы аб­іра­еце са­мі (нам за­кар­це­ла тра­піць у 2013: та­ды па­мер­лі Сла­ва­мір Мро­ жак і Ежы Но­вак, Ян Кля­та стаў ды­рэк­та­рам Ста­ро­га Тэ­атра ў Кра­ка­ве, а Эймун­тас Ня­кро­шус па­ста­віў «Кур­ ду­пе­ля Ца­хе­са» ў Вя­лі­кім тэ­атры Вар­ша­вы). На кож­нае імя і на­зву — свая гі­пер­спа­ сыл­ка, і вось ва­ша ка­ва/гар­ ба­та без­на­дзей­на асты­ла, а вы за­сты­лі, спа­ві­тыя ча­са­ вы­мі стуж­ка­мі. http://www.encyklopediateatru.pl • КА­РА­О КЕ ПА- ПОЛЬ­С КУ Вы­ву­чаць гіс­то­рыю кра­іны праз вы­ву­чэн­не яе пе­сень? Ча­му б і не, пад­ума­лі аўта­ры сай­та «Zaśpiewajmy», 4

ства­рэн­ня». Ка­лі па­глыб­ляц­ца ў гіс­то­рыю — не ва­ша гіс­то­рыя, то гэ­ты сайт вы­дат­на па­суе для (ня)сціп­лых хат­ніх спе­ваў. Аб­ірай­це лю­бі­мы поль­скі шля­гер і цеш­ це су­се­дзяў! https://www.zaspiewajmy.pl • ШКО­Л Ь­Н АЯ ФІ­Л Ь­М А­Т Э­К А Гэ­тая пра­гра­ма, рас­па­ча­тая ў 2009 го­дзе, ахоп­лі­вае ўсе па­чат­ко­выя і ся­рэд­нія шко­лы Поль­шчы, яе га­ лоў­ная ідэя — увя­дзен­не эле­мен­таў кі­на­аду­ка­цыі ў на­ву­ча­ль­ныя пра­гра­мы. Асно­ва фі­ль­ма­тэ­кі — па­кет з 65 тэ­ма­тыч­ных уро­каў, якія ўклю­ча­юць на­ву­ча­ль­ныя ма­тэ­ры­ялы, і бо­льш за 140 мас­тац­кіх, да­ку­мен­та­ль­ных і ані­ма­цый­ных сту­жак. Са­ма ба­за фі­ль­маў за­кры­тая для агу­ль­на­га дос­ту­пу, але 65 ка­рот­кіх змяс­тоў­ных лек­цый пра поль­скае кі­но пра­па­ну­юцца ўва­зе лю­бо­га за­ці­каў­ ле­на­га. Як ка­жуць аўта­ры пра­гра­мы: «Ды­дак­тыч­ныя ма­тэ­ры­ялы на­ву­чаць свя­до­ма і кры­тыч­на мець спра­ву з кі­на­мас­тац­твам, а так­са­ма рас­паз­на­ваць вы­яўлен­ чыя срод­кі і фар­ма­ль­ныя інстру­мен­ты, якія вы­ка­рыс­ тоў­ва­юцца ў фі­ль­ме. Гэ­та да­па­ма­гае зра­зу­мець ро­лю кі­нат­вор­час­ці ў гра­мад­скім і мас­тац­кім жыц­ці, яе ўдзел у дыс­кур­се пра стан дзяр­жа­вы, гіс­то­рыю, лю­дзей і твор­часць…» https://www.filmotekaszkolna.pl

• Да­рэ­чы, існуе і ШКО­Л Ь­Н АЯ МУ­З Ы­К А­Т Э­К А, цу­ доў­ны інстру­мент інтэр­нэт-ад­ука­цыі для на­стаў­ні­каў му­зы­кі ў па­чат­ко­вай і ся­рэд­няй шко­ле, ба­ць­коў, дзя­цей і пад­лет­каў і ўво­гу­ле ўсіх, хто хо­ча да­ве­дац­ца бо­льш пра кла­січ­ную му­зы­ку: www.muzykotekaszkolna.pl

скон­чыў­ся. Дзя­ку­ючы кні­зе вы мо­жа­це ад­нес­ці ка­ва­ лак тэ­атра да­до­му», — ка­жуць аўта­ры. Пдф-раз­ва­ро­ты ў вы­со­кай якас­ці мож­на спам­па­ваць з сай­та. https://is.gd/FbZOMo

• « СУС­Т РЭ­Ч Ы З ТЭ­АТРА­Л Ь­Н АЙ ЛЯ­Л Ь­К АЙ » — гэ­ та арты­ку­лы і ві­дэ­аро­лі­кі, што рас­кры­ва­юць сак­рэ­ты з май­стэр­ні ля­леч­ні­каў. Вы да­ве­да­еце­ся, якія бы­ва­юць ля­ль­кі (іх тры­нац­цаць! ці чу­лі вы пра явай­ку, сі­цы­лій­ку, бун­ра­ку?..), чым яны ад­роз­ні­ва­юцца, у якіх па­ста­ноў­ках вы­ка­рыс­тоў­ва­юцца, а га­лоў­нае — акцё­ры не то­ль­кі па­ка­жуць вам, як надзець, утры­маць і, на­рэш­це, ажы­віць ля­ль­ку, але і як мож­на зра­біць сваю ля­ль­ку до­ма з вы­ ка­рыс­тан­нем про­стых да­ступ­ных прад­ме­таў. Се­рыя зроб­ле­на ў меж­ ах пра­екта «Тэ­атра­тэ­ка» Тэ­атра імя Андэр­се­на ў Люб­лі­не: «Лю­бы ча­ла­век, на­ват у ад­да­ле­ным кут­ку све­ту, мае дос­туп да на­шай дзей­нас­ці і мо­жа атрым­лі­ваць аса­ло­ду ад сус­ трэч з жы­вы­мі акцё­ра­мі і тэ­атрам, ад­кры­ваць для ся­бе яго за­кут­кі і да­ве­дац­ца пра мас­тац­тва ля­лек». https://teatrandersena.pl/spotkania-lalka-teatralna/ • А Уроц­лаў­скі тэ­атр ля­лек пра­па­нуе ства­рыць цэ­лы тэ­атр у ся­бе до­ма з да­па­мо­гай кні­гі « ЗРА­Б І СА­Б Е ТЭ ­ АТР. ХАТ­Н ІЯ ЗА­Б А­В Ы ». Гэ­та сво­еа­саб­лі­вы пра­цоў­ны сшы­так, у якім мож­на пі­саць, ма­ля­ваць, устаў­ляць у яго роз­ныя рэ­чы, вы­ра­заць, згі­баць ста­рон­кі — ні­чо­га не зніш­ча­ючы, на­адва­рот: ства­ра­ючы зу­сім но­вую якасць. Гэ­та кні­га «для дзя­цей і ба­ць­коў, якія шу­ка­лі ідэі, як твор­ча гу­ляць до­ма, і пра­па­но­ва для ўсіх, хто лю­біць тэ­атр і па­кі­дае яго са шка­да­ван­нем, што спек­такль

5

• КРА­К АЎ­С КІ МУ­З ЕЙ МО­САК пра­па­нуе ад­нес­ці да­ моў ка­ва­лак… так, су­час­на­га мас­тац­тва. На­ву­ча­ль­ныя ма­тэ­ры­ялы, пад­рых­та­ва­ныя на асно­ве му­зей­най ка­лек­ цыі, раз­лі­ча­ныя на дзя­цей і пад­лет­каў і «мо­гуць стаць ці­ка­вым пун­ктам ад­лі­ку для су­мес­на­га пад­арож­жа ма­лых і да­рос­лых па све­це су­час­на­га мас­тац­тва». Усе за­дан­ні дуб­люц­ца ў пдф-фай­лах, іх мож­на спам­па­ваць і раз­дру­ка­ваць. Што гэ­та за за­дан­ні? На­прык­лад, зра­біць мі­ні­яцюр­ны бу­ды­нак му­зея, скле­іўшы яго з па­пе­ры, на­ ма­ля­ваць улас­ны ка­лян­дар, рас­пра­ца­ваць па­штоў­ку, згу­ляць у квэст і склас­ці ма­пу мясц­овас­ці, на­пі­саць пес­ню і прад­ста­віць яе ў вы­гля­дзе ма­люн­каў і г.д. www.mocak.pl/materialy-edukacyjne-i-publikacje • Ві­ша­нь­кай на тор­це вы­сту­пае інтэр­нэт-сэр­віс NINATEKA — вя­ліз­ная ка­лек­цыя мас­тац­кіх і да­ку­мен­ та­ль­ных фі­ль­маў, за­пі­саў спек­так­ляў і кан­цэр­таў, му­льт­ фі­ль­маў ды ра­дыё­спек­так­ляў. https://ninateka.pl Ка­лі вам не да­вя­ло­ся тра­піць на «Апа­ло­нію» Кшыш­ та­фа Вар­лі­коў­ска­га ў меж­ах фес­ты­ва­лю «Тэ­арт» — не за­сму­чай­це­ся. Да ва­шых па­слуг ТЭ­АТРА­Л Ь­Н Ы РАЗ ­ ДЗЕЛ « НІ­Н А­Т Э­К І », най­буй­ней­шы збор поль­скіх спек­ так­ляў анлайн: www.ninateka.pl/filmy/teatr Па­ста­ноў­кі Крыс­ці­ны Янды, Крыс­ці­яна Лю­пы, Гжэ­га­жа Яжы­ны, Яна Энглер­та, Анто­нія Лі­бэ­ры — ад­чуй­це ся­бе ку­ра­та­рам і

скла­дзі­це ўлас­ную фес­ты­ва­ль­ную пра­гра­му. Асоб­ны раз­дзел «Ні­на­тэ­кі» — « ТРЫ КАМ­П А­З І­ТА­Р Ы », най­буй­ней­шая му­зыч­ная ка­лек­цыя Ві­та­ль­да Лю­тас­лаў­ ска­га, Ген­ры­ка Мі­ка­лая Га­рэц­ка­га і Кшыш­та­фа Пэн­дэ­ рэц­ка­га: www.trzejkompozytorzy.pl

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Блок, пра­сто­ра, гук… «СКУ­ЛЬП­Т У­РА Ў ПО­ШУ­КАХ МЕС­ЦА» Ў ГА­ЛЕ­РЭІ ZACHĘTA Ма­рыя За­рэ­ба

Пра­цы амаль со­тні поль­скіх твор­цаў па­ка­за­лі на вы­ста­ве «Ску­льп­ту­ра ў по­шу­ках мес­ца» ў На­цы­ яна­ль­най га­ле­рэі мас­тац­тва Zachęta ў Вар­ша­ве. Вы­ста­ва маш­таб­ная (за­ймае не то­ль­кі сем вы­ ста­вач­ных за­лаў, але і га­лоў­нае фае, пра­сто­ру цэн­тра­ль­най лес­ві­цы і фа­сад бу­дын­ка) і пра­грам­ ная — з шэ­ра­гу тэ­ма­тыч­ных экс­па­зі­цый, пры­ све­ча­ных асоб­на­му мед­ыя (ужо да­сле­да­ва­ны жы­ва­піс і сцэ­наг­ра­фія). Істот­на і тое, што, ня­гле­дзя­чы на ве­ль­мі шы­ро­кі гіс­та­ рыч­ны ды­япа­зон (ра­бо­ты ў фае да­ту­юцца 1906 го­дам), экс­па­зі­цыя вы­бу­да­ва­на не хра­на­ла­гіч­на, а па­вод­ле тэм і пра­блем — з мэ­тай пра­са­чыць, як па­шы­ра­ла­ся поле ску­льп­ту­ры, яе рам­кі, і ка­лі аб­агу­ль­ніць — якім чы­нам яна ўпі­са­ная ў су­час­насць. Та­кі по­гляд ку­ра­тар­ кі Ган­ны Ма­рыі Ляс­неў­скай і вы­нік яе шмат­га­до­вай дзей­нас­ці. Вы­ста­ва — як адзна­чае ку­ра­тар­ка — ахоп­лі­ вае ве­ль­мі шы­ро­кую воб­ласць як з пун­кту гле­джан­ня гіс­та­рыч­на­га, так і тэ­ма­тыч­на­га пад­ыхо­ду, яна асэн­соў­ вае з’я­ву ску­льп­ту­ры: ад кам­пак­тна­га бло­ка да пра­ сто­ры, ад кла­січ­най да су­час­най фор­маў вы­ра­жэн­ня: «Хоць тэр­мін "ску­льп­ту­ра" сус­тра­ка­ецца ў на­зве гэ­тай вы­ста­вы, ён вы­ка­рыс­тоў­ва­ецца то­ль­кі ў якас­ці па­ро­ ля. За ім ста­яць не­адназ­нач­ныя дзея­нні, кам­па­нен­та­мі якіх з’яўля­юцца аб’ект, архі­тэк­ту­ра, эле­мен­ты, це­ла, свят­ло, гук, пах, лёг­касць / ва­га, адзін­ства / множ­насць, жыц­цё / смерць». Ган­на Ма­рыя Ляс­неў­ска рэ­алі­за­ва­ла сваё раз­умен­ не ску­льп­тур­най пра­сто­ры, уз­ба­га­ча­ючы ўспры­ман­не дэ­ман­стра­ва­ных аб’ектаў з да­па­мо­гай ві­зу­аль­ных і гу­ка­вых сіг­на­лаў. Экс­па­зі­цый­ныя пра­цы, ство­ра­ныя з вы­ка­рыс­тан­нем роз­ных срод­каў, та­кіх як фа­таг­ра­фія ці фі­льм, за­сна­ва­ныя на тэх­ні­цы сва­бод­на­га спа­лу­чэн­ня эле­мен­таў, у якую ўпі­са­на гіб­рыд­насць. Пра­цы рас­кры­ ва­юць но­выя зна­чэн­ні з да­па­мо­гай кан­трас­ту ці ды­яло­гу (па лі­ніі аб’ект-фа­таг­ра­фія, аб’ект-ві­дэа, аб’ект-інста­ля­ цыя, аб’ект-пер­фор­манс, аб’ект-ма­шы­на). То-бок вы­ста­ва да­зва­ляе зір­нуць на ску­льп­ту­ру, якая вы­хо­дзіць за рам­кі слоў­ні­ка­вых вы­зна­чэн­няў, праз раскрыццё яе сувязей з іншы­мі сфе­ра­мі мас­тац­тва: му­зы­кай, тэ­атрам, фа­таг­ра­ фі­яй, пер­фор­ман­сам і кі­но. У сва­ёй пра­грам­най экс­па­зі­цыі Ган­на Ма­рыя Ляс­неў­ска да­сле­дуе су­вязь па­між ску­льп­ту­рай, пра­сто­рай, це­лам, але так­са­ма са­мо ску­льп­тур­нае ася­род­дзе і роз­ныя фор­мы яго рэ­алі­за­цыі. На­зва вы­ста­вы пе­ра­ка­на­ль­на за­ свед­чвае той факт, што, з ад­на­го бо­ку, га­вор­ка вя­дзец­ца пра ску­льп­ту­ру, а з інша­га — мес­ца ску­льп­ту­ры па­тра­буе чар­го­ва­га пе­ра­асэн­са­ван­ня. Ад­бор тво­раў ад­бы­ваў­ся ад­па­вед­на і з ло­гі­кай тэм, якія яны рас­кры­ва­юць: пра­сто­ра, эле­мен­ты, ча­ла­век, дом/ 6

Вір­ту­аль­ная га­ле­рэя «Ску­льп­ту­ра ў по­шу­ках мес­ца».

сту­дыя мас­та­ка, ма­шы­на, ман­ таж, па­ўна­та/пус­та­та. Сле­дам за ўяў­ным гле­да­чом, што, ру­ха­ючы­ ся па вы­ста­ве, акты­ві­зуе ўлас­ную сіс­тэ­му па­чуц­цё­ва­га ўспры­ман­ня і пэў­ным чы­нам пе­ ра­ства­рае экс­па­зі­цыю, вы­ста­ва ўзба­га­ча­ецца дзя­ку­ючы ўза­ема­адно­сі­нам, якія скла­лі­ся па­між асоб­ны­мі ві­зу­аль­ ны­мі сіс­тэ­ма­мі. Хра­на­ла­гіч­ныя рам­кі ўсё ж бы­лі за­да­дзе­ны на гэ­тай вы­ста­ве да­во­лі сво­еа­саб­лі­вым чы­нам — вер­ты­ка­ль­най пра­сто­ра­вай вос­сю. У фае на ўва­хо­дзе «Ця­жар­ныя жан­ чы­ны» Кса­ве­рыя Ду­ні­коў­ска­га рас­па­чы­на­юць дыс­ку­сію на тэ­му «Чым ёсць ску­льп­ту­ра». Там жа ў вы­шы­ні — аб’ект Ізы Та­ра­сэвіч: пра­сто­ра­вая кан­струк­цыя, яна то­ль­ кі фраг­мент інстру­мен­ту, і тым інстру­мен­там з’яўля­ецца архі­тэк­ту­ра, якая трак­ту­ецца мас­тач­кай з да­па­мо­гай

Ку­ра­тар­ская экс­кур­сія па вы­ста­ве.

ску­льп­ту­ры. Та­кія пра­сто­ра­выя рам­кі за­да­дзе­ны ку­ра­тар­скай кан­цэп­цы­яй. Твор Кса­ве­рыя Ду­ні­коў­ска­га 1906 го­да звя­за­ны з «За­хэн­тай» гіс­та­рыч­на, тут вы­стаў­ля­лі­ся яшчэ гіп­са­выя по­ста­ці ця­ жар­ных жан­чын, у ад­ной з іх раз­зла­ва­ны гля­дач на­ват ад­біў ру­ку. Не­ка­ль­кі мо­ман­таў маг­ло вы­клі­каць аб­урэн­ не: ніх­то дагэтуль у поль­скім мас­тац­тве не прад­стаў­ляў жан­чын на­сто­ль­кі на­ту­ра­ліс­тыч­на, так­са­ма не­звы­чай­най бы­ла і ад­сут­насць па­ста­мен­та, во­ль­нае раз­мяш­чэн­не по­ста­цей у пра­сто­ры — іх ад­ста­ро­не­ная ка­му­ні­ка­цыя з гле­да­чом. Ме­на­ві­та та­му ску­льп­ту­ры па­ста­ві­лі на са­мым ува­хо­дзе, яны рас­па­чы­на­юць шлях на вы­ста­ву і арга­ніч­ на ўпіс­ва­юцца ў мі­тус­лі­вае ася­род­дзе фае. Апо­вед пра пра­сто­ра­вае мас­тац­тва рас­кры­ва­ецца праз тэ­мы. Пер­шая — пра­сто­ра, якая арга­ніч­на раз­уме­ецца як час­тка ску­льп­ту­ры. У вы­ра­шэн­ні ку­ра­тар­ка аб­апі­ра­ ецца на па­зі­цыю Ка­та­жы­ны Коб­ры, мас­тач­кі між­ва­енна­ га ча­су і па­плеч­ні­цы Стрэ­мін­ска­га. Важ­ным мо­ман­там кан­цэп­цыі Коб­ры бы­ло пан­яцце бяс­кон­цас­ці пра­сто­ры, што вы­клі­ка­ла ад­маў­лен­не ад кам­па­зі­цый­на­га цэн­тру, пад­крэс­лі­ван­не знач­нас­ці кож­на­га фраг­мен­та тво­ра. Та­ кім чы­нам, ску­льп­ту­ра мо­жа існа­ваць у апа­зі­цыі да сіл гра­ві­та­цыі, па-за сі­ла­мі гра­ві­та­цыі, утрым­лі­ваць пра­сто­ ру з да­па­мо­гай улас­ных унут­ра­ных сіл. Ка­та­жы­на Коб­ра бы­ла па­плеч­ні­цай Ула­дзіс­ла­ва Стрэ­ мін­ска­га, зна­ка­вай асо­бы поль­ска­га аван­гар­ду, кан­ струк­ты­віс­та і за­сна­ва­ль­ні­ка тэ­орыі ўніз­му. Ён ве­ль­мі пра­сто­ра­вы мас­так, хоць і жы­ва­пі­сец га­лоў­ным чы­нам. Ка­міль Кус­коў­скі асэн­соў­вае раз­умен­не та­го, чым ёсць ску­льп­ту­ра, пе­ра­во­дзя­чы ў аб’ём лі­та­ры алфа­ві­ту Ула­ дзіс­ла­ва Стрэ­мін­ска­га. Дзве аўтар­кі, Эмі­лія Баг­дзе­віч і Маг­да­ле­на Аб­ака­но­віч, пе­ра­асэн­соў­ва­лі тра­ды­цый­нае мес­ца мас­тац­тва тка­ні­ ны. Гэ­та пры­вя­ло да ўва­хо­джан­ня ў ця­пе­раш­няе поле мас­тац­кай гу­ль­ні, у якім кам­па­нен­ты тка­ні­ны — таў­ шчы­ня, пе­ра­пля­цен­не, шур­па­тасць, мяк­касць — ста­лі па­ўна­вар­тас­ным ася­род­дзем. Тэк­сты­ль­ная кам­па­зі­цыя Маг­да­ле­ны Аб­ака­но­віч, ство­ра­ная ў ся­рэ­дзі­не 1970-х з сі­за­лю, іль­ну і воў­ны, — цэн­тра­ль­ная вось гэ­тай за­лы. Пад­ве­ша­ная тка­ні­на ста­но­віц­ца ўва­саб­лен­нем па­чуц­ ця пра­сто­ры — мож­на да­кра­нац­ца і ўва­хо­дзіць унутр тво­ра. Ру­хо­масць пры­ўно­сіць, па­вод­ле за­ду­мы аўтар­кі, трэ­цяе вы­мя­рэн­не — час. Дзя­ку­ючы гэ­та­му яе мас­тац­кая па­зі­цыя ўні­ка­ль­ная, за­вя­за­ная на змен­лі­вас­ці, на ру­ху — тво­ра і гле­да­ча. Да­паў­ня­юць гэ­тую за­лу вы­ста­вы фа­таг­ра­фіі Юлі­яна Ёнчы­ка, Анто­нія Мі­ка­лай­чы­ка. А так­са­ма фі­ль­мы, якія свед­чаць, што ску­льп­тур­ныя струк­ту­ры мо­гуць ста­на­віц­ ца эле­мен­там сту­жак. З за­лы «Пра­сто­ра» гля­дач, згод­на з за­да­дзе­ным ру­ хам, трап­ляе ў за­лу «Сты­хіі». Знач­ны аб’ём па­мяш­кан­ня за­ймае ве­лі­зар­ны ва­лун, апра­ры­яцыя Ро­бер­та Кус­мі­ роў­ска­га мае на­зву «Ма­на­літ», праз гэ­ты аб’ект пе­ра­ 7

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Ка­рот­ка­мет­раж­ныя фі­ль­мы пра асоб­ныя тво­ры мож­на па­гля­дзець у са­цы­яль­ных сет­ках Zachęta і на сай­це.

ка­на­ль­на ві­зу­алі­зу­ецца моц ма­тэ­рыі. Ад­нак драў­ля­ныя ску­льп­ту­ры з этнаг­ра­фіч­на­га му­зея ад­сы­ла­юць да іншых сты­хій — пер­шас­най ве­ры, да па­чат­каў, кры­ніц, да існа­ван­ня, што звя­за­на са сты­хі­яй ду­ху. Плос­кас­ці сцен ад­да­дзе­ны ві­дэ­апра­екцы­ям і фа­таг­ра­ фі­ям Нор­ма­на Ле­та, на іх ува­соб­ле­ны сты­хіі, які ад­но­ сяц­ца да фун­да­мен­та­ль­ных фар­мат­вор­чых сіл — ва­да, агонь, пра­сто­ра. За­ла «Ман­таж» вы­дзе­ле­на асоб­на з пры­чы­ны та­го, што пры­нцып фар­ма­ван­ня тво­ра су­час­на­га мас­тац­тва ад­бы­ва­ецца ў тым лі­ку і па­вод­ле ман­та­жу. Ску­льп­ту­ра спа­лу­ча­ецца тут з фі­ль­мам, фа­таг­ра­фі­яй, па­эзі­яй. Як, на­прык­лад, у тво­ры Кшыш­та­фа Бед­нар­ска­га: ад­ной­чы ў яго скра­лі пры­вя­за­ны ро­вар, па­кі­нуў­шы то­ль­кі ко­ла, бу­дзён­ная гіс­то­рыя ста­ла пад­ста­вай фа­таг­ра­фіі, на­поў­ не­най як ка­лі­зі­ямі жыц­ця, так і ад­сыл­ка­мі да гіс­то­рыі мас­тац­тва, а экс­па­ну­ецца яна з аб’ектам, што на­гад­вае воб­ла­ка. «40 шуф­ляд» Арту­ра Жмі­еўска­га — дып­лом­ ная ра­бо­та гэ­та­га прад­стаў­ні­ка поль­ска­га кры­тыч­на­га мас­тац­тва — уяў­ляе з ся­бе дэ­фар­ма­ва­ны аб’ект, пры­зна­ ча­ны для архі­ва­ван­ня. Дзя­ку­ючы ўста­ля­ва­ным у шуф­ ля­дах спру­жы­нам быў да­сяг­ну­ты эфект са­ма­за­мы­кан­ ня; мас­так змяс­ціў у іх здым­кі аго­ле­ных це­лаў у ста­не дэ­фар­ма­цыі. Ша­фа так­са­ма дэ­фар­ма­ва­ная, як і це­лы на фа­таг­ра­фі­ях. Шуф­ля­ды да­ста­юцца з цяж­кас­цю. Тры ўзроў­ні ціс­ку, на якія на­клад­ва­ецца эле­мент ву­ае­рыз­му, пад­гляд­ван­ня. Не­ка­то­рыя аб’екты ў гэ­тай за­ле па­хо­дзяць з тэ­атра­ль­ ных спек­так­ляў і з фі­ль­маў, то-бок гэ­та тво­ры з вы­зна­ ча­ным фун­кцы­яна­лам. У якас­ці цэн­тра­ль­на­га аб’екта вы­бра­ны твор Та­дэ­ву­ша Кан­та­ра, мас­та­ка, ску­льп­та­ра і тэ­атра­ль­на­га рэ­жы­сё­ра. Рэч, на­поў­не­ная сюр­рэ­аліс­тыч­ ны­мі аса­цы­яцы­ямі, па­хо­дзіць са спек­так­ля «Дзе сня­гі мі­ну­лых га­доў?» 1978 го­да. У 1982—1983 га­дах Кан­ тар змя­ніў струк­ту­ру гэ­тай аб’ёмнай кам­па­зі­цыі (пер­шая вер­сія з 1979 го­да — за­ба­ль­за­ма­ва­ная тру­ба на ма­бі­ль­ ным шта­ты­ве) та­кім чы­нам, што яна па­ча­ла на­гад­ваць міс­тыч­ную ся­рэд­ня­веч­ную ма­шы­ну. Аб’­ектам-ску­льп­ту­рам Ма­рэ­ка Пя­сец­ка­га па­пя­рэд­ні­чаў по­шук у фа­таг­ра­фіі, якую ён вы­ка­рыс­тоў­ваў для ана­лі­зу фор­мы і во­пы­ту ад­крыц­ця пра­сто­ры і та­го, што па­між імі, вы­нік ува­со­біў у аб’­ектах, ство­ра­ных з 1956 го­да. У віт­ры­нах ён раз­мяс­ціў га­то­выя прад­ме­ты, уз­ятыя з па­ ўся­дзён­на­га жыц­ця, Пан­яцце фі­гу­ры ў твор­час­ці Пя­сец­ 8

ка­га ідэн­ты­фі­ку­ецца ля­ль­кай, якая ста­но­віц­ца воб­ра­зам скла­да­нас­ці ча­ла­ве­ча­га ста­ну. «Дом/май­стэр­ня»… На­ступ­ ная за­ла пры­све­ча­на мес­цу, дзе вы­спя­вае за­ду­ма. Тут звы­чай­ны ха­лат пад­адзе­ны як ува­саб­лен­не твор­ча­га ду­ху, не­за­вер­ша­ныя тво­ ры, што ўтрым­лі­ва­юць не­рас­кры­ты па­тэн­цы­ял, і шмат фо­та­здым­каў з эта­па­мі пра­цы ўзру­ша­юць сва­ёй пры­ха­ва­най энер­ге­ты­ кай. Тут жа прад­стаў­ле­ны па­ўаб­страк­тныя ску­льп­ту­ры Ген­ры­ха Ма­рэ­ля, які да­сле­да­ваў тэ­му до­ма ў 1960-я, па­зна­ча­ючы асноў­ныя яго эле­мен­ты аб­стра­га­ва­ны­мі ге­амет­рыч­ны­мі фор­ма­мі. Гэ­ты аўтар доў­га шу­каў спа­ лу­чэн­не ад­экват­ных за­ду­ме ма­тэ­ры­ялаў. Гу­ма і ме­тал — цвёр­дае і гнут­кае — най­бо­льш пад­ышлі яго твор­ча­му тэм­пе­ра­мен­ту. Ця­лес­насць, па­чуц­цё­васць і ду­хоў­насць — тэ­ма на­ступ­ най за­лы, пры­све­ча­най ча­ла­ве­ку. Тэ­ма веч­ная, а спо­ са­бы яе вы­ра­шэн­ня фак­тыч­на ні­чым не­абме­жа­ва­ныя, так і ад­бы­ло­ся ў тво­рах вы­ста­вы. Ку­ра­тар­ка змяш­чае ды­япа­зон тэ­мы па­між пан­яцця­мі жыц­ця і смер­ці як спа­ лу­ча­ны­мі пол­юса­мі на­ша­га існа­ван­ня. У экс­па­зі­цыі ёсць аб’екты, якія асэн­соў­ва­юць ця­лес­насць, але ёсць і тое, што да­паў­няе яе, — ду­хоў­нае вы­мя­рэн­не, якое, на­прык­ лад, прэ­зен­та­ва­на ма­ну­мен­та­ль­ны­мі тво­ра­мі Ула­дзіс­ ла­ва Ха­сё­ра — ад­на­го з са­мых па­зна­ва­ль­ных поль­скіх мас­та­коў, ску­льп­та­ра, жы­ва­піс­ца, сцэ­ног­ра­фа, ства­ра­ль­ ні­ка эфе­мер­ных мас­тац­кіх падзей. Яго фір­мен­ны пры­ ём у ску­льп­ту­ры — экс­пе­ры­мен­ты з бе­тон­ны­мі фор­ма­мі, ад­лі­ты­мі ў ямах, ука­па­ных у зям­лю. У вы­ні­ку экс­гу­ма­цыі і змы­ван­ня грун­ту з атры­ма­най фор­мы аўта­ра за­ўсё­ды ча­кае сюр­прыз: «На­кшталт здзіў­лен­ня пры вы­гля­дзе дрэ­ва, вы­дзі­ра­на­га з гле­бы ка­ра­ня­мі, — та­ды вы­яўля­ ецца энер­гія бі­яла­гіч­най фор­мы». Са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ нае вы­мя­рэн­не, што аб­умоў­лі­вае фор­му тво­ра, ары­гі­ на­ль­на вы­яўле­на ў аб’екце Па­ўла Аль­та­ме­ра. Парт­рэт «Мой прэ­зі­дэнт» мае та­тэ­міч­ную асаб­лі­васць. Іе­ра­тыч­ ная вы­ява ні­бы з га­тыч­ных сар­ка­фа­гаў Ва­ве­ля да­поў­не­ на ма­тэ­ры­яла­мі — чор­ным дрэ­вам і але­не­вым ро­гам, з якіх мас­так зра­біў во­чы. Парт­рэт прэ­зі­дэн­та, што за­гі­нуў у ка­тас­тро­фе, з’яў­ля­ецца сво­еа­саб­лі­вым по­мні­кам, пры­све­ча­ным яму, але, як і бо­ль­шасць ра­бот Аль­та­ме­ ра, «са­цы­яль­ным по­мні­кам», інстру­мен­там, які лу­чыць гра­мад­ства. Мас­так рас­ка­заў пра кан­тэкст ства­рэн­ня тво­ра, пад­крэс­ліў­шы гэ­ты са­цы­яль­ны, на­ват пле­мян­ ны кан­тэкст, што рыф­му­ецца з та­тэ­міч­най фор­май: «Я па­спра­ба­ваў інтэг­ра­ваць эле­мен­ты пры­ро­ды, вяр­нуць прэ­зі­дэн­та ту­ды, дзе я яго ба­чу, дзе ёсць мір, які мож­на падзя­ліць з астат­няй час­ткай пле­мя. Я ха­цеў асла­біць кан­флікт, вы­ка­заць свае па­ку­ты. Маю ся­м’ю так­са­ма раз­дзя­лі­ла Сма­лен­ская ка­тас­тро­фа, гэ­та ба­лю­ча». Інтым­ную інтэр­прэ­та­цыю тэ­мы ча­ла­ве­ка пра­па­нуе

9

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Алі­на Ша­паш­ні­ка­ва. У 1963 го­дзе яна пе­ра­еха­ла ў Фран­цыю, дзе на­ла­дзі­ла ста­сун­кі з мас­та­ка­мі, што на­ле­жа­лі да плы­ні «но­ва­га рэ­аліз­му». Ад­нак за­ста­ла­ся ары­гі­на­ль­най і са­ма­быт­най аўтар­кай, за­ся­ро­джа­най на пра­бле­ма­ты­цы інтым­нас­ці. Прад­стаў­ле­ныя тво­ры з ніз­кі «Гер­ба­рый» — спро­ба за­пі­су сля­доў улас­на­га це­ла і яго па­кут. У за­ле «Кан­трас­ты» ку­ра­тар­ка па­спра­ба­ва­ла на­поў­ніць зна­чэн­нем па­ру — па­ўна­та-пус­та­та. Гэ­та тэ­ма рас­кры­ва­ ецца праз пра­цы Люд­ві­кі Ага­жэ­лец і Ко­джы Ка­мо­джы. Тво­ры ды­ямет­ра­ль­на роз­ныя, але апа­вя­да­юць пра ад­но і тое ж. Ага­жэ­лец ства­рае амаль крыш­та­ліч­ную пра­ сто­ру (сайт-спе­цы­фік ску­льп­ту­ра), у якой ад­бі­ва­ецца

свят­ло, да­ся­га­ючы моц­на­га ўзроў­ню спек­та­ку­ляр­нас­ці. Ко­джы Ка­мо­джы, што на­ра­дзіў­ся ў 1935 го­дзе ў То­кіа, а па­сля ву­чыў­ся ў Вар­ша­ве, па­сля­доў­на і ары­гі­на­ль­на спа­лу­чае япон­скую эстэ­тыч­ную ад­чу­ва­ль­насць з дос­ве­ дам за­ход­ня­га аван­гар­да. Яго мі­ні­ма­ліс­цкая і ў знач­ най сту­пе­ні аб­страк­тная пра­ца мае вы­раз­ныя ка­ра­ні ў япон­скіх тра­ды­цы­ях. Аўтар дзе­іць у цес­най су­вя­зі з пры­ро­дай, для тво­раў яго ха­рак­тэр­ны сім­ва­лізм: не­ба, ва­да, ка­мя­ні, важ­ныя эле­мен­ты сін­та­ісцкай тра­ды­цыі, якія ён уклю­чае ў сваю пры­ват­ную мі­фа­ло­гію. У за­ле «Ма­шы­ны» ад­па­вед­на прад­стаў­ле­ны ме­ха­ніз­ мы, па­срэд­ні­кі па­між ча­ла­ве­кам, ака­ля­ючым све­там і мас­тац­твам. Са­мы экза­тыч­на аб’ект — «Senster», ран­няя ра­ба­ты­за­ва­ныя ску­льп­ту­ра, кі­ра­ва­ная праз камп’ютар, а так­са­ма — пер­шы ро­бат, які рэ­агуе на эмо­цыі. Яго аўтар — поль­скі эміг­рант Эдвард Ігна­то­віч, які на­пры­ кан­цы 1960-х, у су­пра­цоў­ніц­тве з фір­май Philips, ства­ рыў гэ­та­га гі­ган­цка­га мон­стра са ста­лі, з тры­ма на­га­мі і доў­гай, як у ды­на­заў­ра, шы­яй. На­зва ро­ба­та па­хо­дзіць ад англій­скіх слоў sensitive і monster. Дзя­ку­ючы ўбу­да­ ва­ным мік­ра­фо­нам і ра­да­рам гэ­ты кі­бер­не­тыч­ны звер рэ­агуе на гук і рух. Інста­ля­цыя Ізы Та­ра­сэвіч «Плы­ву­чы хва­ля­мі ў кі­рун­ ку раў­на­ва­гі» за­мы­кае вы­ста­ву. У гэ­та­га тво­ра доў­гая гіс­то­рыя. У 2011 аўтар­ка зра­бі­ла ма­лю­нак, які уяў­ляў з ся­бе фі­ла­соф­скую схе­му — сус­трэ­чу двух аб­страк­тных пун­ктаў, дзе са­мае моц­нае поле пе­ра­ся­чэн­ня пры­па­да­ ла на ся­рэ­дзі­ну. У інста­ля­цыі пе­ра­ся­чэн­не і аку­му­ля­цыя сіл, лі­ній змяш­ча­ецца ў цэн­тры най­бо­ль­ша­га ко­ла, у ім 10

Пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва Ізы Та­ра­сэ­ віч «The Means, The Milieu» ў га­ле­рэі «Арсе­нал», Бе­лас­ток.

пры­ма­ца­ва­ны тры мен­шыя ко­лы, што рэ­прэ­зен­ту­юць інтэ­лек­ту­аль­ ную сі­лу, фі­зі­яло­гію і жыц­цё­вую энер­гію. Асно­ва інста­ля­цыі — алю­ мі­ні­евыя аб­ру­чы і ста­лё­выя пру­ты, з да­па­мо­гай іх ілюс­ тру­ецца гіс­то­рыя спат­кан­ня двух аб­страк­тных пун­ктаў. Ад­на­ча­со­ва пер­са­на­ль­ная вы­ста­ва Ізы Та­ра­сэ­віч ад­ кры­ла­ся ў га­ле­рэі «Арсе­нал» у Бе­лас­то­ку (ку­ра­тар­ка Мо­ні­ка Шэў­чык), дзе аўтар­ка ства­ры­ла акту­аль­ную, што

да апош­ніх па­гроз на­ша­му жыц­цю, та­та­ль­ную інста­ля­ цыю «The Means, The Milieu» з вы­ка­рыс­тан­нем роз­ных ма­бі­ль­ных бло­каў. Ты­ся­чы ме­та­ліч­ных стрыж­няў утва­ ра­юць у пра­сто­ры шчы­ль­ную сет­ку, у якую ўво­дзіц­ца арга­ніч­ны эле­мент — ку­ль­ту­ры гры­боў і, маг­чы­ма, роз­ ныя мік­ра­арга­ніз­мы, сха­ва­ныя ў мі­цэ­ліі. «The Means, The Milieu» ства­рае асоб­ны мік­рак­лі­мат. Пра­ца, якая скла­да­ецца з ты­сяч змен­ных адзі­нак, спрыяе стварэнню раз­на­стай­ных кан­фі­гу­ра­цый, што да­зва­ля­юць упі­саць яе ў лю­бую вы­ста­вач­ную пра­сто­ру. «Мож­на ска­заць, што ў дыс­ку­сіі, якая ад­бы­ва­ецца ў за­лах "За­хэн­ты", клю­ча­вы ка­ме­нь — гэ­та пра­ца на­ту­ ры глы­бо­ка рэ­флек­сіў­най; інтэ­лект, страсць жыц­ця і фі­ла­со­фія сус­тра­ка­ецца ў гэ­тым пра­сто­ра­вым ма­люн­ ку», — так тлу­ма­чыць ку­ра­тар­ка вы­ста­вы «Ску­льп­ту­ра ў по­шу­ках мес­ца» Ган­на Ма­рыя Ляс­неў­ска вы­бар пра­сто­ ра­вых да­мі­нант экс­па­зі­цыі Zachęta. Ня­гле­дзя­чы на за­да­дзе­ную тра­екто­рыю ру­ху, вы­ста­ва ўяў­ляе ці­ка­васць для раз­на­стай­ных да­след­чы­каў і ама­ та­раў. Фар­ма­ль­на-тэ­ма­тыч­ны пад­ыход да арга­ні­за­цыі экс­па­зі­цыі дае маг­чы­масць лю­бо­му пра­клас­ці ўлас­ныя сцеж­кі па вы­ста­ве, а так­са­ма вы­зна­чыць свае кан­тра­ пун­кты для ана­лі­зу. Пра­гля­ды кі­на­эцю­даў рэ­жы­сё­раў Ло­дзін­скай кі­наш­ко­лы, інтэр­нэт-вы­дан­не, якое змяш­чае вы­каз­ван­ні мас­та­коў-удзе­ль­ні­каў вы­ста­вы і вя­лі­кі ку­ра­тар­скі тэкст, пуб­лі­ка­цыі і прэ­зен­та­цыі роз­ных аўта­раў бу­дуць су­ пра­ва­джаць экс­па­зі­цыю.

Стар. 6–7.

• За­ход­ні фа­сад. Тац­ця­на Чэ­ка­льс­кая. Ле­шэк Го­лец. Ка­лум­ба­ры­ум. 1996.

• Кса­ве­рый Ду­ні­коў­скі. Ця­жар­ныя жан­чы­ны. 1906.

• За­ла «Пра­сто­ра». У цэн­тры: Маг­да­ле­на Аб­ака­но­віч. Ма­ну­мен­та­ль­ная кам­па­зі­цыя. 1973–1975. Стар. 8–9 .

• За­ла «Сты­хіі». У цэн­тры: Ро­берт Ку­сь­мі­роў­скі. Ма­на­ літ. 2020.

• За­ла «Ман­таж». На пер­шым пла­не: Та­дэ­вуш Кан­тар. Тру­ба страш­на­га су­да. Му­зы­ка­ль­ны ма­біль са спек­так­ ля. 1979. Спра­ва: Артур Жмі­еўскі. 40 шуф­ляд. 1995.

• За­ла «Дом / май­стэр­ня». На пер­шым пла­не: Гэн­рых Ма­рэль. Да­мы ІІІ. 1966. Стар. 10–11.

• За­ла «Дом / май­стэр­ня».

• За­ла «Ча­ла­век». На пер­шым пла­не: Па­вел Альт­ха­ мер. Мой прэ­зі­дэнт. 2018.

• За­ла «Кан­трас­ты». Інста­ля­цыя Люд­ві­кі Ага­жэ­лец «Агрэ­сія». З цык­лу «Крыш­та­лі­за­цыя пра­сто­ры». 2020.

• За­ла «Ма­шы­на». Эдвард Ігна­то­віч. Сэн­сар. 19681970 (рэ­кан­струк­цыя 2017).

• Інста­ля­цыя Ізы Та­ра­сэ­віч. «Плы­ву­чы з хва­ля­мі ў кі­ рун­ку раў­на­ва­гі». 2011–2020.

11

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Поль­скае су­час­нае мас­тац­тва ў рэ­трас­пек­ты­ве і пер­спек­ты­ве Во­ль­га Рыб­чын­ская

Бо­льш за 30 га­доў та­му ў Поль­шчы ад­бы­лі­ся дэ­мак­ра­тыч­ныя вы­ба­ры — кра­іна на­бы­ла сва­бо­ду. Гіс­ та­рыч­ны кан­тэкст імклі­ва змя­ніў­ся, дзяр­жа­ва пе­ра­ста­ла быць ма­на­па­ліс­там у сфе­ры ку­ль­ту­ры, і для творчых людзей з’яві­лі­ся но­выя маг­чы­мас­ці. Мас­тац­тва во­ль­на пе­ра­асэн­соў­вае гіс­то­рыю Поль­шчы, рэ­прэ­зен­туе су­час­насць. Раз­ві­ла­ся інфрас­трук­ту­ра су­час­на­га арту — з пры­ват­ны­мі га­ле­рэ­ямі, фон­ да­мі, но­вы­мі дзяр­жаў­ны­мі цэн­тра­мі, му­зе­ямі і га­ле­рэ­ямі су­час­на­га мас­тац­тва, па­ча­лі фар­ма­вац­ца ка­лек­цыі, уз­мац­ні­лі­ся па­зі­цыі ра­ней­шых інсты­ту­цый. Хо­чам мы та­го ці не, але існа­ван­не су­час­на­га мас­тац­тва амаль што не­маг­чы­мае пры цэн­зу­ры і ма­на­ по­ліі дзяр­жа­вы, якая вы­ра­шае, пра што мож­на га­ва­рыць, пра што — не. Як і ў ад­сут­нас­ці не то­ль­кі сва­бо­ды сло­ва, але і сва­бо­ды лю­бой іншай фор­мы са­ма­вы­ра­жэн­ня. На мой по­гляд, мі­ну­лы во­пыт, які раз­гля­да­ецца рэ­трас­пек­тыў­на і пер­спек­тыў­на, з’яў­ля­ецца клю­чом да раз­умен­ня вы­то­каў як мно­гіх сён­няш­ніх да­сяг­нен­няў, так і пра­блем, у тым лі­ку ў по­лі мас­тац­тва. Та­му пун­ктам ад­лі­ку, зы­ход­ным пун­ктам ана­лі­зу ста­но­віц­ца су­час­насць (мы ацэ­нь­ва­ем мі­ну­лае з па­зі­цыі і во­пы­ту сён­няш­ня­га дня). Раз­мо­ва з Мо­ні­кай Шэў­чык, ды­рэк­тар­кай га­ле­рэі «Арсе­нал» у Бе­лас­то­ку https://galeria-arsenal. pl/, і Ва­ль­дэ­ма­рам Та­тар­чу­кам, ды­рэк­та­рам га­ле­рэі «Ла­бі­рынт» у Люб­лі­не http://labirynt.com/, па­йшла пра лан­дшафт інсты­ту­цый су­час­на­га мас­тац­тва ў Поль­шчы ў гіс­та­рыч­най пер­спек­ты­ве, ку­ль­тур­ны не­творк і клю­ча­выя этап­ныя падзеі, важ­ныя вы­ста­вач­ныя пра­екты, арт-кры­ты­ку, ці­ка­ васць поль­ска­га гра­мад­ства да су­час­на­га мас­тац­тва, дзяр­жаў­ную па­лі­ты­ку ў сфе­ры ку­ль­ту­ры і шмат што яшчэ. Мо­ні­ка Шэў­чык — мас­тац­тваз­наў­ца, ку­ра­тар­ка вы­стаў, ды­рэк­тар­ка га­ ле­рэі «Арсе­нал» у Бе­лас­то­ку з 1990-га. З 1990 го­да ства­рае аўтар­скую ка­лек­цыю ІІ га­ле­рэі «Арсе­нал». Аўтар­ка і ку­ра­тар­ка бо­льш чым ста вы­ стаў. Ся­род якіх — «Пад­арож­жа на Усход» (The Journey to the East; га­ле­рэя «Арсе­нал», Бе­лас­ток і MOCAK, Кра­каў), «Тут і ця­пер» (Here & Now; га­ле­рэя Zacheta, Вар­ша­ва, і га­ле­рэя «Арсе­нал», Бе­лас­ток), «Як раз­маў­ляць пра су­час­ нае мас­тац­тва» («Jak rozmawiac o sztuce wspolczesnej»; га­ле­рэя «Арсе­нал», Бе­лас­ток), «Па­збаў­лен­не» («Pozbawienie»; га­ле­рэя «Арсе­нал», Бе­лас­ток).

• Га­ле­рэя «Арсе­нал». Бе­лас­ток.

• Га­ле­рэя «Ла­бі­рынт». Люб­лін.

12

Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук, мас­так (пер­фор­манс, інста­ля­цыя), арт-ку­ра­тар, за­сна­ва­ль­нік і ку­ра­тар Цэн­тра пер­фор­ман­су ў Люб­лі­не (Performance Art Centre, 1999—2010), ды­рэк­тар га­ле­рэі «Ла­бі­рынт» у Люб­лі­не з 2010-га. З са­ка­ві­ка 2021 го­да бо­льш не з’яўля­ецца ды­ рэк­та­рам інсты­ту­цыі, па за­кан­чэн­ні кан­трак­ ту з ім не прад­оўжы­лі су­пра­цоў­ніц­тва га­рад­скія ўла­ды.

СУ­Ч АС­Н АЕ МАС­ТАЦ­Т ВА ПОЛЬ­Ш ЧЫ: ГІС­ТА­Р ЫЧ­Н АЯ ДЫ­Н А­М І­К А Во­ль­га Рыб­чын­ская: Мя­не ці­ка­вяць най­перш зме­ны ў поль­скім мас­тац­тве, што ад­бы­ва­лі­ся з 1989 го­да пад уплы­вам па­лі­тыч­ных падзей. Якія бач­ныя зна­кі гэ­тых тран­сфар­ма­цый вы­яўля­лі­ся (важ­ныя вы­ста­вы, шы­ро­ кі гра­мад­скі рэ­за­нанс, па­лі­ты­ка асоб­ных інсты­ту­цый, ана­лі­ты­ка, да­сле­да­ван­ні «но­ва­га поль­ска­га мас­тац­тва», ідэі Жмі­еўска­га, Пят­роў­ска­га), якія тэн­дэн­цыі з’я­ві­лі­ся, што па­ўста­ла ў ста­ту­се «но­ва­га» на па­вер­хні ку­ль­тур­ на­га поля? Мо­ні­ка Шэў­чык: Для мя­не гэ­ты пе­ра­лом 1980-х і 1990-х быў ве­ль­мі важ­ным, па­ко­ль­кі га­ле­рэя «Арсе­ нал» па­ўста­ла ме­на­ві­та на грун­це гэ­тых змен. Пе­рад 1990 го­дам мы бы­лі ад­ным са шмат­лі­кіх бю­ро мас­тац­ кіх вы­стаў. Ка­лі па­ча­ла­ся тран­сфар­ма­цыя, ка­лі ўжо ка­ му­нізм, са­цы­ялізм у Поль­шчы скон­чыў­ся, то, на­ту­ра­ль­ на, усе мы зра­зу­ме­лі, што над­ыхо­дзяць цяж­кія ча­сы — у фі­нан­са­вым пла­не. Бы­ло аб­веш­ча­на, дый лю­дзі ку­ль­ ту­ры і так раз­уме­лі, што за­раз трэ­ба бу­дзе зма­гац­ца за срод­кі да існа­ван­ня, што мы ўва­хо­дзім у эру ка­пі­та­ ліз­му і скон­чы­лі­ся лёг­ка атры­ма­ныя да­та­цыі ад дзяр­ жа­вы. Пе­рад тым як стаць ды­рэк­тар­кай, я бы­ла про­ста асо­бай, якая вы­кон­ва­ла аб­авяз­кі, пры­чым у най­скла­ да­ней­шы час, ка­лі мы не ве­да­лі, ці бу­дзем існа­ваць, ці, маг­чы­ма, нас за­кры­юць з фі­нан­са­вых пры­чын або аб’ядна­юць з іншай ку­ль­тур­ніц­кай інсты­ту­цы­яй. Бе­ру­чы пад ува­гу гэ­тыя два фак­ты — тое, што я бы­ла ма­ла­дая, ад­нак шу­ка­ла но­выя каш­тоў­нас­ці і кры­тыч­на ста­ві­ла­ся да па­пя­рэд­ня­га ла­ду інсты­ту­цыі, і тое, што я ад­на­ча­со­ ва па­тра­пі­ла ў гэ­ты пе­ра­лом­ны мо­мант, — ён стаў для мя­не вы­спят­кам, кры­ні­цай энер­гіі і, на­ту­ра­ль­на, не­йкай та­кой ма­ты­ва­цы­яй для та­го, каб цал­кам (пе­ра)вы­зна­ чыць інсты­ту­цыю. У су­вя­зі з гэ­тым я гля­джу з па­зі­цыі свай­го дос­ве­ду: гэ­ты па­ча­так у 1990-х быў ча­сам вя­лі­ка­га шан­су. Мы по­ўні­ лі­ся надзе­яй, бы­лі пе­ра­ка­на­ныя, што му­сім ад па­чат­ку збу­да­ваць сваю інды­ві­ду­аль­насць, ідэн­тыч­насць як інсты­ту­цыя. Гэ­та быў ве­ль­мі на­тхня­ль­ны час. Маг­чы­ма, ён не спра­ца­ваў гэ­так жа ва ўсіх га­ле­рэ­ях, але нам даў ве­ль­мі шмат пад­стаў да дзей­нас­ці. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Мая сі­ту­ацыя кры­ху іншая, чым у Мо­ні­кі. Па-пер­шае, я па­зней стаў ды­рэк­та­рам га­ле­рэі, ад­нак жа і га­ле­рэя «Ла­бі­рынт» ме­ла іншую гіс­то­рыю і іншую сі­ту­ацыю, чым бо­ль­шасць пад­обных уста­ноў у Поль­шчы, на­прык­лад «Арсе­нал». Тое, што ця­пер на­зы­ ва­ецца га­ле­рэ­яй «Ла­бі­рынт», ко­ліш­няе бю­ро мас­тац­кіх вы­стаў, існа­ва­ла з 1950-х, але ў 1980 го­дзе істот­на змя­ні­ла­ся пра­гра­ма. То-бок тое, што ў іншых га­ра­дах мя­ня­ла­ся па­сля па­лі­тыч­най тран­сфар­ма­цыі, у Люб­лі­не ад­бы­ло­ся пад­час не­вя­лі­кай ад­лі­гі, якая ў нас бы­ла ў 1980—1981 га­дах. Бо ба­га­та па­зі­тыў­ных змен ува­со­бі­ ла­ся праз год ад­нос­най сва­бо­ды па­сля «Са­лі­дар­нас­ці». У 1980-м ды­рэк­та­рам стаў Анджэй Мро­чэк, які і змя­ніў пра­гра­му ра­ды­ка­ль­на, тут па­ча­ло з’яўляц­ца мас­тац­тва, якое мы на­зы­ва­ем су­час­ным: пер­фор­манс, інста­ля­цыі, пра­йшла пер­шая вы­ста­ва поль­скіх «Но­ вых дзі­кіх», вы­ста­вы Мі­рас­ла­ва Бал­кі, Збіг­не­ва Лі­бэ­ры і мно­гае іншае. Гэ­тыя зме­ны апя­рэ­дзі­лі па­лі­тыч­ную 13

тран­сфар­ма­цыю. https://ninateka.pl/film/galerialabirynt-przewodnik-po-sztuce На маю дум­ку, бы­лі два важ­ныя зна­кі пе­ра­мен у Поль­ шчы. Пер­шы — гэ­та пры­ход Ярас­ла­ва Каз­лоў­ска­га на па­са­ду рэ­кта­ра Ака­дэ­міі мас­тац­тваў у По­зна­ні ў 1981 го­дзе, якая та­ды на­зы­ва­ла­ся Дзяр­жаў­най вы­шэй­шай шко­лай плас­тыч­ных мас­тац­тваў. https://uap.edu.pl/ uczelnia/historia/ Ярас­лаў Каз­лоў­скі цал­кам пе­ра­ма­дэ­ ля­ваў скас­ця­не­лую струк­ту­ру гэ­тай ву­чэ­ль­ні, бе­ру­чы за ўзор за­ход­нія пры­кла­ды. А дру­гая ра­ды­ка­ль­ная зме­ на — пры­ход на па­са­ду ды­рэк­та­ра Цэн­тра су­час­на­га мас­тац­тва «За­мак Уяз­доў­скі» Вой­це­ха Кру­коў­ска­га. І та­ды, ця­гам 25 га­доў, пры яго кі­раў­ніц­тве, гэ­та бы­ла надзвы­чай важ­ная інсты­ту­цыя для поль­ска­га мас­тац­тва і для кан­так­ту поль­ска­га мас­тац­ка­га све­ту са све­там пе­рад­усім за­ход­нім, але не то­ль­кі, то-бок уво­гу­ле са све­там. У гэ­тай інсты­ту­цыі пра­хо­дзі­ла шмат важ­ных вы­стаў за­меж­ных мас­та­коў і ве­ль­мі-ве­ль­мі шмат важ­

ных вы­стаў поль­скіх мас­та­коў і мас­та­чак. https://u-jazdowski.pl/ Мо­ні­ка Шэў­чык: Не­ль­га ка­заць, што пе­рад 1990 го­дам не бы­ло ці­ка­ва­га, пра­грэ­сіў­на­га, су­час­на­га мас­тац­тва ў Поль­шчы. Яно зда­ра­ла­ся не ў пуб­ліч­ных інсты­ту­цы­ях, а на не­за­леж­ных пля­цоў­ках. Гэ­тая ма­дэль дзей­нас­ці вар­ тас­на­га мас­тац­тва — і ў Бе­ла­ру­сі, і ва Укра­іне — ува­саб­ ля­ла­ся па-за му­зе­ем, па-за пуб­ліч­ны­мі інсты­ту­цы­ямі. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Так! Я яшчэ да­дам: «Ла­бі­рынт», які фун­кцы­яна­ваў у 1970-х, — гэ­та бы­ла не­вя­лі­кая га­ле­рэя, пры­ма­ца­ва­ная да До­му ку­ль­ту­ры, і та­кіх га­ ле­рэй — ма­ле­нь­кіх, не­за­леж­ных, з не­за­леж­най пра­ гра­май — бы­ло шмат у Поль­шчы, на­прык­лад, Foksal у Вар­ша­ве ці Krzysztofory ў Кра­ка­ве. Мо­ні­ка Шэў­чык: Для мя­не важ­ны­мі падзе­ямі бы­лі вы­ ста­вы, арга­ні­за­ва­ныя Анджэ­ем Ба­нар­скім у фаб­ры­цы Нор­блі­на: гэ­та бы­лі маш­таб­ныя агля­ды но­ва­га пра­ грэ­сіў­на­га мас­тац­тва. Для на­шых мас­та­коў з’яўля­ла­ся маг­чы­масць кан­так­ту са све­там, бо на тыя вы­ста­вы пры­язджа­лі кры­ты­кі з За­ха­ду. Вы­ста­вы спры­ялі кан­ так­там у пра­фе­сій­ным ася­род­ку і пра­мо­цыі поль­ска­га мас­тац­тва.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Та­кім чы­нам, пры­нцы­по­вая роз­ ні­ца па­між Поль­шчай і іншы­мі кра­іна­мі Усход­ня­га ка­му­ніс­тыч­на­га бло­ку ў тым, што, па-пер­шае, мы ме­лі сет­ку не­за­леж­ных га­ле­рэй, але і афі­цый­ныя дзяр­жаў­ ныя інсты­ту­цыі, гэ­тыя Бю­ро мас­тац­кіх вы­стаў, па­вод­ле сва­ёй струк­ту­ры ме­лі ша­нец пе­ра­тва­рыц­ца ў га­ле­рэі су­час­на­га мас­тац­тва. Та­кім чы­нам мы ма­ем «Арсе­нал» у Бе­лас­то­ку, «Арсе­нал» у По­зна­ні, «Бун­кер мас­тац­тва» ў Кра­ка­ве і г.д. То-бок мы ме­лі гэ­тую га­ле­рэй­ную інфрас­трук­ту­ру, якой не бы­ло ў ка­му­ніс­тыч­ныя ча­сы ў іншых кра­інах Усход­ ня­га бло­ку. Мо­ні­ка Шэў­чык: На­шы пе­ра­ме­ны бы­лі пра­цэ­су­аль­ныя, яны доў­га цяг­ну­лі­ся, не­ка­то­рым га­ле­рэ­ям спат­рэ­бі­ла­ся шмат ча­су, каб пе­ра­тран­сфар­ма­вац­ца з той бю­рак­ра­ тыч­най схе­мы, дзе кож­ны, хто меў ад­па­вед­ны дып­лом ці па­свед­чан­не Са­юза мас­та­коў, ва­ло­даў пра­вам на вы­ста­ву. На­сам­рэч та­ды не над­та за­дум­ва­лі­ся над тым, каб бу­да­ваць ці­ка­вую ўсім пра­гра­му. На­ту­ра­ль­на, вы­ лу­ча­ючы га­ле­рэю Анджэя Мроч­ка, якая на­праў­ду бы­ла з’явай, сен­са­цы­яй. Да­сяг­нен­нем гэ­та­га пе­ра­ло­му бы­ло тое, што інсты­ту­цыі па­ча­лі звяр­таць ува­гу на сваю мі­сію, іх пра­гра­мы па­ча­ лі па­кры­се вы­крыш­та­лі­зоў­вац­ца, ста­на­віц­ца бо­льшменш аўтар­скі­мі, з улі­кам змен, якія ад­бы­ва­лі­ся ў мас­ тац­тве. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Я так раз­умею, што та­кая пан­арам­ная ма­дэр­ні­за­цыя па­ча­ла­ся ў 1990-х. І тран­сфар­ ма­цыя Бю­ро мас­тац­кіх вы­стаў, пра якую вы згад­ва­лі: то-бок яны за­ста­ва­лі­ся му­ні­цы­па­ль­ны­мі га­ле­рэ­ямі, але аб­наў­ля­лі стра­тэ­гіі, шу­ка­лі но­вую фор­му ўза­ема­дзе­ яння і з мас­та­ка­мі, і з між­на­род­най су­по­ль­нас­цю. Ва­ль­ дэ­мар за­кра­нуў ад­ука­цыю, дзе ад­бы­ваў­ся важ­ны зрух у пад­рых­тоў­цы мас­та­коў, яны атры­ма­лі но­вую опты­ку, іншы інстру­мен­та­рый. То-бок гэ­та ты­чы­ла­ся ком­плек­су інсты­ту­цый, і ад­ука­цый­ных у тым лі­ку. Важ­ным пы­тан­нем так­са­ма з’яў­ля­ецца тое, як успры­ ма­юць су­час­нае мас­тац­тва роз­ныя гру­пы лю­дзей. Ці мо­жа­це вы вы­дзе­ліць вы­ста­вач­ныя пра­екты 1990—

14

2000-х, якія ста­лі тры­ге­ра­мі для гра­мад­скай дыс­ку­сіі? Які быў маш­таб пуб­ліч­нас­ці гэ­тых дыс­ку­сій? На­ра­ты­вы і фар­мат вы­каз­ван­няў, унут­ра­ная дыс­па­зі­цыя… Мо­ні­ка Шэў­чык: 1990-я я згад­ваю як да­стат­ко­ва спа­ кой­ныя. У кра­іне ад­бы­ва­ла­ся шмат змен, су­час­нае мас­тац­тва не бы­ло на­сто­ль­кі важ­ным ані для ўла­ды, ані для апа­зі­цыі, каб ім за­ймац­ца. 1990-я — гэ­та ўдзел у вы­ста­вах «Construction in Process», вы­бу­до­ва ка­му­ ні­ка­цыі з за­ход­ні­мі ку­ра­та­ра­мі і мас­та­ка­мі. Цу­доў­ная дзей­насць у По­зна­ні роз­ных інсты­ту­цый і ака­дэ­міі ў тым лі­ку. Гэ­та пер­шыя маг­чы­мас­ці па­ка­зу поль­ска­га мас­тац­тва на За­ха­дзе — іна­чай, чым тое ра­біў афі­цы­ яль­на дзяр­жаў­ны апа­рат, праз не­пас­рэд­ны кан­такт. Га­ле­рэя «Арсе­нал» у 1990-х па­ча­ла эфек­тыў­на рэ­алі­ зоў­ваць вы­ста­вы за мя­жой. Што да тых экс­па­зі­цый, якія вы­клі­ка­лі ўзрушэнне… Та­кія хут­чэй ад­бы­ва­лі­ся на зло­ ме ХХ і ХХІ ста­год­дзяў, ка­лі зда­ра­лі­ся гуч­ныя дыс­ку­сіі і скан­да­лы. Да­клад­на не ска­жу, ці гэ­та ўзрас­ло за­ці­каў­ лен­не мас­тац­твам, ці, мо­жа, па­чаў вы­крыш­та­лі­зоў­вац­ца кан­флікт па­між ула­дай і апа­зі­цы­яй. Мяр­кую, мас­тац­тва про­ста ве­ль­мі час­та вы­ка­рыс­тоў­ва­юць, гэ­та не сап­раў­ днае су­пра­цьс­та­янне з бо­ку гра­мад­ства, не сап­раў­дныя аб­ра­зы рэ­лі­гій­ных па­чуц­цяў, а про­ста спо­саб па­лі­тыч­ на­га зма­ган­ня з да­лу­чэн­нем мас­тац­тва, бо яно за­ўваж­нае. Час­цей за ўсё гэ­та звяз­ва­ла­ся з кан­крэт­ны­мі мас­та­ка­мі, пе­рад­усім са сфе­ры кры­тыч­на­га мас­тац­тва: з Ка­та­жы­най Ка­зы­рай, Да­ро­тай Ня­зна­льс­кай. Так­са­ма гэ­та быў та­кі час, ка­лі су­час­нае мас­тац­тва ў мед­ыя, у на­ві­нах па тэ­ле­ві­за­ры не з’яўля­ла­ся ў іншым кан­тэк­ сце — то­ль­кі ў звяз­ку са скан­да­ла­мі, з мэ­тай атры­ман­ня па­лі­тыч­на­га ўзбу­джэн­ня. Але, на­ту­ра­ль­на, я ма­гу па­мы­ляц­ца. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Я так­са­ма за­дум­ва­юся, ці бы­лі та­ ды клю­ча­выя з’явы, што вы­зна­ча­лі да­лей­шае раз­віц­цё мас­тац­тва. І мне зда­ецца, што не бы­ло. Мо­ні­ка ка­за­ла пра «Construction in Process», гэ­та вя­лі­кая вы­ста­ва, у якой уз­ялі ўдзел важ­ныя поль­скія і за­меж­ныя мас­та­кі, яе ку­ра­та­рам быў, на­ко­ль­кі па­мя­таю, Ры­шард Ва­сь­ка, па­зней яна бы­ла пра­цяг­ну­тая ў роз­ных кра­інах. Яшчэ —

але гэ­та 1980-я — вы­ста­вы Ба­нар­ска­га, ве­ль­мі важ­ная вы­ста­ва «Што чу­ваць?» у фаб­ры­цы Нор­блі­на, а па­зней у «За­мку Уяз­доў­скім» ад­бы­ва­лі­ся агляд­ныя вы­ста­вы, на­прык­лад «Ідэя па-за ідэ­ало­гі­яй», у якіх удзе­ль­ні­ча­лі ма­ла­дыя мас­та­кі і мас­тач­кі. Яшчэ па­зней бы­лі важ­ныя прэ­зен­та­цыі ма­ла­дых аўта­раў, за­звы­чай кон­кур­сныя, і ве­ль­мі шмат мас­та­коў і мас­та­чак, якія ця­пер ства­ра­юць гэ­тае поле, бра­лі ўдзел у кон­кур­сах. Як за­тым у «По­гля­ дах», арга­ні­за­ва­ныя «За­хэн­тай» і Дой­чэ-бан­кам. Гэ­та та­кія падзеі, якіх ча­ка­юць, маў­ляў, ну, хто там сё­ле­та бу­дзе удзе­ль­ні­чаць? Яшчэ важ­най з’явай лі­чу «Мас­тац­кае пад­арож­жа Гес­ тыі», якое ўжо ко­ль­кі дзя­сят­каў га­доў арга­ні­зоў­ва­юць стра­ха­вая фір­ма ў су­пра­цоў­ніц­тве з Му­зе­ем су­час­на­га мас­тац­тва. https://artystycznapodrozhestii.pl/en/home/ Мо­ні­ка Шэў­чык: Да­дам яшчэ вы­ста­вы Анды Ро­тэн­берг, на­прык­лад «Дзе брат твой, Авель?» (https://www.bwa. tarnow.pl/3,347,aktualnosci,gdzie-jest-brat-twoj-abel. html) і вя­лі­кую вы­ста­ву, якая скон­чы­ла­ся па­шко­джан­ нем ску­льп­ту­ры Ка­тэ­ла­на. Анда не­як за­ўсё­ды ве­ль­мі бес­кам­пра­міс­на вы­яўля­ла кан­тэкст, у якім дзей­ні­чае мас­тац­тва, і гэ­та, у сваю чар­гу, вы­клі­ка­ла рэ­акцыю. Ва­ль­дэ­мар, па­мя­та­еш тую вы­ста­ву? Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Гэ­та бы­ла вы­ста­ва на ста­год­дзе «За­хэн­ты», Анда бы­ла та­ды ды­рэк­тар­кай, а ку­ра­та­рам быў Ха­ра­льд Зее­ман. Не па­мя­таю на­звы. Мо­ні­ка Шэў­чык: Гэ­та за­ўсё­ды бы­лі рэ­за­нан­сныя вы­ста­ вы, ша­лё­на важ­ныя. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Я чы­та­ла пра вы­ста­ву Ха­ра­ль­да Зеема­на, якая пра­хо­дзі­ла ў га­ле­рэі Zachęta, яе актыў­на аб­мяр­коў­ва­лі ў той час. Ве­ль­мі важ­най тут мне ба­чыц­ ца па­лі­тыч­ная па­вес­тка, вы­ка­рыс­тан­не, ма­ні­пу­ля­ван­не з бо­ку яе фун­кцы­яне­раў. Мо­ні­ка Шэў­чык: Па­цвяр­джэн­нем тэ­зы, што па­лі­ты­кі вы­ка­рыс­тоў­ва­юць мас­тац­тва, з’яўля­ецца вы­ста­ва, якую зра­біў Ма­рэк Ва­сі­леў­скі ў га­ле­рэі «Арсе­нал», — «Са­ ба­ка ў поль­скім мас­тац­тве». https://galeria-arsenal.pl/ wystawy/pies-w-sztuce-polskiej На­зва свед­чы­ла, што вы­ста­ва му­сіць быць аб­са­лют­на бяс­печ­най, ад­нак скон­чы­ла­ся ўсё жах­лі­вым скан­да­лам і за­крыц­цём экс­па­зі­цыі. І тут сап­раў­ды рэч ва ўнут­ ра­ных раз­бор­ках між парт­ыя­мі, а не ў змес­це гэ­тай вы­ста­вы. Па­прос­ту вы­ка­рыс­та­лі сі­ту­ацыю, каб не­ка­му пе­ра­йсці да­ро­гу. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Я мяр­кую, што гэ­та бы­ло та­кое ўскрыц­цё бо­ле­вых кро­пак. Той са­мы спо­саб ад­рэф­ лек­са­ваць тэ­мы, звя­за­ныя з гіс­то­ры­яй, з та­бу­ява­ны­мі па­вес­тка­мі, і як з імі пра­ца­ваць. Яцэк Мар­ке­віч, ся­ бар Жмі­еўска­га, ка­заў у інтэр­в’ю ад­на­му вар­шаў­ска­му ча­со­пі­су: «Ця­пер у Поль­шчы ўжо не існуе сап­раў­дна­ га кры­тыч­на­га мас­тац­тва, усё ве­ль­мі змя­ні­ла­ся, і гэ­та на­рма­ль­на...» Ці сап­раў­ды, на ва­шу дум­ку, кры­тыч­нае мас­тац­тва як фор­ма вы­каз­ван­ня вы­чар­па­ла ся­бе? Мо­ні­ка Шэў­чык: Чым бо­льш мас­тац­тва су­ты­ка­ла­ся з не­йкім ві­дам агрэ­сіі з бо­ку па­лі­ты­каў, тым бо­льш яно ра­бі­ла­ся ра­ды­ка­ль­ным. Га­вор­ка най­перш пра аўта­раў, звя­за­ных пе­рад­усім з май­стэр­няй Ка­ва­льс­ка­га ў Вар­ шаў­скай ака­дэ­міі, але не то­ль­кі. У Поль­шчы ў мо­мант на­па­ду ўсе ра­бі­лі­ся са­лі­дар­ны­мі і гэ­ты на­пад ад­бі­ва­лі. Тэр­мін «кры­тыч­нае мас­тац­тва» ў нас звя­за­ны з пэў­най 15

гру­пай мас­та­коў, гэ­тае вы­зна­чэн­не да­тыч­нае пэў­на­га эта­пу мас­тац­тва ў Поль­шчы, ад­нак тое не зна­чыць, што ця­пер кры­тыч­нае мас­тац­тва скон­чы­ла­ся. Па­сля гэ­та­га эта­пу кры­тыч­на­га мас­тац­тва з’яві­лі­ся твор­цы, якія на гэ­тую мас­тац­кую стра­тэ­гію на­па­да­лі. На­прык­лад, Юлі­та Вуй­цік ка­за­ла, што мас­тац­тва му­сіць быць лёг­кім, ра­ дас­ным, дзя­ліц­ца эмпа­ты­яй. І ў рэ­шце рэшт гэ­тая да­лі­ кат­ная асо­ба, якая ха­це­ла ства­раць пры­язныя ра­бо­ты, ста­ла ў не­йкі мо­мант ад­ной з га­лоў­ных скан­да­ліс­так у Поль­шчы. Спа­чат­ку ка­лі аб­іра­ла бу­ль­бу на вы­ста­ве ў «За­хэн­це» і сус­трэ­ла­ся з жах­лі­вай кры­ты­кай, маў­ляў, як мож­на свя­ты­ню мас­тац­тва пе­ра­раб­ляць у кух­ню. https://culture.pl/en/work/peeling-potatoes-julita-wojcik Па­сля яна зра­бі­ла вя­сёл­ку, якая му­сі­ла быць пры­го­жай дэ­ка­ра­цый­най фор­май, ве­ль­мі шмат­знач­най. Ад­нак ка­лі гэ­тая вя­сёл­ка ака­за­ла­ся ў пуб­ліч­най пра­сто­ры ў Вар­ша­ве і на яе па­ча­лі на­па­даць як на сім­вал ЛГБТ, то

Юлі­та са­ма пе­ра­тва­ры­ла­ся ў мас­тач­ку-зма­гар­ку. https://magazynszum.pl/teczy-julity-wojcik-zycie-pozyciu/ Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Ві­да­воч­на, кры­тыч­нае мас­тац­тва ў Поль­шчы, пе­рад­усім не­ка­ль­кі мас­та­коў, звя­за­ных з май­стэр­няй Ка­ва­льс­ка­га, маг­чы­ма не­ка­ль­кі мас­та­коў і мас­та­чак з Гда­ньс­ка, — гэ­та вуз­кае раз­умен­не кры­тыч­ на­га мас­тац­тва, за­ры­ента­ва­на­га на це­ла, па­лі­тыч­насць це­ла. І ві­да­воч­на, што кры­тыч­нае мас­тац­тва, бо­лей вя­до­мае на За­ха­дзе як інсты­ту­цы­яна­ль­ная кры­ты­ка, пры­сут­нае ў іншых сфе­рах. У поль­скім мас­тац­тве гэ­та і кры­тыч­нае стаў­лен­не да рэ­ча­існас­ці: та­кія аўта­ры, як Ка­раль Ра­дзі­шэў­скі, Да­ні­эль Ры­хар­скі, Мі­ка­лай Саб­чак, Бар­ба­ра Гры­ка, Лі­лі­яна Піс­кор­ска. Мяр­кую, што ця­пер та­ко­га мас­тац­тва, якое на­зі­рае за гра­мад­скай рэ­аль­ нас­цю і да яе на­ле­жыць, ста­но­віц­ца ўсё бо­льш. І на­конт па­пя­рэд­ня­га пы­тан­ня пра гуч­ныя вы­ста­вы. Ці­ка­ва, што гуч­ныя вы­ста­вы час­та за­кан­чва­юць пра­цу важ­ных ды­рэк­та­раў. Па­сля вы­ста­вы, ку­ра­та­рам якой быў Ха­ра­льд Зееман у «За­хэн­це», Анда Ро­тэн­берг раз­ ві­та­ла­ся з па­са­дай, а яшчэ ад­ным ды­рэк­та­рам, што быў

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

вы­му­ша­ны раз­ві­тац­ца з На­цы­яна­ль­ным му­зе­ем у Вар­ ша­ве, быў Пётр Пят­роў­скі, які арга­ні­за­ваў там вы­ста­ву «Ars Homo Erotica». На­ту­ра­ль­на, гэ­та не бы­ло пад­адзе­на як афі­цый­ная на­ го­да. І гэ­та вар­та па­мя­таць, бо гэ­та іншы по­гляд на мас­ тац­кія інсты­ту­цыі, як інсты­ту­цыі кры­тыч­ныя і ад­на­ча­ со­ва са­ма­кры­тыч­ныя. Не то­ль­кі мас­тац­тва мо­жа быць кры­тыч­ным, але і інсты­ту­цыя мо­жа та­кой быць. Мо­ні­ка Шэў­чык: Усё гэ­та пе­ра­гук­ва­ецца з сён­няш­няй сі­ту­ацы­яй, то-бок з та­кой дыс­ку­сі­яй, ка­лі ве­ль­мі шмат кры­ты­каў лі­чаць, што ця­пер — час пра­тэс­таў і гра­ма­ дзян­ска­га не­пад­па­рад­ка­ван­ня, і мас­тац­тва, якое ста­но­ віц­ца ад­ным з ві­даў зброі на ву­лі­цы, адзін з най­мац­ ней­шых інстру­мен­таў пра­тэс­ту, — гэ­та пра­сто­ра, якой вар­та за­ймац­ца. Ня­даў­на з’явіў­ся ве­ль­мі ці­ка­вы тэкст Ган­ны Кар­пен­ка, яна аку­рат га­во­рыць пра сі­ту­ацыю ў Бе­ла­ру­сі, пра тое, што ўлас­на пра­тэст, тое, што ад­бы­ ва­ецца на ву­лі­цы, вы­ка­рыс­тоў­вае мас­тац­кі інстру­мен­ та­рый. Гэ­та не зна­чыць, што там ад­но мас­та­кі на гэ­тай ву­лі­цы, то­ль­кі мас­тац­кі інстру­мен­та­рый стаў ві­да­воч­ ным, на­ту­ра­ль­ным у ча­се пра­тэс­ту. Так і ў Поль­шчы: мы вы­ка­рыс­тоў­ва­ем інстру­мен­ты са сфе­ры мас­тац­тва і пе­ра­но­сім іх у сфе­ру са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ную, гра­мад­ ска-па­лі­тыч­ную.

Поль­шчы. Аб­са­лют­на не! Мы пра­цу­ем ад­но з ад­ным, га­во­рым той са­май мо­вай. Хут­чэй на­ват ура­жан­не, што на Усхо­дзе лю­дзі бо­льш бес­кам­пра­міс­ныя і вы­ма­га­юць бо­ль­шых спрэ­чак пра мас­тац­тва. Як вы­гля­дае мас­тац­ кая кры­ты­ка ў Поль­шчы? Пе­рад­усім, ка­лі я па­ра­ўноў­ ваю з 1980-мі, ка­лі га­лоў­ным інстру­мен­там мас­тац­кай кры­ты­кі бы­ло не­шта кштал­ту рэ­цэн­зіі, дык ця­пер ве­ль­ мі шмат на­ву­ко­вых эсэ вы­біт­ных фі­ло­са­фаў, антра­по­ ла­гаў, гіс­то­ры­каў мас­тац­тва, так­са­ма са­цы­ёла­гаў. З ад­ на­го бо­ку, за­ход­нія ма­тэ­ры­ялы шмат пе­ра­кла­да­юцца, з інша­га — на­шы на­ву­коў­цы, да­след­чы­кі — не ка­жу тут

СУ­Ч АС­Н АЕ МАС­ТАЦ­Т ВА: УЗ­Р О­В ЕНЬ ДЫС­К УР­С У Во­ль­га Рыб­чын­ская: Су­час­нае мас­тац­тва, як пра­ві­ ла, інтэг­ра­ва­нае ў поле інтэр­прэ­та­цыі, арты­ку­ля­цыі і кры­ты­кі. Інсты­тут кры­ты­кі, на ваш по­гляд, за гэ­ты час істот­на змя­ніў­ся? Ці ёсць не­йкая агу­ль­насць у ры­то­ры­ цы, лін­гвіс­тыч­ных ма­дэ­лях ана­лі­ты­кі поль­ска­га су­час­ на­га мас­тац­тва? Маш­таб пуб­ліч­нас­ці гэ­тых дыс­ку­сій? У 2005 го­дзе Анда Ро­тэн­берг вы­пус­ці­ла кні­гу, у якой ана­лі­зуе су­час­нае мас­тац­тва Поль­шчы з 1945 па 2005 год. Не­хта яшчэ ў Поль­шчы сён­ня за­йма­ецца да­сле­да­ван­нем, вы­ву­чэн­нем, фік­са­цы­яй гіс­то­рыі су­час­ на­га мас­тац­тва, акрэс­лі­вае тэн­дэн­цыі? Бо ў Бе­ла­ру­сі існуе вя­лі­кая пра­бле­ма з маш­та­бам пра­маў­лен­ня, дыс­ ку­сій. У бо­ль­шас­ці сва­ёй шы­ро­кай пуб­ліч­нас­ці яны не ма­юць. Як гэ­та ад­бы­ва­ла­ся ў Поль­шчы і які стан рэ­чаў ця­пер? Так­са­ма пы­тан­не мо­вы ве­ль­мі важ­нае, бо гэ­та пы­тан­не, як раз­ва­жаць пра су­час­нае мас­тац­тва. Ці бы­ ла та­кая пра­бле­ма у вас? Мо­ні­ка Шэў­чык: Ска­жу тое, ча­го не ска­жа Ва­ль­дэ­мар: улас­на га­ле­рэя «Ла­бі­рынт» — гэ­та та­кая інсты­ту­цыя, якой уда­ецца быць кла­січ­ным пры­кла­дам та­го, пра што ка­заў Пят­роў­скі, то-бок інсты­ту­цыя, якая тры­мае ру­ку на пу­ль­се і не за­йма­ецца мас­тац­твам, а за­йма­ецца рас­по­ве­дам пра свет праз мас­тац­тва. І тыя астат­нія дзве вы­ста­вы ў «Ла­бі­рын­це» да­клад­на пра гэ­та свед­ чаць — пра тры­ман­не ру­кі на пу­ль­се і пра­маў­лен­не най­пі­ль­ней­шых і не­ўрал­гіч­ных рэ­чаў. Я не ма­гу цал­кам па­га­дзіц­ца з Во­ль­гай. Раз­умею, што ў Бе­ла­ру­сі не­вя­лі­кае ася­род­дзе лю­дзей, якія га­во­раць пра мас­тац­тва мо­вай мас­тац­тва і за­да­юць ве­ль­мі вы­ со­кі ўзро­вень гэ­та­га дыс­кур­су. У мя­не ня­ма ўра­жан­ня, што ва Укра­іне і ў Бе­ла­ру­сі дыс­курс, які вя­дзец­ца пра мас­тац­тва, зна­хо­дзіц­ца на ні­жэй­шым уз­роў­ні, чым у 16

пра рэ­цэн­зен­таў вы­стаў, то­ль­кі пра да­след­чы­каў, на­ ву­коў­цаў — ка­рыс­та­юцца бо­льш уні­вер­са­ль­най мо­вай, чым гіс­то­ры­кі мас­тац­тва. На­шмат час­цей мы да­чы­ня­ емся з ма­тэ­ры­ялам, у якім мо­жа не з’явіц­ца ні­вод­на­га про­звіш­ча мас­та­ка, але ня­ма сум­не­ваў, што ён пра мас­

тац­тва. Гэ­та та­кое да­сле­да­ван­не кан­тэк­сту, за­да­ван­не са­бе пы­тан­ня: «Якую ро­лю гэ­тае мас­тац­тва вы­кон­вае?» Шмат мас­та­коў эфек­тыў­на за­йма­юцца тэ­оры­яй мас­тац­ тва ў шы­ро­кім раз­умен­ні. Гэ­та маё мер­ка­ван­не. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Доб­ра, што ты, Мо­ні­ка, па­ча­ла, бо ты на­крэс­лі­ла па­зі­тыў­ны воб­раз кры­ты­кі ў Поль­ шчы. Ця­пер я па­спра­бую не на­ра­каць, а да­даць не­шта так­са­ма па­зі­тыў­нае. Пра­бле­ма ў тым, што ў па­ра­ўнан­ні з 1980-мі і 1990-мі мы ця­пер не ма­ем мас­тац­кіх ча­со­ пі­саў, якія бы­лі та­ды. Гэ­та асноў­ная пра­бле­ма мас­тац­

Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Так, і з кніж­ка­мі не­як не ве­ль­мі. Апош­няя кніж­ка, якая шы­ро­ка аб­мяр­коў­вае су­час­нае поль­скае мас­тац­тва па­сля Дру­гой сус­вет­най вай­ны, — «Поль­скае мас­тац­тва 1945—2005» Анды Ро­тэн­берг. Гэ­та цу­доў­ная кніж­ка, якая вы­дат­на рас­па­вя­дае пра той пе­ры­яд у поль­скім мас­тац­тве, яна маг­ла б быць пад­ руч­ні­кам, але скан­чва­ецца 15 га­доў та­му, і па­сля кніж­кі Анды ба­дай ні­чо­га но­ва­га не з’яві­ла­ся. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Атрым­лі­ва­ецца, што пы­тан­не зноў у пуб­ліч­нас­ці. Ве­ль­мі ма­ле­нь­кая су­по­ль­насць ува­хо­

кай кры­ты­кі, бо па­тэн­цый­ныя кры­ты­кі не ма­юць ку­ды пі­саць. Ка­мер­цы­ялі­за­цыя вы­да­вец­ка­га рын­ку ста­ла пры­чы­най та­го, што га­зе­ты і ча­со­пі­сы, мэй­нстрым­ ныя так­са­ма, вы­ціс­ка­юць кры­ты­ку мас­тац­тва са сва­іх рэ­дак­цый. У «Га­зе­це вы­бор­чай», ці ў «Па­лі­ты­цы», ці ў «Ньюс-ўі­ку», ці ў іншых ча­со­пі­сах гэ­та­га мас­тац­тва лі­та­ра­ль­на дра­бок, ве­ль­мі ма­ла. Не­ка­лі ж, пры­нам­сі раз на ты­дзень, у што­тыд­нё­вай га­зе­це з’яўля­лі­ся ча­сам на­ват вя­лі­кія рэ­цэн­зіі і тэк­сты пра мас­тац­тва, і ця­ пер ана­ліз мас­тац­тва трап­ляе то­ль­кі да вуз­ка­га ко­ла да­след­чы­каў, спе­цы­яліс­таў, але не да шы­ро­ка­га ко­ла спа­жыў­цоў. Аднак я згод­ны з Мо­ні­кай: ёсць асо­бы, якія пі­шуць, і гэ­ты дыс­курс ёсць, але ж ён ёсць аб­са­лют­на ні­ша­вы, аб­ме­жа­ва­ны. Мо­ні­ка Шэў­чык: Яшчэ ве­ль­мі ма­ла рэ­цэн­зій і гіс­то­ры­ ка-мас­тац­кай ана­лі­ты­кі, але шмат прац, якія да­сле­ду­ юць кан­тэкст, кан­цэн­тру­юцца на мас­тац­кіх стра­тэ­гі­ях і гэ­так да­лей, у тым лі­ку на інсты­ту­цы­яна­ль­най кры­ты­цы. Уво­гу­ле так, пра­бле­ма ў па­пу­ля­ры­за­цыі, бо на­ко­ль­кі ака­дэ­міч­ныя ася­род­кі ма­юць інстру­мен­та­рый і дэ­ ба­ту­юць, на­сто­ль­кі ж ве­ль­мі скла­да­на з да­па­мо­гай што­дзён­ных мед­ыя да­брац­ца да пуб­лі­кі. Для мед­ыя су­час­нае мас­тац­тва не ёсць пры­ваб­най тэ­май, зво­ль­не­ ныя ўсе рэ­цэн­зен­ты, якія ме­лі хоць не­йкі дос­вед, а гэ­та зна­чыць, што мы му­сім іншым спо­са­бам пра­бі­вац­ца да пуб­лі­кі, не праз мед­ыя. Тут я згод­ная.

дзіць у гэ­тае поле. У да­дзе­ным кан­тэк­сце на­ступ­нае пы­тан­не аб ад­чу­ва­ль­нас­ці поль­ска­га гра­мад­ства да пуб­ліч­на­га вы­каз­ван­ня. Мы ўжо га­ва­ры­лі пра буй­ныя вы­ста­вы, якія з’яві­лі­ся тры­ге­ра­мі для но­вых тэм, дыс­ку­ сій і на­ват скан­да­лаў. Ці мо­жам мы ка­заць пра тое, што су­час­нае мас­тац­тва ста­но­віц­ца ка­та­лі­за­та­рам і пра­ вад­ні­ком якіх-не­будзь важ­ных дыс­ку­сій, на­ват змя­нен­ няў або вы­клі­кае ад­чу­ва­ль­ны гра­мад­скі рэ­за­нанс? Тут ізноў важ­ным фак­та­рам вы­сту­пае мо­ва, але як інстру­ мент вы­каз­ван­ня са­мо­га мас­тац­тва: ці ста­ла яна бо­льш зра­зу­ме­лай для гра­мад­ства — ві­зу­аль­ная, вер­ба­ль­ная? Ці маг­чы­мы са­цы­яль­ны за­каз на ку­ль­тур­ны прад­укт су­час­на­га мас­тац­тва, на­кі­ра­ва­ны не то­ль­кі на спа­жы­ ван­не і за­ба­ву? Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Гэ­та не тое каб за­мо­ва, хут­чэй гэ­ та гра­мад­ская не­абход­насць, якая вы­му­шае ад­каз­ваць на тое, што ад­бы­ва­ецца. Я за­ўва­жыў, што ка­лі гэ­ты го­ лас чу­юць, то, на­ту­ра­ль­на, пуб­лі­ка рэ­агуе ве­ль­мі жы­ва. Тая вы­ста­ва, якая ідзе ця­пер у «Ла­бі­рын­це», — «Ні­ко­лі не бу­дзеш ісці ад­на» http://labirynt.com/2020/12/15/ nigdy-nie-bedziesz-szla-sama/ — рэ­ха агу­ль­на­по­ льс­ка­га страй­ку жан­чын. «Мы лю­дзі» http://labirynt. com/2020/08/07/jestesmy-ludzmi/ — вя­лі­кая вы­ста­ва, да­тыч­ная ЛГБТ. Ра­ней­шая вы­ста­ва, якую мы арга­ні­за­ ва­лі з Мо­ні­кай, — «Ува­га! Мя­жа!», пры­све­ча­ная меж­ам, а ў на­шым вы­пад­ку спе­цы­фіч­нас­ці ўсход­няй поль­скай мя­жы з Укра­інай і Бе­ла­рус­сю аль­бо Еўра­са­юза з кра­

17

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Стар. 13

Стар. 16

• Фраг­мент экс­па­зі­цыі вы­ста­вы «Co Słychać?». Фаб­ры­ка Нор­блі­ на, Вар­ша­ва. 1987.

• Праект Антонія Лібэры. З выставы «Ідэя па-за ідэалогіяй». «Замак Уяздоўскі». 1994.

• Праект Катажыны Казыры. З выставы «Ідэя па-за ідэалогіяй». «Замак Уяздоўскі». 1994.

• Інсталяцыя Ханарата Марціна на выставе «Погляд». 2017.

• Агата Кус. Nosferatu. Алей. 2017. Конкурсная выстава «По­ гляд».

• Юлі­та Вуй­цік. Вя­сёл­ка. Вар­ша­ва. 2012—2015.

• «Увага, мяжа», галерэя «Лабірынт»,2017.

Стар. 15

Стар. 18

• Фраг­мент экс­па­зі­цыі вы­ста­вы «Ні­ко­лі не бу­дзеш ісці ад­на» ў га­ле­рэі «Ла­бі­рынт».

Стар. 20-21 Стар. 20-2

• Выстава Ізы Тарасэвіч «The Means, The Milieu». Галерэя «Арсе­ нал».

18

іна­мі, якія ў яго не ўва­хо­дзяць. Гэ­тыя вы­ста­вы сус­трэ­ лі­ся з жы­вы­мі рэ­акцы­ямі пуб­лі­кі і вя­лі­кай за­ці­каў­ле­ нас­цю. Што б гэ­та зна­чы­ла? Мо ўлас­на тое, што ка­лі мы га­во­рым пра тое, што для гэ­та­га гра­мад­ства важ­нае, дык гра­мад­ства пры­хо­дзіць і слу­хае. Мне яшчэ спа­да­ба­ла­ся, як ка­лі­сь­ці ў не­йкай раз­мо­ ве Анда Ра­тэн­берг ска­за­ла, што яе бо­льш не ці­ка­віць арга­ні­за­цыя вы­стаў пра мас­тац­тва, на­го­дай для якіх з’яўля­ецца вы­ключ­на мас­тац­тва, то-бок фар­ма­ль­ная пры­чы­на. Ха­це­ла­ся б бо­льш га­ва­рыць пра важ­ныя спра­вы. Мо­ні­ка Шэў­чык: Гэ­та зноў гу­чыць ве­ль­мі апты­міс­тыч­ на. Я ў вя­лі­кай сту­пе­ні згод­ная з Ва­ль­дэ­ма­рам, але ад­на­ча­со­ва ў мя­не та­кое ўра­жан­не, што гра­мад­ства ў Поль­шчы не з’яўля­ецца гра­мад­ствам, ад­кры­тым, у пры­ ват­нас­ці, да су­час­на­га мас­тац­тва. Інсты­ту­цыі, та­кія, як на­шы, укла­да­юць ве­ль­мі шмат энер­гіі ў ка­му­ні­ка­цыю з на­вед­ні­ка­мі, то-бок кож­ная вы­ста­ва мае ад­ука­цый­ную пра­гра­му, раз­на­стай­ныя падзеі, якія — як мы лі­чым — мо­гуць быць ці­ка­вы­мі для кож­на­га на­вед­ні­ка. Ад­нак вя­лі­кая час­тка гра­мад­ства мае вя­лі­кую дыс­тан­цыю да су­час­на­га мас­тац­тва і не хо­ча гэ­тую дыс­тан­цыю ла­маць. Мы ба­імся смеш­нас­ці, ко­ль­кі га­доў за­пар нам укла­да­лі ў га­ло­вы, што су­час­нае мас­тац­тва мо­жа нас рас­смя­шыць, што гэ­тыя мас­та­кі про­ста стро­яць ке­пі­ кі з на­вед­ні­каў, пуб­лі­кі. І гэ­ты ўпа­яны га­да­мі воб­раз усё яшчэ тры­вае, усё яшчэ жы­ве ў на­шых ця­пе­раш­ніх ста­сун­ках. Ка­лі мы га­во­рым пра тое, што ў га­ле­рэю рэ­гу­ляр­на пры­хо­дзіць у трох­сот­ты­сяч­ным го­ра­дзе ты­ ся­ча жы­ха­роў, дык, на маё мер­ка­ван­не, гэ­та не ёсць той эфект, пра які мы дба­ем. Усё яшчэ. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Вя­до­ма, ка­лі б мы па­каз­ва­лі вы­ ста­ву «Поль­скія квет­кі» або «Конь у мас­тац­тве» — не «са­ба­ка», пані Мо­ні­ка! — дык на­пэў­на мы б ме­лі бо­льш ахво­чых, аль­бо, ну не ве­даю, «Са­да­ві­на і га­род­ні­на ў мас­тац­тве». Мо­ні­ка Шэў­чык: А я ду­маю — не, тут спра­ва ў тым, што аса­цы­юец­ца з су­час­ным мас­тац­твам. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Ну так, але мы аб­ое цу­доў­на ве­ да­ем, якія вы­ста­вы ка­рыс­та­лі­ся б вя­лі­кай па­пу­ляр­нас­ цю, і не хо­чам іх ра­біць. Мо­ні­ка Шэў­чык: Так! Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Мы кі­ру­емся іншым, не клік­бэй­ там, ты­мі вы­ста­ва­мі, якія мы ро­бім, пе­рад­аём каш­ тоў­нас­ці. Згад­ва­ецца Пётр Пят­роў­скі, які лі­чыў, што інсты­ту­цыя мае быць мес­цам дэ­ба­таў, а не вы­ключ­на мес­цам за­ба­вак ці свя­ты­няй мас­тац­тва. І для мя­не так­ са­ма істот­на тое, што мас­тац­тва му­сіць быць інстру­мен­ там раз­моў пра спра­вы, якія нам зда­юцца важ­ны­мі. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Раз­ві­ва­ючы па­пя­рэд­няе пы­тан­не, ха­чу ўспом­ніць 7-е бер­лін­скае бі­ена­ле і, у пры­ват­нас­ ці, тэ­зіс Арту­ра Жмі­еўска­га, яго ку­ра­та­ра. Тэ­зіс за­клю­ ча­ецца ў тым, што су­час­нае мас­тац­тва сён­ня не поле для па­ста­ноў­кі пы­тан­няў, але мес­ца для ад­ка­заў. Та­кім чы­нам, што мо­жа су­час­нае мас­тац­тва сён­ня? Ці яко­га кштал­ту ад­ка­зы гэ­тае поле мо­жа ге­не­ра­ваць? Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Артур Жмі­еўскі ве­ль­мі амбіт­на ска­заў, у мя­не гэт­кіх амбі­цый, ба­дай што, ня­ма, каб да­ ваць ад­ка­зы, ад­нак жа не­ка­то­рыя мас­та­кі да­юць гэ­тыя ад­ка­зы, але не ўзур­пу­юць сваё пра­ва ка­заць пра гла19

­ а­ль­ную пра­ўду. І гэ­та не­бяс­печ­на, бо ка­лі не­хта ўзур­ б пуе пра­ва га­ва­рыць уні­вер­са­ль­ную пра­ўду і да та­го ж пе­ра­ка­на­ны ў гэ­тым… Мо­ні­ка Шэў­чык: Для мя­не гэ­та ве­ль­мі важ­ная дум­ка. Эман­сі­па­цый­ная ры­то­ры­ка не за­ўсё­ды азна­чае эман­ сі­па­цый­ную пра­кты­ку. Артур — мас­так, ён мо­жа быць ра­ды­ка­ль­ным, мо­жа вы­каз­ваць та­кое мер­ка­ван­не, і я па­ва­жаю гэ­тае мер­ка­ван­не, і ў на­шай га­ле­рэі ёсць для яе мес­ца, мес­ца для па­ка­зу Арту­ра Жмі­еўска­га з яго ра­ды­ка­ль­най пра­гра­май. Ад­нак, апра­ча ўся­го інша­га, я за­йма­юся рас­паў­сю­дам ку­ль­ту­ры су­час­на­га мас­тац­ тва і вы­дат­на ўсве­дам­ляю, што яна мае ба­га­та пра­ ціў­ні­каў, як моц­на мы му­сім пра­ца­ваць — не за­ўсё­ды рэ­ва­лю­цый­на, але ве­ль­мі эва­лю­цый­на, — які гэ­та пра­цэс по­шу­ку і за­ва­ёўван­ня са­юзні­каў для су­час­на­га мас­тац­тва. І стра­тэ­гія, якую пра­па­нуе Артур, у вы­пад­ ку на­шай га­ле­рэі ад­на з маг­чы­мых. Гэ­та не зна­чыць, што мы пад­па­рад­коў­ва­ем усю пра­гра­му гэ­тай стра­тэ­гіі. Мы му­сім за­хоў­ваць ба­ланс. У той жа час я ве­ль­мі не ха­чу ад яе ад­маў­ляц­ца. Я ўво­гу­ле ду­маю пра тое, што мас­тац­тва му­сіць нас пра­ва­ка­ваць на мыс­лен­не, му­ сіць рас­кры­ваць наш роз­ум, то-бок усё, што мы ро­бім у мас­тац­тве, му­сіць быць мак­сі­ма­ль­на ад­кры­тым — да роз­ных пра­па­ноў, да роз­ных стра­тэ­гій. Гэ­та ўвесь час му­сіць быць су­час­нае мас­тац­тва, то-бок пра­грэ­сіў­нае, ад­кры­ва­ль­нае. Мы му­сім за­ймац­ца доб­рым мас­тац­ твам, бо то­ль­кі яно да­зво­ліць нам ад­крыць свой роз­ум, сваю свя­до­масць, да­зво­ліць нам раз­ві­вац­ца. Я шмат пра гэ­та ду­маю. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Так. Мне ба­чыц­ца гэ­та як за­явама­ні­фест, што мяр­куе мнос­тва пы­тан­няў і ад­ка­заў — тое, што за­пус­кае пра­цэс рэ­флек­сіі. Гэ­та сво­еа­саб­лі­вы рэ­ве­ранс у бок гле­да­ча, маў­ляў, пад­умай­це пра гэ­та. Я ба­чу тут фор­му «жы­во­га ды­яло­гу», вы­каз­ван­не Жмі­ еўска­га — не кан­чат­ко­вы ад­каз. Ад­на­ча­со­ва, ка­лі чую фра­зу пра поле для ад­ка­заў, а не пы­тан­няў, я згад­ваю сваё са­вец­кае дзя­цін­ства. На ўро­ках лі­та­ра­ту­ры нам за­да­ва­лі пра­чы­таць той ці іншы твор па шко­ль­най пра­гра­ме, так­са­ма бы­ла так зва­ная кры­ты­ка, не­вя­лі­ кая кніж­ка, у якой тлу­ма­чы­ла­ся, як пра­ві­ль­на раз­умець гэ­тыя тво­ры. Але та­кая фор­ма за­мі­нае ўмен­ню сфар­ма­ ваць са­ма­стой­насць і ад­кры­тасць мыс­лен­ня, аса­біс­тую па­зі­цыю. Ня­ма пад­стаў для за­явы: «Я не ха­чу пра­ві­ль­на не­шта раз­умець, мне важ­на са­ма­стой­на ге­не­ра­ваць не­йкія ідэі і ад­ка­зы». І мая інтэр­прэ­та­цыя мо­жа пры­ нцы­по­ва роз­ніц­ца ад та­го, што ха­цеў ска­заць мас­так. То-бок гэ­та мая амбі­цыя як гле­да­ча — у ад­роз­нен­не ад амбі­цыі мас­та­ка.

« ПРА­В ІН­Ц ЫЙ­Н АЯ ГА­Л Е­Р ЭЯ »: СТРА­Т Э­Г ІЯ І ТАК­Т Ы­К А Га­ле­рэя «Арсе­нал» у Бе­лас­то­ку бы­ла за­сна­ва­ная ў 1965 го­дзе. У сва­ёй кні­зе «Мас­тац­тва ў Поль­шчы 1945—2005» Анда Рот­тэн­берг, поль­ская гіс­то­рык мас­ тац­тва, ку­ра­тар­ка, на­пі­са­ла пра га­ле­рэю: «Яе дзей­ насць ве­ль­мі хут­ка ста­ла вя­до­мая па ўсёй Поль­шчы, а так­са­ма за меж­амі кра­іны. “Арсе­нал” па-ра­ней­ша­му ўме­ла спа­лу­чае рэ­гі­яна­ль­нае мас­тац­тва з бо­льш маш­ таб­ны­мі падзе­ямі». Кож­ны год тут пра­во­дзіц­ца бо­льш

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

быць про­ста бю­ро вы­стаў, што мы му­сім быць аб­са­ лют­на іншай га­ле­рэ­яй, іншай — зна­чыць та­кой, якая па­каз­вае мас­тац­тва, што вы­стаў­ля­ецца не ў афі­цый­ных мес­цах, жы­вое, рэ­ча­існае, але што да­лей? Ві­да­воч­ на, зме­на пра­гра­мы ў са­мым па­чат­ку ства­ры­ла нам мнос­тва скла­да­нас­цей, улас­на ў кан­так­це з пуб­лі­кай і ў кан­так­це з мас­та­ка­мі. Гэ­та бы­ло не­зра­зу­ме­ла, гэ­та бы­ло дзіў­на, і ад па­чат­ку мы бы­лі вы­му­ша­ныя да­даць да пра­гра­мы не­йкую пра­па­но­ву, якая б яе тлу­ма­чы­ ла, ішла на сас­туп­кі, на­блі­жа­ла да пуб­лі­кі, па­лег­чы­ла ўспры­ман­не. Гэ­та і для нас бы­ло са­ма­ўдас­ка­на­лен­нем, мы му­сім гэ­та вы­зна­чыць для ся­бе ад па­чат­ку і ўвесь час за­да­ваць са­бе пы­тан­ні: «Дзе мы? Пе­рад кім? Якая пуб­лі­ка да нас пры­хо­дзіць? Ча­го яна ча­кае? А ка­лі не­хта не пры­хо­дзіць — ча­му? Што яму ў гэ­тай га­ле­рэі за­мі­нае?» Плё­нам та­ко­га мыс­лен­ня бы­ло ў тым лі­ ку і скі­ра­ван­не сут­нас­най пра­гра­мы на Усход. У не­йкі мо­мант мы… я аса­біс­та рап­там у пэў­ны мо­мант свай­го жыц­ця зра­зу­ме­ла, што мы ў Поль­шчы над­та сфа­ку­са­ ва­ныя, скан­цэн­тра­ва­ныя, за­ры­ента­ва­ныя на За­хад, што нас у Поль­шчы ці­ка­віць мас­тац­тва За­ха­ду як та­ко­га за 20 вы­стаў і со­тні іншых падзей — як на пля­цоў­ках га­ле­рэі, так і ў іншых інсты­ту­цы­ях кра­іны і све­ту. Збор су­час­на­га мас­тац­тва ўвесь час па­паў­ня­ецца і ацэ­нь­ва­ ецца экс­пер­та­мі як адзін з леп­шых у Поль­шчы. Га­ле­рэя «Ла­бі­рынт» у Люб­лі­не па­чы­нае гіс­то­рыю з 1956 го­да як Бю­ро мас­тац­кіх вы­стаў. Ва­ль­дэ­мар Та­ тар­чук стаў но­вым ды­рэк­та­рам, да­даў­шы ў пра­гра­му га­ле­рэі свае ідэі Цэн­тра пер­фор­манс-мас­тац­тва, якім ён кі­ра­ваў у 1999—2010 га­дах. Та­тар­чук змя­ніў на­зву га­ле­рэі з БМВ на га­ле­рэю «Ла­бі­рынт» (Galeria Labirynt). Сён­ня ідэ­ала­гіч­ным пад­мур­кам га­ле­рэі з’яў­ля­юцца вос­трыя са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ныя пра­бле­мы поль­скай ла­ка­ль­нас­ці, вы­ка­рыс­тан­не вя­лі­кай раз­на­стай­нас­ці фор­маў і мас­тац­кіх стра­тэ­гій, а так­са­ма па­рсі­па­тыў­ныя арт-пра­кты­кі. Яны вы­зна­ча­юць ха­рак­тар прад­стаў­ ле­на­га мас­тац­тва і актыў­нас­ці ва­кол яго. «Ка­лек­цыя су­час­на­га мас­тац­тва — гэ­та ка­лек­цыя ідэй, ма­ні­фес­таў, уста­но­вак, раз­умо­вых і фар­ма­ль­ных экс­пе­ры­мен­таў, якія змяш­ча­юцца ў ткан­кі мо­вы і форм і вы­яўля­юцца ў на­ступ­ных жан­рах: жы­ва­піс, ма­лю­нак, гра­фі­ка, аб’­екты, інста­ля­цыі, ску­льп­ту­ра, фа­таг­ра­фія, ві­дэа. Ка­лек­цыя но­сіць інтэр­на­цы­яна­ль­ны ха­рак­тар, бо скла­да­ецца з ра­бот поль­скіх і за­меж­ных мас­та­коў з роз­ных кан­ты­ нен­таў» (з пра­гра­мы га­ле­рэі). Во­ль­га Рыб­чын­ская: Да­вай­це пя­рой­дзем да тэ­мы інсты­ту­цы­яна­ль­най па­лі­ты­кі. Га­ле­рэі «Арсе­нал» і «Ла­ бі­рынт» ма­юць ста­тус га­рад­скіх, ла­ка­ль­ных, та­му мне зда­ецца важ­ным пы­тан­не пра тое, як га­ле­рэя ўза­ема­ дзей­ні­чае з мясц­овай су­по­ль­нас­цю, якія стра­тэ­гіі вы вы­ка­рыс­тоў­ва­еце? Я ве­даю, што ў «Арсе­на­ле» ёсць вя­ лі­кая ад­ука­цый­ная пра­гра­ма, так­са­ма рас­пра­ца­ва­ныя пра­гра­мы для міг­ран­таў. Та­кім чы­нам вы ўлу­ча­еце ў сваю дзей­насць вя­лі­кую ко­ль­касць мясц­овых жы­ха­роў. Што най­бо­льш важ­нае ва ўза­ема­дзе­янні з мясц­овай су­по­ль­нас­цю? Мо­ні­ка Шэў­чык: Гэ­тае пы­тан­не звя­за­нае з раз­ва­га­мі пра мі­сію. Мы пра­йшлі мо­жа не эва­лю­цыю, але рэ­ ва­лю­цыю. У пэў­ны мо­мант я вы­ра­шы­ла, што не мо­жа 20

ўні­вер­са­ль­на­га мес­ца. Гэ­та ку­ль­ту­ра ўні­вер­са­ль­ная, мы на яе прэ­тэн­ду­ем, хо­чам быць час­ткай гэ­тай ку­ль­ту­ры. А ўсё, што па-за гэ­тым, у нас аса­цы­юец­ца — слуш­на ці не — з на­вя­за­най сіс­тэ­май, з пан­аван­нем Рас­іі. Да та­го ж наш го­рад мя­жуе з Бе­ла­рус­сю, нам блі­жэй да вас,

чым да ка­го інша­га. Важ­ным дос­ве­дам для нас ста­лі да­сле­да­ван­ні, па­ча­так сяб­роў­ства, по­шу­кі кан­так­таў, дос­ве­дам для пе­рад­выз­на­чэн­ня існа­ван­ня інсты­ту­цыі, ад­ным са шмат­лі­кіх.

СУ­Ч АС­Н ЫЯ СА­Ц Ы­Я ЛЬ­Н А- ПА­Л І­Т ЫЧ­Н ЫЯ І ЭКА­Н А­М ІЧ­Н ЫЯ ВЫ­К ЛІ­К І Во­ль­га Рыб­чын­ская: Раз­ві­ва­ючы тэ­му га­ле­рэй­най аўды­то­рыі і роз­ных фор­маў уз­ае­ма­дзе­яння з ёй, я ха­ це­ла б па­га­ва­рыць пра акту­аль­ныя вы­клі­кі, звя­за­ных з аб­ме­жа­ван­ня­мі ка­ран­ці­ну. Пан­дэ­мія, яе на­ступ­ствы змя­ні­лі свет, су­вя­зі ўнут­ры асоб­ных су­по­ль­нас­цей, а так­са­ма гла­ба­ль­ныя, тран­сна­цы­яна­ль­ныя сет­кі. Не­ абход­насць пе­ра­асэн­са­ван­ня ме­ха­ніз­маў і но­вых тэх­ на­ло­гій у све­це мас­тац­тва ві­да­воч­ная. Сён­ня інтэр­нэт — гэ­та ўся­го то­ль­кі сро­дак, адзін з інстру­мен­таў аль­бо гэ­та не­ад’ем­ная час­тка рэ­аль­нас­ці, у якую інтэг­ра­ва­на мас­тац­тва? Я ве­даю, што га­ле­рэя «Арсе­нал» за­пус­ці­ла шэ­раг пра­ектаў, у тым лі­ку анлайн-пра­гра­му SEPPO, ды­ джы­тал-вы­ста­ву «Са­лі­дар­насць і су­пра­цоў­ніц­тва». Што

вы ду­ма­еце пра так­ты­ку гіб­рыд­ных (анлайн-афлайн) ра­шэн­няў у ад­ука­цый­най, вы­ста­вач­най дзей­нас­ці? Мо­ні­ка Шэў­чык: Важ­на атры­маць най­бо­ль­шы эфект з та­го, што мы ро­бім. На­ту­ра­ль­на, мы змяш­ча­лі свае ма­тэ­ры­ялы ў Се­ці­ве, але апош­ні пе­ры­яд, пан­дэ­мія, зму­ 21

сіў нас да бо­ль­шай актыў­нас­ці. У мя­не бы­лі сум­не­вы: ка­лі, на­прык­лад, мы вы­кла­да­ем у Се­ці­ва лек­цыю, якая ад­бы­ва­ецца ў га­ле­рэі, то ці пры­йдзе пуб­лі­ка на на­ ступ­ную лек­цыю? Мо яна про­ста ўклю­чыць камп’ютар і бу­дзе гля­дзець яе до­ма, у цёп­лых тап­ках, не вы­хо­дзя­чы пад дождж? А ця­пер рэ­ча­існасць на­вя­за­ла нам пэў­ны спо­саб існа­ван­ня, і я ўжо пра гэ­та не за­дум­ва­юся. Сё­ ле­та наш ад­дзел ад­ука­цыі не мог ра­біць сваю звык­лую пра­цу — вар­шта­ты з гру­па­мі роз­на­га ве­ку, мы не маг­лі пус­каць лю­дзей у га­ле­рэю не­ка­ль­кі ме­ся­цаў. Дзяў­ча­ты пры­йшлі з гэ­тай пра­гра­май у Се­ці­ва, і рап­там ака­за­ ла­ся, што на­шы спа­жыў­цы, удзе­ль­ні­кі вар­шта­таў ужо не то­ль­кі жы­ха­ры Бе­лас­то­ка, але ўсе, хто ка­рыс­та­ецца поль­скай мо­вай. Зво­няць нам з дзі­ця­чых сад­коў, з Зя­ лё­най Гу­ры, з-пад Кра­ка­ва і за­піс­ва­юцца на вар­шта­ты. Та­кая дзіў­ная сі­ту­ацыя. Па­ру га­доў та­му зра­бі­лі мы та­ кую но­вую пра­гра­му на ба­зе SEPPO, гэ­та та­кая фін­ская ба­за ад­ука­цый­ных дзея­нняў, пра­грам. Гэ­та та­кі спо­саб по­шу­ку мо­вы ка­му­ні­ка­цыі з ма­ла­ды­мі лю­дзь­мі, якія ўжо жы­вуць у сва­іх тэ­ле­фо­нах, у сва­іх камп’юта­рах. Мы за­пра­сі­лі іх у га­ле­рэю з іх ма­бі­ль­ны­мі тэ­ле­фо­на­мі і ка­му­ні­ка­ва­лі з імі ў га­ле­рэі, але з да­па­мо­гай гэ­та­га тэ­ле­фо­на, які быў важ­ным эле­мен­там гу­ль­ні, но­вай за­ ба­вай, якую мы ім пра­па­на­ва­лі. Вы­свет­лі­ла­ся што гэ­та пра­гра­ма, якую ве­ль­мі лёг­ка ў Се­ці­ве рэ­алі­за­ваць. У на­рма­ль­ным рыт­ме мы пла­ну­ем падзеі на год на­ пе­рад, ця­пер пра­цу­ем над пла­нам на на­ступ­ны год, а гэ­ты год у нас да­ўно за­цвер­джа­ны і за­кры­ты, а тым ча­сам жыц­цё ве­ль­мі ды­на­міч­нае, зда­ра­юцца роз­ныя з’явы. Мя­не здзіў­ляе Бар­тэк, які да та­кой сту­пе­ні элас­ тыч­ны, што ў ста­не змя­ніць свой план і зра­біць вы­ста­ ву, якая ад­каз­вае на ву­ліч­ныя падзеі мі­ну­ла­га ме­ся­ца. У нас кры­ху інакш. Гэ­ты пры­ход у Се­ці­ва з вы­ста­вай «Са­лі­дар­насць і су­пра­цоў­ніц­тва» да­зво­ліў нам зрэ­ага­ ваць на пан­дэ­міч­ную сі­ту­ацыю і спы­тац­ца ў мас­та­коў, як яны па­чу­ва­юцца ў гэ­тай но­вай сі­ту­ацыі, і зрэ­ага­ваць ад­ра­зу ж. Я ду­маю, што мы яшчэ бу­дзем ка­рыс­тац­ца гэ­тай фор­май у бу­ду­чы­ні, хоць, на­ту­ра­ль­на, ніш­то не за­ме­ніць жы­во­га спат­кан­ня. Усе гэ­тыя анлайн-ад­крыц­ці і вы­ста­вы па­кі­да­юць нас не зу­сім за­да­во­ле­ны­мі. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Я яшчэ з інша­га бо­ку ска­жу: так, на­ту­ра­ль­на, гэ­ты анлайн, дзе­ці, мо­ладзь, пен­сі­яне­ры, мя­жа — гэ­та ўсё так. Уво­гу­ле ча­сам мне зда­ецца, што я — клон Мо­ні­кі Шэў­чык, які на­сле­дуе та­му, што ро­біць «Арсе­нал». Мо­ні­ка Шэў­чык: Ня­праў­да! Мы — брат і сяс­тра! Едзем на ад­ным возе! Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Так, мой воз па­ехаў у пад­обным кі­рун­ку! Для мя­не «Арсе­нал» за­ўсё­ды быў важ­ным уз­орам. Але ска­жу вось яшчэ што. Ві­да­воч­на, най­важ­ней­ шай рэ­ччу ў га­ле­рэі мас­тац­тва ёсць улас­на мас­тац­тва, вы­ста­вы і ўсё тое, што ад­бы­ва­ецца ва­кол вы­стаў. Але пэў­ны час та­му я ўсвя­до­міў, што мас­тац­тва існуе і для спат­кан­ня лю­дзей, то-бок га­ле­рэя мо­жа быць мес­цам, дзе сус­тра­ка­юцца лю­дзі. Як ім па­лег­чыць гэ­тую сус­ трэ­чу і ка­го б я ха­цеў сус­трэць? Ад­сюль з’яві­ла­ся шмат дзея­нняў, але і прад­астаў­лен­ня мес­ца роз­ным актыў­ нас­цям, не за­ўсё­ды не­пас­рэд­на звя­за­ных з мас­тац­твам, на­прык­лад, для мо­ла­дзі з ся­рэд­няй шко­лы, пад­лет­каў, роз­ных акты­віс­цкіх груп, су­пра­ца з су­пол­кай «Хо­

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

ма Фа­бер», якая пра­цуе з міг­ран­та­мі. Ка­лі га­вор­ка пра міг­ран­таў, то пе­рад­усім да­ём мес­ца для за­нят­каў поль­скай мо­вай, а за­адно за­пра­ша­ем іх на вы­ста­вы і вар­шта­ты, арга­ні­за­ва­ныя ў га­ле­рэі. Га­ле­рэя ста­но­віц­ца — пры­нам­сі, я ста­ра­юся, каб яна ста­ла, — та­кім мес­цам, дзе роз­ныя лю­дзі па­чу­ва­юцца доб­ра. Па­мя­таю, ка­лі я зра­біў вы­ста­ву «Мы лю­дзі», ка­ ля­жан­ка ў мя­не спы­та­ла: «А што гэ­тая вы­ста­ва змя­ні­ ла?» Вы­ста­ва, якая да­ты­чы­ла су­по­ль­нас­ці ЛГБТ+? Скла­ да­нае пы­тан­не. Ну што яна змя­ні­ла? Што мо­жа змя­ніць вы­ста­ва? І на ад­ным з чар­го­вых ад­крыц­цяў — бо гэ­тая вы­ста­ва ме­ла тры ад­крыц­ці і яшчэ да ўся­го за­крыц­цё, а так­са­ма ця­гам усёй пра­цы вы­ста­вы мы пры­ма­лі ра­ бо­ты, якія пры­хо­дзі­лі з оўпэн-ко­ла, вось мы і арга­ні­за­ ва­лі не­ка­ль­кі ад­крыц­цяў, — і вось на чар­го­вым ад­крыц­ ці з’явіў­ся ад­каз. Я ўба­чыў, што на ад­крыц­цё пры­йшло шмат ад­на­по­лых пар, якія тры­ма­лі­ся за ру­кі, і, ня­гле­ дзя­чы на тое, што гэ­та пуб­ліч­нае мес­ца, яны не ба­ялі­ ся вы­каз­ваць свае па­чуц­ці. І гэ­та быў для мя­не ад­каз. Мо­жа, гэ­та і ёсць зме­на, ня­хай ма­ле­нь­кая, што пэў­ныя асо­бы, якія кеп­ска па­чу­ва­юцца, а да­клад­ней — кеп­ска

22

трак­ту­юцца ў пуб­ліч­най гра­мад­скай пра­сто­ры, — у тым не­вя­лі­кім мес­цы, якім ёсць га­ле­рэя, мо­гуць па­чу­вац­ца доб­ра. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Я згад­ваю пра­ект «Ад­кры­тая Сту­дыя ба­не­раў», дзе ўсе ахвот­ныя маг­лі зра­біць свой ба­нер, а так­са­ма стаць су­аўта­рам вы­ста­вы «Ні­ко­лі не бу­дзеш ісці ад­на» ў га­ле­рэі «Ла­бі­рынт». На мой по­гляд, гэ­та якраз пра­ца з гра­мад­ствам на­ўпрост, ла­ка­ль­на. Ад­нак, тым не менш, як Мо­ні­ка ка­за­ла, важ­ная і між­ на­род­ная сцэ­на. Вы прад­стаў­ля­еце га­рад­скія га­ле­рэі, у той жа час дзей­насць га­ле­рэй вы­хо­дзіць за рам­кі рэ­гі­ёна. Што змя­ні­ла­ся сён­ня ў за­да­чах рэ­прэ­зен­та­цыі поль­ска­га мас­тац­тва на між­на­род­най сцэ­не? Мо­ні­ка Шэў­чык: Ба­дай што ця­гам трыц­ца­ці апош­ніх га­доў рэ­прэ­зен­та­ваць Поль­шчу за мя­жой ста­ла пра­ сцей. Ра­ней, «за ка­му­ніз­мам», гэ­та ўсё цал­кам кан­ тра­ля­ва­ла дзяр­жа­ва. На пра­ця­гу гэ­тых трыц­ца­ці га­доў вы­раз­на вы­рас­ла ці­ка­васць да мас­тац­тва, і на­ват мож­на ска­заць іна­чай: з’яві­ла­ся ці­ка­васць да поль­ ска­га мас­тац­тва ў све­це. Не­ка­ль­кі мас­та­коў зра­бі­лі між­на­род­ныя кар’еры, і ва ўсіх нас з’яві­ла­ся бач­насць.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Мы маг­лі ска­рыс­тац­ца гэ­тай сі­ту­ацы­яй, маг­лі па­ехаць і ўба­чыць, як гэ­та, маг­лі на­ла­джваць кан­так­ты, і на­шы кан­так­ты вы­йгра­лі ця­гам гэ­тых га­доў. Не ве­даю, як бу­дзе да­лей, скла­да­на гэ­та прад­ба­чыць, бо жыц­цё ды­ на­міч­нае. Ка­лі я па­чы­на­ла пра­цу, то ўяў­ля­ла са­бе, што, мо­жа, ка­лі-не­будзь зма­гу па­ехаць у Са­фію, гэ­та бы­ла та­кая пер­спек­ты­ва. А ця­пер мя­не не здзіў­ляе пер­спек­ ты­ва зра­біць вы­ста­ву ў Рыа-дэ-Жа­нэй­ра ці ў Пе­кі­не. Усё ве­ль­мі змя­ні­ла­ся. Уво­гу­ле свет змя­ніў­ся. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Гіс­то­рыя зра­бі­ла ко­ла, і ця­пер мы зноў уяў­ля­ем са­бе, што мо ў Са­фіі бы­ла б маг­чы­мая вы­ста­ва, але гэ­та амаль не­праў­да­па­доб­на. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Да 2016 го­да ў Поль­шчы мы на­ зі­ра­лі сур’ёзнае ўма­ца­ван­не сек­та­ра су­час­на­га мас­ тац­тва. Гэ­та ад­бы­ва­ла­ся та­му, што бы­ла пад­трым­ка з бо­ку дзяр­жа­вы, агу­ль­ны спры­яль­ны клі­мат і за­пыт на пе­ра­ме­ны, так­са­ма са­цы­яль­ная за­мо­ва. У гэ­тым кан­тэк­ сце што мож­на ска­заць пра фар­ма­ван­не ка­лек­цый? Як пра­ца­ва­ла гэ­тая сіс­тэ­ма ад­бо­ру і за­ку­пак, якія пра­цэ­сы акты­ві­за­ва­ла і за­пус­ці­ла? Мо­ні­ка Шэў­чык: З ка­лек­цы­яй сі­ту­ацыя до­сыць ві­да­ воч­ная: у 1970-х мі­ніс­тэр­ства да­ва­ла срод­кі на за­куп­ку тво­раў мас­тац­тва, і бы­лі гро­шы, але не бы­ло пра­па­ но­вы, не бы­ло доб­рай ідэі, то-бок га­ле­рэі, якія ха­це­лі гэ­тыя гро­шы вы­ка­рыс­таць, куп­ля­лі што за­ўгод­на, ста­ві­ лі гэ­та ў ку­це, абы то­ль­кі атры­маць гэ­тыя мі­ніс­тэр­скія срод­кі. А ў 2005 го­дзе наш мі­ністр ку­ль­ту­ры Ва­ль­дэ­ мар Да­мброў­скі — чы­ноў­нік, які па­хо­дзіў з мас­тац­ка­га ася­род­дзя (быў ды­рэк­та­рам Вя­лі­ка­га тэ­атра ў Вар­ша­ве і ба­дай усё жыц­цё пра­ца­ваў у ку­ль­ту­ры) — ства­рыў пра­гра­му «Зна­кі ча­су», па­вод­ле якой, з ад­на­го бо­ку, у кож­ным вя­лі­кім го­ра­дзе му­сі­ла па­ўстаць свая «За­ хэн­та», та­кое згур­та­ван­не, што па­він­на бы­ла збі­раць тво­ры мас­тац­тва. Гэ­та бы­ло ве­ль­мі важ­на, бо аку­рат у Бе­лас­то­ку мы аб’ядна­лі тую «За­хэн­ту» з га­ле­рэ­яй і яна бы­ла на­шай, так бы мо­віць, да­па­мож­най гас­па­дар­кай. Дзя­ку­ючы гэ­та­му мы аб’ядна­лі гэ­тыя ка­лек­цыі ў ад­ну. З інша­га бо­ку, вар­та па­мя­таць, што гэ­та та­кі ме­ха­нізм, які пры­во­дзіць у рух мас­тац­кі ры­нак. У Поль­шчы з 23

арт-рын­кам бы­ло сла­ба, цяж­ка, і мас­та­кі так на­праў­ду не прад­ава­лі сва­іх прац, а гэ­тая «за­хэн­таў­ская сіс­тэ­ ма» ру­ху дзяр­жаў­ных срод­каў вы­клі­ка­ла рост пры­ват­ ных га­ле­рэй: га­ле­рэі знай­шлі да­дат­ко­вы аргу­мент, каб ры­зык­нуць і па­чаць існа­ваць, ства­рыць не­шта сваё, аб­апер­ці­ся на сіс­тэ­му. На­ту­ра­ль­на, гэ­та та­кая дзі­во­та. Мы ў Поль­шчы ў асноў­ным на­ра­ка­ем на гэ­тае фі­нан­ са­ван­не і лі­чым, што гэ­тыя на­шы бю­джэ­ты за­ніз­кія, не­дас­тат­ко­выя, што дзяр­жа­ва вы­лу­чае за­ма­ла гро­шай інсты­ту­цы­ям ку­ль­ту­ры, але му­сім ска­заць са­бе, што яно ўсё ж ёсць. Як ла­ка­ль­ная га­ле­рэя мы маг­лі б на га­рад­скіх да­та­цы­ ях вы­ста­яць, але нам кры­ху бра­куе гро­шай на дзей­ насць, мы ста­ра­емся атрым­лі­ваць гран­ты роз­ных фун­ да­цый, і ня­хай гэ­та не сі­ту­ацыя ма­ры, але ста­бі­ль­ная. Во­ль­га Рыб­чын­ская: Мне зда­ецца, што бы­ла яшчэ і пэў­ная кан­са­лі­да­цыя ўнут­ры сек­та­ра. На­га­даю іні­цы­ яты­ву Ган­ны Хры­ня­вец­кай, ды­рэк­тар­кі Цэн­тра ку­ль­ту­ ры «За­мак» у По­зна­ні. У 2010 го­дзе быў за­пуш­ча­ны «Антык­ры­зіс­ны штаб на ка­рысць по­зна­ньс­кай ку­ль­ту­ ры». Гэ­тая плат­фор­ма згур­та­ва­ла вя­лі­кую ко­ль­касць прад­стаў­ні­коў ку­ль­тур­ных інсты­ту­цый, НДА, на­ву­ко­вых аб’­яднан­няў і асоб­ных мас­та­коў. Бы­лі ўне­се­ныя пра­па­ но­вы па фар­ма­ван­ні га­рад­ской ку­ль­тур­най па­лі­ты­кі, пе­ра­гляд ма­дэ­ляў і ме­ха­ніз­маў фі­нан­са­ван­ня ку­ль­ту­ры і інш. Ва­ль­дэ­мар Та­тар­чук: Гэ­та ўсё хва­лі — хва­лі ці­ка­вас­ці і хва­лі энту­зі­язму, хва­лі ра­шу­час­ці, якія по­тым апа­да­юць і пан­уе ці­ша. Яны кры­ху змя­ня­юць… Як, на­прык­лад, бы­ла іні­цы­яты­ва ад­на­го з мі­ніс­траў ку­ль­ту­ры, зда­ецца, гэ­та быў хі­ба мі­ністр Здра­еўскі, які па­ста­віў са­бе мэ­ту, каб бю­джэт ку­ль­ту­ры на­блі­зіў­ся да ад­на­го пра­цэн­та бю­джэ­ту дзяр­жа­вы. Не атры­ма­ла­ся. Ці па­ўста­нуць арга­ ні­за­цыі, якія змо­гуць уплы­ваць на ку­ль­тур­ную па­лі­ты­ку дзяр­жа­вы? І зноў: уз­вы­шэн­не і апа­дан­не, ці­ша. Кан­грэ­ сы ку­ль­ту­ры ад­бы­ва­юцца ўвесь час як на дзяр­жаў­ным уз­роў­ні, та­кі і на ла­ка­ль­ным. Але не бу­дзем пад­ман­вац­ ца: ні­ко­лі ку­ль­ту­ра, а тым бо­льш су­час­нае мас­тац­тва — ні­ша ў ні­шы, — ні­ко­лі не бу­дзе аб­уджаць вя­ліз­нае ці­ка­ вас­ці і ні­ко­лі не вы­клі­ча ў па­лі­ты­каў, тых, хто пры­мае ра­шэн­ні, рэ­акцыі: «Ах! Трэ­ба не­шта з гэ­тым мас­тац­ твам ра­біць!» Ні­ко­лі так не бу­дзе, мы му­сім пры­няць той факт, што за­йма­емся ні­ша­вай дзей­нас­цю. Ка­лі мы хо­чам аб­уджаць вя­лі­кую ці­ка­васць, дык ёсць без­ліч роз­ных актыў­нас­цей: фі­ль­мы, фут­бол, вы­твор­часць ма­ ро­зі­ва ці аха­ла­джа­ль­ных на­по­яў ле­там — і та­ды бу­дзем мець інта­рэс, але мас­тац­тва не, не ўзбу­дзіць вя­лі­кай ці­ка­вас­ці, то­ль­кі не­йкі не­вя­лі­кі пра­цэнт гра­мад­ства. А пра тых, хто пры­мае ра­шэн­ні, ня­ма і га­вор­кі.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Про­бліс­кі гіс­то­рыі

«Вір­ту­аль­ная га­ле­рэя мас­тац­тва» Поль­ ска­га інсты­ту­та ў Мін­ску.

«Вір­ту­аль­ная га­ле­рэя мас­тац­тва», што на сай­це Поль­ска­га інсты­ту­та ў Мін­ску, зна­ёміць з вы­дат­ны­ мі твор­ца­мі поль­ска­га су­час­на­га жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і фа­таг­ра­фіі. У лю­тым—са­ка­ві­ку га­ле­рэя прэ­зен­та­ва­ла но­ва­га аўта­ра — Ле­апо­ль­да Буч­коў­ска­га, псеў­да­нім Па­вел Ма­кут­ра (15.11.1905, На­ква­ша, Львоў­ская воб­ ласць — 27.04.1989, Вар­ша­ва).

са­бе скла­да­ная, яна — апраў­дан­не за­блы­та­най фор­мы: лёс не­ка­ль­кіх удзе­ль­ні­каў (па­ля­каў, укра­інцаў, яўрэ­яў) вай­ско­вай са­ма­аба­ро­ны, якія блу­ка­юць па ва­лын­скіх ля­сах ноч­чу. Так Ежы Стэм­поў­ скі пі­саў: «Ві­да­воч­на, што для тых, хто вы­жыў, блу­ка­ючы па зі­мо­вым ле­се, ня­ўпэў­не­ных га­дзі­нах, па­глы­ну­тых го­ла­дам і ты­фам, свет іх мі­ну­ла­га мо­жа існа­ваць то­ль­кі ў вы­гля­дзе трыз­нен­ня. Гіс­то­рыя Буч­коў­ска­га ўсё блі­жэй і блі­жэй да гэ­тай фор­мы». Як мас­так Ле­апо­льд Буч­коў­скі вя­до­мы менш. Яго твор­часць раз­ма­ітая па сты­лі, тэ­мах, яна ха­рак­та­ры­зу­ецца вы­на­ход­ лі­вас­цю ў вы­ба­ры і спа­лу­чэн­ні роз­ных ме­та­даў: ма­люн­кі, фа­таг­ра­фія, алей, аква­рэль, ка­лаж, па­зней — асам­бля­жы і ску­льп­ту­ра. Яго кар­ці­ны ча­сам з’яўля­юцца ілюс­тра­цы­ямі — як да ўлас­ных лі­та­ра­тур­ных тво­раў, так і да тво­раў іншых аўта­раў. Прэ­зен­та­цыя Поль­ска­га інсты­ту­та ўклю­чае ў ся­бе шы­ро­кі пад­бор прац. Ма­люн­кі і фо­та­здым­кі з 1930-х па­каз­ва­юць шмат­ку­ль­тур­ны свет Пад­олля ў той час. Ма­люн­кі 1940-х

Асо­ба раз­на­стай­ная: пі­сь­мен­нік, жы­ва­пі­сец і ску­льп­тар, надзвы­чай ары­гі­на­ль­ны экс­пе­ры­мен­та­тар у поль­скай лі­та­ра­ту­ры дру­гой па­ло­вы ХХ ста­год­дзя, аўтар скла­да­ны і та­ямні­чы, яко­га час­та па­ра­ўноў­ва­юць з Джой­сам. Як пі­сь­ мен­нік Буч­коў­скі дэ­бю­та­ваў у да­во­лі по­знім уз­рос­це — яго пер­шы ра­ман «Вер­тэ­пы» быў апуб­лі­ка­ва­ны ў 1947 го­дзе, хоць і быў га­то­вы на дзе­сяць га­доў ра­ней. Па­сля ран­ніх тво­раў, у пры­ват­нас­ці экс­прэ­сі­яніс­цкай «Бат­лей­кі» і цу­доў­ на­га ва­енна­га ра­ма­на «Чор­ны па­ток», пе­ра­кла­дзе­на­га на шмат­лі­кія мо­вы, Буч­коў­скі звяр­нуў­ся да экс­пе­ры­мен­та­ль­ най лі­та­ра­ту­ры: яго по­зняя про­за — гэ­та змеш­ван­не роз­ных сты­ляў без ла­гіч­най су­вя­зі. Пры гэ­тым аўтар не дае чы­та­чу ні­якіх на­мё­каў ці пад­ка­зак для раз­умен­ня сэн­су. У «Чор­ным па­то­ку» Буч­коў­скі пра­цуе з амор­фнай, фраг­ мен­тар­най струк­ту­рай, змеш­ва­ючы тэ­мы і па­каз­ва­ючы іх ад­на­ча­со­ва з роз­ных пун­ктаў гле­джан­ня. Тэ­ма там са­ма па

Фо­та­здым­кі з Пад­ка­ме­ня і Пад­олля. Свят­ло­адчу­ва­ль­ная эму­ль­сія, фо­та­па­пе­ра.1930-я і пер­шая па­ло­ва 1940-х.

КАР­ЦІ­НЫ ЛЕ­АПО­ЛЬ­ДА БУЧ­КОЎ­СКА­ГА

24

га­доў фік­су­юць раз­бу­рэн­не звык­ла­га све­ту, пе­рад­аюць атмас­фе­ру ва­енных дзея­нняў. Аб­страк­тныя па­лот­ны Буч­ коў­ска­га ўспры­ма­юцца як экві­ва­лент яго лі­та­ра­тур­ных экс­пе­ры­мен­таў. Агнеш­ка Кар­по­віч пі­са­ла, што лі­та­ра­тур­ная і мас­тац­кая дзей­насць Ле­апо­ль­да Буч­коў­ска­га з’яўля­ецца сво­еа­саб­ лі­вым му­зе­ем, які змяш­чае «шэ­раг кар­цін, тэ­атра­ль­ных, лі­та­ра­тур­ных і гіс­та­рыч­ных сцэн, якія «ві­сяць на сце­нах» [...] прад­стаў­ле­на­га све­ту». Тво­ры Ле­ані­да Буч­коў­ска­га, што дэ­ман­стру­юцца ў вір­ту­ аль­най га­ле­рэі Поль­ска­га інсты­ту­та, на­ле­жаць ка­лек­цыі Му­зея мас­тац­тва ў Ло­дзі, які ў 2019 і 2020 га­дах на­быў або атры­маў у пад­ару­нак ад спад­ка­емцаў мас­та­ка бо­льш за па­ўты­ся­чы прац Ле­апо­ль­да Буч­коў­ска­га. У 2021 го­дзе ў Му­зеі мас­тац­тва ў Ло­дзі пла­ну­ецца вя­лі­кая вы­ста­ва, якая прад­ста­віць яго мас­тац­кую спад­чы­ну. Без на­звы (Les dessous…). З се­рыі «Тво­ры з гра­тэс­кны­мі ма­ты­ва­мі». Туш, фар­ба, па­пе­ра.1963. Пры­го­да на кух­ні. Алей, фа­не­ра.1965.

25

Без на­звы. З се­рыі «Ма­люн­кі з Пад­олля». Ало­вак, туш, клей, па­пе­ра.

1940-я. Без на­звы. Алей, чар­ні­лы, ДВП.

У вір­ту­аль­ным му­зеі «Кан­стан­ цін» у го­ра­дзе Кан­стан­цінЯзёр­на (Konstancin-Jeziorna), што не­па­да­лёк ад Вар­ша­вы, прэ­зен­ту­ецца архіў Ле­апо­ль­ да Буч­коў­ска­га, пры­све­ча­ны яго жыц­цю і твор­час­ці.

sztuka Ды­зайн

Як пра­ект «Typogryzmol» ра­дуе дзя­цей і да­рос­лых А.П. Ка­лі твор­часць на­ра­джае твор­цу, то якія мас­та­кі з’яўля­ юцца дзя­ку­ючы май­стар-кла­сам Яна Бай­тлі­ка? На ад­ным з та­кіх вар­кшо­паў Бай­тлік па­пра­сіў удзе­ль­ні­каў на­ма­ля­ваць вя­сёл­ку. Роз­на­ка­ля­ро­выя па­ўко­лы хут­ка за­паў­ня­лі плос­касць арку­шаў, з не­вя­лі­кі­мі ва­ры­яцы­ ямі ў кож­най твор­чай гру­пы, якая скла­да­ла­ся з дзі­ця і ад­на­го з ба­ць­коў. Ка­лі та­кое за­дан­не да­ва­лі то­ль­ кі дзе­цям, то на арку­шах з’яўля­лі­ся роз­на­ка­ля­ро­выя пля­мы, ад­біт­кі да­ло­няў, мнос­тва муд­ра­ге­ліс­тых лі­ній… І — ні­вод­на­га на­мё­ку на звык­лыя па­ўко­лы. Ба­ць­кі, якія шчы­ра да­па­ма­га­лі ма­лым, па­каз­ва­лі быц­цам пра­ві­ль­ ны, са­цы­яль­на ўхва­ле­ны ва­ры­янт вы­ка­нан­ня за­дан­ня, аб­ме­жа­ваў­шы здо­ль­насць да са­ма­вы­яўлен­ня, у той час як ні­якай ацэн­кі вы­ні­каў май­стар-клас не мер­ка­ваў. Кан­траст між дзі­ця­чай фан­та­зі­яй і ча­кан­ня­мі да­рос­ лых у вы­яўлен­ні вя­сёл­кі лёг у асно­ву кні­гі Яна Бай­тлі­ка «Typogryzmol». Гэ­тая кні­га з твор­чы­мі за­дан­ня­мі за­клі­ ка­ная зра­біць пра­цэс за­сва­ення азбу­кі ня­зму­ша­ным і твор­чым, а са­мі за­дан­ні не прад­угле­джва­юць «пра­ві­ль­ на­га» вы­ка­нан­ня, бо за­дзей­ні­ча­юць уяў­лен­не. Па­сля вы­ха­ду кні­гі на прэ­зен­та­цы­ях у роз­ных кра­інах да­рос­лыя і дзе­ці з вя­лі­кім энту­зі­язмам ад­гу­ка­лі­ся на за­клік па­ўдзе­ль­ні­чаць у май­стар-кла­сах Яна Бай­тлі­ ка. Ці зна­чыць гэ­та, што да­рос­лыя, зна­ёмыя з азбу­кай, ба­чаць у за­дан­нях не­шта, што ім ха­це­ла­ся б за­сво­іць і па­спра­ба­ваць? Кні­га «Typogryzmol» вы­да­вец­тва «Dwie Siostry» пер­ша­па­чат­ко­ва бы­ла вы­да­дзе­ная на поль­ скай, па­сля пе­ра­кла­дзе­ная на пяць моў — англій­скую, іта­ль­янскую, фран­цуз­скую, іспан­скую і ка­та­лон­скую. У 2015 го­дзе кні­га бы­ла ўга­на­ра­ва­ная прэ­мі­яй на Ба­ лон­скім кніж­ным кір­ма­шы «Bologna Ragazzi Award» — са­май прэс­тыж­най у све­це дзі­ця­чых ілюс­тра­ва­ных кніг. Та­кая па­пу­ляр­насць пра­екта Бай­тлі­ка свед­чыць: ды­зай­ не­ру ўда­ло­ся на­ма­цаць акту­аль­ны для су­час­нас­ці нерв, які не за­ле­жыць ад на­цы­яна­ль­на­га кан­тэк­сту. Ву­чыц­ца рас­паз­на­ваць і пі­саць лі­та­ру «а» мож­на з пан­ыла­га і бяс­кон­ца­га па­ўта­рэн­ня ава­ла і круч­ка — як у шко­ль­ных про­пі­сях, а мож­на пры­дум­ваць жы­вё­лаў з лі­ тар «а» роз­ных аб­ры­саў, як гэ­та пра­па­ноў­ва­ецца ў кні­ зе «Typogryzmol». У аб­одвух вы­пад­ках той, хто вы­кон­ вае за­дан­не, бу­дзе мець спра­ву з ад­ной лі­та­рай, але ў пер­шым — з мар­ко­тай і па­ку­та­мі, а ў дру­гім — фан­та­ зу­ючы і вы­дум­ля­ючы. У тых, хто вы­кон­вае за­дан­ні са 26

Вок­лад­ка кні­гі Яна Бай­тлі­ка «Typogryzmol».

шко­ль­ных про­пі­сяў, вы­нік атры­ма­ецца бо­льш-менш ад­но­ль­ка­вы, а ў тых, хто за­свой­вае азбу­ку па­вод­ле «Typogryzmol», вы­нік бу­дзе роз­ны, на­ват у да­рос­лых, што на­лаў­чы­лі­ся ма­ля­ваць вя­сёл­ку. Май­стар-кла­сы, якія па­слу­жы­лі пры­чы­най ства­рэн­ня кні­гі, пра­йшлі не­да­рэм­на. Аўтар не па­кі­нуў ні­вод­най маг­чы­мас­ці для атры­ман­ня стан­дар­тна­га, ча­ка­на­га ад­ка­зу. У сва­ёй кні­зе Бай­тлік ро­біць упор на ві­зу­аль­ны склад­

Ян Бай­тлік — поль­скі гра­ фіч­ны ды­зай­нер і ілюс­тра­ тар ма­ла­до­га па­ка­лен­ня (на­ра­дзіў­ся ў 1989 го­дзе). Ства­ра­ль­нік аўтар­скіх пра­ ектаў дзі­ця­чых кніг. У 2013-м скон­чыў Вар­шаў­скую ака­ дэ­мію мас­тац­тваў, сяб­ра Поль­скай аса­цы­яцыі гра­фіч­ных ды­зай­не­раў (Polish Association of Applied Graphic Designers (STGU). Актыў­на ўдзе­ль­ні­чае ў са­цы­яль­ных пра­ектах, ілюс­труе дзі­ця­чыя кніж­кі («Wojtek Spod Monte Cassino» (2012), «Tancowaly Dwa Michaly» (2012), «Auto» (2013)), удзе­ль­ні­чаў у пра­екце «Illustrowany Elementarz Dizajnu» (2013). Уз­на­га­ро­джа­ны прэ­мі­ямі на кон­кур­сах і фес­ты­ва­лях пла­ка­та і кніж­на­га ды­зай­ну. Акра­ мя са­цы­яль­ных, удзе­ль­ні­чае і ў ка­мер­цый­ных пра­ектах. Адзін з апош­ніх — «Animalpolis» — дэ­та­лі­за­ва­ная ілюс­тра­цыя для хус­ткі, вы­ка­на­ ная для фран­цуз­ска­га мод­на­га до­му «Hermes». У ілюс­тра­цыі мож­на па­знаць зна­ка­выя архі­тэк­ тур­ныя аб’екты роз­ных кра­ін у муд­ра­ге­ліс­тым ата­чэн­ні звя­роў і пры­ро­ды: у фан­тас­тыч­ным го­ра­дзе зеб­ры, ды­на­заў­ры і мал­пы ахоп­лі­ ва­юць вар­шаў­скі Па­лац ку­ль­ту­ры і на­ву­кі ды іншыя па­зна­ва­ль­ныя бу­дын­кі. У сва­ёй твор­час­ці Ян Бай­тлік імкнец­ца пра­цяг­ваць тра­ды­цыі поль­ скай шко­лы гра­фіч­на­га ды­зай­ну з акцэн­там на ма­ля­ва­най вы­раз­най гра­фі­цы.

нік лі­тар, а не на дыс­цып­лі­ну (за­пом­ніць і па­ўта­рыць), і пра­па­нуе ад са­ма­га па­чат­ку звы­каць да раз­на­стай­ных аб­ры­саў, каб дзі­ця ўсве­дам­ля­ла, што свет — гэ­та мнос­ тва маг­чы­мас­цей кан­стру­яваць зна­чэн­ні і вы­яўлен­чы кам­па­нент — важ­ная час­тка та­кіх пра­цэ­саў. Ві­зу­аль­ныя ха­рак­та­рыс­ты­кі да­зва­ля­юць нам счыт­ваць не­ка­то­рыя тэк­сты, на­ват не чы­та­ючы іх. На­прык­лад, ла­га­ты­пы лю­бі­мых брэн­даў здо­ль­ныя па­знаць на­ват зу­сім ма­лыя дзе­ці. Лі­та­ры — гэ­та не то­ль­кі інфар­ма­цыя і дыс­цып­лі­на, гэ­та па­чуц­ці, якія вы­яўля­юцца ў плас­ты­ 27

цы лі­ній і ды­на­мі­цы фор­маў. Вы­бар ме­то­ды­кі на­ву­чан­ ня лі­та­рам у рэ­шце рэшт зво­дзіц­ца да пы­тан­ня, што бо­льш важ­на пры пры­няц­ці ра­шэн­няў у па­ўся­дзён­ным жыц­ці: пры­слу­хоў­вац­ца да эмо­цый і ўлас­ных ад­чу­ван­ няў або пад­ла­дзіц­ца пад існу­ючы стан рэ­чаў, зра­біў­шы ўсё «слуш­на». Бай­тлік дае за­дан­ні, у якіх дзе­ці за­ўва­жа­юць, што ёсць сі­мет­рыч­ныя лі­та­ры. Зда­ва­ла­ся б, не са­мая істот­ная інфар­ма­цыя, на­вош­та звяр­таць ува­гу на та­кія дро­бя­зі? Але акра­мя раз­віц­ця на­зі­ра­ль­нас­ці, раз­умен­ня та­кіх ві­зу­аль­ных улас­ці­вас­цей прад­ме­таў, як сі­мет­рыя і асі­ мет­рыя, дзі­ця за­свой­вае два важ­ныя аспек­ты ку­ль­ту­ры з ві­зу­аль­най да­мі­нан­тай (той ку­ль­ту­ры, у якой мы ўсе жы­вём): у вы­яве важ­ныя і ства­рэн­не, і ўспры­ман­не. Твор­чыя за­дан­ні, у якіх пра­па­ноў­ва­ецца пры­ду­маць інсек­таў з лі­тар і на­ма­ля­ваць ся­мей­ства мар­скіх ко­ні­ каў з пы­та­ль­ні­каў, мяр­куе, што лі­та­ры мож­на ўспры­ маць па-роз­на­му і роз­насць ва ўспры­ман­ні за­ле­жыць ад інды­ві­ду­аль­ных асаб­лі­вас­цей. Ва ўзнаў­лен­ні інды­ві­ ду­аль­ных аса­цы­яцый важ­на, на­ко­ль­кі яны зра­зу­ме­лыя іншым, на­ко­ль­кі зра­зу­ме­лыя воб­ра­зы, на­ма­ля­ва­ныя тва­ім су­се­дам ці сяб­рам. Ка­му­ні­ка­тыў­ны аспект пі­сь­ма рас­кры­ва­ецца не то­ль­кі ў зна­чэн­ні лі­та­ры, але і ў тым, як яна на­пі­са­на і як яе мож­на пра­чы­таць, што ў ёй мож­на ўба­чыць. У сва­ёй кні­зе Бай­тлік рас­кры­вае па­ра­докс су­час­най дзі­ця­чай ку­ль­ту­ры: яна за­ста­ецца да­во­лі кан­сер­ва­ тыў­най, у той час як у крэ­атыў­най індус­трыі, у роз­ных га­лі­нах эка­но­мі­кі ве­даў за­пат­ра­ба­ва­ныя іна­ва­цыі і твор­чыя пад­ыхо­ды, умен­ні ра­шаць не­стан­дар­тныя за­да­чы. Дзі­ця­чая прад­укцыя ў най­бо­ль­шай сту­пе­ні звя­за­ная з рэ­гла­мен­та­мі, па­тра­ба­ван­ня­мі і стан­дар­та­ мі. Пра­кты­ка­ван­ні на без­да­кор­нае па­ўта­рэн­не вы­хоў­ ва­юць за­па­мі­нан­не і ста­ран­насць — ка­рыс­ныя звыч­кі эпо­хі індус­тры­яль­най эка­но­мі­кі, каб вы­кон­ваць па­ўся­ дзён­ныя пра­цоў­ныя апе­ра­цыі, якія ця­пер ад­да­юцца на вод­куп ро­ба­там і штуч­на­му інтэ­лек­ту. Сён­ня крэ­атыў­ насць, здо­ль­насць ге­не­ра­ваць ідэі і ка­му­ні­ка­цыя бо­льш за­пат­ра­ба­ва­ныя і аплач­ва­юцца лепш, чым умен­не ста­ран­на па­ўта­раць уз­ор. Гэ­тай тэн­дэн­цыі ўжо не ад­но дзе­ся­ці­год­дзе, але ці ўплы­вае яна на ву­чэб­ныя пра­гра­ мы і на на­вы­кі, якія пры­шчэп­лі­ва­юцца ў шко­ле? На­ву­чан­не пі­сь­мен­нас­ці праз упар­тае па­ўта­рэн­не ба­ за­вых эле­мен­таў да па­чат­ку ХХ ста­год­дзя бы­ло рас­паў­ сю­джа­нае па­ўсюль. Аб'ём да­ку­мен­та­цыі ўзрас­та­ў, та­му ў Еўро­пе рас­пра­цоў­ва­лі раз­на­стай­ныя пад­ыхо­ды, каб спрас­ціць і па­ско­рыць за­сва­енне пі­сь­ма. Ад­на з най­бо­льш вя­до­мых — ме­то­ды­ка Ман­тэ­со­ры, якая мер­ка­ва­ла зна­ёмства з лі­та­ра­мі ў тым лі­ку і праз до­тык. На тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі па­сля 1930-х пра­йшла рэ­фор­ма пі­сь­ма, іні­цы­ява­ная са­вец­кі­мі ўла­да­мі. У яе вы­ні­ку ад­бы­ло­ся вяр­тан­не да кан­сер­ва­тыў­ных ме­то­дык — пі­сь­му з пра­вым ухі­лам вос­тра­ка­неч­ным пя­ром. Та­кі тып пі­сь­ма, яко­му на­ву­ча­лі пі­сар­чу­коў у ХІХ ста­год­дзі, ма­руд­ны і па­тра­буе да­во­лі скла­да­най ка­ арды­на­цыі це­ла вуч­ня і інстру­мен­таў пі­сь­ма. Згод­на з да­сле­да­ван­ня­мі, мнос­тва са­вец­кіх шко­ль­ні­каў так і не вы­пра­ца­ва­лі ўлас­ны по­чырк, а ў да­да­так з-за ня­пра­ві­ль­най па­сад­кі на­бы­лі ска­лі­ёз і блі­за­ру­касць. Існа­ван­не са­вец­кай ад­ука­цыі, іза­ля­ва­нае ад астат­ніх

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Раз­ва­рот кні­гі «Typogryzmol» з за­дан­нем на­ма­ля­ваць звя­роў з лі­тар «а» роз­ных аб­ры­саў. Вуч­ню пра­па­ноў­ва­юць па­зна­ёміц­ ца з роз­ны­мі шрыф­та­мі і звя­заць фор­му шрыф­ту з аса­цы­яцы­ ямі з жы­вё­ль­на­га све­ту. У за­дан­ні не мо­жа быць пра­ві­ль­на­га ад­ка­зу, бо ў кож­на­га свае аса­цы­яцыі з ты­мі ці іншы­мі фор­ма­мі лі­тар. Важ­на, што ў пра­цэ­се на­ву­чан­ня ву­чань не пры­глу­шае свае эмо­цыі, а вы­яўляе іх у пра­па­на­ва­ным кі­рун­ку.

За­дан­не: да­ма­ля­ваць лі­та­ру з сі­мет­рыч­на­га эле­мен­та. Сі­мет­ рыя і асі­мет­рыя — тыя якас­ці, якія не ад­ра­зу кі­да­юцца ў во­чы, але раз­ві­ва­юць на­зі­ра­ль­насць, умен­не ба­чыць фор­му лі­та­ры. Ві­зу­аль­ная пі­сь­мен­насць якраз і мяр­куе, што акра­мя ўлас­на па­ве­дам­лен­ня мы ба­чым, як яно нам пад­аец­ца. Мы ву­чым­ся за­ўва­жаць не то­ль­кі тое, на што звяр­та­юць на­шу ўва­гу, але і срод­кі, які­мі пры­цяг­нен­не ўва­гі да­ся­га­ецца.

са­цы­яль­ных і па­лі­тыч­ных За­дан­не: пе­ра­тва­рыць лі­та­ры ў тва­ры. Лі­та­ры і шрыф­ты не мо­гуць быць не­йтра­ль­ны­мі па фор­ме, ства­рэн­не тва­раў з лі­тар з роз­ны­мі гра­фіч­ны­мі ха­рак­та­рыс­ты­ка­мі фар­муе на­вык вы­бу­ пра­цэ­саў, на­ра­дзі­ла міф доў­ваць скла­да­ныя су­вя­зі па­між роз­на­ба­ко­вы­мі фор­ма­мі. Гэ­та адзін з клю­ча­вых кам­па­нен­таў пра яго якас­насць і роз­ ві­зу­аль­най пі­сь­мен­нас­ці. на­ба­ко­васць, міф, які да гэ­та­га ча­су як мі­ні­мум на ўзроў­ні ры­то­ры­кі аказ­ва­ пры якім га­лоў­най ро­біц­ца не пры­га­жосць, а ўдзел і ецца ары­енці­рам для бе­ла­рус­кай ад­ука­цыі. Але та­ды зва­рот­ная су­вязь бу­ду­чых ка­рыс­та­ль­ні­каў прад­укту. не зу­сім зра­зу­ме­ла, ча­му атры­ма­ла рас­паў­сюд тры­ва­ Ды­зайн, у якім гля­дач раз­гля­да­ецца як актыў­ны ўдзе­ль­лае з са­вец­кіх ча­соў пе­ра­ка­нан­не, маў­ляў, за­бу­дзь­це­ся нік у пра­цэ­се ства­рэн­ня, а не па­сіў­ны інфар­мант. на ўсё, ча­му вас на­ву­чы­лі ў ВНУ, ка­лі пры­хо­дзі­це на Спектр удзе­лу спа­жыў­цоў у ды­зайн-пра­ектах мо­жа пер­шае пра­цоў­нае мес­ца?.. быць ве­ль­мі роз­ны: ад ды­зай­ну са­ма­лё­та, дзе важ­ныя Ды­зай­не­ры рэ­дка звяр­та­юцца да жан­ру на­ву­ча­ль­най і ме­на­ві­та фун­кцы­яна­ль­ныя па­ра­мет­ры це­ла і ба­за­выя ме­та­дыч­най лі­та­ра­ту­ры, і пра­ект Бай­тлі­ка ці­ка­вы ўка­ ве­ды пра псі­ха­ло­гію па­во­дзін у экс­трэ­ма­ль­ных сі­ту­ ра­нен­нем ад­на­го з са­мых спрэч­ных, але за­пат­ра­ба­ва­ ацы­ях, да ўдзе­лу ў ства­рэн­ні кан­чат­ко­ва­га прад­укту: ных у су­час­ным све­це пад­ыхо­даў, — парт­ысі­па­тыў­на­га, 28

Про­пі­сі 1960-х. Лі­та­ры, якія пра­па­ноў­ва­юцца ў якас­ці ўзо­ ру, на­чэр­ча­ныя, пра гэ­та свед­чаць аб­са­лют­на ад­но­ль­ка­выя эле­мен­ты лі­тар, не­маг­чы­ма да­сяг­нуць та­кой да­клад­нас­ці па­ўта­рэн­ня ад ру­кі. Юрый Гар­дон, вя­до­мы ды­зай­нер шрыф­ ту, на­зваў та­кія про­пі­сі «про­чэр­ця­мі». У лі­та­рах ад­сут­ні­ча­юць па­таў­шчэн­ні лі­ніі, ха­рак­тэр­ныя для роз­най сту­пе­ні на­ціс­ку пя­ром. Вуч­ні пі­шуць у про­пі­сях ша­ры­ка­вай асад­кай, то-бок не тым інстру­мен­там, якім ства­раў­ся ўзор.

цю­нінг кра­со­вак ці ро­ва­раў, якія ка­рыс­та­ль­нік збі­рае з пра­па­на­ва­ных за­га­то­вак на сай­це. За­пра­шэн­не ка­рыс­ та­ль­ні­ка ўдзе­ль­ні­чаць у пра­цэ­се ства­рэн­ня прад­укту ад­роз­ні­ва­ецца ад інтэ­рак­тыў­на­га пад­ыхо­ду, дзе гля­дач уцяг­ва­ецца ва ўза­ема­дзе­янне, але гэ­та ні­як не ўплы­ вае на кан­чат­ко­вы вы­нік. А ўдзел спа­жыў­ца ў ства­рэн­ні на­ву­ча­ль­най лі­та­ра­ту­ры сус­тра­ка­ецца ўво­гу­ле ве­ль­мі рэ­дка. Кні­га Яна Бай­тлі­ка пры­го­жая і са­ма па са­бе, але ў вы­ні­ ку вы­ка­нан­ня за­дан­няў з кні­гі чы­тач ро­біц­ца яе су­аўта­ рам. Поль­ская на­зва «Typogryzmol» уклю­чае ко­рань «typo» (акцэнт на ты­па­гра­фі­цы - лі­та­рах, шрыф­тах), але так­са­ма і пры­на­зоў­нік «ty» — ты, як зва­рот да су­аўта­ра, ка­рыс­та­ль­ні­ка, спа­жыў­ца гэ­та­га ад­ука­цый­на­га прад­укту. «Typogry» — гэ­та гу­ль­ня з лі­та­ра­мі, «gryzmol» — ад­во­ль­нае ма­ля­ван­не. У англій­скай вер­сіі на­звы «Alfadoodler» за­ха­ва­ла­ся хі­ба ўка­зан­не на ад­во­ль­нае ма­ля­ван­не азбу­кі. За­кон­ча­ным пра­ект вы­гля­дае то­ль­кі та­ды, ка­лі зроб­ле­ны ўсе за­дан­ні. А са­мае ці­ка­вае: ня­ма ні­вод­на­га шан­цу, што кні­гі з вы­ка­на­ны­мі за­дан­ня­мі ў роз­ных вуч­няў бу­дуць не­чым пад­обныя. Трэ­ба мець да­стат­ко­вую сту­пень сме­лас­ці і ўпэў­не­ нас­ці ў са­бе, каб прад’явіць сваю твор­часць све­ту, та­му акцэнт на фан­та­зіі, а не на дыс­цып­лі­не да­зва­ляе раз­ві­ваць са­ма­па­ва­гу, па­ва­гу да твор­чых пра­яў інша­га ча­ла­ве­ка і та­ле­ран­тнасць да ад­роз­нен­няў, бо фан­та­зіі мо­гуць быць роз­ны­мі. Пад­ыход, рэ­алі­за­ва­ны ў кні­зе «Typogryzmol», рэ­за­нуе з гу­ма­ніс­тыч­ным пад­ыхо­дам у ад­ука­цыі і ды­зай­не. «Ды­зайн мо­жа вы­зва­ліць шмат доб­рай энер­гіі і са­ дзей­ні­чаць па­вы­шэн­ню якас­ці жыц­ця», — ка­жа Бай­тлік у інтэрв’ю. Леп­шая якас­ці жыц­ця — гэ­та не то­ль­кі бо­льш 29

Про­пі­сі, на­кі­ра­ва­ныя на за­сва­енне пі­сь­ма шля­хам бяс­кон­ца­га па­ўта­рэн­ня ад­но­ль­ка­вых эле­мен­таў па пра­па­на­ва­ным уз­оры (1913 год). Пер­ша­па­чат­ко­ва про­пі­сі рас­пра­цоў­ва­лі­ся для пі­сь­ма вос­тра­ка­неч­ным пя­ром і туш­шу. У якас­ці ўзо­ру для ка­пі­яван­ня бы­лі лі­та­ры, на­пі­са­ныя ад ру­кі. Ву­чань па­ві­нен быў па­ўта­раць эле­мен­ты лі­тар ты­мі ж інстру­мен­та­мі, які­мі пі­саў­ся ўзор.

вы­со­кі ўзро­вень спа­жы­ван­ня, але і да­дат­ко­выя маг­чы­ мас­ці для са­ма­рэ­алі­за­цыі. Апош­нім ча­сам усё бо­льш акту­аль­ныя пы­тан­ні гра­мад­ска­га да­бра­бы­ту, умо­вы, якія не­маг­чы­ма на­быць за гро­шы ад­на­му кан­крэт­на­му ча­ла­ве­ку (на­прык­лад, якасць па­вет­ра, эка­ла­гіч­ная сі­ту­ ацыя ў рэ­гі­ёне, інклю­зіў­ны пры­язны ася­ро­дак, у якім не страш­на быць са­бой і ад­но­сі­ны ў якім пра­ сяк­ну­тыя па­ва­гай да інды­ві­ду­аль­ных асаб­лі­вас­цей і год­нас­ці ча­ла­ве­ка). Пан­дэ­мія па­ка­за­ла, што не­за­леж­на ад уз­роў­ню спа­жы­ван­ня ўсе ўраз­лі­выя пе­рад ві­ру­сам, роз­ні­ца то­ль­кі ў маг­чы­мас­ці амар­ты­за­ваць ры­зы­кі, але за­ра­зі­лі­ся і пе­ра­хва­рэ­лі з роз­най сту­пен­ню цяж­кас­ ці прад­стаў­ні­кі аб­са­лют­на ўсіх ста­ту­саў і кла­саў. Свет уба­чыў, як мно­га за­ле­жыць ад гра­мад­скіх пры­яры­тэ­таў і каш­тоў­нас­цей, як мно­га мо­жа быць зроб­ле­на дзя­ ку­ючы сме­лым і крэ­атыў­ным лю­дзям. Ка­лі твор­часць на­ра­джае твор­цу, то твор­часць, у якой са­ма­па­ва­гі бо­льш за на­мер спа­да­бац­ца ка­му­сь­ці, на мік­раў­зроў­ні, уз­роў­ні што­дзён­ных твор­чых пра­яў вы­зва­ляе энер­гію для па­ляп­шэн­ня якас­ці жыц­ця ча­ла­ве­ка і ўся­го гра­ мад­ства ўво­гу­ле.

sztuka му­зы­ка

Ад Да­мі­ні­ка да «Фры­дэ­ры­ка» ДЖАЗАВЫ ПІЯНІСТ ГОДА ДАМІНІК ВАНЯ

Гля­дзець і слу­хаць аль­бом «Lonely Shadows».

З лі­ку поль­скіх джа­за­вых му­зы­кан­таў, якія кан­цэр­та­ва­лі ў Мін­ску, пі­яніст Да­мі­нік Ва­ня — без­умоў­ ны рэ­кар­дсмен. Тут ён вы­сту­паў раз­оў з шэсць у скла­дзе роз­ных ка­лек­ты­ваў. Мі­ну­лы год пры­нёс Да­мі­ні­ку чар­го­вае па­паў­нен­не зван­няў ды ўзна­га­род. Да дзвюх ста­ту­этак «Фры­дэ­рык» па вы­ні­ках 2013 го­да за аль­бом «Ра­вэль» (джа­за­вы аль­бом го­да і дэ­бют го­да) ле­тась згод­на з апы­тан­нем кры­ ты­каў праз ча­со­піс Jazz Forum да­да­лі­ся зван­ні «Му­зы­ка го­да» і пе­ра­мо­гі ў ка­тэ­го­ры­ях «Аль­бом го­ да» і «Леп­шы пі­яніст». Мы ска­рыс­та­лі­ся маг­чы­мас­цю па­гу­та­рыць з му­зы­кан­там, за­даў­шы яму ко­ль­кі пы­тан­няў.

30

Што ты ад­чуў, ка­лі да­ве­даў­ся пра апош­нія ўзна­га­ро­ды і вы­зна­чэн­ні?

— Шчы­ра ка­жу­чы, я кры­ху на тое спа­дзя­ваў­ся. Вы­дан­ не аль­бо­ма «Lonely Shadows» фір­май ЕСМ — гэ­та ўсё ж падзея ў гіс­то­рыі поль­ска­га джа­зу. Спа­дзя­ваў­ся, што аль­бом бу­дзе за­ўва­жа­ны, хоць бы та­му, што не­йкія сіг­на­лы па­сту­па­лі і ра­ней. Гэ­тая пра­гра­ма за­слу­жы­ ла пры­знан­не не то­ль­кі з бо­ку кры­ты­каў, але й з бо­ку слу­ха­чоў. Пра­ўду ка­жу­чы, ле­тась ха­па­ла доб­рых аль­ бо­маў, за­пі­са­ных у Поль­шчы. Тым не менш мне ве­ль­мі пры­емна, што праз сто­ль­кі га­доў поль­скі артыст быў адзна­ча­ны гэ­тай аўта­ры­тэт­най за­меж­най фір­май. І гэ­ты факт быў шы­ро­ка ка­мен­та­ва­ны не то­ль­кі ў Поль­шчы, але і за мя­жой. Аль­бом раз­ыхо­дзіц­ца па ўсім све­це. І па­ко­ль­кі мы ця­пер ма­ем маг­чы­масць ка­рыс­тац­ца роз­ны­мі элек­трон­ны­мі плат­фор­ма­мі, стры­мін­га­мі, дык ве­ль­мі мно­гія ама­та­ры джа­зу ма­юць маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з гэ­тым за­пі­сам. Ад­нак бу­дзе на­ступ­ны год, які прад­ста­віць но­вых артыс­таў, но­выя аль­бо­мы і гэ­так да­лей. Так што я ад­чу­ваю за­да­ва­ль­ нен­не, але ду­маю, што яно хут­ка­цеч­нае, а та­му трэ­ба пра­ца­ваць да­лей. Ці мо­жаш ты без за­ліш­няй сціп­лас­ці ска­заць, што да­ па­маг­ло та­бе стаць му­зы­кан­там?

— Мае ба­ць­кі пер­шы­мі скі­ра­ва­лі мя­не на гэ­ты шлях, вы­ра­шы­лі ад­даць у му­зыч­ную шко­лу. І трэ­ба бы­ло ка­ваць жа­ле­за, па­куль яно га­ра­чае. Да­лей усё мо­ жа склас­ці­ся па-роз­на­му, ад­нак пер­шы крок зра­біць не­абход­на. І гэ­та зу­сім не сціп­ласць, ка­лі не­абход­на пры­знаць: ка­лі б не лю­дзі, якія мя­не ву­чы­лі, з які­мі я іграў у роз­ных ка­лек­ты­вах на роз­ных эта­пах свай­го ста­наў­лен­ня, вы­кон­ваў роз­ную му­зы­ку, — усё гэ­та па­ўплы­ва­ла на мя­не. Цэ­лая га­ле­рэя лю­дзей, што да­па­ маг­лі мне стаць та­кім, якім я ёсць. Так што най­перш ба­ць­кі. А ця­пер не ма­гу пра­мі­нуць і та­кі мо­мант, што мая жон­ка за­йма­ецца сы­нам, до­мам, а гэ­та да­зва­ляе мне за­ймац­ца вы­ступ­лен­ня­мі, за­пі­са­мі. Ме­на­ві­та яна вы­кон­вае шмат рэ­чаў, якія звон­ку і не та­кія за­ўваж­ ныя, ад­нак я ма­гу дзей­ні­чаць так, як дзей­ні­чаю, ра­біць тое, што раб­лю. Ма­гу падзя­ка­ваць мно­гім лю­дзям, і не то­ль­кі тым, з які­мі сус­тра­каў­ся не­пас­рэд­на, але й тым, з кім кан­так­та­ваў апас­род­ка­ва­на. Лі­чу гэ­та ўсё ўсмеш­ кай шчас­ця. Я за­ўсё­ды скар­дзіў­ся, што не­йкі змар­гі­на­ лі­за­ва­ны, што лю­дзі не ацэ­нь­ва­юць маю пра­цу на­леж­ ным чы­нам, ад­нак про­ста не­абход­на, каб пры­йшоў час. І ні­чо­га не трэ­ба пры­спеш­ваць штуч­на. Тое, што па­він­на зда­рыц­ца, зда­рыц­ца са­мо па са­бе. Ці ад са­ма­га па­чат­ку ты вы­браў шлях джа­за­ва­га пі­ яніс­та? А як час­та апош­нім ча­сам вы­сту­па­еш з пра­гра­ ма­мі ака­дэ­міч­най му­зы­кі?

— Як і кож­ны іншы ву­чань, я па­чы­наў з кла­січ­най му­ зы­кі. Па­чат­ко­вая шко­ла, по­тым ся­рэд­няя. У ся­рэд­няй шко­ле зда­ры­ла­ся так, што ў 1994 го­дзе я па­ехаў на джа­за­вую май­стэр­ню. Зра­зу­ме­ла, на той час я зу­сім не ці­ка­віў­ся джа­за­вай му­зы­кай і не меў пра яе ані­яка­га пан­яцця, не ве­даў ні­чо­га пра яе гіс­то­рыю. Ад­нак па­сля той май­стэр­ні я му­сіў ужо вы­бі­раць па­між му­зы­кай кла­січ­най і джа­зам. І з та­го ча­су кла­січ­ная пад­рых­ тоў­ка па­ста­янна ад­бі­ва­ецца на ма­ім вы­ка­нан­ні, ма­ім раз­умен­ні му­зы­кі. Я ша­ную і пры­маю гэ­та як пэў­ную 31

каш­тоў­насць ма­ёй пі­яніс­ты­кі, раз­умею, што кла­січ­ная му­зы­ка атры­ма­ла ў тым свой роз­га­лас і з’яўля­ецца пад­ста­вай та­го, што я раб­лю. Так­са­ма шмат за­ле­жыць ад та­го, якую му­зы­ка вы­кон­вае артыст і якую му­зы­ку ён слу­хае. У су­вя­зі з па­пя­рэд­нім на­ступ­нае пы­тан­не. Ці мож­на пры­йсці да джа­зу, мі­на­ючы ака­дэ­міч­ную ад­ука­цыю?

— Та­кіх пры­кла­даў у гіс­то­рыі джа­зу ве­ль­мі шмат, асаб­ лі­ва ў тыя ча­сы, ка­лі джа­за­вых школ про­ста не бы­ло. Мы жы­вём ужо ў ХХІ ста­год­дзі, ад­нак і ця­пер мо­жам сус­трэць лю­дзей, якія з’яўля­юцца са­ма­ву­ка­мі, ад­ора­ ныя пры­ро­джа­ным та­лен­там і не ма­юць пры гэ­тым па­трэ­бы атрым­лі­ваць ака­дэ­міч­ную ад­ука­цыю. Ака­дэ­ міч­ная шко­ла шмат што па­ра­дкуе, ад­нак пры­хо­дзіць мо­мант, ка­лі не­абход­на ад­кі­нуць ака­дэ­міч­ныя ка­но­ны і вы­хо­дзіць на ўлас­ны шлях. Без кла­січ­на­га фун­да­мен­ та тое зра­біць не так про­ста. Гэ­та пад­обна да сі­ту­ацыі з вы­яўлен­чым мас­тац­твам, ка­лі пад­час на­ву­чан­ня ад­бы­ва­ецца зна­ёмства з роз­ны­мі тэх­ні­ка­мі. Але і там зда­ра­юцца вы­пад­кі, ка­лі ча­ла­век без на­леж­най ад­ука­цыі ма­люе кар­ці­ны, якія куп­ля­юцца за ве­ль­мі вя­лі­кія гро­шы. Тым ча­сам мно­гае за­ле­жыць і ад па­зі­ цыі спа­жыў­ца. Сап­раў­днае ж мас­тац­тва па­він­на мець здо­ль­насць аб­ара­няц­ца. Тое не азна­чае, што ву­чыц­ца джа­зу са­ма­стой­на не­маг­чы­ма. У інтэр­нэ­це ця­пер шмат да­па­мож­ні­каў, мож­на да­маў­ляц­ца пра кан­су­ль­та­цыі з да­свед­ча­ны­мі лю­дзь­мі. Ка­лі ка­заць пра ся­бе, дык я, апра­ча двух­га­до­вых кур­саў у ЗША, не­йкай іншай фар­ма­ль­най пад­рых­тоў­кі не меў. Ака­дэ­міч­ная му­зы­ка бы­ла для мя­не га­лоў­ным апі­рыш­чам, а джаз вы­сту­ паў у ро­лі да­дат­ку, які я імкнуў­ся раз­ві­ваць ва ўлас­ ным ды­япа­зо­не. Ездзіў у май­стэр­ні, кан­су­ль­та­ваў­ся ў ад­мыс­лоў­цаў... Уся­му мож­на на­ву­чыц­ца, а вось ча­му на­ву­чыц­ца не­маг­чы­ма, дык гэ­та спаз­нан­ню сут­нас­ці джа­зу, ад­чу­ван­ню свін­гу, але й гэ­та мо­жа пры­йсці з ча­сам, ка­лі пра­цу­еш з аб­азна­ны­мі му­зы­ка­мі, леп­шы­мі за ця­бе. Ся­род інша­га ты ву­чыў­ся ў Бос­та­не ў вя­до­ма­га му­зы­ кан­та Да­ні­лы Пе­рэ­са. Што ты ўзяў ад яго?

— Маг­чы­ма, я кры­ху не­да­аца­ніў вар­тас­ці тых за­нят­каў. Бо быў да­стат­ко­ва ма­ла­ды і не­ра­зум­ны. Мы шмат гу­ та­ры­лі ад­нос­на гар­мо­ніі і на­огул стаў­лен­ня да фар­тэ­ пі­яна, ад­нак Пе­рэс ад­крыў мне во­чы на пэў­ныя рэ­чы, якія я ўспры­маю то­ль­кі ця­пер, праз не­ка­ль­кі га­доў. І то­ль­кі ця­пер да мя­не да­хо­дзіць тое, што мы раз­ам ра­бі­лі. Кан­такт з та­кім вы­дат­ным му­зы­кан­там бяс­цэн­ ны. І па­ві­нен быў мі­нуць не­ка­то­ры час, каб тое, што я па­чуў, па­ча­ло пра­ца­ваць. Вар­та ву­чыц­ца па­ста­янна, і гэ­та на­рэш­це пры­ня­се плён. Я ве­ль­мі ша­ную га­ды, якія пра­вёў у Бос­та­не. Твой пер­шы аль­бом «Ра­вэль», за­пі­са­ны з улас­ным трыа, быў вы­да­дзе­ны ў 2013-м, ужо па­сля не­ка­ль­кіх га­доў вы­ступ­лен­ня ў роз­ных ка­лек­ты­вах. Ча­му ж пры­ ход да ўлас­на­га пра­екта за­няў сто­ль­кі ча­су?

— Па­він­на склас­ці­ся сі­ту­ацыя, ка­лі ты ма­еш ска­заць што­сь­ці вар­тае. Я не ста­віў пе­рад са­бой мэ­ту за­піс­ ваць што­год чар­го­вы но­вы аль­бом. Акра­мя та­го, я і так шмат за­піс­ва­юся з іншы­мі артыс­та­мі. Та­му і не му­сіў праз сі­лу ра­біць не­шта вы­ключ­на ўлас­нае, што ме­ла б для мя­не на сто ад­сот­каў вя­лі­кае зна­чэн­не і ў чым я

sztuka му­зы­ка

мог быць цал­кам пе­ра­ка­на­ным, што б ме­ла для мя­не аса­біс­та вя­лі­кую вар­тасць. То­ль­кі та­му! Маг­чы­ма, тое пра­цяг­ва­ла­ся за­над­та доў­га, маг­чы­ма, тое быў не­йкі мі­нус, ды я па­ві­нен быў зра­зу­мець, што гэ­та істот­на не то­ль­кі для мя­не, але і для аўды­то­рыі. І тое бы­ло ра­ шэн­нем. Я мог за­пі­саць со­ль­ны аль­бом і знач­на ра­ней, пры­нам­сі на не­ка­ль­кі га­доў. Ад­но што я тры­маў у га­ла­ ве: гэ­та мо­жа быць шанц для ЕСМ. Та­кая маг­чы­масць з’яві­ла­ся яшчэ ў 2017-м, і мне не ха­це­ла­ся спя­шац­ца, апя­рэ­джваць час, каб не мар­на­ваць свой па­тэн­цы­ял гран­ня со­ла на не­йкія вы­пад­ко­выя за­пі­сы. Ка­неш­не, гэ­ты аль­бом мож­на бы­ло вы­даць і ў Поль­шчы, але ў та­ кім вы­пад­ку не бы­ло б та­ко­га гуч­на­га роз­га­ла­су. Та­му я і вы­ра­шыў: ня­хай гэ­та зда­рыц­ца та­ды, ка­лі і па­він­на зда­рыц­ца. Зра­зу­ме­ла, ад за­пі­су аль­бо­ма да яго вы­дан­ ня мі­нае пэў­ны час, хоць у не­ка­то­рых і атрым­лі­ва­ецца скон­чыць усё ця­гам ме­ся­ца. Але я лі­чу, што хут­касць у та­кой спра­ве не мае сэн­су, тым бо­льш што ЕСМ і шмат вы­дае, і шмат за­піс­вае. Твой со­ль­ны аль­бом «Lonely Shadows» стаў, ка­лі не па­мы­ля­юся, пер­шым со­ль­ным аль­бо­мам поль­ска­га пі­яніс­та, вы­да­дзе­ным прэс­тыж­най фір­май ЕСМ. Як ты скан­так­та­ваў­ся з вы­даў­цом Ман­фрэ­дам Эйхе­рам?

— Кан­такт з ім у мя­не атры­маў­ся на здзіў­лен­не ве­ль­мі доб­ры. Пра Эйхе­ра шмат га­во­раць, ва­кол яго па­ўста­лі ле­ген­ды, але ў мя­не не бы­ло з ім не­йкіх пры­крых не­ па­ра­зу­мен­няў. Пад­час за­пі­су ён шмат да­па­ма­гаў мне, пры­ма­ючы тое, што я ра­біў, пад­трым­лі­ваў, раз­уме­ючы, што ў сту­дыі пра­цуе па сут­нас­ці дэ­бю­тант у па­ра­ўнан­ ні з та­кі­мі вы­ка­наў­ца­мі, як Кіт Джа­рэт ці Пол Блэй, і му­зы­каў та­ко­га ка­ліб­ру мож­на на­зваць шмат. Але я не ад­чу­ваў не­йка­га ўціс­ку з бо­ку ма­гут­ных аўта­ры­тэ­таў, бо з бо­ку прадзю­са­ра ішла пад­трым­ка, і тое да­да­ва­ла мне ве­ры ў тое, што я раб­лю. За­піс­ва­ючы «Lonely Shadows», ты ўвай­шоў у сту­дыю без ні­якіх па­пя­рэд­ніх на­кі­даў кам­па­зі­цый. Гэ­та та­кі ўсё бо­льш па­пу­ляр­ны трэнд, што ся­гае хоць бы ча­соў «Кан­цэр­та ў Кё­ль­не» Кі­та Джа­рэ­та, аль­бо тое бы­ло вы­ключ­на тваё ра­шэн­не?

— Ка­неш­не, гэ­та бы­ло маё аса­біс­тае ра­шэн­не. Як то­ль­ кі мы вы­зна­чы­лі, ка­лі па­чы­наць за­піс со­ль­на­га аль­бо­ ма — а пе­ра­мо­вы пра­цяг­ва­лі­ся не­дзе з па­ўта­ра го­да, — я зра­біў вы­бар. І пад­час аб­мер­ка­ван­няў не бы­лі не­йкіх га­ра­чых дыс­ку­сій, тым бо­льш спрэ­чак. Про­ста так скла­ла­ся, што за­піс­вац­ца раз­ам з трыа не атры­ма­ла­ ся, іншыя скла­ды не над­та па­са­ва­лі, і та­ды Ман­фрэд Эйхер сам пра­па­на­ваў мне за­пі­саць со­ль­ны аль­бом. І па­сля та­го па­ўста­ла дум­ка: доб­ра, за­пі­шу аль­бом з цал­кам імпра­ві­за­ва­най му­зы­кай, і мне не хо­чац­ца не­шта за­га­дзя пад­рых­тоў­ваць. Са­ма за­ла ў Лу­га­на, дзе ад­бы­ваў­ся за­піс, і інстру­мент мя­не ве­ль­мі на­тхня­ лі, та­му я па­ста­віў на тое, каб па­ехаць ту­ды, на­тхніц­ ца мес­цам, гу­чан­нем, і му­зы­ка па­він­на на­ра­дзіц­ца з гэ­та­га ўся­го. Я меў сто­ль­кі ўяў­лен­няў і вы­ка­на­ль­ніц­кіх маг­чы­мас­цей, што быў у ста­не зра­біць та­кое, цал­кам ні­чо­га не пад­рых­та­ваў­шы. Апош­нім ча­сам ты най­час­цей вы­сту­паў у скла­дзе квар­тэ­та Ма­цея Аб­ары. А што дае та­бе пра­ца ў гру­пе і ка­лі ты ад­чу­ва­еш ся­бе бо­льш во­ль­на — вы­сту­па­ючы со­ла ці ў ка­лек­ты­ве?

32

— Пра­ца ў гру­пе з’яўля­ецца менш ад­каз­най, чым вы­ ступ­лен­ні со­ла, ужо хоць бы та­му, што ў гру­пе ад­каз­ насць дзе­ліц­ца на ўсіх му­зы­каў ка­лек­ты­ву (смя­ецца). Вы­ступ­лен­не со­ла вы­ма­гае пры­цяг­нуць да ся­бе ўва­гу слу­ха­чоў праз знач­на бо­ль­шы час, пры гэ­тым апе­ру­ ючы пэў­най фор­май. Але да­стат­ко­ва скла­да­на бу­да­ ваць фор­му, каб яна бы­ла ўвесь час пры­ця­га­ль­най і ці­ ка­вай. Зра­зу­ме­ла, ма­ючы дос­вед анлайн-вы­ступ­лен­няў у меж­ах пра­мо­цыі гэ­та­га аль­бо­ма, я здо­леў зра­зу­мець, што та­кое вы­ка­нан­не со­ль­на­га, цал­кам імпра­ві­за­ва­на­ га вы­ступ­лен­ня. Не, гэ­та зу­сім не про­ста, бо ўвесь час ты му­сіш шу­каць на­тхнен­не, быць све­жым на кож­ным кро­ку. У квар­тэ­це гэ­та ра­біць ляг­чэй, та­му што твае ка­ле­гі на­тхня­юць, на­ват пра­ва­ку­юць на не­шта, мо­гуць скі­ра­ваць му­зы­ку тым ці іншым чы­нам, і на тое мож­на аб­апі­рац­ца, пры­ча­піц­ца да гэ­та­га ва­гон­чы­ка і па­сля ехаць раз­ам. Што да­ты­чыць Ма­цея Аб­ары, дык яго­ная гру­па скла­да­ецца з вы­дат­ных імпра­ві­за­та­раў, надзвы­ чай ства­ра­ль­ных лю­дзей, а сам ён з тых му­зы­кан­таў, якія надзвы­чай імпра­ві­зу­юць і да­клад­на здо­ль­ныя зра­біць не­шта з ні­чо­га. А та­му кож­ны кан­цэрт іншы, ве­ль­мі на­тхня­ль­ны, і для мя­не вя­лі­кая ўце­ха вы­сту­ паць раз­ам з імі. Тым не менш гэ­та ня­прос­та, я не му­шу быць за­ся­ро­джа­ны ўвесь час, па­ві­нен звяр­таць ува­гу на тое, што за­йграў ба­сіст, што за­йграў ба­ра­бан­ шчык. Існуе не­бяс­пе­ка ў тым, каб не па­кі­нуць агу­ль­ныя хва­лі, каб раз­умець агу­ль­нае цэ­лае. Ад­нак мы ўжо сто­ль­кі ча­су ігра­ем раз­ам, што вы­дат­на ве­да­ем адзін ад­на­го. Зда­ра­юцца кан­цэр­ты леп­шыя, зда­ра­юцца — гор­шыя, але тое за­ле­жыць ад мно­гіх умоў. Так што, на­пэў­на, ку­ды ляг­чэй вы­сту­паць у скла­дзе гру­пы, чым со­ла. Со­ль­нае вы­ступ­лен­не — ку­ды бо­ль­шы вы­клік, бо­ль­шая ад­каз­насць за ўтры­ман­не дра­ма­тур­гіі ўся­го кан­цэр­та.

А вось ця­пер я са свай­го бо­ку па­спра­бую імпра­ві­за­ ваць. Уя­вім са­бе, што пад­час за­пі­су ў Лу­га­на ў той за­ле бы­ла пуб­лі­ка. На­ко­ль­кі б іншая му­зы­ка на­ра­дзі­ла­ся дзя­ку­ючы пры­сут­нас­ці аўды­то­рыі?

— Не ве­даю. Пры­нам­сі, ко­ль­кі ча­ла­век бы­ло. За­піс у пры­сут­нас­ці та­ко­га прадзю­са­ра, як Ман­фрэд Эйхер, мя­не на­тхняў, як і са­мо раз­умен­не та­го, што гэ­тая фір­ма мае ўжо 50-га­до­вую гіс­то­рыю... На та­кім фо­не я вы­гля­даў дроб­най жа­мя­ры­най, та­му раз­умею, што пуб­ліч­нае вы­ка­нан­не бы­ло б не мен­шай уце­хай, ка­лі б чуў не­йкі пэў­ны ад­га­ло­сак, ды­хан­не аўды­то­рыі. За­піс у сту­дыі і за­піс на пуб­лі­цы — роз­ныя рэ­чы. Але та­ды пуб­лі­кай для мя­не быў улас­на Ман­фрэд і, ка­неш­не, зна­ка­мі­ты іта­ль­янскі гу­ка­рэ­жы­сёр Стэ­фа­на Аме­рыа, які за­пі­саў для Ман­фрэ­да бо­льш за со­тню аль­бо­маў. Так, я ад­чу­ваў стрэс, але ж стрэс, бо­ль­шы ці мен­шы, пры­сут­ ні­чае за­ўсё­ды пад­час кан­так­таў з пуб­лі­кай. Ця­пер сі­ту­ ацыя іншая, жы­вых кан­цэр­таў ня­ма, мы мо­жам вы­сту­ паць то­ль­кі анлайн, ды му­шу пры­знац­ца, што мне той пуб­лі­кі ве­ль­мі не ха­пае. Яе ад­сут­насць я на­ват не ма­гу ні з чым па­ра­ўнаць. І ка­лі мы ігра­ем пе­рад ка­ме­ра­мі, дык не ве­да­ем, гля­дзіць гэ­та не­хта ці не. Ня­ма не­пас­ рэд­на­га кан­так­ту, а та­му і не­вя­до­ма, як утрым­лі­ваць дра­ма­тур­гію та­ко­га кан­цэр­та. І гэ­та яшчэ адзін цяж­кі мо­мант. Апош­нім раз­ам на пуб­лі­цы я вы­сту­паў не­дзе ў жніў­ні мі­ну­ла­га го­да. Быў прад­угле­джа­ны тур з мэ­тай пра­мо­цыі «Lonely Shadows», ён на­сам­рэч ад­быў­ся, ад­нак пуб­лі­ка на кан­цэр­тах ад­сут­ні­ча­ла. Спа­дзя­юся, та­кая сі­ту­ацыя не бу­дзе пра­цяг­вац­ца шмат ча­су, бо му­зы­ка не мае сэн­су, ка­лі яна існуе то­ль­кі ў вір­ту­аль­ най пра­сто­ры. Ты за­піс­ваў­ся з мнос­твам сус­вет­ных зо­рак джа­зу. Да­ стат­ко­ва зга­даць То­ма­ша Ста­нь­ку, Пят­ра Ба­ро­на, Мар­ ку­са Мі­ле­ра, Лі Ко­ні­ца, Эдзі Хен­дэр­са­на, Га­ры То­ма­са і мно­гіх іншых. Саб­раў цэ­лую ка­лек­цыю ўзна­га­род і дып­ло­маў. А як ты ад­чу­ва­еш ся­бе ў якас­ці зор­кі поль­ скай му­зы­кі?

— Аб­са­лют­на не ад­чу­ваю ся­бе зор­кай і на­пэў­на ні­ко­лі не бу­ду мець та­кое ад­чу­ван­не. Гэ­та зу­сім не ад­па­вя­ дае ма­ёй пры­ро­дзе. Я ра­ды год­най ацэн­цы та­го, што раб­лю, што мя­не па­ва­жа­юць у джа­за­вым та­ва­рыс­тве, а гэ­та мае свае пе­ра­ва­гі, бо мя­не за­пра­ша­юць для ўдзе­ лу ў роз­ных пра­ектах. Так, пры­кла­дам, апош­нім ча­сам мы да­лі кан­цэрт для ча­ты­рох фар­тэ­пі­яна пры ўдзе­ле Мар­ці­на Ва­сі­леў­ска­га, Леш­ка Мож­джэ­ра і Пят­ра Ажэ­ хоў­ска­га. І мне ве­ль­мі пры­емна, што я да­лу­чыў­ся да гэ­тых вы­дат­ных му­зы­каў. Але, тым не менш, яшчэ раз па­ўта­ру: не­йкай зор­кай я ся­бе зу­сім не ад­чу­ваю. На­ ват не ве­даю, як быць зор­кай. Што та­бе дае вы­кла­дан­не ў Інсты­ту­це джа­зу му­зыч­ най ака­дэ­міі ў Ка­та­ві­цах?

— Перш за ўсё я вы­кла­даю ў Ака­дэ­міі му­зы­кі ў Кра­ ка­ве. Ме­на­ві­та там у мя­не ёсць вуч­ні-пі­яніс­ты. Што да Ка­та­віц, дык там я вы­кла­даю роз­ныя агу­ль­ныя дыс­цып­лі­ны. Што гэ­та дае? Най­перш кан­такт з іншым па­ка­лен­нем. Маг­чы­масць на­зі­раць, якія ця­пер тэн­дэн­ цыі, што слу­хае мо­ладзь, ча­го яна ча­кае. Мно­гія з іх ігра­юць вы­дат­на, ідуць на­пе­рад з роз­ны­мі му­зыч­ны­мі на­він­ка­мі, вы­шук­ва­юць са­мыя раз­на­стай­ныя ма­тэ­ры­ ялы, яны ве­ль­мі за­ці­каў­ле­ныя ўсім гэ­тым. У той жа час 33

мо­ладзь вы­ма­гае да­ска­на­лен­ня і так­са­ма — у пэў­ных сэн­сах — па­ко­ры. Па­мя­таю, як мне ка­за­лі, маў­ляў, ты вы­дат­на ігра­еш, але ў ця­бе не­дас­тат­ко­ва па­ко­ры. Я не ве­даў, што гэ­та зна­чыць. Мне зда­ва­ла­ся, што я ад­мыс­ ло­ва не вы­пяч­ва­юся. Не спра­бую не­шта ра­біць праз сі­лу. І не ве­даў, што з гэ­тай па­ко­рай не так. Але ме­ на­ві­та ця­пер, праз агу­ль­ную сі­ту­ацыю — і спра­ва не то­ль­кі ў пан­дэ­міі, але на­огул social media ў нас на ад­ лег­лас­ці вы­цяг­ну­тай ру­кі, — вы мо­жа­це зра­біць фа­таг­ра­фію ўсю­ды: я зна­хо­джу­ся тут, граю так. Вы­хва­лен­ не, да­каз­ван­не ча­го­сь­ці ка­му­сь­ці ўвесь час мае ве­ль­мі не­га­тыў­ны ўплыў на стаў­лен­не да сва­ёй пра­фе­сіі або на­огул да ад­но­сін. У пэў­ным сэн­се тое вы­нік ад­сут­нас­ ці па­ко­ры, та­му мы па­він­ны гэ­та­му ву­чыц­ца. Вя­до­ма ж, не ўсе. Тут цяж­ка аб­агу­ль­няць. Та­кое на­ву­чан­не ўза­емнае, бо я так­са­ма шмат пра што ад мо­ла­дзі да­ вед­ва­юся. Ка­лі яны мэ­та­на­кі­ра­ва­на бу­дуць ра­біць тое, што ро­бяць, дык у іх ёсць шанц тры­маць свой пра­фе­сі­ яна­лізм на год­ным уз­роў­ні. А ўво­гу­ле час па­ка­жа, якая бу­ду­чы­ня ў гэ­тай пра­фе­сіі. Хоць бы та­му, што сён­ня яны ву­чац­ца ад­на­му, але не­вя­до­ма, што мож­на бу­дзе вы­кон­ваць у бу­ду­чы­ні. Та­кую рэч прад­ба­чыць не вы­ па­дае. І яны гэ­та пе­ра­жы­ва­юць псі­ха­ла­гіч­на, та­му што пра­кты­ка­вац­ца ця­пер ве­ль­мі скла­да­на. Клу­бы не пра­ цу­юць, маг­чы­мас­ці па­йсці ту­ды, каб па­ўдзе­ль­ні­чаць у джэм-сэй­шне аль­бо вы­ка­наць не­йкія ўлас­ныя тво­ры, ня­ма. Вось ча­му іх ма­ты­ва­цыя па­ку­туе. На за­кан­чэн­не па­пра­шу ця­бе прад­оўжыць фра­зу «Для мя­не джаз — гэ­та...»

— На­ват і не ве­даю... Ну, на­пэў­на, для мя­не джаз — гэ­ та пэў­ны сро­дак існа­ван­ня, вы­ка­за­ны ме­на­ві­та праз гэ­тую, а не не­йкую іншую му­зы­ку. Яна дае мне сва­бо­ ду. Усё за­ле­жыць ад та­го, у якім жан­ры ты раз­ві­ва­ешся і што з’яўля­ецца тва­ім пры­яры­тэ­там у меж­ах гэ­тай му­зы­кі. Для не­ка­га пры­яры­тэ­там мо­жа быць вы­ка­нан­ не стан­дар­таў як ма­га блі­жэй да ары­гі­на­лу, тры­ман­не тра­ды­цыі, а для ка­го­сь­ці пры­яры­тэт — гэ­та па­ста­янны по­шук не­ча­га свай­го. Та­кія лю­дзі на­та­ля­юць на­тхнен­не з роз­ных кры­ніц і ўвесь час раз­ві­ва­юцца. Пры­кла­дам, му­зы­ка ба­ро­ка ўжо не бу­дзе раз­ві­вац­ца, яна на­заў­ сё­ды за­кры­ла­ся, у той час як джаз яшчэ не спы­ніў­ся ў раз­віц­ці. І гэ­тае раз­віц­цё мо­жа скі­ра­вац­ца як у доб­ры бок, так і ў бла­гі, але па­куль ёсць твор­цы, што пра­вяць гэ­тай му­зы­кай і здо­ль­ныя пра­па­на­ваць не­шта но­вае. Так што для мя­не джаз — спо­саб быць во­ль­ным, але... Час­та мож­на па­чуць не­шта на­кшталт «джаз — гэ­та сва­бо­да, і та­му я вы­кон­ваю джаз, каб ад­чу­ваць ся­бе во­ль­ным». Джаз не мо­жа быць цал­кам сва­бод­ны, бо ў ім пры­сут­ні­ча­юць пэў­ныя са­ма­абме­жа­ван­ні. Та­му што, ка­лі ты жа­да­еш не­шта гэ­тай му­зы­цы даць, не­абход­на ад не­ка­то­рых рэ­чаў ад­мо­віц­ца. Та­кім чы­нам, я не ма­гу ка­заць, што джаз — гэ­та на сто ад­сот­каў сва­бо­да, як тое ўсе ка­жуць. Чым яшчэ для мя­не з’яўля­ецца джаз? Гэ­та тая му­зы­ка, у якой я ся­бе ад­чу­ваю лепш за ўсё. Яна да­зва­ляе мне за­да­во­ліць артыс­тыч­ныя па­мкнен­ні і дае сва­бо­ду дзея­нняў.

Гу­та­рыў Алесь Кры­віц­кі. Фо­та Яцэ­ка Па­рэм­бы і з сайта http://jazzforum.com.pl/

sztuka му­зы­ка

Уро­кі вы­жы­ван­ня ВО­ПЫТ АРГА­НІ­ЗА­ЦЫІ МУ­ЗЫЧ­НА­ГА ЖЫЦ­ЦЯ На­тал­ля Га­нул

Хут­кай і шчас­лі­вай раз­вяз­кі з пан­дэ­міч­най сі­ту­ацы­яй не зда­ры­ла­ся, і пер­ша­па­чат­ко­вае ад­чу­ван­не, што мы апы­ну­лі­ся ў све­це фэн­тэ­зі, змя­ні­ла­ся ры­та­рыч­ны­мі пы­тан­ня­мі «хто ві­на­ва­ты і што ра­біць?» Та­та­ль­ная ды­гі­та­лі­за­цыя і ад­чай­ныя по­шу­кі му­зы­кан­та­мі сус­трэч з пуб­лі­кай аб­умо­ві­лі не то­ль­кі з’яў­ лен­не ў слоў­ні­ка­вым ужыт­ку но­вых тэр­мі­наў і пан­яццяў, але і за­сва­енне «лі­ры­ка­мі» но­вых пра­фе­ сій­ных умен­няў і на­вы­каў (пра­гра­міст, гу­ка­рэ­жы­сёр, кліп­мэй­кер, ньюс­мэй­кер, інтэр­нэт-ме­не­джар і г.д.). Пры­чым за­сва­енне з за­йздрос­най хут­кас­цю, пра што свед­чы­лі шмат­лі­кія пра­екты на­кшталт «му­зі­цы­ра­ван­не ў сац­сет­ках», «спя­вай раз­ам з на­мі», «тан­цу­юць усе» і г.д. Па­пу­ляр­най ста­ла фра­за «ў анлай­не не­маг­чы­ма то­ль­кі дзя­цей ра­біць». Вы­ра­та­ва­ль­ным яка­рам у тым, каб пад­тры­маць му­ зыч­на-ку­ль­тур­ную ста­бі­ль­насць, ака­за­лі­ся архіў­ныя тран­сля­цыі з да­ку­мен­та­ва­ны­мі за­пі­са­мі жы­вых кан­цэр­таў, спек­так­ляў, а за­тым па­ча­лі­ся актыў­ны по­шук но­вых фар­ма­таў, пе­ра­ход у рэ­жым ан­ лайн, раз­на­пла­на­выя сту­дый­ныя пра­екты, live streaming, пра­кты­ка дыс­тан­цый­на­га му­зі­цы­ра­ван­ня і ства­рэн­не шма­туз­роў­не­вых інфар­ма­цый­ных плат­фор­маў. Маг­чы­мас­ці ажыц­ця­віць ідэі вір­ту­аль­на, уба­чыць і па­чуць тое, што ў рэ­аль­нас­ці, ма­быць, не да­вя­ло­ся б ні­ко­лі, ад­кры­лі ка­ла­са­ль­ныя пер­ спек­ты­вы са­ма­аду­ка­цыі і пра­фе­сій­най ма­ты­ва­цыі. Якія па­зі­тыў­ныя кро­кі бы­лі зроб­ле­ныя для рэ­ані­ма­цыі му­зыч­най ку­ль­ту­ры з бо­ку поль­скіх дзяр­жаў­ ных арга­ні­за­цый? Не­ве­ра­год­на ка­рыс­ны во­пыт антык­ры­зіс­най пад­трым­кі дэ­ман­струе гран­ды­ёзны пра­ект «Ку­ль­ту­ра ў се­ці­ве», пра ме­рап­ры­емствы і актыў­нас­ці ў меж­ах яко­га згад­ва­ецца на­па­чат­ку ну­ма­ра, але ў гэ­тым арты­ку­ле мы за­ся­ро­дзім­ся ме­на­ві­та на му­зыч­ным ку­ль­тур­ным сек­та­ры.

• Канцэрт у Нацыянальнай філармоніі з удзелам Нацыянальна­ га сімфанічнага аркестра Польскага радыё ў Катавіцах у межах 63-й «Варшаўскай восені».

• Кампазітарка Іда Люнден падчас канцэртнай праграмы. «Клубная Варшаўская восень» у Pardon, To Tu. • Падчас выканання твора Паўла Раманчука «Eksponuty» на канцэрце-інсталяцыі, арганізаваным фестывалем «Варшаўская восень» пры падтрым­ цы Аўтарскай асацыяцыі ZaiKS. • Канцэртная студыя Польскага радыё, падчас праекта «European Workshop For Contemporary Music» фестывалю «Варшаўская восень — 63». Фота з сайта фестывалю «Варшаўская восень».

34

НЕ ПА­К І­Н УЦЬ МУ­З ЫЧ­Н УЮ КУ­Л Ь­Т У­Р У НА ПА­Ў ЗЕ Гэ­тая клю­ча­вая ідэя бы­ла па­кла­дзе­ная вя­ду­чай дзяр­ жаў­най уста­но­вай «На­цы­яна­ль­ны ку­ль­тур­ны цэнтр» у Поль­шчы ў асно­ву Пра­гра­мы, звя­за­най з пра­соў­ван­нем ку­ль­тур­ных ме­рап­ры­емстваў і прад­астаў­лен­нем ку­ль­ тур­ных рэ­сур­саў у Інтэр­нэ­це www.nck.pl . Вы­дзе­ле­ная дзяр­жа­вай фі­нан­са­вая пад­трым­ка ў па­ме­ры 13 мі­ль­ ёнаў еўра ста­ла пад­мур­кам для раз­віц­ця на­цы­яна­ль­на­ га ку­ль­тур­на­га ка­пі­та­лу, актыў­на­га ад­ра­джэн­ня му­ зыч­най спад­чы­ны і знач­на­га ад­сот­ка­ва­га па­ве­лі­чэн­ня пры­сут­нас­ці му­зыч­на­га мас­тац­тва ў су­час­ным гра­мад­ скім жыц­ці. Дзя­ку­ючы ўсім гэ­тым дзея­нням му­зыч­ны се­зон у Поль­шчы не аб­арваў­ся, але пе­ра­йшоў у «іншае вы­мя­рэн­не». У гэ­тым кан­тэк­сце я пра­ана­лі­за­ва­ла най­бо­льш па­ка­ за­ль­ныя вір­ту­аль­ныя інфар­ма­цый­ныя плат­фор­мы, якія да­зва­ля­юць у по­ўнай ме­ры прад­ста­віць твор­чую дзей­ насць су­час­ных поль­скіх му­зы­каў. ІНФАР­МА­ЦЫЙ­НЫ КЛАС­ТАР АД POLMIC.PL Дзей­насць най­буй­ней­ша­га Поль­ска­га му­зыч­на­га інфар­ма­цый­на­га цэн­тра POLMIC (www.polmic.pl) пад­ трым­лі­ва­ецца цэ­лым шэ­ра­гам дзяр­жаў­ных уста­ноў, перш за ўсё Мі­ніс­тэр­ствам ку­ль­ту­ры і на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны, Інсты­ту­там му­зы­кі і тан­ца. Інтэр­нэт-парт­ал гэ­та­га цэн­тра, згод­на з по­шу­ка­вы­мі рэ­йтын­га­мі, адзін з най­бо­льш на­вед­ва­ль­ных. На ста­рон­ках сай­та POLMIC зна­хо­дзіц­ца шма­туз­роў­ не­вая ба­за да­дзе­ных з інфар­ма­цы­яй пра поль­скіх кам­па­зі­та­раў, му­зы­каз­наў­цаў, вы­ка­наў­цаў, ка­лек­ты­ваў, уста­но­вы мас­тац­тва. Тут мож­на па­зна­ёміц­ца з му­зыч­ на-кры­тыч­ны­мі арты­ку­ла­мі, рэ­цэн­зі­ямі на фес­ты­ва­ль­ ныя пра­екты, кан­цэр­ты, вы­да­дзе­ныя кні­гі і дыс­кі. Прад­ стаў­ле­ны шы­ро­кі блок энцык­ла­пе­дыч­на­га ха­рак­та­ру, пры­све­ча­ны гіс­то­рыі поль­скай му­зыч­най ку­ль­ту­ры і мас­тац­тва, на­цы­яна­ль­ным тра­ды­цы­ям, твор­час­ці му­ зы­кан­таў роз­ных ча­соў. Звяр­тае на ся­бе ўва­гу так­са­ма і шы­ро­кі раз­дзел сай­та «Архіў», які ўвесь час па­паў­ня­ ецца раз­на­стай­най інфар­ма­цы­яй, у тым лі­ку акту­аль­ ны­мі гі­пер­спа­сыл­ка­мі на анлайн-пра­екты, раз­меш­ча­ ныя на YouTube, у Facebook і іншых са­цы­яль­ных сет­ках. У ка­мен­та­рах ад­мі­ніс­тра­та­ры сай­та пры­ваб­на прад­ стаў­ля­юць раз­на­стай­ныя фар­ма­ты вір­ту­аль­ных пра­гля­ даў з па­ста­яннай «кро­ка­вай» да­ступ­нас­цю інфар­ма­цыі на сэр­ві­се. Да­ецца шы­ро­кі спіс спа­сы­лак, сіс­тэ­ма­ты­за­ ва­ных па тэ­ма­тыч­ных і жан­ра­вых бло­ках, якія знач­на спраш­ча­юць по­шук не­абход­ных звес­так у Се­ці­ве. Асаб­лі­вую ці­ка­васць вы­клі­кае раз­дзел «Ка­лян­дар падзей», які ўклю­чае спа­сыл­кі на бя­гу­чыя кан­цэр­ты, фес­ты­ва­лі, кон­кур­сы, ад­ука­цый­ныя кур­сы, пра­екты для дзя­цей. Па­зна­чу то­ль­кі не­ка­ль­кі блі­жэй­шых пра­ектаў, да якіх мо­гуць да­лу­чац­ца у анлайн-фар­ма­це ўсе жа­да­ ючыя, не то­ль­кі ўдзе­ль­ні­кі, але і вір­ту­аль­ныя слу­ха­чы. Гэ­та і Во­сь­мая Кра­каў­ская ві­ялан­чэ­ль­на­га вяс­на, арга­ні­за­ва­ная Кра­каў­скай ака­дэ­мі­яй му­зы­кі, у меж­ах якой ад­бу­дуц­ца вір­ту­аль­ныя май­стар-кла­сы, твор­чыя сус­трэ­чы і прэ­м’ер­ныя вы­ка­нан­ня. Не ма­гу не пад­крэс­ ліць, што з 1 сту­дзе­ня 2021 го­да гэ­тая вя­ду­чая вы­ 35

шэй­шая поль­ская му­зыч­ная ўста­но­ва ад­ука­цыі но­сіць імя Кшыш­та­фа Пэн­дэ­рэц­ка­га — гу­ру су­час­най му­зы­кі, які па­йшоў з жыц­ця ле­тась вяс­ной. Най­ці­ка­вей­шы live streamed online пра­па­ну­ецца і пад­час пра­вя­дзен­ня 25-га Ве­лі­код­на­га фес­ты­ва­лю Люд­ві­га ван Бет­хо­ве­ на. Ба­гац­це зна­ёмстваў з но­вы­мі опу­са­мі ча­ка­ецца на фі­на­ль­ным кан­цэр­це Пер­ша­га між­на­род­на­га кон­кур­су кам­па­зі­та­раў імя Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча. Упэў­не­на, што вы­со­кія рэ­йтын­гі пра­гля­даў га­ран­та­ ва­ныя і Між­на­род­най кан­фе­рэн­цыі пад эгі­дай Са­юза кам­па­зі­та­раў Поль­шчы «Му­зы­ка жан­чын. Жан­чы­ны ў му­зы­цы» https://is.gd/wmqUhR. Ба­га­тая тэ­ма­тыч­ная пра­сто­ра гэ­тай кан­фе­рэн­цыі пе­ ра­кон­вае ў яе акту­аль­нас­ці, сво­еча­со­вас­ці. Тут пла­ну­ юцца да аб­мер­ка­ван­ня пы­тан­ні аб дзей­нас­ці вя­до­мых у му­зыч­ным мас­тац­тве жан­чын, пра ро­лю жан­чы­ны ў тра­ды­цый­най му­зыч­най ку­ль­ту­ры і яе му­зыч­ным парт­ рэ­це ў кан­тэк­сце су­час­ных ку­ль­тур­ных вы­клі­каў, аб фе­ но­ме­не жа­но­чай му­зы­кі. Як адзна­ча­юць арга­ні­за­та­ры кан­фе­рэн­цыі, «му­зыч­ны свет жан­чын ужо не сас­ту­пае му­зы­цы, на­пі­са­най кам­па­зі­та­рам-муж­чы­нам, як па ад­ука­цыі, так і па пра­фе­сі­яна­ліз­ме і да­сяг­нен­нях». Якія ж па­ра­мет­ры вы­зна­ча­юць спе­цы­фі­ку жа­но­чай твор­час­ці? Ці мож­на кан­ста­та­ваць з’яў­лен­не асаб­лі­вай тэх­ні­кі кам­ па­зі­цыі ці га­вор­ка ідзе то­ль­кі пра ідэй­на-воб­раз­ную сфе­ру тво­раў? Ду­маю, по­шу­кі ад­ка­заў на та­кія пы­тан­ні бу­дуць ці­ка­выя не то­ль­кі па ген­дар­най пры­кме­це. РАЗ­АМ З ZKP.PL Інтэр­нэт-плат­фор­ма Са­юза кам­па­зі­та­раў Поль­шчы дае маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з дзей­нас­цю арга­ні­за­ цыі па ўсіх на­прам­ках. Тут пад­ра­бяз­на прад­стаў­ле­ны гіс­та­рыч­ныя звес­ткі, Ста­тут са­юза, акту­аль­ныя падзеі, фо­та­га­ле­рэі і шы­ро­кі ка­та­лог гі­пер­спа­сы­лак на роз­ныя пра­екты https://www.zkp.org.pl/index.php/pl/. Ця­пер Са­юз кам­па­зі­та­раў Поль­шчы ўзна­ча­ль­вае му­зы­каз­наў­ ца Ме­чыс­лаў Ка­мі­нэк (з 2015). На­га­да­ем, што ён і яго па­пя­рэд­нік на гэ­тай па­са­дзе, Ежы Кар­но­віч (уз­на­ча­ль­ ваў Са­юз з 2003 па 2015), не­адна­ра­зо­ва пры­язджа­лі ў Бе­ла­русь з ці­ка­вы­мі твор­чы­мі пра­екта­мі, май­стар-кла­

sztuka му­зы­ка

са­ліс­там іх вы­ка­нан­не! Акра­мя пад­ра­бяз­ных ка­мен­та­ роў у бук­ле­тах да фес­ты­ва­лю, кож­ны з му­зы­каз­наў­цаў меў твор­чую сус­трэ­чу, кан­так­та­ваў са слу­ха­ча­мі і мог ад­ка­заць на ўсе хва­лю­ючыя іх пы­тан­ні. Ад­ным з фун­да­мен­та­ль­ных пра­ектаў Са­юза кам­па­ зі­та­раў Поль­шчы з’яў­ля­ецца Між­на­род­ны фес­ты­валь су­час­най му­зы­кі «Вар­шаў­ская во­сень». Бы­ло ве­ль­мі тры­вож­на ад дум­кі, што і яго, услед за мно­гі­мі то­па­ вы­мі еўра­пей­скі­мі пра­екта­мі, мо­гуць ад­мя­ніць. Ад­нак на­су­пе­рак уся­му фес­ты­валь не то­ль­кі ад­быў­ся ў сва­ёй по­ўнай пра­гра­ме, але і ака­заў­ся да­ступ­ным на­ват тым слу­ха­чам, якія фі­зіч­на на ім не пры­сут­ні­ча­лі. КАН­ТЭК­СТЫ 63-Й «ВАР­ШАЎ­СКАЙ ВО­СЕ­НІ». ПА ДРУ­ГІ БОК ЭКРА­НА

са­мі, кан­цэр­та­мі. Без­умоў­на, у сі­ту­ацыі жор­стка­га лак­даў­ну ў Поль­шчы вя­лі­кая час­тка твор­ча­га быц­ця Са­юза бы­ла пе­ра­ве­дзе­ ная ў вір­ту­аль­ны фар­мат, і бо­льш актыў­на ся­бе пра­яві­ ла Мо­ла­дзе­вая сек­цыя пры Са­юзе («Ко­ла ма­ла­дых»). На пра­ця­гу мі­ну­ла­га го­да яе ўдзе­ль­ні­кі арга­ні­зоў­ва­лі кан­цэр­тныя вы­ка­нан­ні тво­раў у раз­на­стай­ных да­зво­ле­ ных фар­ма­тах, уклю­ча­ючы час­тко­вую і по­ўную вір­ту­ алі­за­цыю. За­ўва­жу, што ў скла­дзе гэ­тай сек­цыі кан­ ды­дат мо­жа за­ста­вац­ца то­ль­кі на пра­ця­гу ся­мі га­доў, пры­тым актыў­на ўдзе­ль­ні­ча­ючы ў жыц­ці арга­ні­за­цыі і мак­сі­ма­ль­на дэ­ман­стру­ючы свае твор­чыя да­сяг­нен­ні. Па за­кан­чэн­ні па­зна­ча­на­га тэр­мі­ну ён аль­бо пе­ра­хо­ дзіць у агу­ль­ны ранг «да­рос­ла­га» чле­на Са­юза, аль­ бо з яго вы­клю­ча­ецца. Ма­ты­ва­цый для са­ма­раз­віц­ця ма­ла­дых кам­па­зі­та­раў і му­зы­каз­наў­цаў так­са­ма да­ецца да­стат­ко­ва: ад вы­ка­нан­ня му­зыч­ных опу­саў, уклю­чэн­ ня іх у прэс­тыж­ныя кан­цэр­тныя пра­екты, фі­нан­са­ван­ня ві­дэа- і гу­ка­за­пі­су, вы­дан­няў да сты­пен­дый, гран­таў, між­на­род­ных ста­жы­ро­вак. У 2015-м Са­юз кам­па­зі­та­раў Поль­шчы ад­свят­ка­ваў 70-га­до­вы юбі­лей, да яко­га быў пад­рых­та­ва­ны шэ­раг падзей, у тым лі­ку кні­га «Siodma dekada» пра гіс­то­ рыю і дзей­насць Са­юза. На­га­даю, гэ­так жа як і на­ша бе­ла­рус­кае твор­чае аб’­яднан­не, поль­скі Са­юз лу­чыць дзей­насць не то­ль­кі кам­па­зі­та­раў, але і му­зы­каз­наў­цаў. Пад­обны твор­чы тан­дэм, не­сум­нен­на, уз­ба­га­чае і дае цу­доў­ны су­мес­ны плён. Пра гэ­та свед­чыць юбі­лей­ны фес­ты­валь «7 + 7 = 70», не­звы­чай­ны па сва­ёй за­ду­ме, які прад­стаў­ляе най­важ­ней­шыя сты­ля­выя ары­енці­ры ў поль­скай му­зы­цы за ўсю 70-га­до­вую гіс­то­рыю. Гэ­та свай­го ро­ду 7 тэн­дэн­цый, кож­ную з якіх асвят­ляе ў сва­ ім кан­цэр­це вя­ду­чы му­зы­каз­наў­ца-ку­ра­тар: «Інту­іцыя», «Кан­струк­цыя», «Лі­ры­ка», «Ме­та­сты­ліс­ты­ка», «Гук», «Рэ­ дук­цыя», «Энер­гія». У фі­на­ль­ным кан­цэр­це юбі­лей­на­га фес­ты­ва­лю пра­гу­ча­лі 7 сус­вет­ных прэ­м’ер, якія бы­лі ство­ра­ны спе­цы­яль­на да гэ­тай падзеі. Та­кім чы­нам, кож­ны з 7 му­зы­каз­наў­цаў склаў улас­ную кан­цэп­цыю аб той ці іншай вя­ду­чай сты­лё­вай тэн­дэн­ цыі, вы­зна­чыў зна­ка­выя му­зыч­ныя опу­сы для рас­крыц­ ця тэ­мы і «за­мо­віў» вя­ду­чым твор­чым ка­лек­ты­вам і 36

У меж­ах фес­ты­ва­лю 2020 го­да ад­бы­лі­ся 23 сус­вет­ныя прэ­м’е­ры, бы­ло здзей­сне­на ка­ля 50 твор­чых пра­ектаў на 13 пля­цоў­ках з удзе­лам 50 кам­па­зі­та­раў з роз­ных кра­ін, вы­сту­па­лі 5 аркес­траў, а так­са­ма шэ­раг вя­ду­чых му­зыч­ных ка­лек­ты­ваў і са­ліс­таў. Так, у су­вя­зі з вы­му­ша­ны­мі са­ні­тар­ны­мі нор­ма­мі арга­ ні­за­та­ры фес­ты­ва­лю ўвя­лі не­абход­ныя пра­цэ­ду­ры бяс­пе­кі для пра­вя­дзен­ня жы­вых кан­цэр­таў. Гле­да­чам пад­ава­лі­ся мас­кі і ахоў­ныя бры­лі, вы­кон­ваў­ся бяс­печ­ ны пра­цэнт на­паў­ня­ль­нас­ці за­лаў і са­цы­яль­нае дыс­ тан­цы­яван­не. Што ты­чыц­ца арга­ні­за­цыі кан­цэр­таў, то па-ра­ней­ша­му на шэ­раг ме­рап­ры­емстваў («Сяб­роў­скія сус­трэ­чы», «Ма­лая Вар­шаў­ская во­сень» на ад­кры­тым па­вет­ры, Клуб­ныя пра­екты) ува­ход за­ста­ваў­ся во­ль­ ны. Пра­екты ў Кан­цэр­тнай сту­дыі Поль­ска­га ра­дыё імя Ві­та­ль­да Лю­тас­лаў­ска­га пра­хо­дзі­лі ў рэ­жы­ме live, і іх пра­гляд быў маг­чы­мы то­ль­кі пад­час пра­вя­дзен­ня кан­ цэр­таў. Але сап­раў­дным пад­арун­кам для ўсіх, хто ці­ ка­віц­ца падзе­ямі ў су­час­най му­зыч­най ку­ль­ту­ры, ста­ла маг­чы­масць вір­ту­аль­на­га дос­ту­пу да пра­гля­ду рэ­тран­ сля­цыі, аўдыя- ві­дэ­аза­пі­саў цэ­ла­га шэ­ра­гу пра­ектаў «Вар­шаў­скай во­се­ні», які і сён­ня ад­кры­ты для кож­на­га жа­да­юча­га! Свае ка­рэк­ты­вы бы­лі ўне­се­ны і ў кан­цэп­цыю фес­ты­ва­ль­най пра­гра­мы, у якой пе­ра­ва­жа­лі ка­мер­ныя, со­ль­ныя і му­ль­ты­ме­дый­ныя жан­ры. Ды­рэк­тар фэс­ту Ежы Кар­но­віч па­зна­чыў у якас­ці фес­ты­ва­ль­на­га мэй­нстры­му сло­ган «Му­зы­ка і мо­ва» і пад­крэс­ліў, што на ўсіх фес­ты­ва­ль­ных пра­ектах аб­одва гэ­тыя эле­мен­ты бу­дуць па-роз­на­му пе­ра­пля­тац­ца ў та­кіх акту­аль­ных ды­яло­гах, як «ро­ля сло­ва ў му­зы­цы», «му­зы­ка мо­вы», «гра­ма­ты­ка му­зы­кі», «архі­тэк­ту­ра тэк­сту», «му­зы­ка і інфар­ма­цыя», «мо­ва му­зы­кі ў са­цы­яль­най пер­спек­ты­ ве», «мас­тац­тва пад­час пан­дэ­міі» і інш. Кан­цэп­ту­аль­ная ідэя «кан­тэк­стаў» бы­ла рэ­алі­за­ва­ная праз рэ­тран­сля­цыі зна­ка­вых кан­цэр­таў і му­зыч­на-тэ­ атра­ль­ных пра­ектаў, за­пі­са­ных TVP Kultura на мі­ну­ лых фес­ты­ва­лях. Ад­нак га­лоў­ны ко­зыр гэ­та­га го­да быў прад­стаў­ле­ны ў се­рыі сво­еа­саб­лі­вых ра­дыё­спек­так­ляў, спе­цы­яль­на за­моў­ле­ных «Вар­шаў­скай во­сен­ню» пры пад­трым­цы Поль­ска­га аўтар­ска­га гра­мад­ства ZAiKS (Са­юз аўта­раў і тэ­атра­ль­ных кам­па­зі­та­раў), інтэр­нэтра­дыё Kapital да 95-год­дзя Поль­ска­га ра­дыё. Бо­ль­ шасць гэ­тых пра­ектаў бы­лі пры­све­ча­ны акту­аль­ным

са­цы­япа­лі­тыч­ным рэ­алі­ям. Ме­на­ві­та ў гэ­тым ары­гі­на­ль­ным жан­ры вы­сту­пі­лі на­шы вя­до­мыя бе­ла­рус­кія кам­па­зі­та­ры: Вік­тар Кіс­цень «А хто там ідзе», Дзміт­рый Лы­бін «Raport z Miasta zatrzymanego czasu» і Па­вел Шве­даў «Во­чы свед­кі». Кож­ны з іх прад­ста­віў свой по­гляд на ле­таш­нія бе­ла­ рус­кія падзеі, і іх опу­сы ста­лі свай­го ро­ду ма­мен­та­ль­ най рэ­акцы­яй на «тут і ця­пер». У гэ­тых трох пра­ектах ад­люс­троў­ва­ецца ўся шмат­сла­ёвая фо­нас­фе­ра на­ша­га ча­су: гу­кі на­пру­жа­на­га га­рад­ско­га жыц­ця, ары­гі­на­ль­ ная аўтар­ская му­зы­ка, по­лі­сты­ліс­тыч­ныя цы­та­ты, да­ ку­мен­та­ль­ныя і па­этыч­ныя тэк­сты. Тра­гіч­ны ця­пе­раш­ні час зда­бы­вае ў опу­сах Лы­бі­на, Кіс­це­ня і Шве­да­ва сім­ва­ліч­ныя фор­мы і на­ват ры­сы пры­па­вес­ці. Аўта­ры ні­бы кі­да­юць свай­му слу­ха­чу сме­лы вы­клік, за­клі­ка­юць спы­ніц­ца ў імклі­вай плы­ні ча­су... А та­му, мне зу­сім не хо­чац­ца па­чы­наць ця­пер раз­гор­ну­тыя ана­лі­тыч­ныя вы­ на­ход­ствы, а ле­пей за­пра­сіць кож­на­га з вас па­слу­хаць за­пі­сы гэ­тых тво­раў на вір­ту­аль­ных ста­рон­ках інтэр­ нэт-ра­дыё «Ка­пі­тал» www.radiokapital.pl . Пад­крэс­лю, што і твор­чыя за­ка­зы за­меж­ным аўта­рам, і актыў­ная пад­трым­ка ма­ла­дых поль­скіх кам­па­зі­та­ раў — шмат­га­до­вая пра­кты­ка і най­важ­ней­шы сус­вет­ны кан­тэкст «Вар­шаў­скай во­се­ні», дзя­ку­ючы яко­му імідж і аўта­ры­тэт фэс­ту то­ль­кі па­мна­жа­юцца. ПРА­ГРА­МА «КАМ­ПА­ЗІ­ТАР­СКІЯ ЗА­МО­ВЫ» Ад­ной з са­мых акту­аль­ных і за­пат­ра­ба­ва­ных у дзей­ нас­ці су­час­ных поль­скіх кам­па­зі­та­раў, му­зы­каз­наў­цаў і вы­ка­наў­цаў на сён­няш­ні дзень з’яў­ля­ецца дзяр­ жаў­ная пра­гра­ма «кам­па­зі­тар­скія за­мо­вы» https:// zamowieniakompozytorskie.pl/. Яе стра­тэ­гіч­ная мэ­та — пад­трым­ка су­час­най му­зыч­най твор­час­ці шля­хам за­мо­вы но­вых са­чы­нен­няў і над­анне спры­яль­ных умоў для іх па­ста­яннай пры­сут­нас­ці ў са­ цы­яль­най пра­сто­ры. Пра­гра­ма бы­ла ство­ра­ная ў 2012 го­дзе з іні­цы­яты­вы му­зыч­най су­по­ль­нас­ці і пад­трым­лі­ ва­ецца Мі­ніс­тэр­ствам ку­ль­ту­ры, спорту і на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны, Інсты­ту­там му­зы­кі і тан­ца. Што­год у яе меж­ах з’яўля­ецца ка­ля ста но­вых тво­раў поль­скіх і за­меж­ 37

ных кам­па­зі­та­раў, што за­бяс­печ­вае дос­туп шы­ро­кай аўды­то­рыі да артэ­фак­таў су­час­най му­зы­кі. Удзе­ль­ні­чаць у пра­гра­ме мо­гуць якія за­ўгод­на му­зыч­ ныя арга­ні­за­цыі, што за­каз­ва­юць кан­крэт­на­му кам­ па­зі­та­ру (поль­ска­му ці за­меж­на­му) твор для пэў­на­га скла­ду вы­ка­наў­цаў. Атры­ма­ны грант да­зва­ляе ажыц­ця­ віць су­фі­нан­са­ван­не ства­рэн­ня опу­са, арга­ні­за­цыю яго прэ­м’е­ры і за­пі­су, які ў да­лей­шым бяс­плат­на раз­мяш­ча­ ецца ў інтэр­нэ­це ў ка­лек­цыі На­цы­яна­ль­на­га аўды­яві­зу­ аль­на­га інсты­ту­та (https://ninateka.pl/). По­шу­ка­вая сіс­тэ­ма сай­та «кам­па­зі­тар­скіх за­моў» за­ бяс­пе­ча­ная мнос­твам фі­льт­раў і дае маг­чы­масць усім жа­да­ючым атры­маць дос­туп да бі­ягра­фіч­ных звес­так пра кам­па­зі­та­ра, апі­сан­ня яго тво­ра і яго гу­ка­за­пі­су, інфар­ма­цыю пра вы­ка­наў­цаў, гіс­то­рыю прэ­м’е­ры. У меж­ах пра­гра­мы рэ­алі­зу­юцца пра­екты з ве­ль­мі шы­ ро­кім жан­ра­вым спек­трам: су­час­ная кла­січ­ная му­зы­ка, спек­так­лі для му­зыч­на­га тэ­атра, а так­са­ма пра­екты, якія спа­лу­ча­юць роз­ныя му­зыч­ныя жан­ры (на­прык­лад, па­пу­ляр­ная і тра­ды­цый­ная му­зы­ка), або тран­сдыс­цып­ лі­нар­ныя пра­екты на сты­ку му­зы­кі і вы­ка­на­ль­ніц­ка­га або вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва. Як адзна­ча­юць арга­ні­за­та­ ры, «му­зы­ка, якая бы­ла ство­ра­ная дзя­ку­ючы Пра­гра­ме, не то­ль­кі ўпіс­ва­ецца ў най­ноў­шую гіс­то­рыю му­зыч­на­га мас­тац­тва і рэ­за­нуе ў кан­цэр­тных за­лах вя­лі­кіх га­ ра­доў, але і раз­ві­ва­ецца рэ­гі­яна­ль­на, да­ся­гае са­мых ма­лых ку­ль­тур­ных цэн­траў, да­хо­дзіць да менш пад­рых­ та­ва­най аўды­то­рыі і ста­но­віц­ца тым са­мым важ­ным інстру­мен­там мас­тац­кай ад­ука­цыі». Зу­сім слуш­на за­ўва­жыў кам­па­зі­тар Та­дэ­вуш Вя­лец­кі: «Пра­гра­ма кам­па­зі­тар­скіх за­ка­заў ад­кры­вае сап­раў­ дную пан­ара­му маг­чы­мас­цей для роз­ных ад­ра­са­таў і са­цы­яль­ных груп. Вар­та на­ве­даць гэ­ты сайт хоць бы для та­го, каб зра­зу­мець, пра што ідзе га­вор­ка, і атры­ маць уяў­лен­не аб тым, як вы­гля­дае сён­ня су­час­ная поль­ская му­зы­ка». А ў блі­жэй­шых падзе­ях ў ка­лен­да­ры сай­та па­зна­ча­ны прэ­м’е­ры опу­саў «Апус­ты­нь­ван­не» («Pustynnienie») Лі­дзіі Зя­лі­ньс­кай, «Кроп­ка і лі­нія» Мар­ці­на Ста­нь­чы­ка, «Soft music for sensitive gals» Мар­ты Сня­ды на за­мо­ву На­цы­яна­ль­на­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра Поль­ска­га ра­дыё, а так­са­ма опе­ры «Пух­лі­на» («Zywotwor») Ра­фа­ла За­па­лы на за­мо­ву Вя­лі­ка­га тэ­атра імя Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі ў По­зна­ні і інш. Пад­во­дзя­чы вы­ні­кі свай­го агля­ду, пад­крэс­лю: шля­ху на­зад ня­ма і так, як бы­ло да пан­дэ­міі, ужо не бу­дзе. Но­вая рэ­аль­насць не­за­леж­ная ад на­ша­га жа­дан­ня. Інфар­ма­цый­ныя сэр­ві­сы, інтэр­нэт-клас­та­ры, дзяр­жаў­ ныя за­ка­зы на ства­рэн­не і вы­ка­нан­не тво­раў мас­тац­тва ў роз­ных жан­рах, раз­на­стай­ныя фор­мы анлайн жыц­ ця — тыя пер­спек­тыў­ныя на­прам­кі, якія да­юць надзею на вы­жы­ван­не і за­ха­ван­не сва­ёй на­цы­яна­ль­най са­ма­ быт­нас­ці.

sztuka ха­рэ­агра­фія

Сва­бо­да це­ла і тан­ца

Свят­ла­на Ула­ноў­ская

Кож­ныя два га­ды ў Поль­шчы пра­хо­дзіць На­цы­яна­ль­ная плат­фор­ма тан­ца. Ле­таш­ні фо­рум быў шос­ тым па лі­ку і ад­быў­ся яшчэ ў шчас­лі­вы да­пан­дэ­мій­ны час. Яго пра­вя­дзен­ню па­пя­рэд­ні­ча­ла грун­тоў­ ная пра­ца экс­пер­тнай ка­мі­сіі, ку­ды ўвай­шлі асо­бы з роз­ным пра­фе­сій­ным дос­ве­дам у га­лі­не тан­ ца — да­след­чы­кі, ку­ра­та­ры, прадзю­са­ры, ха­рэ­огра­фы, вы­клад­чы­кі, ды­рэк­та­ры кам­па­ній. Вы­ні­кам ста­ла ад­мет­ная пра­гра­ма спек­так­ляў, якая прад­эман­стра­ва­ла раз­ма­ітую па­літ­ру су­час­на­га тан­ца ў Поль­шчы — ад по­шу­каў прад­стаў­ні­коў но­вай ге­не­ра­цыі да па­ста­но­вак зна­ных май­строў.

Тан­ца­ва­ль­ныя плат­фор­мы апош­нім ча­сам пра­хо­дзяць па­ўсюд­на — ад Рас­іі да Лі­ва­на. Га­лоў­най ад­мет­нас­ цю та­ко­га ты­пу фес­ты­ва­лю з’яўля­ецца прэ­зен­та­цыя шы­ро­кай пуб­лі­цы но­вых тан­ца­ва­ль­ных тво­раў з мэ­тай пра­соў­ван­ня на­цы­яна­ль­ных зда­быт­каў у між­на­род­най пра­сто­ры. Дзе­ля гэ­та­га на плат­фор­му за­пра­ша­юцца кры­ты­кі, арт-ме­не­джа­ры, ку­ра­та­ры, кі­раў­ні­кі фес­ ты­ва­ляў і інсты­ту­цый, фун­да­та­ры. Акра­мя шо­укей­су спек­так­ляў, у меж­ах фо­ру­му пра­во­дзяц­ца дыс­ку­сій­ныя пан­элі, кан­фе­рэн­цыі, прэ­зен­та­цыі пра­ектаў і ка­лек­ ты­ваў, лек­цыі і май­стар-кла­сы — ка­ра­цей ка­жу­чы, усё, здо­ль­нае па­спры­яць на­ла­джван­ню твор­чых кан­так­таў, ды­яло­гу і аб­ме­ну роз­ным дос­ве­дам. Поль­ская плат­фор­ ма тан­ца не ста­ла вы­клю­чэн­нем. Ідэя яе пра­вя­дзен­ня ўзнік­ла ў 2003-м і бы­ла прэ­зен­ та­ва­ная ў меж­ах пра­екта «Taniec.pl» пад­час Між­на­род­ на­га фес­ты­ва­лю су­час­на­га тан­ца «Це­ла / Роз­ум». Ад­нак пер­шая Плат­фор­ма ад­бы­ла­ся то­ль­кі праз пяць га­доў, ка­лі фо­рум за­ру­чыў­ся пад­трым­кай буй­ных ку­ль­тур­ных інсты­ту­цый. З 2013-га га­лоў­ным арга­ні­за­та­рам з’яўля­ ецца Інсты­тут му­зы­кі і тан­ца. Дзей­насць гэ­тай уста­но­вы (існуе з 2010) істот­на змя­ні­ла поль­скую ха­рэ­агра­ фіч­ную сцэ­ну, знач­на па­вы­сіў­шы яе са­цы­яку­ль­тур­ны ста­тус у ва­чах шы­ро­кай гра­мад­скас­ці. З гэ­тай мэ­тай Інсты­тут ла­дзіць што­га­до­выя ад­ука­цый­ныя цык­лы па раз­віц­ці рыт­мі­кі і тан­ца ў шко­лах, пра­гра­му па пад­ трым­цы ха­рэ­огра­фаў-па­чат­коў­цаў «Інку­ба­тар тан­ца», кон­курс «Ма­ла­ды тан­цоў­шчык го­да», доў­га­тэр­мі­но­вы пра­ект «Поль­ская сет­ка тан­ца», на­кі­ра­ва­ны на кан­са­ лі­да­цыю ла­ка­ль­най тан­ца­ва­ль­най су­по­ль­нас­ці, раз­на­ стай­ныя ме­рап­ры­емствы для кры­ты­каў і да­след­чы­каў (лек­цыі, се­мі­на­ры, кан­фе­рэн­цыі, кан­грэ­сы), на­рэш­це, вя­дзе шы­ро­кую вы­да­вец­кую дзей­насць. Кож­ны раз Плат­фор­ма мя­няе мес­ца пра­вя­дзен­ ня, што спры­яе дэ­цэн­тра­лі­за­цыі раз­віц­ця поль­ска­га contemporary dance, яго актыў­на­му рас­паў­сю­джан­ню ў роз­ных рэ­гі­ёнах кра­іны, а не то­ль­кі ў буй­ных цэн­трах. Сё­лет­ні фэст ад­быў­ся ў Гда­ньс­ку і аха­піў 11 га­рад­скіх пля­цо­вак. Су­час­ны та­нец з яго ідэ­ямі сва­бо­ды і раз­ня­ во­лен­ня інды­ві­ду­аль­нас­ці, кры­ты­кай улад­ных ад­но­сін, па­бу­да­ва­ных на іе­рар­хіі і дыс­кры­мі­на­цыі, ака­заў­ся ве­ль­мі су­гуч­ным гіс­то­рыі го­ра­да, дзе ўзнік ле­ген­дар­ны анты­та­та­лі­тар­ны рух «Са­лі­дар­насць». З бо­льш чым со­тні за­явак экс­пер­тная ка­мі­сія ад­абра­ 38

ла 12 спек­так­ляў, прад­стаў­ле­ных у асноў­най пра­гра­ме. Акра­мя та­го, фес­ты­валь уклю­чаў вя­лі­кую ко­ль­касць су­ пра­ва­джа­ль­ных ме­рап­ры­емстваў: дыс­ку­сій­ныя пан­элі, май­стар-кла­сы, фо­та­выс­та­вы, прэ­зен­та­цыі най­важ­ней­ шых тан­ца­ва­ль­ных інсты­ту­цый, се­мі­на­ры для кры­ты­каў тан­ца, пра­ект «Ад­кры­тая плат­фор­ма», які па­зна­ёміў з га­лоў­ны­мі дзей­ны­мі асо­ба­мі і най­бо­льш знач­ны­мі іні­цы­яты­ва­мі поль­ска­га contemporary dance, экс­кур­сіі і на­ват фолк-дыс­ка­тэ­ку. На­вед­ваю Плат­фор­му ўжо чац­вёр­ты раз і за­ўсё­ды за­ўва­жаю ў яе пра­гра­ме но­ва­ўвя­дзен­ні, на­кі­ра­ва­ныя на па­пу­ля­ры­за­цыю экс­пе­ры­мен­та­ль­ных тан­ца­ва­ль­ ных пра­ктык і па­шы­рэн­не ко­ла іх пры­хі­ль­ні­каў. Сё­ле­та гэт­кім ноў-хаў ста­ла Ма­лая плат­фор­ма, пры­све­ча­ная стра­тэ­гі­ям раз­віц­ця ха­рэ­агра­фіч­на­га мас­тац­тва для

• «Ціхаходка — на мяжы выжывання». Харэаграфія і выкананне Х’югіна Дэлімата. Фота Дайнюса Пуцінаса.

• «Ева і Ён». Харэаграфія і выкананне Івоны Алшоўскай, Паўла Канёра. Фота Марты Анкерштэйн. © Інстытут музыкі і танца • Mute. Харэаграфія, выкананне, сцэнаграфія Януша Орліка. Фота © W Kadrze — Пётр Бядліньскі.

дзя­цей. Двух­дзён­ная пра­гра­ма скла­да­ла­ся са спек­так­ ляў і май­стар-кла­саў для роз­наў­зрос­та­вай аўды­то­рыі, дыс­ку­сій, кан­цэр­тных імпрэз, ёгі для ба­ць­коў з дзе­ць­мі да 6 ме­ся­цаў і інш. Цэн­тра­ль­ная падзея фэс­ту — тан­ца­ва­ль­ны шо­укейс — прад­эман­стра­ва­ла шы­ро­кі спектр пад­ыхо­даў да раз­умен­ня це­ла і ця­лес­нас­ці, вы­ка­рыс­тан­ня му­зы­кі і сцэ­ніч­най пра­сто­ры, кан­цэп­ту­аль­на­га ра­шэн­ня тво­ра, па­кі­нуў­шы шы­ро­кую пра­сто­ру для рэ­флек­сіі. Дзі­вос­най му­зыч­нас­цю, па­мно­жа­най на вы­тан­ча­ную пры­га­жосць ма­люн­ка тан­ца, вы­лу­чаў­ся спек­такль «Плынь» кам­па­ ніі «Linga» (Поль­шча—Швей­ца­рыя). На яго ства­рэн­ не ха­рэ­огра­фаў Ка­та­жы­ну Гда­нец і Мар­ка Кан­та­лу­па на­тхні­лі пра­сто­ра­выя гру­па­выя пе­ра­мяш­чэн­ні жы­вёл. На сцэ­не дзей­ні­ча­ла, жы­ло, пу­ль­са­ва­ла «ка­лек­тыў­ нае це­ла», у якім інды­ві­ду­аль­ныя плас­тыч­ныя га­ла­сы вы­ка­наў­цаў злі­ва­лі­ся ва ўні­сон, агу­ль­ную эмо­цыю. Ня­ спын­ны па­ток мед­ыта­тыў­на-ця­ку­чай плас­ты­кі на­гад­ваў «та­нец» ка­ся­ка рыб, ча­ра­ды пту­шак, рух па­вет­ра, пяс­ку, ня­бач­най энер­гіі, пра­вад­ні­ка­мі якой ста­на­ві­лі­ся це­лы артыс­таў. Гэ­тыя ўра­жан­ні ўзмац­ня­лі­ся жы­вой му­зы­кай у вы­ка­нан­ні Ма­ці­яса Дэл­план­ка і І’Чон-Джу (гурт Keda), у якой гу­кі ге­амун­га (тра­ды­цый­ная ка­рэй­ская цыт­ра) пе­ра­пля­лі­ся з гіп­на­тыч­ны­мі шу­ма­мі дарк-эмбі­енту. Кан­цэп­ту­аль­насць мыс­лен­ня, інтэн­сіў­насць ця­лес­ най ка­му­ні­ка­цыі, аске­тыч­насць у вы­ба­ры вы­раз­ных срод­каў улас­ці­выя спек­так­лям Яну­ша Орлі­ка, ад­на­го з 39

sztuka ха­рэ­агра­фія

шы­ро­ка за­пат­ра­ба­ва­ных у све­це поль­скіх ха­рэ­огра­фаў. Вы­пус­кнік Вар­шаў­скай ба­лет­най шко­лы, ён пра­цяг­ нуў ву­чо­бу ў Брук­не­раў­скай кан­сер­ва­то­рыі ў Лін­цы (Аўстрыя), ні­вод­на­га дня не пра­пра­ца­ваў­шы артыс­там ба­ле­та. Мо­на­пер­фор­манс «Mute» па­збаў­ле­ны тан­ца ў агу­ль­нап­ры­ня­тым раз­умен­ні — на пер­шы план тут вы­хо­дзіць пра­кты­ка пры­сут­нас­ці, пра­ца з унут­ра­ным ру­хам і яго ця­лес­ным пра­жы­ван­нем. Артыст у па­ўся­ дзён­ным адзен­ні агрэ­сіў­на чыр­во­на­га ко­ле­ру зна­хо­ дзіц­ца ў не­пас­рэд­най бліз­кас­ці да пуб­лі­кі. У яго ру­хах па­ра­дак­са­ль­на спа­лу­ча­юцца кан­трас­ныя фі­зіч­ныя рэ­акцыі: вы­бу­хо­вае на­пру­жан­не і аб­яссі­лен­не, ула­дар­ насць жэс­таў і хіс­ткасць, без­аба­рон­насць поз. Усё гэ­та ства­рае ад­чу­ван­не та­та­ль­най раз­губ­ле­нас­ці і дыс­кам­ фор­ту, якое фар­сі­ру­ецца з да­па­мо­гай індус­тры­яль­на­га

• «Jumpcore». Харэаграфія і выкананне Паўла Саковіча. Фота Якуба Вітчэна. © Інстытут музыкі і танца.

• «Сёння, усё». Харэаграфія Якуба Трушкоўскага. Тэатр Dada von Bzdulow. Фота Якуба Вітчэна. © Інстытут музыкі і танца • «Плынь». Харэаграфія Катажыны Гданец, Марка Канталупа. Кампанія Linga. Фота Якуба Вітчэна. © Інстытут музыкі і танца.

• Пасля спектакля. Тэатр Wybrzeże. Фота Марты Анкерштэйн. © Інстытут музыкі і танца.

саў­нду Алек­са Ка­то­ны і не­вы­нос­на­га віс­ку мік­ра­фо­на. Це­ла тут — пры­ёмнік і тран­сля­тар ад­на­ча­со­ва, а сам Януш Орлік ва­ло­дае та­кой пра­ніз­лі­вай, моц­най пры­ сут­нас­цю, што ад яго не­маг­чы­ма ад­арваць по­зірк.

Mute — трап­на зной­дзе­нае сло­ва, якое ад­люс­троў­вае стан артыс­та на сцэ­не. Час ад ча­су ён бя­рэ ў ру­кі мік­ ра­фон, але так і не ад­важ­ва­ецца ні­чо­га вы­ма­віць. Гэ­та стан, ка­лі ўсе сло­вы вы­чар­па­ныя, — га­во­рыць, кры­чыць, не мо­жа маў­чаць то­ль­кі це­ла. Да твор­чай спад­чы­ны аме­ры­кан­ска­га по­стма­дэрн-тан­ ца і кан­цэп­ту­аль­ных фі­зіч­ных пра­ктык Жэ­ро­ма Бэ­ля і Ксаў­е Ле­руа ад­сы­ла­юць спек­так­лі Па­ўла Са­ко­ві­ча. Ха­ рэ­агра­фія для яго най­перш інтэ­лек­ту­аль­нае мас­тац­тва, а тан­ца­ва­ль­ны твор — да­сле­да­ван­не, дзе па­лёт аўтар­ скай фан­та­зіі за­ўсё­ды пад­па­рад­коў­ва­ецца да­клад­ ным ана­лі­тыч­ным за­да­чам. Ка­лі ў «Total», па­ка­за­ным у Мін­ску ў рам­ках пра­екта «Тэ­ры­то­рыя ха­рэ­агра­фіі: но­выя шля­хі аван­гар­ду» (2018), ха­рэ­ограф прэ­па­руе фе­но­мен вір­ту­ознас­ці ў жыц­ці і тан­цы, то ў «Jumpcore» за асно­ву бя­рэц­ца рух скач­ка ў яго шмат­лі­кіх ма­ды­фі­ ка­цы­ях і ў роз­ных ві­дах ха­рэ­агра­фіі — ад «на­род­ных ско­каў» да кла­сі­кі (антра­ша, жэ­тэ, суб­рэ­са, тан ле­вэ і інш.). Пры­выч­ныя па па­збаў­ля­юцца звык­ла­га кан­тэк­ сту, што вы­гля­дае ка­міч­на, па­ко­ль­кі артыст вы­кон­вае 40

іх у па­ўся­дзён­ным адзен­ні (ха­лат, рас­цяг­ну­тая, мок­рая ад по­ту май­ка, кра­соў­кі, шкар­пэт­кі, гул­лі­выя шор­ці­кі) і пад тэх­на-біт гур­та Indecorum1989. Ад­нак кан­цэп­ту­ аль­ны мэ­сэдж «Jumpcore» знач­на шы­рэй па­ра­дый­ных ка­на­та­цый, па­ко­ль­кі пры­му­шае ўспом­ніць фа­та­ль­ны ска­чок аме­ры­кан­ска­га тан­цоў­шчы­ка, ха­рэ­огра­фа, мас­ та­ка Фрэ­да Хер­ко, які пад гу­чан­не Ка­ра­на­цый­най ме­сы Во­льф­ган­га Ама­дэя Мо­цар­та вы­ска­чыў з акна ква­тэ­ры з вы­шы­ні пя­та­га па­вер­ху. «У кож­на­га артыс­та ба­ле­та склад­ва­ецца ўра­жан­не, што ён умее лё­таць, і, на се­кун­ ду за­віс­шы у скач­ку, ён сап­раў­ды лё­тае», — га­во­рыць Па­вел Са­ко­віч. Архі­тэк­ту­ра це­ла і пра­сто­ры — у цэн­тры ўва­гі Х’югі­на Дэ­лі­ма­та (Поль­шча—Аўстрыя). Яго тво­ры апе­лю­юць да спад­чы­ны кан­струк­ты­віз­му, тэ­атра­ль­ных экс­пе­ры­ мен­таў Баў­хаў­зу (у пры­ват­нас­ці, Оска­ра Шле­ме­ра) і «пер­фар­ма­тыў­най ге­агра­фіі» (пан­яцце Гі Дэ­бо­ра) га­рад­ско­га ася­род­дзя. Іх не­маг­чы­ма ад­нес­ці вы­ключ­на да тан­ца­ва­ль­на­га мас­тац­тва: гэ­та між­дыс­цып­лі­нар­ныя пра­екты, якія спа­лу­ча­юць contemporary dance, спорт, архі­тэк­ту­ру, ску­льп­ту­ру, са­ма­тыч­ныя пра­кты­кі і урба­ ніс­тыч­ны та­нец. У тан­цпер­фор­ман­се «Ці­ха­ход­ка — на мя­жы вы­жы­ван­ня» ха­рэ­ограф да­сле­дуе ця­лес­ныя па­ во­дзі­ны ў экс­трэ­ма­ль­ных аб­ста­ві­нах. Аб­ме­жа­ва­насць ру­ху і пра­сто­ры, кан­трас­ты па­між аслаб­ле­нас­цю і ба­явой ра­шу­час­цю фі­зіч­ных рэ­акцый, та­нец у надзвы­ чай ня­зруч­ных умо­вах (артыст доў­гі час ру­ха­ецца на на­хі­ле­най і за­лі­тай ва­дой па­вер­хні) — усё гэ­та ства­ра­ ла вы­раз­ны воб­раз це­ла ў кры­зі­се і ад­чай­на­га імкнен­ ня яго пе­ра­адо­лець. Не­за­быў­ныя ўра­жан­ні па­кі­нуў ду­эт «Ева і Ён» у па­ста­ ноў­цы і вы­ка­нан­ні Іво­ны Алшоў­скай і Па­ўла Ка­нё­ра. Не­ве­ра­год­на на­сы­ча­ны, шчы­ры, ад­на­ча­со­ва ка­міч­ны і дра­ма­тыч­ны, па­збаў­ле­ны ба­на­ль­на­га ме­лад­ра­ма­тыз­му, ды­ялог вы­клі­каў без­ліч аса­цы­яцый — ад імпра­ві­за­ва­ ных кан­так­таў артыс­таў «тут і ця­пер» да гіс­то­рыі Ад­ама і Евы. Экзіс­тэн­цы­яль­ныя ма­ты­вы па­знан­ня све­ту і по­шу­ку ча­ла­ве­кам сут­нас­ці свай­го існа­ван­ня асэн­соў­ва­юцца ў спек­так­лі «Сён­ня, усё» (ха­рэ­ограф Якуб Труш­коў­скі) зна­ка­мі­та­га гда­ньс­ка­га тэ­атра Dada von Bzdulow пад кі­раў­ніц­твам Ле­шэ­ка Бзды­ла. Ка­му­сь­ці па­ста­ноў­чая эстэ­ты­ка тво­ра маг­ла здац­ца кры­ху сас­та­рэ­лай, ад­нак уба­ча­нае вы­клі­ка­ла вя­лі­кую ці­ка­васць з пун­кту гле­ джан­ня гіс­то­рыі поль­ска­га су­час­на­га тан­ца, уплы­ву на яго раз­віц­цё тра­ды­цый ня­мец­ка­га тан­цтэ­атра. Бал­гар­ская да­след­чы­ца Мі­ра То­да­ра­ва пі­ша, што су­ час­ны та­нец — з’ява, улас­ці­вая дэ­мак­ра­тыч­ным гра­ мад­ствам, дзе ад­сут­ні­ча­юць ідэ­ала­гіч­ны кан­троль і жор­сткая дыс­цып­лі­на: «Це­ла, вы­зва­ле­нае ад дыс­ цып­лі­нар­на­га пры­гнё­ту, на­бы­вае но­вую каш­тоў­насць і ста­но­віц­ца час­ткай су­час­най суб’ектнас­ці. Су­час­ны та­нец ад­па­вя­дае гэ­тай но­вай сва­бо­дзе ча­ла­ве­ка і яго це­ла — сва­бо­дзе экс­пе­ры­мен­та­ваць, вы­каз­ваць аса­ біс­тыя, на­ту­ра­ль­ныя імпу­ль­сы, што не пад­па­рад­коў­ва­ юцца якой-не­будзь дыс­цып­лі­не». Актыў­нае раз­віц­цё і раз­на­стай­насць поль­скай су­час­най тан­ца­ва­ль­най сцэ­ны — пе­ра­ка­наў­чае гэ­та­му свед­чан­не.

41

sztuka кіно

Яркія і гуч­ныя НО­ВАЕ ПА­КА­ЛЕН­НЕ ПОЛЬ­СКА­ГА КІ­НО Кож­ны год поль­скія фі­ль­мы і іх аўта­ры атрым­ лі­ва­юць між­на­род­ныя пры­зы і ўзна­га­ро­ды, іх уклю­ча­юць у кон­кур­сныя пра­гра­мы са­мых прэс­тыж­ных кі­на­фес­ты­ва­ляў, поль­скае кі­но ка­рыс­та­ецца по­пы­там у гле­да­чоў як у сва­ёй кра­іне, так і за яе меж­амі. Пры гэ­тым кі­но ў Поль­шчы ства­ра­юць кі­не­ма­таг­ра­фіс­ты ад­ра­ зу не­ка­ль­кі па­ка­лен­няў. Вось то­ль­кі не­ка­то­рыя імё­ны, доб­ра вя­до­мыя і бе­ла­рус­кім кі­на­ама­та­ рам. Ста­рэй­шае па­ка­лен­не — Кшыш­таф За­ну­сі, Агнеш­ка Хо­ланд, Ма­рэк Ка­тэр­скі. Па­ка­лен­не, якое мож­на на­зваць ся­рэд­нім, — Па­вел Па­ўлі­ коў­скі, Мал­га­жа­та Шу­моў­ска, Ка­ся Ад­амік. У 2010-я гуч­на за­яві­ла пра ся­бе но­вае па­ка­лен­не, не менш яркае за па­пя­ рэд­нія. У тра­ды­цы­ях на­цы­яна­ль­на­га кі­но, ма­ла­дыя поль­скія кі­не­ма­таг­ра­ фіс­ты доб­ра інтэг­ра­ва­ны ў сус­вет­ную індус­трыю, шмат пра­цу­юць за мя­жой, зды­ма­юць не то­ль­кі па-поль­ску, але вы­лу­ча­юцца сва­ёй ад­мет­нас­цю на фо­ не за­меж­ных ка­лег. Ма­ла­дое поль­скае кі­но па-ра­ней­ша­му ба­зу­ецца на на­цы­яна­ль­най лі­та­ра­тур­най ды тэ­атра­ль­най асно­ве, імкнец­ца быць шчы­рым і глы­бо­кім без стра­ты ві­до­віш­чнас­ці. І яму гэ­та збо­ль­ша­га ўда­ецца. Зра­зу­ме­ла, зга­даць аб­са­лют­на ўсіх прад­стаў­ні­ коў па­ка­лен­ня 2010-х поль­скай кі­не­ма­таг­ра­фіі ў не­вя­лі­кім агля­дзе не­маг­чы­ма. Рэ­жы­су­ры ігра­ во­га кі­но ву­чац­ца за­раз у Поль­шчы не то­ль­кі ў зна­ка­мі­тай ло­дзін­скай кі­наш­ко­ле, але і ў шко­ле імя Анджэя Вай­ды ў Вар­ша­ве, у шэ­ра­гу кі­наш­кол і ака­дэ­мій роз­ных уні­вер­сі­тэ­таў кра­іны. Існуе не­ка­ль­кі фес­ты­ва­ляў дэ­бют­на­га і ма­ла­до­ га кі­но. Па­чат­коў­цы ма­юць маг­чы­масць атры­ маць фі­нан­са­ван­не з бо­ку Поль­ска­га інсты­ту­та кі­не­ма­таг­ра­фіі, рэ­гі­яна­ль­ных кі­на­фон­даў. Вось шэ­раг поль­скіх рэ­жы­сё­раў і рэ­жы­сё­рак, фі­ль­мы якіх мы шчы­ра ра­ім да пра­гля­ду і бу­дзем з вя­лі­ кай ува­гай на­зі­раць за іх да­лей­шай твор­час­цю.

42

Лу­каш Гжэ­го­жэк (1980) Гэ­ты рэ­жы­сёр лі­та­ра­ль­на ўвар­ваў­ся ў поль­скае кі­но, ка­лі пяць год та­му ў пра­гра­ме ве­ль­мі прэс­тыж­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю ў Кар­ла­вых Ва­рах ад­бы­ла­ся прэ­м’е­ра яго дэ­бют­най кар­ці­ны «Кам­пер». Стуж­ка ве­ль­мі спа­да­ ба­ла­ся і гле­да­чам, і пра­фе­сій­най су­по­ль­на­ці. Аб’­ездзі­ла шмат фэс­таў, па­каз­ва­ла­ся ў кі­на­тэ­атрах. У рэ­жы­сё­ра атры­ма­ла­ся на­ма­ля­ваць парт­рэт ты­по­ва­га трыц­ца­ці­ га­до­ва­га ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка, пры­чым на­ма­ля­ваць у ка­ме­дый­ных то­нах. Але гэ­та яшчэ і дра­ма пэў­ных ма­ ла­дых лю­дзей, якія быц­цам бы ўсё ма­юць у жыц­ці, але ба­яцца гэ­тым жыц­цём ска­рыс­тац­ца. Ці­ка­ва, што гро­шы на стуж­ку Лу­каш Гжэ­го­жэк і прадзю­сар­ка фі­ль­ма, яго жон­ка і парт­нёр­ка па твор­час­ці На­та­лія збі­ра­лі са­ма­ стой­на, як са­ма­стой­на і прадзю­сі­ра­ва­лі стуж­ку. Бо шлях Лу­ка­ша Гжэ­го­жэ­ка ў кі­но быў на­огул не зу­сім ты­по­вы для поль­ска­га рэ­жы­сё­ра. Ён не ву­чыў­ся ў зна­ка­мі­тай вы­шэй­шай шко­ле кі­но, тэ­атра і тэ­ле­ба­чан­ня ў Ло­дзі, не меў апе­кі з бо­ку май­строў з гуч­ным імем. На­ступ­ная стуж­ка Лу­ка­ша Гжэ­го­жэ­ка «Да­чка трэ­не­ра» (2018) у пэў­ным сэн­се аўта­бі­ягра­фіч­ная. Бо рас­па­вя­ дае пра ад­но­сі­ны па­між ба­ць­кам-трэ­не­рам і да­чкой, якую той хо­ча зра­біць чэм­пі­ёнкай па тэ­ні­се. І сап­раў­

Ян Ха­лоў­бэк (1978) Дэ­бю­тант вя­лі­ка­га экра­на Ян Ха­лоў­бэк у сва­ім пер­шым фі­ль­ме звяр­нуў­ся да гіс­то­рыі То­ма­ша Ка­мэн­ды — ма­ ла­до­га ча­ла­ве­ка, аб­ві­на­ва­ча­на­га ў за­бой­стве пят­нац­ ца­ці­га­до­вай дзяў­чы­ны і не­спра­вяд­лі­ва асу­джа­на­га да 25 га­доў тур­мы. Стуж­ку пра ча­ла­ве­ка, які стаў ахвя­рай су­до­ва-ту­рэм­най ма­шы­ны, у кі­на­тэ­атрах па­спе­ла ўба­ чыць бо­льш за сем­сот ты­сяч ча­ла­век. Ня­гле­дзя­чы на аб­ме­жа­ван­ні ў про­да­жы квіт­коў, фі­льм «25 га­доў не­ві­ на­ва­тас­ці. Спра­ва Том­ка Ка­мэн­ды» стаў хі­том, і ця­пер мож­на без це­ню сум­не­ву ска­заць: ка­лі б не пан­дэ­мія, на вя­лі­кім экра­не яго б на­пэў­на ўба­чы­ла ка­ля двух мі­ль­ёнаў гле­да­чоў. Кар­ці­на Ха­лоў­бэ­ка ака­за­ла­ся про­ мнем свят­ла ў цём­ным цар­стве — перш за ўсё та­му, што гэ­та сап­раў­ды якас­ны з мас­тац­ка­га пун­кту гле­джан­ня фі­льм, зня­ты ад­ным з са­мых ці­ка­вых рэ­жы­сё­раў ма­ла­ до­га па­ка­лен­ня. Па­цвяр­джэн­нем май­стэр­ства Ха­лоў­бэ­

ка ста­ла ўзна­га­ро­да на кі­на­фес­ты­ва­лі ў Гды­ні ў ве­рас­ні 2020 го­да: ён атры­маў прэ­мію як леп­шы рэ­жы­сёр-дэ­ бю­тант, а акцёр Пётр Тра­ян — прэ­мію за леп­шую га­лоў­ ную муж­чын­скую ро­лю.

ды, ба­ць­ка Лу­ка­ша Гжэ­го­жэ­ка — трэ­нер па тэ­ні­се і шмат ча­го, што ёсць у фі­ль­ме, рэ­жы­сёр пе­ра­нёс са свай­го аса­біс­та­га во­пы­ту. Зра­зу­ме­ла, «Да­чка трэ­не­ра» — гэ­та не сто­ль­кі фі­льм пра спорт, хоць жыц­цё спар­тоў­цаў, тур­ні­ры і гэ­так да­лей там па­ка­за­ны з ве­ль­мі вя­лі­кай сту­пен­ню рэ­аліс­ тыч­нас­ці. Гэ­та ме­на­ві­та ся­мей­ная, ка­мер­ная дра­ма пра ад­но­сі­ны ба­ць­кі і да­чкі, фі­льм пра тое, як ужо да­рос­лая да­чка хо­ча вы­рвац­ца з гі­пе­ра­пе­кі, па­чаць жыць сва­ім са­ма­стой­ным жыц­цём. Та­му, ві­даць, гэ­ты фі­льм бу­дзе бліз­кі кож­на­му гле­да­чу, бо сі­ту­ацыя ў гэ­тай стуж­цы, ка­ лі дзі­цё ста­но­віц­ца да­рос­лым і ад­да­ля­ецца ад ба­ць­коў, зда­ра­ецца шмат у якіх се­м’ях. Пры­чым не­ль­га ска­заць, чыя дра­ма тут бо­льш знач­ная: да­чкі, якая ста­мі­ла­ся жыць так, як хо­ча ба­ць­ка, ці ба­ць­ кі, які ад­мо­віў­ся ад на­рма­ль­на­га жыц­ця і цал­кам ад­дае ся­бе вось гэ­тай ма­ры аб бу­ду­чым чэм­пі­ёнстве да­чкі.

43

Пётр Да­ма­леў­скі (1983) Рэ­жы­сёр, сцэ­на­рыст і акцёр, Пётр Да­ма­леў­скі па­чы­наў у кі­но на зды­мач­най пля­цоў­цы зна­ка­мі­та­га «Дэ­ма­на», дзе быў па­моч­ні­кам рэ­жы­сё­ра Мар­ці­на Уро­ны. Пад­час кур­су рэ­жы­су­ры кі­наш­ко­лы WRiTV у Ка­та­ві­цах зняў не­ ка­ль­кі ка­рот­ка­мет­раж­ных фі­ль­маў, уз­на­га­ро­джа­ных на шмат­лі­кіх фес­ты­ва­лях. Яго по­ўна­мет­раж­ны рэ­жы­сёр­скі дэ­бют­ны фі­льм «Ці­хая ноч» за­ймеў шы­ро­кае пры­знан­ не на 42-м Фес­ты­ва­лі поль­ска­га ігра­во­га кі­но ў Гды­ні ў 2017 го­дзе, атры­маў­шы ся­род інша­га Вя­лі­кі прыз — «Złote Lwy». Фі­льм так­са­ма ўзяў 10 ста­ту­этак поль­скай кі­нап­рэ­міі «Orzeł» у 2018 го­дзе. Стуж­ка рас­па­вя­дае гіс­то­рыю вя­лі­кай ся­м’і, якая саб­ра­ла­ся ад­ной­чы на ка­ляд­ную вя­чэ­ру, але не здо­ле­ла знай­сці тое агу­ль­нае, што па­він­на ты­чыц­ца сап­раў­дных род­ных. Шмат хто ўба­чыў у фі­ль­ме не то­ль­кі сім­вал су­час­най поль­скай ся­м’і, падзе­ле­най эміг­ра­цы­яй і роз­ны­мі по­гля­да­мі, але і су­час­на­га све­ту ў цэ­лым. Ле­тась Пётр Да­ма­леў­скі вы­пус­ціў на­ступ­ную стуж­ку — «Як ма­га да­лей ад­сюль», зня­тую ў Ірлан­дыі гіс­то­рыю

sztuka кіно

поль­скай дзяў­чы­ны, якая спра­буе да­ве­дац­ца аб жыц­ці свай­го па­мер­ла­га ба­ць­кі. Мо­ні­ка Ёрдан-Мла­дзя­ноў­ска (1979) Ву­чы­ла­ся ў кі­на­тэ­ле­ві­зій­най сту­дыі ва Уроц­ла­ве і ў кі­наш­ко­ле ў Ло­дзі на рэ­жы­сёр­скім ад­дзя­лен­ні. З 2006 го­да пра­цуе рэ­жы­сёр­кай кас­тын­гу і сцэ­на­рыс­ткай. Аўтар­ка не­ка­ль­кіх ігра­вых і да­ку­мен­та­ль­ных фі­ль­маў,

якія атры­ма­лі між­на­род­ны роз­га­лас і вя­до­масць. У 2019 го­дзе на экра­ны вы­хо­дзіць яе по­ўна­мет­раж­ны ігра­вы дэ­бют «Жа­лез­ны мост». Фі­льм быў па­спя­хо­вым у пра­ка­це і знай­шоў пры­ хі­ль­ні­каў як ся­род ша­ра­го­ва­га гле­да­ча, так і ся­род пра­фе­сій­най су­по­ль­нас­ці. «Жа­лез­ны мост» Мо­ні­кі Ёрдан-Мла­дзя­ноў­скай рас­каз­вае пра лю­боў­ны трох­ кут­нік і ся­мей­ную дра­му, якая раз­ва­роч­ва­ецца на фо­не не­вя­ліч­ка­га шах­цёр­ска­га мяс­тэч­ка ў поль­скай Сі­ле­зіі. Рэ­жы­сёр­ка ад­па­вед­на гу­ляе з жан­ра­мі, што ро­біць яго асаб­лі­ва ці­ка­вым. Ян Ка­ма­са (1981) Рэ­жы­сё­ра, які скон­чыў Ло­дзін­скую кі­наш­ко­лу, на­зы­ва­ юць «го­ла­сам свай­го па­ка­лен­ня». Ці не са­мы вя­до­мы прад­стаў­нік но­ва­га поль­ска­га кі­но па­спеў зняць не­ка­ ль­кі яркіх сту­жак. Тво­рам, які вы­зна­чыў па­зі­цыю Яна 44

Ка­ма­сы ў поль­скім кі­но, стаў фі­льм «За­ла са­ма­ губ­цаў» (2011) — стуж­ка, што не то­ль­кі апіс­вае стан су­час­най мо­ла­дзі, але і спра­буе га­ва­рыць з ёй, вы­ка­рыс­тоў­ва­ючы су­час­ныя вы­раз­ныя срод­кі, на­прык­лад злу­ча­ ючы «жы­вую» кар­ці­ну з кам­п’ю­тар­най ані­ма­цы­яй. Гіс­то­рыя пад­лет­ка, які стра­ціў су­вязь з за­ня­ты­мі сва­імі ка­р’е­ра­мі ба­ць­ка­мі, і той, хто шу­кае пад­трым­ кі ў не­бяс­печ­ным і пад­ ман­лі­вым све­це сус­вет­ на­га па­ву­цін­ня, саб­ра­ла амаль мі­ль­ённую аўды­то­рыю. Да­лей Ян Ка­ма­са зняў дзве па­пу­ляр­ныя ва­енныя стуж­кі пра зна­ка­мі­тыя падзеі 1944 го­да — не­звы­чай­ ную да­ку­мен­та­ль­ную рэ­кан­струк­цыю «Го­рад 44» і «Вар­шаў­скае па­ўстан­не». Дра­ма «Це­ла Бо­жае» (2019) ста­ла падзе­яй, атры­ма­ла на­мі­на­цыю на «Оскар» і шэ­ раг іншых пры­зоў і ўзна­га­род, у тым лі­ку на Мін­скім між­на­род­ным кі­на­фес­ты­ва­лі «Ліс­та­пад-2019» прыз за леп­шую рэ­жы­су­ру, Спе­цы­яль­ны прыз жу­ры і Прыз гля­ дац­кіх сім­па­тый. У 2020 го­дзе Ян Ка­ма­са зняў вос­тра­ сю­жэт­ную са­ты­ру на свет но­вых мед­ыя «За­ла са­ма­за­ бой­цаў. Хэй­тар». Ян П. Ма­ту­шы­ньс­кі (1984) Вы­пус­кнік кі­наш­ко­лы ў Ка­та­ві­цах і Шко­лы імя Анджэя Вай­ды пра­чнуў­ся зна­ка­мі­тым у 2014 го­дзе, ка­лі яго по­ўна­мет­раж­ны да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм «Глы­бо­кая лю­ боў» пра да­йве­ра, які вяр­та­ецца да жыц­ця па­сля інсу­ль­ту, атры­маў дру­гі прыз Кра­каў­ска­га кі­на­фес­ты­ва­лю, за якім быў га­лоў­ны прыз у да­ку­мен­та­ль­ным кон­кур­се Мас­коў­ска­га між­на­род­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю. Ужо та­ды ста­ла вя­до­ма, што Ма­ ту­шы­ньс­кі пры­сту­піў да пра­цы над ігра­вой стуж­ кай пра вя­до­ма­га мас­та­ка Здзіс­ла­ва Бек­сі­ньс­ка­га, і гэ­та, без­умоў­на, быў адзін з са­мых ча­ка­ных поль­скіх фі­ль­маў апош­ня­га ча­су. Пе­рад зды­мач­най гру­пай ста­яла не­ве­ра­год­на скла­ да­ная за­да­ча: Бек­сі­ньс­кі пра­сла­віў­ся не то­ль­кі дзя­ку­ючы кар­ці­нам з ша­ ку­ючы­мі сю­жэ­та­мі, пра­сяк­ну­ты­мі ад­чу­ван­нем смер­ці і над­ышоў­ша­га апа­ка­ліп­сі­су, але так­са­ма сва­ім ве­ль­мі экс­цэн­трыч­ным ха­рак­та­рам. «Апош­няя ся­м’я» — на здзіў­лен­не спе­лы дэ­бют, жанр яко­га мож­на бы­ло б вы­зна­чыць як бы­та­вую тра­гі­ка­ ме­дыю. Ня­гле­дзя­чы на тое, што на да­дзе­ны мо­мант Ян П. Ма­ту­шы­ньс­кі зды­мае то­ль­кі се­ры­ялы, мож­на ка­заць, што ў поль­скім кі­но з’явіў­ся ве­ль­мі ці­ка­вы і сво­еа­саб­лі­ вы май­стар.

Мі­хал Мар­чак (1982) Вя­до­мы і як прадзю­сар, апе­ра­тар, сцэ­на­рыст, але най­бо­ль­шую вя­до­масць яму пры­нёс па­куль адзі­ны по­ўна­мет­раж­ны фі­льм «Усе бяс­сон­ныя но­чы» (2016). Мар­чак — вы­пус­кнік Ака­дэ­міі мас­тац­тваў у По­зна­ні, так­са­ма ву­чыў­ся ў Ка­лі­фар­ній­скім інсты­ ту­це мас­тац­тваў. Ка­рот­кі метр «У по­шу­ку ка­бе­ты» ён зняў у 2009 го­дзе ў меж­ах пра­гра­мы «Пер­шы да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм». Гіс­то­рыя фран­цуз­ска­га арыс­так­ра­та, які шу­кае жон­ку ў Поль­ шчы, бы­ла адзна­ча­ная на Ка­ша­лін­скім фэс­це дэ­бю­таў «Мо­ладзь і кі­но». У 2010 го­дзе Мар­чак зра­біў свой пер­шы по­ўна­мет­раж­ны фі­льм «Ка­нец Рас­іі», дзея­нне яко­га ад­бы­ва­ецца ў вар­та­вой ве­жы на по­ўна­чы Рас­іі, што пры­нес­ла яму ўзна­га­ро­ды на не­ка­ль­кіх між­на­род­ ных фэс­тах і прэ­мію ка­на­ла HBO за да­ку­мен­та­ль­ны дэ­бют у Та­рон­та. На­ступ­ная стуж­ка «Fuck for Forest» (2012) рас­па­вя­дае пра ка­му­ну хі­пі, якая за­йма­ецца аб­аро­най ама­зон­скіх ля­соў, бы­ла на­мі­на­ва­на на прэ­мію Polish Eagle Film Award у ка­тэ­го­рыі «Леп­шы да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм», а ча­со­піс Dazed and Confused уклю­чыў яе ў дзя­сят­ку са­мых на­ва­тар­скіх тво­раў, што па­шы­ра­юць жан­ра­выя рам­кі да­ку­мен­та­ль­ных фі­ль­маў за апош­нія га­ды. «Усе бяс­сон­ныя но­чы» — не­звы­чай­ны гіб­рыд да­ку­ мен­та­ль­на­га і ігра­во­га кі­но. Стуж­ка па­каз­вае жыц­цё вар­шаў­скай мо­ла­дзі двух­ты­сяч­ных га­доў і быц­цам не прэ­тэн­дуе на не­йкія гла­ба­ль­ныя вы­ва­ды. Але дзіў­ным чы­нам пе­рад­ае атмас­фе­ру са­міх ча­соў і цэ­ла­га слою гра­мад­ства. Гля­дач на­зі­рае за ад­ной ноч­чу з жыц­ця за­ла­той вар­шаў­скай мо­ла­дзі — гру­пай ма­ла­дых ге­ро­ яў, якія блу­ка­юць па го­ра­дзе, скур­ва­юць со­тні цы­га­рэт, п’юць, тан­цу­юць і гу­та­раць пра ка­хан­не. Мі­хал Мар­чак атры­маў за «Усе бяс­сон­ныя но­чы» вя­лі­кую ко­ль­касць пры­зоў, ся­род якіх ці не га­лоў­ны — прыз за леп­шы фі­льм у між­на­род­ным да­ку­мен­та­ль­ным кон­кур­се надзвы­чай прэс­тыж­на­га аме­ры­кан­ска­га фес­ты­ва­лю SUNDANCE. Агнеш­ка Сма­чы­ньс­ка (1978) Вы­пус­кні­ца кі­наш­ко­лы імя Кшыш­та­фа Кес­лёў­ска­га ў Ка­та­ві­цах, так­са­ма яна ўдзе­ль­ні­ча­ла ў май­стар-кла­сах у кі­наш­ко­ле імя Анджэя Вай­ды ў Вар­ша­ве. Рэ­жы­сёр­ка атры­ма­ла сты­пен­дыю мі­ніс­тра ку­ль­ту­ры і на­цы­яна­ль­ най спад­чы­ны за вы­дат­ныя да­сяг­нен­ні, прэ­мію «Мой та­лент для Поль­шчы» і «За­ла­тое пя­ро», якую за мас­ тац­кія да­сяг­нен­ні ўру­чае аса­біс­та прэ­зі­дэнт Поль­шчы. Па­чы­на­ла як аўтар­ка ка­рот­ка­мет­раж­ных сту­жак, ужо пер­шая з якіх, «Арыя Дзі­ва» па­вод­ле апа­вя­дан­ня Во­ль­ гі Та­кар­чук, бы­ла сап­раў­дным по­спе­хам. Па­сля шэ­ра­гу ка­рот­ка­мет­раж­ных ра­бот і ра­бот для тэ­ле­ба­чан­ня яна па­ча­ла зды­маць по­ўна­мет­раж­нае ігра­вое кі­но. У 2015 го­дзе пер­шы фі­льм «Доч­кі да­нсін­гу» («Ру­сал­ка»), у якім рэ­жы­сёр­ка экс­пе­ры­мен­та­ва­ла з му­зыч­ным жан­рам 45

і жан­рам фі­ль­му жа­хаў, атры­маў спе­цы­яль­ны прыз жу­ры на аме­ры­кан­скім фес­ты­ва­лі не­за­леж­на­га кі­но SUNDANCE, а так­са­ма за леп­шы дэ­бют на кі­на­фес­ты­ва­ лі ў Гды­ні. Яе дру­гая по­ўна­мет­раж­ная кар­ці­на «Фу­га» ўдзе­ль­ні­ча­ла ў Кан­скім Тыд­ні кры­ты­кі ў 2018 го­дзе. Аб­едзве стуж­кі ста­лі лі­да­ра­мі як гля­дац­кіх сім­па­тый, так і фес­ты­ва­ль­ных па­ка­заў. Зды­мае рэ­жы­сёр­ка і кі­но для ма­ло­га экра­на. Па­сля по­спе­ху з пер­шым фі­ль­мам у Аме­ры­цы Агнеш­ка Сма­ чы­ньс­ка атры­ма­ла пра­па­но­вы ад там­тэй­шых прадзю­ са­раў і ле­тась вы­сту­пі­ла рэ­жы­сёр­кай дзвюх час­так се­ры­яла Warrior Nun. Кры­ху ра­ней у Поль­шчы яна пра­ца­ва­ла ад­ной з рэ­жы­сё­рак тэ­ле­ві­зій­на­га се­ры­яла «1983». Ку­ба Чэ­кай (1984) Яшчэ падчас ву­чо­бы Ку­ба Чэ­кай здзіў­ляў сва­ім не­шаб­ лон­ным мыс­лен­нем і яркі­мі ві­зу­аль­ны­мі воб­ра­за­мі. Стуж­кі «Цём­на­га па­коя не трэ­ба ба­яцца» (2009), Twist & Blood (2010), «Мі­тус­ня» (2014) ад­роз­ні­ва­лі­ся ці­ка­ вай кі­на­мо­вай. По­ўна­мет­раж­ны дэ­бют Ку­бы Чэ­кая «Бэ­ бі-бум» (2015) стаў тры­умфа­та­рам фес­ты­ва­лю ў Гды­ні і атры­маў спец­прыз Ве­не­цы­янска­га кі­на­фес­ты­ва­лю. Апо­вед пра шко­ль­ні­ка, які ўсту­піў у пе­ры­яд ста­лен­ня, яго ад­но­сі­ны з ад­на­клас­ні­ка­мі і экс­тра­ва­ган­тнай ма­ ці-адзі­ноч­кай зман­та­ва­ны ў ша­лё­ным тэм­пе, з ані­ма­ цый­ны­мі ўстаў­ка­мі, па­ра­дзі­ру­юць фі­ль­мы Дыс­нею, з не­ма­лой ко­ль­кас­цю фі­зі­яла­гіч­ных дэ­та­ляў, цал­кам на­ ту­ра­ль­ных і ў той жа час агід­ных, — Чэ­кай ства­рыў кі­на­ка­лаж, дзе вы­хад з дзя­цін­ства па­ўстае сап­ раў­дным пек­лам. Сво­еа­саб­лі­вым пра­ця­ гам дэ­бю­ту стаў фі­льм «Ляс­ны прынц» (2016): рэ­жы­сёр звяр­нуў­ся да па­ра­ле­лей з ба­ла­дай Гё­ тэ, а тэ­май стаў кан­флікт пад­лет­ка з ма­ці. У 2021-м пла­ну­ецца но­ вы фі­льм Ку­бы Чэ­кая: на тэ­му фе­мі­ніз­му.

sztuka год Нор­ві­да

Ле­тась 27 ліс­та­па­да поль­скі Сейм вы­зна­чыў зна­ка­выя гіс­та­рыч­ныя по­ста­ці на 2021 год. Бы­ла пры­ня­ тая па­ста­но­ва пры­зна­чыць 2021-ы Го­дам Цып­ры­яна Ка­мі­ля Нор­ві­да — вы­дат­на­га па­эта, пра­за­іка, мыс­ля­ра і мас­та­ка — у су­вя­зі з 200-год­дзем з дня яго на­ра­джэн­ня.

«Па­куль ма­лан­кай Гос­пад не за­го­іць…» ПА­ЭЗІЯ ЦЫП­РЫ­ЯНА НОР­ВІ­Д А Андрэй Ха­да­но­віч Пра Цып­ры­яна Ка­мі­ля Нор­ві­да (1821—1883) цяж­ка пі­саць без анты­тэ­заў, над­та ж кан­трас­ту­юць між са­бой фе­на­ме­на­ль­ная і роз­на­ба­ко­вая ад­ора­насць твор­цы — і вы­ключ­ная не­спра­вяд­лі­васць лё­су і су­час­ні­каў да, ма­быць, са­ма­га не­да­ацэ­не­на­га пры жыц­ці поль­ска­га аўта­ра. «Шчас­цем за­бы­ты па­эт», — як пі­саў для пес­ ні ўжо бе­ла­рус­кі лі­та­ра­тар. Ве­дай Поль Вер­лен пра свай­го поль­ска­га ка­ле­гу, які дзе­ся­ці­год­дзя­мі жыў з ім у ад­ным го­ра­дзе, — яго кні­га «Вы­кля­тыя па­эты» ме­ла б на адзін тра­гіч­ны раз­дзел бо­лей. Цып­ры­ян Кса­ве­ры Ге­рард Ва­лен­ты… Імя Ка­міль бу­ду­чы па­эт — і пе­ра­ка­на­ны ка­то­лік — уз­яў са­бе сам пад­час кан­фір­ма­цыі. Сі­ра­та, вы­ха­ва­ны пра­ба­бу­ляй, бо ў ча­ты­ры га­ды стра­ціў ма­ці, а ў ча­тыр­нац­цаць — ба­ць­ку. (Бе­ла­рус­кія ста­рон­кі жыц­ця Яна Нор­ві­да, па­мер­ла­га ў тур­ме для да­ўжні­коў, — тэ­ма асоб­на­га да­сле­да­ван­ня.) Ге­ні­яль­ны лі­та­ра­тар — лі­рык, пра­за­ік, эсэ­іст і дра­ма­ тург, — але ж ад­на­ча­со­ва най­ці­ка­вей­шы мас­так і ску­ льп­тар. (Не­хта з да­след­чы­каў — пэў­на ж, за­быў­шы пра Вы­спя­ньс­ка­га, — на­зваў Нор­ві­да най­леп­шым па­этам ся­род мас­та­коў і най­леп­шым мас­та­ком ся­род па­этаў.) Са­ма­вук, што кі­нуў вар­шаў­скую гім­на­зію, не скон­чыў­ шы пя­та­га кла­са, тым не менш зра­біў­ся глы­бо­кім мыс­ ля­ром, які ў твор­чых са­ма­рэф­лек­сі­ях да­лё­ка аб­агнаў свой час. Бліс­ку­чы дэ­бю­тант, чые пер­шыя тво­ры так шмат аб­яца­ лі шы­ро­кай чы­тац­кай пуб­лі­цы, — і ўсі­мі за­бы­ты жаб­рак, які па­мі­рае ў па­рыж­скім прад­мес­ці Іўры ў пры­тул­ку Свя­то­га Ка­зі­мі­ра для поль­скіх эміг­ран­таў. Па­лы­мя­ны па­тры­ёт — і гра­ма­дзя­нін све­ту, што на­заў­жды па­кі­нуў ра­дзі­му ў двац­цаць з не­чым га­доў і рэ­шту жыц­ця пра­ вёў у вы­гнан­ні. Най­ці­ка­вей­шая ге­агра­фія пад­арож­жаў: Іта­лія, Ня­меч­чы­на, Бе­ль­гія, Англія, дзе­ся­ці­год­дзі жыц­ця ў Па­ры­жы, — і па­чуц­цё веч­най па­кі­ну­тас­ці і бес­пры­ту­ль­нас­ці. (Плюс пра­бле­мы са слы­хам, што па­ча­лі­ся па­ сля бер­лін­скай тур­мы, ку­ды па­эт тра­піў у вы­ні­ку не­па­ ра­зу­мен­ня з па­шпар­там.) У пэў­ны пе­ры­яд на­ват мож­на ка­заць пра свай­го ро­ду «пад­вой­ную эміг­ра­цыю», ка­лі Нор­від, спа­дзе­ючы­ся на леп­шыя га­на­ра­ры мас­та­ка, на год пе­ра­бі­ра­ецца з Еўро­пы ў Аме­ры­ку. І пі­ша там верш «Мая пес­ня» — маг­чы­ма, адзін з са­мых пра­ніз­лі­вых у поль­скай па­эзіі па­тры­ятыч­ных вер­шаў (вя­лі­кае ба­чыц­ 46

Партрэт Цыпрыяна Каміля Норвіда. Фатограф Франсуа-Джазэф Дэлінтраз. Срэбрана-жэлацінавы адбітак. 1861.

ца на ад­лег­лас­ці!). Рэ­фрэн вер­ша — пры­ві­тан­не Юль­ юшу Сла­вац­ка­му з яго­ным «Сум­на мне, Бо­жа!». Вы­ключ­на не­шчас­лі­вы ў ка­хан­ні, Нор­від ад­даў сэр­ца ад­ной з най­пры­га­жэй­шых жан­чын свай­го ча­су, Ма­рыі Ка­лер­гіс, якая ўжо раз­бі­ла сэр­ца шмат­лі­кім пры­хі­ль­ ні­кам — і не збі­ра­ла­ся спы­няц­ца. То­ль­кі ся­род твор­

цаў — Дзю­ма, Мю­сэ, Га­цье, Гей­нэ, Ліст, Ша­пэн… Нор­від пе­ра­язджае з го­ра­да ў го­рад за сва­ёй ка­ха­най, губ­ляе апош­нія гро­шы і не­рвы, але не мае шан­цаў. По­тым, у кож­ным ад­ра­са­ва­ным жан­чы­не вер­шы, на­ват у бяс­ крыў­дных сяб­роў­скіх, чыс­та аль­бом­ных мад­ры­га­лах (пра­чы­тай­це пра та­лер­ку, якую слу­га пад­ае «вя­ль­ мож­най Пані»), бу­дуць чы­тац­ца сля­ды гэ­тай лю­боў­най тра­ге­дыі. Га­во­ра­чы пра Нор­ві­да, да­след­чы­кі вы­ка­рыс­тоў­ва­юць фор­му­лу «поль­скі ра­ман­тык». Але не­шта ў ёй му­ляе і не дае спа­кою, та­му да­да­ецца эпі­тэт «по­зні». Або ўдак­лад­ня­юць пра «дру­гое па­ка­лен­не поль­ска­га ра­ ман­тыз­му». Я ўво­гу­ле ка­заў бы пра «по­стра­ман­тызм» па­эта. Вя­до­ма ж, Нор­від рос і вы­хоў­ваў­ся як лі­рык на тво­рах Міц­ке­ві­ча і Сла­вац­ка­га, якіх на­праў­ду аб­агаў­ ляў, — як і му­зы­ку Ша­пэ­на. (Пра апош­нія дні ўсіх тра­іх і свае сус­трэ­чы з імі Нор­від на­пі­ша кра­на­ль­нае аўта­ бі­ягра­фіч­нае эсэ «Чор­ныя квет­кі».) Але гэ­та не пе­ра­ шка­джа­ла мець да на­стаў­ні­каў і ста­рэй­шых су­час­ні­каў пэў­ныя этыч­ныя ды эстэ­тыч­ныя прэ­тэн­зіі. За­над­та ж лёг­ка ра­ман­ты­кі па­ве­ры­лі ва ўсе­ма­гут­насць ча­ла­ве­чай асо­бы на кры­лах твор­ча­га па­ры­ву. (Нор­ від бу­дзе су­пра­ць­пас­таў­ляць «сля­по­му на­тхнен­ню» ка­тар­жную пра­цу май­стра пад кан­тро­лем інтэ­лек­ту.) За­над­та ка­тэ­га­рыч­на падзя­лі­лі свет на чор­нае і бе­лае, пе­ра­ва­ліў­шы ўсю ві­ну пе­рад ча­ла­ве­кам на не­спры­ яль­ныя аб­ста­ві­ны: час, гіс­то­рыя, кра­іны-аку­пан­ты і г.д. Нор­від бу­дзе на­гад­ваць не то­ль­кі аб пра­вах, за якія мож­на і вар­та зма­гац­ца, але і пра ма­ра­ль­ныя аб­авяз­ кі. За­над­та ж да­лё­ка ў сва­ёй ба­ра­ць­бе з не­спра­вяд­ лі­вас­цю і ў па­тра­ба­ван­ні ад твор­цы бо­ль­шай гра­мад­ скай актыў­нас­ці яны ад­ышлі ад сап­раў­дных, веч­ных за­дач Мас­тац­тва. Пры­вя­ду ў пры­клад нор­ві­даў­скі пра­грам­ны верш «Род­ная мо­ва» (тут і да­лей цы­тую ў бе­ла­рус­кім пе­ра­кла­дзе Але­га Мін­кі­на).

Спяр­ша пя­рун — а ўжо па­сля гры­мо­ты; Вунь ту­пат ко­ней стэ­па­вых чу­цён; Спа­чат­ку дзеі!.. а сло­вы? дум­кі?.. по­тым!.. Ба­ць­коў­скай мо­вы не да­мо на скон, — Так Лір­ні­ку кры­чаў Ва­яр су­ро­вы І біў у шчыт, ажно гу­дзеў пра­стор; А той : «Не меч, не шчыт ба­ро­ніць мо­ву, А — да­ска­на­лы твор!» У прад­мо­ве да свай­го цык­лу «Vade-Mecum» Нор­від пі­ша пра кры­зіс су­час­най поль­скай па­эзіі, які ба­чыць у яе за­над­та па­лкай са­цы­яль­най за­анга­жа­ва­нас­ці, у пра­змер­ным за­мі­ла­ван­ні ўсім на­род­ным, вяс­ко­вым і рус­ты­ка­ль­ным, а так­са­ма ў злоў­жы­ван­ні чыс­та знеш­ ні­мі, па­вяр­хоў­на ма­ляў­ні­чы­мі аздо­ба­мі, што ідзе на шко­ду інтэ­лек­ту­аль­на­му вы­мя­рэн­ню твор­час­ці. Па­эт вы­ра­жае надзею, што раз­віц­цё жур­на­ліс­ты­кі і жы­ва­ пі­су, а так­са­ма ра­шэн­не «ся­лян­ска­га пы­тан­ня» з ча­сам вы­зва­ляць па­эзію ад не­ўлас­ці­вых ёй за­дач і пры­му­сяць аўта­раў за­ся­ро­дзіц­ца на га­лоў­ным. Але ж вар­та адзна­чыць, што ў лю­бую эпо­ху і ў лю­бой кра­іне, як то­ль­кі па­эт пе­ра­стае быць «бо­ль­шым чым па­эт» (по­мні­це фор­му­лу Яўге­на Еўту­шэн­кі?), ён імклі­ ва губ­ляе і шы­ро­кую чы­тац­кую лю­боў, за­ста­ючы­ся 47

Вя­зень. Руч­ка, ка­рыч­не­вы і чор­ны ало­вак, аква­рэль. 1877.

аб’ектам ува­гі то­ль­кі са­мых пад­рых­та­ва­ных ад­эптаў. Мак­сі­ма­ліст Нор­від зра­біў цал­кам свя­до­мы вы­бар і па­га­дзіў­ся на ўсе маг­чы­мыя на­ступ­ствы. Трэ­ба ска­заць, што яны не пры­му­сі­лі ся­бе ча­каць: па­эт па­сту­по­ва губ­ляе чы­та­чоў, «па­мі­рае» для ХІХ ста­год­дзя, і то­ль­кі бу­ду­чы­ня ад­дасць на­леж­нае яго та­лен­ту. Нор­від не вы­пад­ко­ва на­ле­жыць да па­ка­лен­ня Шар­ля Бад­ле­ра (па­эты — ад­на­год­кі). Дос­вед чы­тан­ня «Кве­ так Зла» вы­явіў­ся надзвы­чай важ­ным для поль­ска­ га лі­ры­ка, ка­лі ён пра­ца­ваў над зга­да­ным цык­лам «Vade-Mecum» (да­слоў­на: «Ідзі за мною», як ка­заў ге­рою да­нтаў­скай «Бос­кай ка­ме­дыі» яго пра­вад­нік па пек­ле і чыс­тцы Вер­гі­лій). Як і Бад­лер, які спа­чат­ку ха­ цеў на­зваць сваю кні­гу «Лім­бы» (лімб — пер­шае ко­ла да­нтаў­ска­га пек­ла, дзе пе­ра­бы­ва­юць ня­хрыш­ча­ныя не­маў­ля­ты і най­леп­шыя языч­ні­кі), Нор­від па­каз­вае пек­ла вя­лі­ка­га го­ра­да, адзі­но­ту ў на­тоў­пе і пры­цем­кі ду­шы су­час­на­га ча­ла­ве­ка. Як і Бад­лер у пер­шым вы­ дан­ні сва­ёй кні­гі, Нор­від змяш­чае ў сва­ім цык­ле роў­на сто вер­шаў і ну­ма­руе іх. І ба­дай што са­мае га­лоў­нае: як і фран­цуз­скі аўтар, поль­скі лі­рык мыс­ліць свой твор не як збор­нік вы­пад­ко­вых тэк­стаў, а як адзі­нае цэ­лае, каб кож­ны твор вы­ні­каў з па­пя­рэд­ня­га і да­ваў гле­бу на­ступ­на­му, каб кні­га ме­ла скраз­ны сю­жэт і сіс­тэ­му

sztuka год Нор­ві­да

ўза­емаз­лу­ча­ных ма­ты­ваў. (Тую ж за­да­чу праз ко­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў ста­віць і па­спя­хо­ва вы­ра­шае Мак­сім Баг­да­но­віч, пра­цу­ючы над сва­ім «Вян­ком».) Як і Бад­лер і яго на­ступ­ні­кі-сім­ва­ліс­ты, Нор­від імкнец­ ца да інтэ­лек­ту­аль­най на­сы­ча­нас­ці і гер­ме­тыз­му (пуш­кін­скае «по­эзия дол­жна быть глу­по­ва­той» яўна не пра яго). Па­эт экс­пе­ры­мен­туе з гра­фі­кай і пун­кту­ацы­ яй, актыў­на ўжы­вае кур­сіў і раз­рад­ку, пад­крэс­лі­ва­ючы га­лоў­нае, як бы ба­іцца (цал­кам слуш­на), што яго не зра­зу­ме­юць або зра­зу­ме­юць не так. Аўтар­скія зна­кі пры­пын­ку ўраж­ва­юць экс­тра­ва­ган­тнас­цю, але ж і да­па­ ма­га­юць у эма­цый­най ка­му­ні­ка­цыі там, дзе ра­цы­яна­ль­ ныя сло­вы ўжо бяс­сі­ль­ныя. Тры за­пар пра­цяж­ні­кі, які­мі за­кан­чва­ецца хрэс­та­ма­тый­ны верш «Пяш­чо­та», бо­льш за сло­вы ка­жуць пра хво­рую па­мяць і не­за­гой­ны боль, ува­соб­ле­ныя ў воб­ра­зе за­пле­це­ных у кос­ку ва­ла­соў, на якіх но­сіць свой срэб­ны га­дзін­нік уда­вец… У ад­ным са сва­іх най­леп­шых вер­шаў Нор­від пры­зна­ ецца, што ву­чыў­ся чы­таць па поль­скім пе­ра­кла­дзе «Дон Кі­хо­та» Сер­ван­тэ­са. Па­зней шмат хто бу­дзе па­ ра­ўноў­ваць з ла­ман­чскім іда­ль­га і са­мо­га па­эта ў яго вы­са­ка­род­ным зма­ган­ні з роз­ны­мі «вет­ра­ка­мі» свай­го ча­су. Па­эт Ста­ніс­лаў Гра­хо­вяк пі­ша, як пад­час Вяс­ны На­ро­даў у Ры­ме рэ­ва­лю­цы­яне­ры кро­чы­лі мар­шам у бок Ва­ты­ка­на, а ся­род аб­арон­цаў па­пы ба­чы­лі Нор­ві­ да, што спра­ба­ваў спы­ніць раз­гне­ва­ных дэ­ман­стран­таў, тры­ма­ючы ў ру­цэ му­зей­на­га вы­гля­ду піс­та­лет. Ад­нак хай кан­сер­ва­та­ры не спя­ша­юцца за­ліч­ваць па­эта ў «свае», бо ён быў здо­ль­ны на роз­ныя — але ня­змен­на дон­кі­хоц­кія! — па­ры­вы. На­ прык­лад, склаў­шы (у 1859 го­дзе!) і пе­рад­аўшы ў Аме­ ры­ку анты­ра­сіс­цкія вер­шы ў пад­трым­ку афра­аме­ры­ кан­ца: «Гра­ма­дзя­ні­ну Джо­ну Браў­ну» («Я пес­ню, як чай­ку, Та­бе да­сы­лаю, / Праз зыб­кі аб­шар акі­яну, о, Яне…»). Ся­род шэ­дэў­раў гра­ма­дзян­ скай лі­ры­кі па­эта — верш «Па­мя­ці Бе­ма жа­лоб­ная рап­со­дыя», на­пі­са­ны на га­да­ві­ну са дня смер­ці ге­ не­ра­ла Юза­фа Бе­ма, ге­роя па­ўстан­ня 1830-31 гг., а так­са­ма ачо­ль­ні­ка арміі вен­ гер­скіх па­ўстан­цаў 184849 гг. Нор­від на­зваў яго «му­жам, роў­ным Га­ні­ба­лу», і ўзяў эпіг­ра­фам сло­вы кар­ фа­ген­ска­га па­лка­вод­ца пра З фла­рэн­тый­скай фрэс­кі. веч­ную ня­на­вісць да Ры­ма: Чар­ні­лы, ало­вак. 1843—1848. «Клят­ве, якую я даў ба­ць­ку, вер­ны да­гэ­туль». Верш ага­ лом­швае сва­ёй ве­ліч­нас­цю, што вы­ні­кае з бліс­ку­чай гіс­та­рыч­най сты­лі­за­цыі: па­эт на­сы­чае свой твор воб­ра­за­мі, па­чэр­пну­ты­мі з апі­сан­ няў ста­ра­жыт­ных гер­ман­скіх і сла­вян­скіх па­ха­ва­ль­ных аб­ра­даў.

48

Га­ла­ва ка­бе­ты. Чар­ні­лы, чор­ны ало­вак, аква­рэль. 1857.

Хлоп­цы б’юць у ся­ке­ры, што ад­лі­ва­юць сі­не­чай, Служ­кі ў шчы­ты ман­джэ­раць, пун­со­выя ад па­ход­няў; Ве­ліч­ная ха­руг­ва ў па­смах ды­му тра­пе­ча, Вос­трац­цю дрэў­ка ўпёр­шы­ся ў ме­ся­ца серп зі­хот­ны… Асоб­най згад­кі за­слу­гоў­ва­юць нор­ві­даў­скія фраш­кі. (Са­мо сло­ва «фраш­ка» па-поль­ску пер­ша­па­чат­ко­ ва азна­ча­ла не­йкую драб­ніч­ку, а по­тым да­ло на­зву га­тун­ку гу­ма­рыс­тыч­най па­эзіі, бліз­ка­му да жар­таў­лі­ вай эпіг­ра­мы.) Па­эт у гэ­тым жан­ры — год­ны спад­ка­ емца во­ла­та поль­ска­га Рэ­не­сан­су Яна Ка­ха­ноў­ска­га (1530—1584) і ад­на­ча­со­ва па­пя­рэд­нік ге­ні­яль­на­га са­ты­ры­ка Ста­ніс­ла­ва Ежы Ле­ца (1909—1966). Фраш­кі Нор­ві­да — шмат­знач­ныя і ня­змен­на па­зна­ча­ныя гор­кай іро­ні­яй, хут­чэй муд­рыя, чым про­ста да­сціп­ныя. На­ват рэ­агу­ючы на зло­бу дня і да­зва­ля­ючы са­бе па­лі­тыч­ную за­анга­жа­ва­насць, аўтар не за­бы­вае пра ўні­вер­са­ль­нае, як, на­прык­лад, у фраш­цы «Іх сі­ла» (тут і да­лей пе­ра­ клад мой).

На­ча­ль­ні­кі ўсіх вой­скаў і па­лі­цый, Усе аслы ў па­го­нах — і аслі­цы, Саб­ра­лі­ся ў ку­лак і то­чаць зброю — Суп­роць ідэі… да та­го ж ста­рое!.. Па­эт про­ста не мо­жа быць на ба­ку пры­гня­та­ль­ні­каў спра­вяд­лі­вас­ці, але ж і чор­на-бе­лай ма­ра­ль­най ад­на­ знач­нас­ці тут так­са­ма ня­ма, бо іро­нія па­ва­роч­вае сваё джа­ла і ў дру­гі бок. Цал­кам ма­гу ўя­віць, як па­цяр­пе­лыя

за ідэю крыў­да­ва­лі на гэ­тае «да та­го ж ста­рое». Ла­ка­ ніч­насць і шмат­знач­насць то­ль­кі ўзрас­та­юць у ка­рот­кіх, бліз­кіх да афа­рыз­маў тво­рах з цык­лу «Vade-Mecum», мак­сі­ма­ль­на ла­пі­дар­ных і сэн­са­ва не­вы­чар­па­ль­ных. Так, верш «Лі­тасць» мо­жа чы­тац­ца як апі­сан­не веч­най ча­ла­ве­чай сле­па­ты, што рэ­агуе то­ль­кі на па­вяр­хоў­нае, та­ды як сап­раў­дны боль на­ша­му во­ку ня­бач­ны. Але мо­жа ўспры­мац­ца і ў рэ­лі­гій­ным кан­тэк­сце: шчы­ры вер­нік Нор­від пе­ра­каз­вае гіс­то­рыю Хрыс­та.

Дзе слё­зы, там зна­хо­дзіц­ца на­соў­ка; Дзе з ра­ны кроў, пра­цуе губ­ка лоў­ка; А што ка­нае дух, ка­му бя­ды? Ня­бач­ны боль ніх­то не су­па­ко­іць, Па­куль ма­лан­кай Гос­пад не за­го­іць: — Ад­но та­ды!.. Пры­клад­на так атры­ма­ла­ся і з Нор­ві­дам і яго спад­ чы­най. Най­леп­шыя вер­шы за­ста­лі­ся не­апуб­лі­ка­ва­ныя пры жыц­ці аўта­ра. Па­сля смер­ці па­эта хто­сь­ці ў пры­ тул­ку на­вёў па­ра­дак — і спа­ліў скры­ню з нор­ві­даў­скі­мі па­пе­ра­мі. То­ль­кі праз па­ўта­ра дзе­ся­ці­год­дзя па­эт-сім­

ва­ліст Мі­ры­ям (Зя­нон Пшэс­мыц­кі) на­но­ва ад­кры­вае твор­цу і ро­біць усё для па­пу­ля­ры­за­цыі Нор­ві­да. І ад­но ў ХХ ста­год­дзі па­чы­на­ецца сап­раў­дны шлях аўта­ра да свай­го чы­та­ча. Па­ха­ва­ны, а по­тым пе­ра­па­ха­ва­ны ў агу­ль­ных ма­гі­лах, Нор­від трэ­ці раз па­ха­ва­ны ўжо ў 2001 го­дзе. Але ця­пер — мак­сі­ма­ль­на ўра­чыс­та, як ге­ній, Пра­рок і на­цы­яна­ль­ная свя­ты­ня, на кра­каў­скім Ва­ве­лі, по­бач з пра­хам Міц­ке­ві­ча і Сла­вац­ка­га. Ты­ся­чы лю­дзей пад­пя­ва­юць фан­тас­тыч­на­му Чэс­ла­ву Не­мэ­ну, які зра­біў зон­гі пры­нам­сі з двац­ца­ці нор­ві­даў­ скіх вер­шаў і фраг­мен­таў па­эм. Пе­ра­клад­чы­кі, у тым лі­ ку ў нас, імкнуц­ца пе­ра­ўва­со­біць поль­ска­га ге­нія сва­ёй мо­вай. (Ка­рыс­та­юся на­го­дай вы­ра­зіць сваю ўдзяч­насць Але­гу Мін­кі­ну і свет­лай па­мя­ці Ва­сі­лю Сё­му­ху!) На сён­ ня не­ка­то­рыя вер­шы па­эта ёсць ужо ў трох бе­ла­рус­кіх вер­сі­ях, хай чы­та­чы па­ра­ўноў­ва­юць і раз­бі­ра­юцца. Су­ час­ны поль­скі па­эт Ры­шард Кры­ніц­кі на­пі­саў афа­рыс­ тыч­ны і іра­ніч­ны — зу­сім у ду­ху ге­роя — верш:

Роз­ныя лю­дзі цы­ту­юць Нор­ві­да. Нор­ві­ду гэ­та ўжо не па­шко­дзіць.

Не­мэн і Нор­від

Дзміт­рый Пад­бя­рэз­скі Пры­знац­ца, ка­лі да мя­не ўпер­шы­ню па­тра­пі­ла ві­ні­ла­ вая плыт­ка «Niemen Enigmatic» (1970), я, пра­слу­хаў­шы яе, быў надзвы­чай уз­ру­ша­ны. Бо тое, што змяш­ча­ла гэ­тая пра­гра­ма, ні­чым не на­гад­ва­ла ра­ней­ша­га Не­мэ­ на — вы­ка­наў­цу, па вя­лі­кім ра­хун­ку, не над­та муд­ра­ ге­ліс­тых, хоць ча­сам і ве­ль­мі эма­цый­ных па­пу­ляр­ных пе­сень. Тут жа я ўба­чыў пры­нцы­по­ва інша­га спе­ва­ка — умуд­ро­на­га, надзвы­чай да­свед­ча­на­га ў гіс­то­рыі ўлас­ най Айчы­ны, па­тры­ёта і вес­ту­на пра­ніз­лі­вай пра­ўды. Ад­ышоў­шы ад тэк­стаў па­этаў-пе­сен­ні­каў, за асно­ву но­ вых тво­раў ён аб­раў кла­січ­ную па­эзію поль­скіх па­этаў. І пер­шым у гэ­тым шэ­ра­гу вы­сту­піў Цып­ры­ян Ка­міль Нор­від, які на час вы­дан­ня гэ­та­га аль­бо­ма быў, ду­маю, не ве­ль­мі па­пу­ляр­най асо­бай на пра­сто­рах поль­скай па­эзіі. Тым бо­льш гэ­тае імя для мя­не, сту­дэн­та пер­ шых кур­саў філ­фа­ка, не ка­за­ла ані­чо­га. Але па­чу­тая ма­ну­мен­ та­ль­ная кам­па­зі­цыя «Bema pamieci zalobny rapsod» пра­ця­ла мя­не да глы­бі­ні ду­шы і ад­ на­ча­со­ва ад­кры­ла мне Не­мэ­на — кам­па­зі­та­ра Вок­лад­ка аль­бо­ма «Niemen і вы­ка­наў­цу — з аб­са­ Enigmatic». лют­на інша­га бо­ку.

49

Цыпрыян Каміль Норвід. Срэбрана-жэлацінавы адбітак. Аўтар невядомы.

sztuka год Нор­ві­да

«Рап­со­дыя», якая аб­апі­ра­ла­ся на ня­бёс­нае гу­чан­не го­да ў поль­скай ста­лі­цы ў За­ле кан­грэ­саў. Са­ма му­зы­ка арга­на «Ха­манд», ні­бы вы­пра­ві­ла мя­не ў вы­ключ­на «Рап­со­дыі», якая на ві­ні­ла­вай плыт­цы за­йма­ла ўвесь іншыя му­зыч­ныя аб­ша­ры. Не, ка­неш­не, на той час я чуў пер­шы яе бок і гу­ча­ла амаль 17 хві­лін, бы­ла на­сы­ча­на ужо да­во­лі шмат пад­обнай ці бліз­кай да яе му­зы­кі. Але эле­мен­та­мі та­кіх сты­ляў, як джаз-рок, пра­грэ­сіў-рок, гэ­ту вы­кон­ваў ве­ль­мі зна­ёмы мне му­зы­ка, а спя­ва­ны соўл, фанк. У вы­ні­ку гэ­тую кам­па­зі­цыю, ня­гле­дзя­чы на тэкст быў збо­ль­ша­га доб­ра зра­зу­ме­лы. Тым не менш яе до­сыць скла­да­ную фор­му, кар­це­ла слу­хаць зноў і імя па­эта за­ста­ва­ла­ся за­гад­кай. І та­ды для зна­ёмства з зноў. Па­шчас­ці­ла, што поль­скае тэ­ле­ба­чан­не ад­ва­жы­ Нор­ві­дам я зра­біў пер­шы крок. ла­ся і здо­ле­ла за­пі­саць у сту­дыі на ві­дэа гэ­ты твор. Бы­ла на той час у так зва­ным «ге­не­ра­льс­кім» до­ме, https://youtu.be/FFNxAfy6dbY што на­суп­раць па­рка імя Ча­люс­кін­цаў, ве­ль­мі зна­ка­вая У да­лей­шым Не­мэн не­адна­ра­зо­ва звяр­таў­ся да па­этыч­ кра­ма «Друж­ба», у якой мож­на бы­ло на­быць мнос­тва на­га да­роб­ку Нор­ві­да. Ся­род най­бо­льш вя­до­мых тво­ кніг на са­мых роз­ных мо­вах: вы­дан­ні па мас­тац­тве, му­ раў — рас­пеў­ная, хоць і кры­ху ад­на­стай­ная па ме­ло­дыі зы­цы, аль­бо­мы, мас­тац­кую лі­та­ра­ту­ру і інш. Да­рэ­чы, (гэ­та пры­кме­та мно­гіх «нор­ві­даў­скіх» пе­сень Не­мэ­на) у свой час я там на­быў вы­да­дзе­ны на поль­скай мо­ве «Aerumnarum plenus», «Italiam, Italiam», «Marionetki», ра­ман «Май­стар і Мар­га­ры­та» Бул­га­ка­ва, які та­ды на рыт­міч­ная «Sariusz», «Pielgrzym», «Daj mi wstążkę рус­кай мо­ве мож­на бы­ло пра­чы­таць błękitną», «Moja piosenka», «Idącej хі­бы што ў рас­плы­віс­тай па якас­ці kupić talerz». Сам Не­мэн пад­крэс­лі­ ад­біт­ку ко­піі з яко­га ра­тап­рын­ту. ваў: «Тое, што Нор­від ка­заў на кож­ Дык вось: ме­на­ві­та там, на здзіў­ ную тэ­му XIX ста­год­дзя, за­ста­ецца лен­не, я і ад­шу­каў не­вя­ліч­кі то­мік акту­аль­ным і ў XX ста­год­дзі. Ра­ней тво­раў Нор­ві­да ў пе­ра­кла­дах на я, маг­чы­ма, і да­пус­каў, што не­хта рус­кую мо­ву. І, пры­знац­ца, «за­паў» з твор­цаў мі­ну­ла­га мо­жа быць на гэ­та­га па­эта, хоць зра­зу­мець на­сто­ль­кі акту­аль­ным на кож­ным сут­насць не­ка­то­рых яго­ных тво­раў сан­ты­мет­ры і ў той жа час та­кім бы­ло не тое што ня­прос­та, а ча­сам бліз­кім ча­ла­ве­ку не то­ль­кі праз на­огул не­маг­чы­ма. Тым не менш, пад­обны этыч­ны ко­дэкс... Гэ­та вя­ ка­лі я слу­хаў чар­го­выя пра­гра­мы лі­кая лі­та­ра­ту­ра, якая ска­за­ла ўсё, Не­мэ­на з тво­ра­мі, на­пі­са­ны­мі на што па-ра­ней­ша­му з’яўля­ецца для вер­шы Нор­ві­да, то ў пер­шую чар­гу нас най­бо­льш істот­ным… Ад­чу­ваю ўслух­ваў­ся ме­на­ві­та ў гэ­тыя кам­па­ ся­бе па­зней­шым уну­кам Нор­ві­да». зі­цыі і пад­свя­до­ма пе­ра­кла­даў іх Для Не­мэ­на Нор­від за­ўсё­ды за­ тэк­сты най­перш для ся­бе, не над­та ста­ваў­ся ма­ра­ль­ным ука­за­ль­ні­кам. звяр­та­ючы ўва­гу на тыя, што бы­лі ў Ці­ка­ва і тое, што па­зней пад уплы­ на­бы­тым у «Друж­бе» збор­ні­ку. вам Нор­ві­да і сам Не­мэн па­чаў Ідэю звяр­нуц­ца да вер­шаў Нор­ві­да актыў­на пі­саць па­этыч­ныя тэк­сты Не­мэ­ну пад­ка­заў вя­до­мы па­эт-пе­ да ўлас­ных му­зыч­ных тво­раў, а так­ сен­нік і артыст Вой­цех Млы­нар­скі, са­ма ма­ля­ваць вок­лад­кі чар­го­вых пес­ні на тво­ры яко­га вы­кон­ваў і сам аль­бо­маў. му­зы­ка. Уся­го ж на вер­шы Нор­ві­да Мож­на з усёй упэў­не­нас­цю сцвяр­ Чэс­лаў Не­мэн на­пі­саў блі­зу двац­ джаць, што аль­бо­мам «Niemen ца­ці кам­па­зі­цый. Ад­нак «Рап­со­ Enigmatic» му­зы­ка зра­біў сап­раў­ддыя» для мя­не на­веч­на за­ста­ла­ся ны пе­ра­ва­рот у поль­скай па­пу­ляр­ пры­яры­тэт­ным тво­рам. Ма­гут­нае, най му­зы­цы, рэ­зка раз­арваў стан­ надзвы­чай эма­цый­нае гу­чан­не ў дар­тныя рам­кі і ра­шу­ча вы­веў яе на спа­лу­чэн­ні з на­пе­вам арга­ну і спе­ но­выя пра­сто­ры. Гэ­та бы­ло не­ча­ка­ ва­мі хо­ру пра­ніз­ва­лі на­скрозь! Для на, і мно­гія пры­хі­ль­ні­кі ра­ней­шай за­пі­су «Рап­со­дыі» Не­мэн упер­шы­ твор­час­ці Не­мэ­на да­лё­ка не ад­ра­зу ню за­пра­сіў у склад сва­ёй но­вай зра­зу­ме­лі і пры­ня­лі но­вую пра­па­ гру­пы джа­за­вых му­зы­кан­таў — сак­ Вок­лад­кі аль­бо­маў «Niemen Aerolit» і но­ву спе­ва­ка. Га­лоў­ным вы­ні­кам са­фа­ніс­та Збіг­не­ва На­мыс­лоў­ска­ «Katharsis» аўтар­ства Чэс­ла­ва Не­мэ­на. гэ­та­га кро­ку бы­ло тое, што ў су­час­ га, скры­па­ча і флей­тыс­та Мі­ха­ла ную па­пу­ляр­ную му­зы­ку ў якас­ці Урба­ня­ка і ба­ра­бан­шчы­ка Чэс­ла­ва аўта­раў тэк­стаў пры­йшлі сур’ёзныя Бар­ткоў­ска­га, а гэ­та так­са­ма на па­эты. Не­мэн, апра­ча сут­вор­час­ці той час вы­гля­да­ла амаль сен­са­цый­на. Не­вы­пад­ко­ва, са спад­чы­най Нор­ві­да, пі­саў му­зы­ку на вер­шы Ад­ама што па­зней у кры­ху іншым скла­дзе гурт «Эніг­ма­тык» Міц­ке­ві­ча, Юль­юша Сла­вац­ка­га, Ад­ама Асны­ка і на­ват вы­сту­піў на вя­до­мым між­на­род­ным джаз-фес­ты­ва­лі Сяр­гея Мі­хал­ко­ва. ў Вар­ша­ве «Jazz Jamboree». Апра­ча вы­шэй зга­да­ных, У да­лей­шым ён ужо не звяр­таў­ся да про­ста­га пе­сен­на­га у сту­дыі над аль­бо­мам пра­ца­ва­лі ва­ка­ль­ная гру­па рэ­пер­ту­ару. Вы­клю­чэн­нем быў вы­да­дзе­ны для за­ход­ня­ «Алі­баб­кі» і хор пад кі­раў­ніц­твам Ра­му­аль­да Мяз­гі. га рын­ку аль­бом «Russische Lieder» з за­пі­са­мі пе­сень, Прэм’ера тво­ра на пуб­лі­цы ад­бы­ла­ся 1 са­ка­ві­ка 1970 якія ў юнац­тве ён чуў і спя­ваў у Ста­рых Ва­сі­ліш­ках.

50

Норвід па–беларуску Во­сень О — знос­ней цер­ні дра­та­ваць — лепш ру­шыць На шып стра­лы, Чым па дрыг­ве са слёз, па ка­ла­ту­шы З уз­ды­хаў мглы… * Хай перш вя­сёл­кай, каб вяр­нуць сі­не­чу, Сплы­ве ад нас — І вер­нец­ца ха­руг­ва­мі, каб свед­чыць Пра леп­шы час. * Бо знос­ней цер­ні дра­та­ваць — лепш ру­шыць На шып стра­лы, Чым па дрыг­ве са слёз, па ка­ла­ту­шы З уз­ды­хаў мглы… Пе­ра­клаў Алег Мін­кін

Мая пес­ня (ІІ) Па той кра­іне, дзе акра­ец хле­ба Па­бож­на пад­ыма­юць, бо ў па­ша­не Да­рун­кі Не­ба… Су­мую, Пане. * Па той кра­іне, дзе гняз­до на гру­шы Бус­лі­нае не руш, бо іх вяр­тан­не Нам го­іць ду­шы… Су­мую, Пане.

* Су­мую па сяб­роў­стве ва­шым, лю­дзі, Што ўсю­ды мне бы­ло, як ра­та­ван­не, Ды бо­льш не бу­дзе… Су­мую, Пане. Пе­ра­клаў Андрэй Ха­да­но­віч

Дай стуж­ку мне… * Дай стуж­ку мне — яе вяр­ну без смут­ку І без спаз­нен­ня… Або — дай цень ад сва­ёй шыі гнут­кай: — Не трэ­ба й це­ню! ** Мах­неш ру­кой — і цень твой іншы ста­не, Бо ён не хлу­сіць! Ні­чо­га мне, пры­ваб­лі­вая пані, Не трэ­ба, му­сіць… *** Пры­меў я з лас­кі Бо­га ўжо ня­ма­ла Да­рун­каў сціп­лых: Да­жду крап­лі­цу і ліс­ток апа­лы, Да шкла пры­ліп­лы. Пе­ра­клаў Алег Мін­кін

Ма­ры­янет­кі

* Су­мую па зям­лі, дзе без пры­му­су Гу­ча­ць­ме, як ма­літ­ва, пры­ві­тан­не Хва­лой Ісу­су… Су­мую, Пане.

1 Як не ну­дзіц­ца, ка­лі над пла­не­тай Про­ць­ма зор ці­хіх зіх­ціц­ца, І кож­ная ззяе бляс­кам ад­мет­ным, А ўсё ста­іць — і імчыц­ца…

* І па ад­ной яшчэ ня­він­най рэ­чы, Чый след амаль губ­ля­ецца ў ту­ма­не, — Па той сус­трэ­чы… Су­мую, Пане.

2 Не­руш зям­лі — і ста­год­дзяў глы­бі­ні, І ўсім за­раз жыць ахво­та, Хто на­ват кос­ткі тут не па­кі­не, Хоць бу­дуць лю­дзі і по­тым…

* Па сэр­цы, не кра­ну­тым дум­кай гор­кай, Што ска­жа «так» ці «не» — і не пад­ма­не Не­да­га­вор­кай… Су­мую, Пане.

3 Як не ну­дзіц­ца на не­дас­ка­на­лай Сцэ­не, ма­ле­нь­кай і цес­най, Дзе кож­ны кож­на­га граў ідэ­алы, Жыц­цём апла­ціў­шы п’есы — —

51

sztuka год Нор­ві­да

4 Па­праў­дзе не знаю, якім бы за­нят­кам Сму­так свой шчы­ры су­це­шыць; Што мне, пра­бач­це, пан­ове, спа­чат­ку Про­зу пі­саць або вер­шы?

5 А мо пад со­нца, за­мест пі­са­ні­ны, Сес­ці й чы­таць ці­ка­вы Ра­ман па­то­пу ў кні­зе пяс­чы­нак, Пі­са­ны нам для за­ба­вы (!) — — 6 Яшчэ лепш — каб збыц­ца гэ­тай хва­ро­бы, Гэ­тай ну­дзь­гі ня­звод­най: Люд­цаў за­быў­шы, на­вед­ваць асо­баў, — Га­льш­тук на шыі мець мод­ны!.. Пе­ра­клаў Алег Мін­кі

У Ве­ро­не І Над Ка­пу­ле­ці й Ман­тэ­кі да­ма­мі Мок­ры бла­кіт, уз­ара­ны гра­ма­мі, Зор­ным рас­крыў­шы­ся во­кам; ІІ Моў­чкі гля­дзіць на ру­іны ва­ро­жых За­мкаў, на рэ­шткі глу­хіх ага­ро­джаў — І скід­вае зніч­кі звы­со­ку; ІІІ Шэп­чуць праз сон кі­па­ры­сы, што гэ­та — Слё­зы ля­туць для Ра­мэа з Джу­ль­етай З не­ба… і ў тру­ны сця­ка­юць; IV А лю­дзі, што ма­юць да­пыт­лі­вы роз­ум, Ка­жуць: ля­туць ка­мя­ні, а не слё­зы, І — іх ніх­то… не ча­кае! Пе­ра­клаў Алег Мін­кін

Пі­ліг­рым 1 Ёсць най­вы­шэй­шы чын між чы­ноў, Як над да­ха­мі мес­та ве­жа У не­бе па­хмур­ным…

2 Вы ра­шы­лі, што я не з пан­оў, Бо дом мне ру­хо­мы на­ле­жыць З вяр­блю­джай шку­ры…

52

Тры кабеты. Туш, пэндзаль, аловак. 1861

3 І ўсё ж — я ў не­бе бы­ваю, ка­лі, Як пі­ра­мі­да, ду­ша ўвы­шы­ню Ду­шу па­ры­вае!

4 І ўсё ж — я сто­ль­кі маю зям­лі, Ко­ль­кі па­тра­пі­ла мне пад ступ­ню, Па­куль сту­паю!.. Пе­ра­клаў Алег Мін­кін

Лі­чын­ка 1 На лон­дан­скім бру­ку мок­рым Ў ту­ма­не пад­ме­сяч­ным, бе­лым Мі­не ця­бе іншы—ка­то­ры, А ты яго ўспом­ніш, струх­ле­лы.

2 Ча­ло яго ў цер­нях? ці ў бру­дзе? Так рас­паз­наць ня­мож­на; Пад­шэп­ты Ня­бё­сам аб цу­дзе На вус­нах?.. ці? Як бяз­бож­на!..

* Ці па­сма свет­лых ва­ла­соў, Як лан­цу­жок, за­пле­це­ная ў кос­ку, Ў га­дзін­ні­ку ўдаў­ца — — — Пе­ра­клаў Андрэй Ха­да­но­віч

Спе­лы лаўр 1 У пры­шлае шлях — за імглою, Хоць ба­ке­ны шмат хто май­струе; Ніх­то ў аб­ра­ным па­коі У Хра­ме яе не гас­цюе.

2 Увой­дзеш у пер­шыя ж дзвер­цы — Не ў бра­му, што вы­браў спа­чат­ку: Што кры­ла­мі за­раз зда­ецца, Не раз у гіс­то­рыі — пят­кі!..

3 Зык ча­су крык­лі­вы, што свед­чыць, Ні­бы­та ў фан­фа­ры ён грае? — Ды гэ­та ж стук глі­ны аб веч­ка Тру­ны, што ўсе згу­кі збі­рае. Атака. Пяро, аловак, акварэль. 1870—1879.

Пе­ра­клаў Алег Мін­кі

3 Бач, біб­лія з бо­жым імем У бру­дзе ля­жыць, у ба­ло­це, Ніх­то яе ўжо не пад­ыме, Не час бо — ду­маць аб цно­це!..

Для Пані М., што куп­ляе та­лер­ку

4 Рос­пач і гро­шы — два сло­вы Бліш­чаць, як бе­ль­мы аб­лу­ды. Ад­куль ідзе?.. — ў тай­ныя схо­вы. Ку­ды?.. — у свя­тыя Ні­ку­ды!

5 Та­кой вя­дзь­мач­кай бяз­бож­най — Ча­ла­вец­тва, енчы і кпі.

— Гіс­то­рыя?.. — то­ль­кі б «кры­ві!..»

— Гра­мад­ства?.. — ад­но яму: «Гро­шы!..» Пе­ра­клаў Ва­сіль Сё­му­ха

Пяш­чо­та Пяш­чо­та — як ру­чай у ці­хім плёс­ку, Як хор жа­лоб­ных га­ла­соў, Як біт­ва да кан­ца…

53

1 Ёсць па­ка­лен­ні, га­ра­ды, пля­мё­ны, Ча­сы й кра­іны, Што ўну­кам па­кі­да­юць не ка­ро­ны — Аскеп­кі глі­ны.

2 А Да­ме ўвесь му­зей­ны скарб шля­хет­ны — Зба­но­чак то­ль­кі: Не ве­дае, што топ­чуць ка­ля Этны Аб­ца­сы поль­кі…

3 На­ро­даў з га­ра­да­мі — ко­ль­кі знік­ла У за­няд­бан­ні! — Як слуг, што пад­аюць та­лер­ку звык­ла Вя­ль­мож­най Пані.

3 дзень 1869 г. (раз­ам з та­лер­кай) Пе­ра­клаў Андрэй Ха­да­но­віч

У артыкулах выкарыстоўваюцца ма­люн­кі Цып­ры­яна Ка­мі­ля Нор­ві­да, больш вы можаце знайсці па спасылцы https://is.gd/ y455in

sztuka афіша

• Вы­ста­ва Люд­ві­кі Ага­жэ­лец

«Шу­каю мо­ман­ту раў­на­ва­гі» ­ ў Цэн­тры су­час­на­га мас­тац­тва «За­мак Уяз­доў­скі».

Пра­сто­ра­выя інста­ля­цыі мас­тач­кі да­зва­ля­юць пра­са­чыць раз­віц­цё ары­гі­на­ль­най твор­чай пра­гра­мы аўтар­кі на пра­ця­гу 40 год. Вы­ста­ву да­поў­няць ча­ты­ры ску­льп­ту­ры з се­ рыі «Крыш­та­лі­за­цыя пра­сто­ры» — твор­чая акцыя, якая прад­угле­джвае ўмя­шан­не ў існу­ючую пра­сто­ру з мэ­тай яе но­ва­га вы­зна­чэн­ня.

04.12.2020—02.05.2021 https://u-jazdowski.pl/program/ wystawy/ludwika-ogorzelec Фраг­мент экс­па­зі­цыі.

• Вы­ста­ва Па­ўла Альт­ха­ме­ра і

Пшэ­мыс­ла­ва Ма­тэц­ка­га «Шчы­лі­ны рэ­ча­існас­ці» ў Бю­ро мас­тац­кіх вы­стаў. Зя­лё­на Гу­жа.

• «Ха­лод­ная рэ­ва­лю­цыя. Гра­мад­

ствы Цэн­тра­ль­на-Усход­няй Еўро­пы пе­рад аб­ліч­чам сац­рэ­аліз­му, 1948—1959» у на­цы­яна­ль­най га­ле­рэі мас­тац­тва Zachęta.

Вя­лі­кая прэ­зен­та­цыя звыш 300 ра­ бот з шас­ці кра­ін усход­ня­га бло­ка пла­нуе па­ру­шыць стэ­рэ­атып­нае ба­ чан­не мас­тац­тва са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му. Грун­там экс­па­зі­цыі ста­не ле­таш­няя на­ву­ко­вая кан­фе­рэн­цыя з ад­на­ймен­най на­звай.

24.05—19.09 https://zacheta.art.pl/pl/wystawy/ cold-revolution Ці­бор Хон­ты. Лет­ні ве­чар. Фо­та.

1952.

• 65-ы па лі­ку кон­курс «Еўра­ба­

чан­не» меў­ся пра­йсці з 12 па 16 мая 2020 го­да ў кан­цэр­тнай за­ле Ahoy у Ра­тэр­да­ме пад сло­га­ нам «Ад­крый­ся», ад­нак ле­тась у са­ка­ві­ку Еўра­пей­скі вяш­ча­ль­ны са­юз пры­няў ра­шэн­не ад­клас­ці Два вя­до­мыя поль­скія твор­цы, надзвы­чай роз­ныя па ма­не­ры і сты­ліс­ты­кі пра­цы, су­по­ль­на пра­ цу­юць у тан­дэ­ме на пра­ця­гу трох га­доў. На вы­ста­ве — вы­нік твор­чай су­пра­цы.

16.04—09.05 http://bwazg.pl/2101-pawelalthamer-przemyslawmatecki-szczelinyrzeczywistosci-19-03-11-04 Па­вел Альт­ха­мер, Пшэ­мыс­лаў Ма­тэц­кі. Пан­іжаю ўзро­вень. Алей.

2020.

54

кон­курс з-за пан­дэ­міі ка­ра­на­ві­ру­су. Пла­ну­ецца, што фі­нал «Еўра­ба­чан­ ня-2021» про­йдзе 22 мая ў тым жа го­ра­дзе і пад тым са­мым ло­зун­гам. Арга­ні­за­та­ры аб­вяс­ці­лі пра на­мер саб­раць артыс­таў на ад­ной сцэ­не, але за­ха­ваць ме­ры бяс­пе­кі. Прад­стаў­ні­ком Поль­шчы на між­ на­род­ным кон­кур­се «Еўра­ба­чан­ не-2021» стаў 39-га­до­вы спя­вак Ра­фал Бжа­зоў­скі. Ён вы­ка­нае пес­ ню «The Ride» («Па­ездка»). Тэкст на англій­скай мо­ве і му­зы­ка на­ле­жаць швед­скай ка­ман­дзе кам­па­зі­та­раў і аўта­раў. Кліп да пес­ні быў зня­ ты ў вар­шаў­скім Му­зеі не­онаў, дзе прад­стаў­ле­ны не­она­выя шы­ль­ды з на­зва­мі крам, рэ­ста­ра­наў і кі­на­ тэ­атраў, якія ра­ней упры­гож­ва­лі го­рад. За апош­нія 10 га­доў Ра­фал вы­ пус­ціў не­ка­ль­кі хі­тоў, стаў па­пу­ ляр­ным вы­ка­наў­цам. Да­дат­ко­вую вя­до­масць на­быў за кошт удзе­лу ў шмат­лі­кіх тэ­ле­ві­зій­ных шоу-пра­ гра­мах, у тым лі­ку «Тан­цы з зор­ ка­мі». Па­спя­хо­ва склад­ва­ецца ў артыс­та і ка­р’е­ра тэ­ле­вя­ду­ча­га на гра­мад­скім Поль­скім тэ­ле­ба­чан­ні. https://eurovision.tv/participant/ rafal-2021

• Між­на­род­ны дыс­тан­цый­ны

інтэр­нэт-кон­курс STAR BRIDGE POLAND & IRELAND аб’­явіў пры­ём за­явак на вяс­ну 2021 го­да. Яны па­він­ны быць да­сла­ныя сё­ле­та да 15 мая. Вы­ні­кі кон­кур­су бу­дуць вя­до­мыя да 29 мая. Удзе­ль­ні­кі не ма­юць аб­ме­жа­ван­няў па ўзрос­це, на­мі­на­цыі ахоп­лі­ва­юць ама­та­раў і пра­фе­сі­яна­лаў. Ды­япа­зон ві­даў мас­тац­тва і мас­ тац­кай твор­час­ці надзвы­чай шы­ро­ кі. Гэ­та ва­кал (эстрад­ны, на­род­ны, фолк, кла­сі­ка, джаз, рок, мю­зікл, хор); інстру­мен­та­ль­ная му­зы­ка (со­ль­ныя інстру­мен­ты, ма­лыя фор­ мы, ка­мер­ныя ансам­блі, аркес­тры); шмат­лі­кія кі­рун­кі тан­ца (на­род­ ны, кла­сі­ка / ба­лет, джаз, эстра­да, ву­ліч­ныя тан­цы, су­час­ны та­нец / ма­дэрн, тэ­атр тан­ца, спар­тыў­ны та­нец, belly dance). Ёсць так­са­ма тэ­атр, ма­лыя тэ­атра­ль­ныя фор­мы, пан­та­мі­ма, тэ­атра­ль­ная мі­ні­яцю­ра, чы­та­ль­ні­кі. За­яўле­на вы­яўлен­чае мас­тац­тва (жы­ва­піс, гра­фі­ка, ма­ лю­нак, дэ­ка­ра­тыў­на-пры­клад­ное мас­тац­тва); цыр­ка­вое мас­тац­тва,

ды­зайн адзен­ня, тэ­атр мо­ды. А ў да­да­так — на­мі­на­цыі «ві­дэ­абло­гер/ рэ­пар­цёр / жур­на­ліст, ві­дэ­аін­тэр­ в’ю». https://www.benefis.org.pl/star_ bridge/

• На май 2021 го­да ў вар­шаў­скім

• 61-ы Кра­каў­скі кі­на­фес­ты­валь

на­кі­ра­ва­ны на агляд і пра­соў­ван­не да­ку­мен­та­ль­ных, ка­рот­ка­мет­раж­ ных ані­ма­цый­ных і ігра­вых фі­ль­ маў. Стуж­кі дэ­ман­стру­юцца як у кон­кур­снай, так і ў па­за­кон­кур­сных

тэ­атры «Па­ло­нія» пры­зна­ча­ны вы­пуск спек­так­ля «Minetti. Парт­рэт ста­ро­га мас­та­ка» ў па­ста­ноў­цы

Падчас рэпетыцыі. Фота Катаржыны Кураль-Садоўскай.

Анджэя Да­ма­лі­ка. Аўтар ад­на­ймен­ най п’есы — зна­ка­мі­ты аўстрый­скі дра­ма­тург То­мас Бер­нхард. Яго­ны ге­рой — вы­біт­ны ня­мец­кі артыст Бер­нхард Мі­нэ­ці, сяб­ра, па­плеч­нік, ка­ле­га, яко­га дра­ма­тург пе­ра­тва­рае ў сім­ва­ліч­ную фі­гу­ру артыс­та. Спек­такль мае ша­нец зра­біц­ца ве­ль­мі важ­ным у твор­чай гіс­то­рый «Па­ло­ніі», бо ро­лю Мі­нэ­ці рых­туе зна­ны май­стар Ян Пе­шак. https://teatrpolonia.pl/eventdata/3884/minetti-portret-artystyz-czasow-starosci

• Люк Пер­сі­валь, слын­ны бе­ль­гій­

скі тэ­атра­ль­ны твор­ца, пра­цуе над сва­ёй пер­шай поль­скай па­ста­ноў­ кай су­по­ль­на з дву­ма тэ­атра­мі — TR Warszawa (Teatr Rozmaitosci w Warszawie) і На­цы­яна­ль­ным Ста­рым тэ­атрам імя Хэ­ле­ны Ма­ джэ­еўскай. Прэм’еры пры­зна­ча­ныя ад­па­вед­на: 16 кра­са­ві­ка ў Вар­ша­ ве, 15 мая — у Кра­ка­ве. Рых­ту­ецца спек­такль «3Сяс­тры» па­вод­ле п’есы Анто­на Чэ­ха­ва «Тры сяс­тры», якія ў бе­ль­гій­ска-поль­скай трак­тоў­цы су­му­юць не па Мас­кве, а па сва­ёй стра­ча­най ма­ла­дос­ці. Аўтар­ская ад­апта­цыя кла­сі­кі пры­све­ча­ная ўзрос­та­вым пра­бле­мам па­мя­ці, ста­рас­ці й са­мо­ты. https://e-teatr.pl/warszawa-trwarszawa-zapowiada-nadchodzacewydarzenia-7338 55

час­тках пра­гра­мы. Асоб­на ўру­ча­ юцца пры­зы ў між­на­род­най і поль­скай кон­кур­сных пра­гра­мах.

61-ы KFF т.зв. гіб­рыд­ны фес­ты­валь, які пра­па­нуе па­ка­зы ў кі­на­тэ­атрах, а так­са­ма ў Інтэр­нэ­це праз стры­ мін­га­вую анлайн-плат­фор­му на тэ­ры­то­рыі Поль­шчы.

30.05—06.06 https://www.krakowfilmfestival.pl/ З 1998 го­да Пра­ грам­ны са­вет Кра­каў­ска­га кі­на­ фон­ду пры­су­джае прэ­мію «Цмок цмо­каў» ства­ра­ль­ні­кам да­ку­ мен­та­ль­ных і ані­ма­цый­ных фі­ль­маў, чыя пра­ца ака­за­ла знач­ны ўплыў на раз­віц­цё сус­вет­на­га кі­но. Так, ле­таш­нім пе­ра­мож­цам стаў Пе­тэр Фор­гач — вен­гер­скі му­ль­ты­ме­дыямас­так і не­за­леж­ны рэ­жы­сёр-да­ ку­мен­та­ліст. З 2013-га го­да за ды­зайн уз­на­га­ро­ды прэ­міі ад­каз­вае мас­так, архі­тэк­тар і інжы­нер Ма­ цей Юркоў­скі-Лю­кас. На ства­рэн­не кі­нас­ку­льп­тур яго на­тхняе са­мо кі­но — «воб­раз, гук, зрок, ма­гія…»

• Поль­скі інсты­тут у Мін­ску за­пра­

шае ўсіх пры­хі­ль­ні­каў кі­но да пра­гля­ду но­вых поль­скіх фі­ль­маў у меж­ах пра­екта «Поль­скае кі­но online. Жан­ры і імё­ны». У гэ­тым

цык­ле бе­ла­рус­кі гля­дач мо­жа па­зна­ёміц­ца з су­час­ным поль­скім кі­не­ма­тог­ра­фам і яго твор­ца­мі,

па­гля­дзець стуж­кі, якія бы­лі зня­тыя ця­гам апош­ніх 2-3 га­доў, і за­даць свае пы­тан­ні іх аўта­рам. Спа­сыл­кі на фі­ль­мы вы­клад­ва­юцца на афі­цый­най ста­рон­цы Поль­ска­га інсты­ту­та ў Мін­ску ў «Фэй­сбу­ку» ве­ча­рам у апош­нюю пят­ні­цу ме­ся­ца і дзей­ні­ча­юць да кан­ца ня­дзе­лі. Так­са­ма на ста­рон­цы мож­на па­гля­дзець апо­вед пра фі­льм і гу­тар­ку з аўта­ра­мі або аб­мер­ка­ван­не кар­ці­ны з экс­пер­та­мі.

З кас­трыч­ні­ка мі­ну­ла­га го­да ў меж­ах пра­екта «Поль­скае кі­но online. Жан­ры і імё­ны» бы­лі па­ка­за­ны на­ступ­ныя фі­ль­мы: «Усё для ма­ёй ма­ці» Мал­га­жа­ты Іме­льс­кай, «Ма­ ну­мент» Яго­ды Шэ­льц, «Як кот з са­ба­кам» Яну­ша Кан­дра­цю­ка, «Жа­ лез­ны мост» Мо­ні­кі Ёрдан-Мла­дзя­ ноў­скай, «Да­чка трэ­не­ра» Лу­ка­ша Гжэ­го­жэ­ка, «Пра жы­вёл і лю­дзей» Лу­ка­ша Чай­кі.

30 кра­са­ві­ка гле­да­ча ча­кае сус­трэ­ ча з кла­сі­кай — фі­ль­мам «Шпі­таль Пе­ра­мя­нен­ня» (1978) Эдвар­да Жэб­роў­ска­га, а так­са­ма гу­тар­кай пра аўта­ра лі­та­ра­тур­най пер­шак­ ры­ні­цы Ста­ніс­ла­ва Ле­ма. Па­каз про­йдзе ў меж­ах свят­ка­ ван­ня ста­год­дзя з дня на­ра­джэн­ня вы­біт­на­га пі­сь­мен­ні­ка. «Шпі­таль Пе­ра­мя­нен­ня» — на­пі­са­ная ў 1948 го­дзе, але вы­да­дзе­ная то­ль­кі ў 1955 го­дзе кні­га, пер­шая час­тка тры­ло­гіі «Ня­стра­ча­ны час» («Шпі­ таль Пе­ра­мя­нен­ня», «Ся­род па­мер­ лых» «Па­ва­рот»). Падзеі ра­ма­на ад­бы­ва­юцца ў пер­шы год на­цыс­ цкай аку­па­цыі Поль­шчы. Га­лоў­ны ге­рой, ма­ла­ды док­тар, вы­пад­ко­ва трап­ляе на пра­цу ў псі­хі­ятрыч­ную клі­ні­ку на па­ўднё­вым усхо­дзе кра­ іны і зна­ёміц­ца з дзіў­ным, кры­ху сюр­рэ­аліс­тыч­ным све­там мед­ыкаў і іх па­цы­ентаў. https://www.facebook.com/ instytutpolski.wminsku/

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

56