АЛЯКСАНДР ФРЭДРА.
СТВАРАЛЬНІК ПОЛЬСКАЙ КАМЕДЫІ
Віртуальная
выстава «Фрэдра
на плакаце» з калекцыі Dydo Poster Gallery
• Францішак Старавейскі.
граф Аляксандр Фрэдра (1793—1876).
Нацыянальны тэатр, Варшава. 1978.
Сёлета мы адзначаем 230-ю гадавіну з дня нараджэння графа Аляксандра Фрэдры (1793—1876) — найвыбітнейшага польскага
камедыёграфа, а таксама мемуарыста, паэта і жаўнера напалеонаўскіх войнаў. З гэтай нагоды Сейм Рэспублікі Польшча абвясціў 2023-ці годам Аляксандра Фрэдры.
Аляксандр Фрэдра паходзіць са старога дваранскага роду са шматвяковай традыцыяй, ён нарадзіўся 20 чэрвеня 1793 года ў сямейным маёнтку ў Сурохаве каля Ярослава. У 16-гадовым узросце пайшоў добраахвотнікам
у армію Варшаўскага Каралеўства пад камандаваннем князя Юзафа Панятоўскага. Сярод іншага, прымаў удзел у паходзе на Маскву ў 1812 годзе, даслужыўся да звання капітана. За мужнасць у баях быў адзначаны Залатым крыжам ордэна Virtuti Militari, імператар французаў Напалеон Банапарт узнагародзіў яго «Ордэнам ганаровага легіёна». Памёр у Львове 15 ліпеня 1876 года. Стваральнік арыгінальнай польскай камедыі, Фрэдра напісаў звыш 10 сцэнічных твораў: аднаактовых і шматактовых камедый, фарсаў і гратэскаў. Ён таксама вядомы як аўтар казак і вершаў для дзяцей.
Літаратурная творчасць Аляксандра Фрэдры існавала і развівалася паралельна з двума буйнымі напрамкамі ў польскай
літаратуры — рамантызмам і пазітывізмам, сам пісьменнік быў своеасаблівым ланцужком паміж рыфмаванай асветніцкай камедыяй і мяшчанскай камедыяй у духу Маладой Польшчы. Пры гэтым ягоныя творы вольныя ад дыдактыкі і задзірлівасці, а гумар — даволі мяккі і паблажлівы да заганаў сваіх блізкіх. Тэатральны сусвет Фрэдры населены плеядай жывых персанажаў родам са шляхецкіх сядзіб і мяшчанскіх дамоў, гэта яскравая галерэя розных тыпажаў — сарматы, вайскоўцы, сентыментальныя паненкі і рафінаваныя кабеты, ліхвяры і фантазёры, рознага кшталту слугі — і ўсе яны валодаюць індывідуальнымі рысамі. П'есы Фрэдры імгненна траплялі на сцэны тэатраў Варшавы, Кракава і Львова. Асноўны прадмет інтрыгі ў камедыях — грошы, каханне і шлюб, галоўная дылема — ці браць шлюб дзеля грошай па жаданні бацькоў або апекуноў
• гжэгаж Маршалэк. «Дамы і гусары». Драматычны тэатр у Валбжыху. 1978.
• Мечыслаў гуроўскі. «Муж і жонка». Тарноўскі тэатр. 1985.
5 2023: patroni
• Ян Младажэнец. «Божухна, што ж гэта робіцца!». Тэатр «Камедыя», Варшава. 1978.
альбо ажаніцца па волі сэрца. Найбольш часта з’яўляюцца пастаноўкі яго камедый «Муж і жонка» (першая — у 1821 годзе), «чужаземшчына» (1824), «Дамы і гусары» (1825), «Божухна, што ж гэта робіцца!» (1832), «Дзявочыя зарокі» (1833), «Помста» (1834), «Пажыццёвая рэнта» (1835), «Вялікі чалавек для маwwwлых спраў» (1877). Да вадэвіля «Новы Дон Кіхот» (1824) музыку напісаў Станіслаў Манюшка.
Творы Аляксандра Фрэдры перакладзены на англійскую, венгерскую, нямецкую, румынскую, славацкую, французскую, чэшскую і іншыя мовы. Беларускія пераклады самых знакамітых вершаваных
камедый Фрэдры зрабілі Марыя Мартысевіч («Дзявочыя зарокі, або Магнетызм сэрца») і Андрэй Хадановіч («Помста»).
З усіх работ Фрэдры менавіта «Помста» атрымала не толькі тэатральнае, але і кінематаграфічнае ўвасабленне, прычым двойчы: у 1956 годзе яе экранізаваў Антоній Бахдзевіч, у 2002-м — Анджэй Вайда. Пра віртуальную выставу «Фрэдра на плакаце» распавядае спадар Анджэй Дыда, куратар, калекцыянер і заснавальнік галерэі Dydo Poster Gallery: «У Польшчы няма тэатра, які не паставіў на сваёй сцэне хоць бы адзін з твораў Фрэдры. Таму існуе велізарная колькасць афіш і плакатаў, якія анансуюць паказы. Сярод іх я выбраў з уласнай калекцыі каля 50 прац польскіх плакатыстаў, пачынаючы ад самых старэйшых, такіх як Тадэвуш граноўскі, Уладыслаў Дашэўскі, Анджэй Смачыньскі і Юзаф Шайна, а таксама стваральнікаў падмурку польскай школы плаката: генрыка Тамашэўскага, Яна Леніцы, Францішка Старавейскага, Яна Младажэнца і Анджэя Краеўскага, праз чарговыя пакаленні да наймаладзейшых творцаў — Касі Кубахі, Патрыцыі Лангавы, Маі Вольнай, Патрыка Крыгоўскага.
Варта адзначыць, што Кася Кубаха са сваім плакатам “Муж і жонка” заняла І месца ў студэнцкай катэгорыі гран-Пры рэктара Універсітэта Марыі Складоўскай-Кюры Станіслава Міхалоўскага на Міжнародным біенале плаката ў Любліне ў 2019 годзе і ў тым жа годзе ІІ месца ў катэгорыі “А” на IV Міжнародным фестывалі плаката PlakatFest у Хожаве.
2023: patroni • Анджэй Краеўскі. «Божухна, што ж гэта робіцца!». Тэатр «Усеагульны» ў Варшаве. 2006.
7
• Кася Кубаха. «Муж і жонка». Аўтарскі плакат. 2019.
2023: patroni
• Мечыслаў гуроўскі. «Дамы і гусары». Тэатр імя Юльюша Славацкага ў Кракаве. 1978.
• гжэгаж Марыціньскі. «Муж і жонка». Тэатр «Польскі» ў Шчэціне. 1976.
9
• Мечыслаў гуроўскі. «Помста». Тарноўскі тэатр. 1988.
• Анджэй Пангоўскі. «Помста». гарадскі тэатр у гдыні. 1993.
10
Шматразова стваралі плакаты да прэм’ер Фрэдры такія мастакі, як Ежы чарняўскі, Мечыслаў гуроўскі і Анджэй Пангоўскі. Іх знакамітыя постары назаўсёды залатымі літарамі ўпісаліся ў гісторыю польскага тэатральнага плаката. Дарэчы, Анджэй Пангоўскі сёлета адзначае 70-ы дзень нараджэння.
Выстава дэманструе розных мастакоў і розныя стылі ў плакаце. Паказвае ўсё тое, што ўяўляе з сябе польскі мастацкі плакат. У межах выставы прадстаўлены выкладчыкі
мастацкіх навучальных устаноў, прафесары гжэгаж Маршалэк, Міраслаў Адамчык, Томаш Багуслаўскі, Раман Каларус, Ян Ярамір Алексюн, а таксама мастакі, некалі звязаныя з канкрэтнымі тэатрамі, — Вальдэмар Крыгер, Юзаф Шайна, Януш Вішнеўскі і Баляслаў Польнар. Таксама прадстаўлены і абсалютна незалежныя творцы — Эдвард Лютчын, Яўгеніуш гет-Станкевіч, Міхал Баторы, Віктар Садоўскі, Рафал Альбіньскі і Стасіс Эйдрыгявічус, працы якіх можна знайсці ледзь не ў кожным альбоме, прысвечаным плакату. Безумоўна, гэта не ўсе мастакі, бо складана ў межах адной выставы паказаць усё, што адбывалася і адбываецца вакол Фрэдры ў польскім тэатры. Бягучы, юбілейны год, несумненна, у розных формах гэта прадставіць».
• Патрык Крыгоўскі. «Дзявочыя зарокі». Тэатр імя Людвіка Сольскага ў Тарнаве. 2018.
11
2023: patroni
ЯН МАТЭЙКА. МАСТАК, гІСТОРЫЯ І ВЯЛІКАЯ ІДЭЯ • Аўтапартрэт Яна Матэйкі. Алей. 1887. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве 2023: patroni
Сенат Польшчы абвясціў 2023-і годам Яна Матэйкі. Сёлета спаўняецца 185 гадоў з дня нараджэння аднаго з самых знакамітых мастакоў Польшчы і 130 — з дня яго смерці, а таксама 125 гадоў з часу стварэння першага біяграфічнага музея на польскіх землях — «Дома Яна Матэйкі». гэтая ўстанова з 1904-га з'яўляецца філіялам Нацыянальнага музея ў Кракаве і захавальніцай памяці пра творцу. 24 чэрвеня народзіны мастака адсвяткавалі ў Нацыянальным музеі Варшавы. Наведвальнікаў чакалі адмыслова падрыхтаваныя актыўнасці
на любы густ. На куратарскай экскурсіі па экспазіцыі ў галерэі мастацтваў ХІХ ст. можна было абмеркаваць майстэрню гістарычнага жывапісца, адукацыйную і маралізатарскую
канцэпцыю яго творчасці, а таксама пазіцыю Яна Матэйкі на польскай і еўрапейскай арт-сцэне. Смельчакі спрабавалі свае сілы ў збіранні грандыёзнага пазла «Бітвы пад грунвальдам» з чатырох тысяч элементаў.
Натхнёныя спадчынай мастака маглі стварыць сучасную версію знакамітага палатна і ўзнавіць яго фрагмент па ўласнай задуме. У чэрвені 2023 года ў галоўным будынку
Нацыянальнага музея Кракава адкрылі выставу пад назвай «Матэйка. Мастак і гісторыя».
Куратар выставы Міхал Хааке паставіў задачу актуалізацыі і пераасэнсавання творчасці знанага жывапісца, нават не столькі ў перспектыве XIX стагоддзя, колькі — і, магчыма, найперш — у сучасным свеце. Выстава ў Кракаўскім нацыянальным музеі адрозніваецца ад папярэдніх юбілейных прэзентацый Яна Матэйкі тым, што ў значнай ступені парушае храналагічную паслядоўнасць. У назвах раздзелаў шмат пытальнікаў: «Што пасля мастака ў марныя часы?», «У Цэнтральнай і Усходняй Еўропе — гэта значыць дзе?», «Рэч Паспалітая, але чыя?», «Цывілізацыя, але якая?». гэтыя — часам рытарычныя — пытанні змяшчаюць фокус увагі са стылістычнага
і біяграфічна-храналагічнага аналізу наробку аўтара да яго ролі гістарыёграфа. Куратар спрабуе разгледзець творчасць Матэйкі комплексна, яго цікавіць, як жывапісец спалучаў сваё імкненне быць гістарыёграфам Польшчы з несумненным талентам адліваць гістарычныя факты ў мастацкую форму.
• Партрэт Марыі з рода Матэйкаў, сястры мастака. Алей. 1882. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве.
• Партрэт Францішка Матэйкі, бацькі мастака. Алей. 1877. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
13 2023:
patroni
2023: patroni
Такім чынам, выстава — і пра жывапіс, і пра гісторыю, што і ўвасобілася ў назве. На ёй зроблены акцэнт не толькі на майстэрстве Матэйкі, але і на яго ідэях, якія ён распрацаваў для пераасэнсавання польскай гісторыі. гэтыя дзве вобласці пераплятаюцца і дапаўняюць адна адну.
Сапраўды, Ян Матэйка выпрацаваў уласную
форму гістарычнай карціны, якая ў цяжкія для Польшчы часы спрацавала як маніфест, бо творчасць Матэйкі, што лічыцца заснавальнікам нацыянальнай школы гістарычнага жывапісу, была вельмі спецыфічнай і адрознівалася ад тагачасных мастацкіх трэндаў.
• Літаграфічная пліта з малюнкамі для польскага выдання «Уборы ў Польшчы, 1200—1795».
Адбіта ў літаграфіі Марціна Сальбы. 1875.
Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве.
З аднаго боку, для мастака была важнай дбайная прапрацоўка дэталяў, іх пазнавальнасць, чытэльнасць і гістарычная дакладнасць. Многія пакаленні палякаў атрымлівалі ўяўленне пра вялікія гістарычныя падзеі і постаці Польшчы праз карціны гэтага жывапісца.
• Карыкатура «Матэйка з сям’ёй едзе ў Карызнаўку». 1876. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
Аднак, з іншага боку, яго творы — гэта мастакоўская інтэрпрэтацыя. Напрыклад, аўтар мог уводзіць у свае карціны людзей, якія былі звязаны з канкрэтнымі падзеямі, але ў іх не ўдзельнічалі. А таксама мог змясціць на адным палатне падзеі, што адбываліся ў розныя часы. Такім чынам Матэйка збліжаў ідэі, сінтэзаваў прычыны розных дзеянняў і — часта аддаленыя — наступствы. Першыя творы Яна Матэйкі, напрыклад «Казанне Скаргі» ці «Рэйтан», былі сустрэтыя ў французскай сталіцы як прыкмета адраджэння вялікай гістарычнай карціны, якая ў другой палове XIX стагоддзя перажывала крызіс. Аднак наробак Матэйкі быў не простым абнаўленнем ранейшых канвенцый гістарычнага жывапісу, а менавіта прапановай новай аўтарскай канцэпцыі, якая ўвасабляла гістарычную падзею праз жывое яе пражыванне, праз псіхалагізм вобразаў і рамантычную падачу сюжэтаў. Матэйка не быў халодным фіксатарам навуковых тэзаў і архіўных знаходак, ён імкнуўся разгледзець гісторыю Польшчы праз прызму ролі асобы — праз псіхіку і ўчынкі герояў і здраднікаў. Мастак часта аналізаваў у сваіх творах паваротныя моманты польскай гісторыі, расцягваў час у складаназлучаных сюжэтах, каб патлумачыць прычыны падзення Рэчы Паспалітай
14
15 • Казанне Скаргі. Алей. 1864. Са збораў Каралеўскага замка ў Варшаве. • Станьчык. Алей. 1862. Са збораў Нацыянальнага музея ў Варшаве
• Жыгімонт Аўгуст і Барбара. Акварэль. 1858. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
2023: patroni
• Канстытуцыя 3 мая. Алей. 1888. Са збораў Нацыянальнага музея ў Варшаве.
• Канстытуцыя 3 мая. Алей. 1891. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
17
• Polonia 1863 (Закаваная Польшча). Алей. 1864. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
• Рэйтан. Упадак Польшчы. Алей. 1866. Са збораў Каралеўскага замка ў Варшаве
18
ці яе перамогі ў ранейшыя часы.
гэта выяўляецца ў першых творах: у псіхалагічным вобразе «Станьчыка» або
ў прадстаўленых на выставе вялікіх палотнах — «Казанне Скаргі» ці «Рэйтан».
гэтыя тры карціны, напісаныя паслядоўна, адна за другой, з'яўляюцца ўвасабленнем разваг
мастака пра прычыны нацыянальнай катастрофы канца XVIII стагоддзя, якія ён бачыць у нявыкарыстаных шансах і памылках палітыкаў. Сюжэты гэтых твораў паслядоўна апісваюць прадбачанне нацыянальнай катастрофы («Станьчык»), заклік апамятацца («Казанне Скаргі») і трагічную развязку («Рэйтан»).
На далейшае мастацтва Матэйкі моцна паўплывала параза Студзеньскага паўстання, пасля якой аўтар адчуў патрэбу ў стварэнні карцін, якія б паказвалі ваенныя і палітычныя перамогі польскага народа, каб у эпоху ўсеагульнага сумневу падтрымаць веру суайчыннікаў у здабыццё незалежнасці. Крытычны погляд на гісторыю вяртаецца толькі напрыканцы жыцця, а за два гады да сваёй смерці (1891) Ян Матэйка яшчэ паспеў рэалізаваць намер увекавечыць на палатне адзін з самых яркіх момантаў польскай гісторыі — Канстытуцыю 3 мая. Акрамя вялікіх гістарычных палотнаў, на выставе прадставілі шмат невялікіх работ, часткова забытых, твораў з прыватных і замежных калекцый, у тым ліку «Ян Казімір на Бялянах», «Бітва пад Варнай» і «Смерць караля Пшэмысла II у Рагозне», а таксама мноства вытанчаных эскізаў. Шматлікія дыпломы і медалі, выдадзеныя ў гонар мастака, нагадваюць пра яго прызнанне сярод сучаснікаў. Выстава пераацэньвае творчасць Яна Матэйкі, паказвае яго з новага ракурсу. А таксама праз малюнкі, фатаграфіі, эскізы і выдатную калекцыя прадметаў з ягоных калекцый раскрывае свет захапленняў мастака. Візуальная мова сапраўды можа прапанаваць пераканальны інструментарый толькі ў тым выпадку, — упэўненыя арганізатары, — калі на ёй размаўляе такі ўнікальны майстар, як Ян Матэйка. Выстава «Матэйка. Мастак і гісторыя» ў Нацыянальным музеі ў Кракаве будзе даступная для наведвальнікаў па 7 студзеня 2024 года.
• Смерць караля Пшэмысла ІІ у Рагозне. 1875. Са збораў Сучаснай галерэі ў Заграбе.
• Смерць Жыгімонта Аўгуста ў Кнышыне ў 1572 годзе. Алей. 1886. Са збораў Нацыянальнага музея ў Кракаве
19 2023: patroni
• Прыняцце хрысціянства Р.П. 965. 1889.
Са
збораў Нацыянальнага музея ў Варшаве
Ядвіга Замойска і жаночая адукацыя ў ХІХ стагоддзі
КРЫЖ, ВЕРАЦЯНО І КНІгА
• Сімвал школы з напісаным слоганам. Фота з сайта kornik.info.
Сярод заступніц 2023 года вылучаецца постаць служкі Божай Ядвігі Замойскай, якая стала адной з першых узнагароджаных Ордэнам Адраджэння Польшчы.
20
АП
Ядвіга Замойска нарадзілася ў 1831 годзе. Ва ўспамінах пра дзяцінства яна згадвала меркаванне свайго бацькі Тытуса Дзялыньскага, што палякі (мужчыны) павінны ведаць мовы ўсіх трох імперый, паміж якімі была падзеленая тэрыторыя Рэчы Паспалітай, каб вырашаць пытанні, звязаныя з маёнткамі, арыентавацца ў заканадаўстве і пільнаваць свае інтарэсы. У той час як полькам патрэбна ведаць толькі польскую! Ён тлумачыў гэта так: пакуль жанчыны не будуць размаўляць ні па-нямецку, ні па-расійску, гэтыя мовы не ўціснуцца ў салоны, а значыць салоны застануцца непрыступнымі для іншаземцаў. Вядома, такое абмежаванне адукацыі дзяўчат не можа не пужаць, але ў гэтым выказванні перадусім цікавіць спалучэнне штодзённасці (інтарэсы і салоны) з грамадзянскімі мэтамі польскага грамадства. Не адмова ці трансфармацыя сваіх традыцыйных роляў, а інтэграцыя грамадзянскіх абавязкаў са штодзённасцю, насычэнне руціны грамадзянскімі сэнсамі. Ідэалагічны складнік штодзённасці і адукацыі, культуры ў часы спакою падаецца хутчэй надмерным яе абцяжараннем, а ў крызісныя моманты становіцца асабліва заўважным і набывае выключны сэнс, што дазваляе суайчыннікам адчуваць повязь паміж імі. Сама Ядвіга атрымала добрую адукацыю дзякуючы сям’і, заўсёды ў дасяжнасці дзяўчыны была вялікая бібліятэка, якой яна з задавальненнем карысталася. Каштоўнасць ведаў не ставілася ў сям’і Дзялыньскіх пад сумнеў, нават з улікам таго, што пасля паўстання 1830 года маёмасць роду была секвестравана, і спатрэбілася каля 20 гадоў, каб вярнуць яе праз суды. Увесь гэты час адносна заможная сям’я тулілася ў тых маёнтках, якія прапанавалі ім родзічы. Нягледзячы на меркаванні бацькі, Ядвіга вывучала розныя мовы: не толькі англійскую і французскую, але таксама іспанскую, шведскую і фарсі, што вельмі прыдалася ёй у далейшым жыцці. Яе настаўніцай, а потым і памагатай была англічанка пратэстанцкага веравызнання — ганна Бірт, хоць да гувернанткі-некаталічкі ў польскім асяроддзі бацькоў Ядвігі ставіліся з насцярогай.
• Ядвіга Замойска ва ўзросце 31 года. 1852.
• Малітва аб беатыфікацыі Служкі Божай Ядвігі Замойскай.
У міжваенны перыяд былі распаўсюджаны
паштоўкі з выявай Ядвігі Замойскай
і малітвай за яе заступніцтва, выдадзеныя са згоды арцыбіскупскай курыі ў Познані.
• Ядвіга Замойска, апякунка школы.
21
2023: patroni
• Школа хатняй гаспадаркі ў Курніках. Выява на паштоўцы. Фота з сайта kornik.info.
• Школа хатняй гаспадаркі ў Курніках. Выява на паштоўцы. Фота з сайта kornik.info.
У сваёй кнізе «Пра любоў да Бацькаўшчыны», напісанай у 1900 годзе, Ядвіга вяртаецца да моўнага пытання і надае вялікае значэнне дасканаламу веданню польскай мовы, але з адрознымі ад бацькавых аргументамі: «Прыгожая і вельмі прыгожая наша мова! Будзем настойваць на ёй, стараемся валодаць ёю дасканала, шануем яе багацці, беражом чысціню мовы як найдаражэйшы скарб, не дамо забыць старажытныя імёны і выразы, не заменім іх чужымі словамі, не шкодзім мове нядбайнасцю ў напісанні і выказванні. Вучымся правільна гаварыць і пісаць. Мова — найкаштоўнейшы скарб, якому найбольш пагражае пагібель. Ніхто не вырве нам языка, пакуль мы самі пра яго клапоцімся, таму давайце працаваць, каб зберагчы яго... Ад польскай мовы сёння мала карысці: не дапамагае на экзаменах; у большай частцы краіны яна не выкладаецца ў школах; выключана з войска, з кабінетаў і амаль — з царквы. Людзі кідаюцца да таго, што больш актуальна, і таму з дня на дзень адкладваюць вывучэнне роднай мовы, пакуль не адмовяцца ад яе зусім. Так не павінна быць.
Было б добра ўзяць за правіла з любові да Бацькаўшчыны і прывязанасці да роднай мовы не размаўляць на чужых мовах, калі можам размаўляць на сваёй, — хіба што выключна і часова для навучання і практыкі. Родныя словы і выразы часам не адразу прыходзяць у галаву; іх трэба шукаць і не супакойвацца, пакуль яны не знойдзены. гэтага патрабуе ад нас любоў і служэнне сваёй краіне.
• Сядзіба школы ў Старой Любоўлі.
...камандзіры мусяць добра валодаць нацыянальнай мовай, каб прывабіць тых, кім яны камандуюць. Каб яны ўмелі выкарыстоўваць любоў да славы ў адных, пачуццё абавязку ў іншых, сум і сэрца ў апошніх».
«генерал Замойскі адзначаў, што палякаў папракаюць у непакорлівасці і няздольнасці да паслухмянасці, і што гэта несправядлівае абвінавачванне. "гэта няпраўда, — казаў, — што ніхто ў нас не ўмее слухаць; не гэта губіць нас, што ніхто не хоча слухаць, але тое, што ніхто не ўмее загадваць". гэтая няздольнасць мае дзве прычыны: часткова, несумненна, праз слабасць
22
2023: patroni
характару, але таксама праз няздольнасць кіраваць сэрцамі і волямі. Адкуль гэта ідзе? Адтуль, на жаль, што сёння выхаванне / адукацыя нам не толькі чужыя, але тройчы чужыя, так што цяжкасць камунікацыі паміж суайчыннікамі ўзрастае і будзе расці далей, калі не супрацьпаставіць гэтым чужым уплывам уплыў хатняга агменю пачынаючы з мовы і нацыянальнай гісторыі. Людзі, выхаваныя чужынцамі, у чужых думках і ўяўленнях, не ўмеюць размаўляць са сваімі суайчыннікамі і часта ломяцца і губляюць сілы раней, чым вучацца гэтаму, і паміраюць, перш чым могуць паспяхова развіць сваю дзейнасць».
***
У 1852 годзе Ядвіга выйшла замуж за брата сваёй маці — Уладзіслава Замойскага, які быў родзічам і блізкім паплечнікам князя Адама чартарыйскага ў гады эміграцыі. Сем’і Дзялыньскіх і Замойскіх захоўвалі літоўскую (звязаную з землямі былога ВКЛ) ідэнтычнасць і кіраваліся ёю ў сваёй грамадзянскай актыўнасці. Ад моманту замужжа Ядвіга шмат вандравала з Уладзіславам і дапамагала мужу ў дыпламатычных справах «гатэля Ламбер» (манархічны Кансерватыўна-ліберальны лагер, заснаваны ў Парыжы ў 1833 годзе). І да эміграцыі, і падчас яе Адам чартарыйскі шмат працаваў, каб праз прэсу ўтрымліваць уплыў на тэрыторыях былой Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага. Нягледзячы на розныя веравызнанні і мовы, якія панавалі на гэтых землях, чартарыйскі спрабаваў умацоўваць адчуванне еднасці і атаясамлення з рэгіёнам і пэўнымі (арыентаванымі на Еўропу) каштоўнасцямі. Напрыклад, Адам чартарыйскі зладзіў кампанію па выданні газет у Вільні, Варшаве і Львове, каб захоўваць гэтыя гарады ў адным інфармацыйным полі.
Пасля смерці мужа, якому жанчына прысвяціла большую частку жыцця, Ядвіга Замойска вырашыла засяродзіцца на ўласнай справе і ў 1882-м заснавала Школу хатняй гаспадаркі для вясковых дзяўчат у сваёй сядзібе ў Курніку, што пад Познанню. Даволі хутка школа атрымала добрыя водгукі, і туды пачалі адпраўляць дзяўчат з сем'яў сярэдняга дастатку. Вучаніцы з вёскі навучаліся бясплатна, але ім патрэбна
• Школа ў Кузніцах.
• Школа ў Кузніцах.
23
• Першы калектыў настаўніц у Кальварыі Зэбжыдоўскай. У цэнтры — Ядвіга Замойска. 1888.
было падпісаць абавязацельства, што яны застануцца ў школе на пяць гадоў (а пры жаданні і больш) у якасці працаўніц.
Ужо ў 1885 годзе праз французскае
грамадзянства Замойскай прускія ўлады змусілі Ядвігу і яе сям’ю пакінуць Вялікую Польшчу (Wielkapolska). Але Ядвіга і яе дачка-паплечніца Марыя жадалі працягнуць школьна-выхаваўчую працу, таму школа была перанесена ў Любоўль (паўднёвыя мяжа Каралеўства Польскага
і Славакіі, 1886—1887), потым у Кальварыю Зэбжыдоўску (1887—1889). Нарэшце сын Ядвігі Уладзіслаў купіў маёнтак, і школу зноўку адкрылі, але цяпер у закапаньскіх Кузніцах (1889—1949).
Замойска лічыла вельмі важным, што яе школа была для дзяўчат, бо менавіта жанчыны маюць вялікі ўплыў на выхаванне сваіх дзяцей, шмат у якіх сем’ях аднаасобна імі займаюцца (праз патрыярхальныя традыцыі, гендарны падзел роляў у сям’і, рэпрэсіі ды іншыя чыннікі), у той час як даступнасць адукацыі для дзяўчат, асабліва вясковага паходжання, вельмі абмежаваная.
У статуце школы падкрэсліваецца, што Школа хатняй гаспадаркі не замяняе звычайнай школьнай адукацыі: «Навучанне доўжыцца адзін год — яно павінна дапоўніць адукацыю, неабходную жанчынам, але не можа замяніць навучанне ў школе, пасля якога студэнткі запрашаюцца да навучання ў нас». У лістах Ядвіга адзначае: «Наша Школа хатняй гаспадаркі прызначана дапоўніць тое, чаго бракуе сённяшняму выхаванню звычайнай жанчыны». Адметна, што вучаніцам не трэба было прывозіць свае кнігі, бо школа мела багатую бібліятэку.
У лісце да сяброўкі Ядвіга Замойска так апісвае агульную канцэпцыю школы і яе сімвал: «Я мару аб трайным гербе нашай ініцыятывы: крыж, верацяно і кніга, гэта значыць малітва, праца і вучоба. Хацелася б, каб наш дом быў домам малітвы, працы і вучобы». гэтыя словы адлюстраваны ў статуце ўстановы, дзе напісана: «Даць жанчынам магчымасць дапоўніць сваю адукацыю ў галіне хатняга жыцця, паставіўшы іх на патройную аснову: ручную, разумовую
і духоўную працу, падтрымліваць парадак, захоўваць сілы, час і маёмасць». А слоганам
24
• гімнастыка на тэрасе школы. 1948—1950.
• гімнастыка на тэрасе школы. 1948—1950.
2023: patroni
школы сталі словы «Служыш Богу — служыш Айчыне, служыш Айчыне — служыш Богу». Навучанне ў школе цягнулася год і прадугледжвала знаёмства з 18 практычнымі і тэарэтычнымі дысцыплінамі. Дзяўчатам быў рэкамендаваны спіс рэчаў і ўбрання, якія спатрэбяцца падчас навучання. Напрыклад, туфлі на нізкіх абцасах, прыдатныя для працы, заняткаў спортам (напрыклад, гульні ў тэніс) і прагулак у гарах, што ладзіліся ў цёплыя поры года раз на тыдзень. Таксама раілі прывезці зручныя сукенкі з кішэнямі, а вось занадта шыкоўныя сукенкі, каштоўнасці і «непатрэбныя цацанкі» прасілі не браць. Бялізна, вопратка і ўсе рэчы мусілі быць пазначаны ініцыяламі іх гаспадыні.
чэпчыкі ўстаноўленага ўзору рэкамендавалася набываць у школе, і праз аднолькавыя белыя галаўныя ўборы вучаніц называлі «сepculki» / «цэпцулькі».
Згодна з распарадкам дня, прачыналіся вучаніцы ў 5.20. Да абеду займаліся практычнымі заняткамі, пасля абеду — лекцыі і чытанне. На лекцыях па гісторыі асаблівая ўвага надавалася перыяду пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, паўстанням і барацьбе за незалежнасць, то-бок менавіта тым тэмам, якія не выкладаліся ў школах. На занятках па «грамадзянскім выхаванні» рабіліся спробы сфармаваць характар полькі-грамадзянкі. Асноўныя тэмы: грамадства, дзяржава, эканамічнае жыццё, духоўная культура і становішча жанчыны ў Польшчы. Закранаўся шырокі спектр пытанняў: грамадская салідарнасць, грамадскія інстытуты, грамадзянскія правы і абавязкі, геаграфічныя, гістарычныя і эканамічныя асаблівасці Польшчы, прыродныя рэсурсы, сельская гаспадарка, а таксама роля жанчыны ў сям'і і грамадстве, яе правы, абавязкі і адказнасць. Вучаніцы знаёміліся з базавымі ведамі па агульнай геаграфіі, вывучалі бацькаўшчыну і краіны свету. Урокі вылічэння ўключалі
практыкаванні на памяць, а таксама на хуткае арыентаванне ў «лічбах штодня». Заняткі рахункаводствам выкарыстоўваліся
для знаёмства са спосабамі вядзення кніг уліку гаспадарчых і асабістых расходаў. Прыродазнаўства павінна было даць веды пра
• Кірмаш з вырабамі школы.
• Навучанне шыццю і прасаванню.
• На ўроку хіміі і таваразнаўства. 1945—1947.
25
• Навучанне пранню.
прыродныя ўмовы жыцця людзей, навакольнае асяроддзе і ахову прыроды. У эканамічнай тэорыі акцэнт рабіўся на ведах і навыках рацыянальнага харчавання і эканомнага вядзення гаспадаркі. Нарэшце, мэтай курса гігіены было вывучэнне прынцыпаў гігіенічнага жыцця як асновы здароўя асобы і грамадства. Адбой а палове на дзясятую вечара.
Каб атрымаць больш грунтоўнае ўяўленне пра школу, варта не толькі пачытаць кнігу «Лекцыі аб выхаванні», напісаную заснавальніцай школы ў 1902 годзе, але і паглядзець, напрыклад, на «Праграму гадавога курса навучання для дзяўчат Закапанска-Кузніцкага дому»: з 42 гадзін палова была прысвечана практычным навыкам, другая палова — рэлігіі, грамадскай навуцы, педагогіцы, дамаводству, гаспадарчай хіміі і таваразнаўству, хатняй бухгалтэрыі, гігіене, спевам і чытанню.
Адна з вучаніц, што атрымала пасведчанне аб заканчэнні Школы хатняй гаспадаркі ў 1928 годзе, прайшла 14 прадметаў, сярод якіх: рэлігія, польская мова, польская гісторыя, геаграфія, рахункі, геаметрыя, харавы спеў, тэорыя гаспадаркі, пранне, хатнія клопаты, кулінарыя, кройка, шыццё, цыроўка. Са спісу бачна, што менавіта гаспадаркі тычыцца меншая палова дысцыплін, астатнія можна назваць выхаваннем любові да бацькаўшчыны (у вызначэннях самой Ядвігі Замойскай). частка дысцыплін дазваляла дзяўчатам атрымаць веды і практычныя навыкі (напрыклад, геаграфія, геаметрыя, рахункі), якія не адносіліся да фізічнай працы і пры гэтым дазвалялі больш эфектыўна весці гаспадарку. Ядвіга Замойска лічыла, што трэба захоўваць традыцыі і культуру, але ў пытаннях кіравання маёнткам варта трымацца прагрэсіўных падыходаў, то-бок тых, якія даюць найбольшую ступень эканамічнай устойлівасці і аўтаноміі, бо менавіта гэта дапаможа аднаўленню Польшчы. Дарэчы, другая частка кнігі «Пра любоў да Бацькаўшчыны» мае назву «Пра выпраўленне таго, што дрэнна ў краіне». Напрошваецца здагадка, што хатняя гаспадарка магла быць хутчэй прыкрыццём для ідэалагічнай адукацыі дзяўчат, ці можна назваць гэта папулярным у ХІХ стагоддзі, але зацёртым і дыскрэдытаваным
26
2023: patroni
у стагоддзі ХХ «выхаваннем патрыятызму». Замойска ў сваіх кнігах піша менавіта пра любоў да Бацькаўшчыны і не ўжывае слова «патрыятызм», магчыма — праз меркаванні бяспекі, каб улады ў чарговы раз не закрылі школу.
Нягледзячы на тое, што Ядвіга Замойска вырашыла прысвяціць сябе прызванню і справам мужа, яна здабыла ўласную рэпутацыю і славу. Згодна з трапнай класіфікацыяй Анджэя Валіцкага, Ядвіга Замойска дзейнічала на скрыжаванні некалькіх эпох і некалькіх падыходаў да канструявання ідэнтычнасці
польскай грамадзянскай супольнасці: «воля народа» — гэта рамантычная ідэя аб народзе як сукупнасці, «ідэя народа» — атаясамленне народнай спадчыны з нацыяй, «інтарэс народа» — прагматычны падыход да дасягнення мэтаў. гэтыя тры падыходы ўкладваюцца ў храналогію, але і ў пэўных спалучэннях сустракаюцца ў розных эпохах. Дзейнасць і ўнёсак Ядвігі Замойскай абумоўленыя ідэалогіяй Асветы і эпохай рамантызму, таму рамантызаваныя і эмацыйна насычаныя адчуванні адносна народа спалучаюцца з патрэбай у адукацыі і прагматызмам, які дазваляе здабыць аўтаномію і накіраваць усе сілы на дасягненне адной мэты. Свае «Успаміны» ў жанры аўтабіяграфіі Ядвіга Замойска напісала ва ўзросце 70 гадоў, але праз цікавыя гісторыі з дзяцінства і юнацтва, стасункі з бацькам, сваякамі і асяроддзем праглядваецца патрэба растлумачыць чытачам, з чаго будуецца і як умацоўваецца адчуванне грамадзянскіх абавязкаў, любоў і адданасць Бацькаўшчыне. Напрыклад, аўтарка падкрэслівае, што важныя не пачуцці, але дзеянні на карысць грамадскіх даброт і выгод. Што трэба ўважліва ставіцца і выхоўваць павагу да сваёй спадчыны, асабліва ў абставінах, калі грамадства падзелена паміж трыма дзяржавамі: «Народы і людзі, узятыя паасобку, звычайна багатыя толькі тым, што яны ўмеюць цаніць, і толькі ў той меры, у якой яны цэняць і не марнуюць свае багацці».
Замойска вельмі практычна ставілася да адукацыі і яе ролі ў аднаўленні польскай незалежнасці і дзяржаўнасці: «Жадаючы вярнуць сабе свабодную, магутную,
27
• Школьны тэатр на першага красавіка. 1949.
• Навучэнкі Школы хатняй гаспадаркі. 1929. Фота з сайта kornik.info
• Навучэнкі Школы хатняй гаспадаркі. 1929. Фота з сайта kornik.info.
незалежную Бацькаўшчыну, не саромеемся
схіліцца да зямлі, хаця б толькі дзеля шпількі, калі гэтая шпілька — частка народнага багацця або можа дапамагчы павялічыць яго».
Унёсак Ядвігі Замойскай у аднаўленне
• Навучэнкі Школы хатняй гаспадаркі. 1929. Фота з сайта kornik.info
незалежнасці Польшчы скіраваны на штодзённыя ўчынкі, любоў да бацькаўшчыны кожны дзень. Замест асобнага геройскага ўчынку — вельмі паважлівы і ўдумлівы падыход да мовы, адукацыі, маёмасці, спосабаў удасканалення вынікаў працы. Кнігі Замойскай могуць нагадваць Катэхізіс з пытаннямі аб тым, што можна рабіць кожны дзень любому грамадзяніну на карысць агульнай справе. Яны могуць падавацца занадта павучальнымі, але ў іх адчуваецца шчырая зацікаўленасць і імпэт у дасягненні мэты. Актыўны ўдзел жанчын у разнастайных дзейнасцях, звязаных з падтрымкай вызваленчых паўстанняў 1830 і 1863 года, нават пасля пагрому, падчас рэпрэсій, прыспешыў іх эмансіпацыю. Дзякуючы жанчынам адбывалася не толькі захаванне спадчыны і пашыраліся адукацыйныя ініцыятывы, але і нарошчваўся маштаб грамадзянскай актыўнасці. Біяграфія Ядвігі Замойскай паказвае, як эмансіпацыя паўплывала на жыццё жанчын, якія належаць да класу землеўласнікаў і арыстакратыі. Адзін з важных чыннікаў іх дзейнасці — гэта пераадольванне адчужэння паміж імі і сялянамі, якое ўсімі сродкамі насаджвалася ўладамі Расійскай імперыі. Школа хатняй гаспадаркі для вясковых і бедных дзяўчат, дзяўчат сярэдняга дастатку, дзе выкладаліся гісторыя, геаграфія, геаметрыя і польская мова, — важкі крок да таго, каб сяляне і землеўласнікі адчулі сябе адзіным грамадствам.
Багатая фотадакументацыя Школы хатняй гаспадаркі даступная па спасылцы.
• Пасведчанне аб заканчэнні Школы. 1928. Фота з сайта kornik.info.
28
2023:
patroni
29
2023: patroni
ВІСЛАВА ШЫМбОРСКА. КАНЕЦ І ПАчАТАК, АбО ПАчАТАК І КАНЕЦ
Кароткі аповед пра паэзію ў сямі частках
Сенат Рэспублікі Польшча абвясціў 2023-ці годам Віславы Шымборскай. Фонд паэткі прадставіў у Сенаце выставу «Сто гадоў! Шымборска», якая цягам года будзе дэманстравацца ў бібліятэках, школах і грамадскіх цэнтрах, каб «паэтка не застыла ў бронзавай постаці са школьных падручнікаў, а засталася такім цёплым, сардэчным чалавекам, якім была для сяброў».
На выставе, падрыхтаванай Фондам Віславы Шымборскай, паказаныя найважнейшыя падзеі ў жыцці паэткі і звязаныя з імі цытаты з яе творчасці, а таксама калажы, дзіцячыя малюнкі, фрагменты неапублікаваных празаічных твораў і рукапісы. Прэзентацыя беларускай версіі выставы запланаваная на восень. Віслава Шымборска нарадзілася ў 1923 годзе на захадзе Польшчы, у Правэнце ля Курніцкага возера. У Кракаве яна скончыла пачатковую школу і паступіла ў гімназію. Падчас Другой сусветнай вайны навучалася ў падпольнай школе і, каб пазбегнуць высылкі на прымусовыя працы ў нацысцкую германію, пайшла працаваць на чыгунку. У 1945 годзе паступіла на аддзяленне польскай філалогіі Ягелонскага ўніверсітэта ў Кракаве, пасля перавялася на аддзяленне сацыялогіі. Праз матэрыяльныя праблемы яна спыніла сваё навучанне. У гэты ж час Шымборска пачынае актыўнічаць у літаратурным жыцці Кракава. Першым вершам аўтаркі стаў апублікаваны ў 1945 годзе «Шукаю слова» (Szukam słowa),
але паўнавартасны дэбют адбыўся ў 1952 годзе са зборнікам вершаў «Таму жывём» (Dlatego żyjemy). Яе паэтычная кніга «Вершы», выдадзеная ў 1949-м, была забароненая для друку, бо «не адпавядала патрабаванням метаду сацрэалізму». Потым з’явіліся «гуканне Еці» («Wołanie do Yeti», 1957), «Соль» («Sól», 1962), «Канец і пачатак» («Koniec i początek», 1993), «Імгненне» («Chwila», 2002), «Двукроп'е» («Dwukropek», 2005), «Тут» («Tutaj», 2009), «Дастаткова» («Wystarczy», 2012).
У васьмідзясятыя Шымборска стала часткай руху «Салідарнасць» і супрацоўнічала з Ежы гедройцам і парыжскім часопісам «Культура», была сяброўкай польскага ПЭН-клуба.
У 1996 годзе стала лаўрэаткай Нобелеўскай
прэміі па літаратуры: «за паэзію, якая з іранічнай дакладнасцю дазваляе гістарычнаму і біялагічнаму кантэксту выяўляцца ў фрагментах чалавечай рэальнасці». Віслава Шымборска — аўтарка ілюстрацый да кніг, з-пад яе рукі выходзілі іранічныя калажы і новыя формы (маскалікі, лепеі, адвудкі і альтруіткі). Перапіскі з сябрамі і блізкімі людзьмі, «дзённікі» Віславы Шымборскай сталі асновай некаторых біяграфічных кніг: «Шымборска. Асаблівыя прыкметы» Яанны громек-Ілг, «Старызна на памяць. Біяграфія Віславы Шымборскай» Анны Біконт і Яанны Шчэнснай. …Паэтка, эсэістка, бясконца тонкі, дзіўны, натхнёны і перманентна натхняльны чалавек,
30
• Фрагмент віртуальнай выставы «100 гадоў! Шымборска»
2023: patroni
Пачатак
• Віслава Шымборска ў юнацтве. Фота з архіва паэткі з сайта szymborska.org.pl.
які шукае і запытвае, Віслава Шымборска сёлета адсвяткавала б 100 гадоў. г этым тэкстам мне хацелася б выказаць сваё захапленне і ўдзячнасць аўтарцы, якая навучыла разумець і прымаць неабсяжнасць свету, не саромецца «няведанню», а самае галоўнае — быць свабоднай. У артыкуле будзе шмат простай мовы пісьменніцы — своеасаблівыя сведчанні, выказаныя ад першай асобы. г эта ў тым ліку фрагменты з нобелеўскай лекцыі Віславы Шымборскай «Паэт і свет» і з інтэрв'ю з Дзінам Э. Мэрфі, кіраўніком варшаўскага бюро THE TIMES, ад 13 кастрычніка 1996 года.
У пэўны момант свайго жыцця кожны з нас, выходзячы з камфортнай наіўнасці дзяцінства, здзяйсняе той самы «важны крок», вызначаючы свой будучы прафесійны і жыццёвы шлях у гэты «свет рызыкі і адказнасці». г эта дадзенасць, нам нічога не застаецца, як зрабіць гэты крок. «Гэта проста здарылася. Можа быць, тое была атмасфера ў маёй хаце. Гэта была інтэлектуальная сям’я, дзе мы шмат размаўлялі пра кнігі. Шмат чыталі. Асабліва мой бацька. Я пачала пісаць вершы, калі мне было пяць год… Калі напісаны мной верш падабаўся майму бацьку, ён плаціў мне. То была невялікая сума, але вялікая радасць для маленькага дзіцяці. Вершы, якія я пісала для бацькі, павінны былі быць пацешнымі і гуллівымі. Так я “зарабляла паэзіяй”. Чалавекам жа, які дапамог мне ў вызначэнні і дасягненні мэты, падтрымаў мяне, быў зноў жа мой бацька. Як я ўжо згадвала раней, ён плаціў мне за мае маленькія “працы” і такім чынам мабілізаваў мяне на працяг дзейнасці. Я абавязана яму тым, чаго дабілася сёння. У моманты сумневаў ён станавіўся маім прыстанішчам» .
Смерць бацькі, з якім Віслава была вельмі блізкая, стала для яе сапраўдным выпрабаваннем. Ёй было 13 — перыяд сталення і станаўлення. Досвед акупацыі таксама пакінуў след у душы адчувальнай асобы ў перыяд самаўсведамлення. Яна мала распавядала аб гэтым. Адзінай крыніцай думак і перажыванняў тагачаснай паэткі называюць свайго роду дзённікі, у якіх пісала не толькі яна сама, але і яе сябры і калегі. г этыя запісы сведчаць пра пачуццё гумару, інтэлектуальнасць, аддаленасць ад рэальнасці і скрытнасць. Віслава піша, што зайздросціла тым, хто мог адкрыта казаць пра сябе. Падчас акупацыі дзяўчына шмат чытала і нават спрабавала пісаць апавяданні. З лістоў, напісаных сябрам Шымборскай, маладым мастаком, мы даведваемся, што ў яе ўжо было сваё асяроддзе, у якім абмяркоўваліся важныя тэмы.
32
Паэт і ўлада
Дзе сапраўдны пачатак мастацтва, у тым ліку паэтычнага? Відавочна, не ў фарватары штодзённасці, усталяваных ідэалагічных каардынатах, зразумелых і празрыстых догмах. гэта заўсёды выхад за межы стандартызаванай завядзёнкі, крытычнае, складанае стаўленне да сябе і свету навокал. Само сабой, не рэпрэзентацыя пануючай ідэалогіі, нават калі яе прапаведнікі маніфестуюць усеагульную выгоду. Тут важна своечасова задаць сабе правільнае пытанне, выйсці за ўсталяваныя «сцяжкі», разарваць ілюзорную добрасць тэорый «усеагульнага чалавечага шчасця». «...да 1956 г. быў вельмі складаны час для мастакоў. Каб тварыць, трэба было адпавядаць стандартам, навязаным дзяржавай. Вы павінны былі вытрымліваць свае працы ў духу сацрэалізму. Пасля адмены цэнзуры сталі магчымы дэбюты многіх новых артыстычных асоб. Менавіта сярод іх я і пачала сваю літаратурную дзейнасць».
«Цяпер людзі не разумеюць тагачаснай сітуацыі. Тады я вельмі хацела выратаваць
чалавецтва, але выбрала не самы лепшы з магчымых шляхоў. Я зрабіла гэта з-за любві да чалавецтва. Пасля я прыйшла да разумення, што любіць трэба не чалавецтва, а людзей.
Я не люблю чалавецтва, мне падабаюцца асобы. Я спрабую зразумець людзей, але не магу прапанаваць ім выратаванне. Гэта быў вельмі цяжкі ўрок для мяне. Гэта была памылка майго юнацтва. Гэта было зроблена добрасумленна, і, на жаль, шматлікія паэты паступілі гэтак жа. Пазней яны будуць сядзець у турме за змену сваёй ідэалогіі. Мяне, на шчасце, пазбегла гэтая доля, таму што я ніколі не валодала характарам сапраўднага палітычнага дзеяча».
Маналог для Касандры (Monolog
dla Kasandry)
Я сапраўды трыумфую. Мая рацыя зарывам ударыла ў неба. Такое бачаць толькі прарокі, якім не вераць, толькі тыя, што кепска ўзяліся за справу, і ўсё магло здзейсніцца так хутка, што іх нібы зусім і не было.
Цяпер я выразна ўспамінаю, як людзі, убачыўшы мяне, змаўкалі на паўслове.
Смех абрываўся.
Рукі распляталіся.
Дзеці беглі да маці.
Я не ведала іх ненадзейных імёнаў.
А тая песенька пра зялёны лісток —
яе пры мне ніхто так і не даспяваў...
Фрагмент верша, пераклад Ганны Янкуты.
Так называлі паэтку ў колах сусветнай літаратуры. Рэдкія інтэрв'ю, вельмі сціплая публічнасць.
«Я не магу ўявіць ніводнага пісьменніка, які не змагаўся б за свой спакой. На жаль, паэзія не нараджаецца ў шуме, у натоўпе ці ў аўтобусе. Павінны быць чатыры сцяны і ўпэўненасць, што тэлефон не зазвоніць. Вось што такое пісьменніцтва» . Блізкія Шымборскай людзі ўспамінаюць яе як неверагодна добрага, шчодрага, цёплага і спагадлівага чалавека. Здольнага да самаіроніі і выключна дасціпнага. Яна не сябравала з «усім светам», але мела кола сяброў, з якімі была крыху больш адкрытай. А яшчэ яна казала: «У мяне дастаткова рацыянальнае стаўленне да сябе і свету. Я ведаю, на што здатныя людзі. Яны могуць параніць, але здавацца не варта.
Вы павінны імкнуцца да таго, чаго хочаце дасягнуць у жыцці» .
гэта я, Касандра.
А гэта мой горад пад попелам.
А гэта маё жазло і прароцкія стужкі.
А гэта мая галава, поўная сумневаў.
Пра свае вершы
Любому мастаку часта складана гаварыць
пра сваё мастацтва для шырокай аўдыторыі,
33
«грэта гарба сусветнай паэзіі»
• Віслава Шымборска. Фота з архіва паэткі з сайта szymborska.org.pl
артыкуляваць прыярытэты і адказваць на бягучыя выклікі. Шымборска лічыла, што яе вершы гавораць самі за сябе, яны і ёсць самадастатковыя адзінкі выказвання аўтаркі ў кантэксце часу і месца або — па-за імі. «Я займаюся аскетычнай лірыкай, спакойнай, свабоднай ад бурных эмоцый і вялікіх страсцей. Таму мае вершы можна лічыць не вельмі жаночымі. У маёй паэзіі пераважаюць самаіронія, крытычная інтэлектуальнасць, сумнеў, парадокс і стрыманы гумар. Ён таксама часта займае пазіцыю рэлятывіста, адносіцца да ісцін у апошняй інстанцыі і абсалютным сцвярджэнням крытычна. Люблю глядзець на расліны, жывёл і людзей, адкрываючы на кожным кроку слабасці чалавечага быцця… Кожны верш натхнёны. Я ствараю сваю паэзію пад уплывам падзей, уласных разважанняў. Я не спяшаюся
апублікаваць свае працы, бо я нікуды не
2023: patroni
спазняюся. Вершы трэба пісаць у цішыні і спакоі. Тым больш, што я вызваляю паэзію ад бурных эмоцый».
Радасьць пісьма (Radość pisania)
Куды бяжыць напісаная казуля па напісаным лесе?
Ці да напісанага вадапою, каб вада, нібы калька, адбіла яе пысу? чаму ўскідвае галаву, можа, нешта чуе?
Абапёртая на чатыры запазычаныя з жыцьця ножкі, стрыжэ вухам пад маімі пальцамі.
Тут без майго загаду нічога ня станецца.
Без маёй волі нават лісток не ўпадзе, ані пруток ня хропне пад кропкай капытка.
Няўжо існуе такі сьвет, каб я кіравала яго аўтаномным лёсам? час, які скоўвае ланцугамі знакаў?
Нястомнае быцьцё па маім загадзе? Радасьць пісьма. Надзяленьне вечнасьцю. Помста рукі сьмяротнай.
Фрагмент верша, пераклад Марыі Мартысевіч.
Місія
«Я не веру, што ў мяне ёсць місія. Часам у мяне сапраўды ўзнікае духоўнае запатрабаванне сказаць нешта больш агульнае пра свет, а часам і нешта асабістае. Звычайна я пішу для асобнага чытача, хаця мне хацелася б, каб такіх чытачоў было шмат. Ёсць паэты, якія пішуць для людзей, якія сабраліся ў вялікіх залах, каб яны маглі разам нешта перажываць. Я аддаю перавагу таму, каб чытач узаемадзейнічаў з маімі вершамі сам-насам... Казаць пра свае пачуцці незнаёмым людзям крыху падобна на продаж душы» .
34
[...]
Канцэпцыя пастаяннага
«не ведаю»
«Вы не можаце мець толькі адно пачуццё ў адносінах да свету. Праходзячы гэтую прыгоду, якую я называю жыццём, часам думаеш пра яе з адчаем, а часам з пачуццём зачаравання. Часам матывам паэзіі з'яўляецца глыбокая павага перад рэчамі. У дзяцінстве я нічому не дзівілася; зараз я ўсяму здзіўляюся. На кожную
дробязь, на якую я гляджу, на ліст ці кветку, я кажу: “Чаму гэта? Што гэта?” Ёсць і іншая матывацыя: цікаўнасць. Мне цікавыя людзі, іх пачуцці, перажыванні, іх лёс, што значыць само гэтае жыццё. Так што гэта здзіўленне, цікаўнасць і сум, усё гэта аб'ядноўваецца для мяне... …І паэт, калі ён сапраўдны паэт, павінен нястомна паўтараць сам сабе: “не ведаю”. Кожным сваім вершам ён спрабуе нешта растлумачыць, і ледзь ён ставіць кропку, як яго пачынаюць адольваць сумневы, ён пачынае разумець, што тлумачэнне
гэта недаўгавечнае і невычэрпнае.
І тады ён робіць яшчэ адну спробу і яшчэ адну, а потым усе гэтыя доказы яго незадаволенасці сабой гісторыкі літаратуры змацуюць вялізнай сашчэпкай і назавуць “творчым багажом”» .
Трохі пра душу (Trochę o duszy)
Душу маем час ад часу, Ніхто яе ня мае без упыну і назаўсёды.
Дзень за днём, год за годам, могуць мінаць безь яе.
Адно часам у захапленьнях і сполахах дзяцінства яна загнежджваецца на даўжэй. Адно часам у зьдзіўленьні, што мы ўжо пастарэлі. [...]
Сярод матэрыяльных прадметаў
яна любіць гадзіньнікі з ківачом
і люстры, якія шчыруюць, нават калі ніхто не глядзіць.
Яна ня кажа, адкуль прыбывае
і калі зноў нам прападзе, але выразна чакае гэткіх пытаньняў.
Падобна, што як яна нам, так і мы ёй дзеля нечага патрэбныя.
Фрагмент верша, пераклад Хрысціны Граматовіч.
Канец?
Сёння вершы Шымборскай перакладзены на 36 моў і апублікаваны ў 18 краінах.
Шэймас Хіні, Нобелеўскі лаўрэат 1995 года, ірландскі пісьменнік і паэт, параўноўваючы паэтку са сваім суайчыннікам Сэмюэлем Бэкетам, казаў: «Шымборска — як Бэкет — застанецца свабоднай. Як і ён, яна будзе па-ранейшаму ісці за той тоненькай стрэлкай компаса, якая ў яе ў галаве, і, мяркую, нішто не саб'е яе з гэтага шляху». …Самае галоўнае, што Віслава Шымборска жыла так, як хацецла жыць: «перастравоўвала» свае радасці і смуткі, прад’яўляла свету свае пытанні і адказы, свае «я не ведаю», існавала за гранню «штодзённага парадку рэчаў», дзе «нішто не з'яўляецца звычайным і нармальным. Ніводзін узгорак і ніводнае воблака над ім. Ні адзін дзень і ні адна надыходзячая за ім ноч. І галоўнае — нічыё існаванне на гэтым свеце». Таму гісторыя працягваецца. г історыя дакранання, узаемаадносін, камунікацыі, абмену з цэлым светам, неверагодным, дзіўным, непадобным ні які іншы, — светам Віславы Шымборскай.
35
• Вокладка кнігі «Старызна на памяць. Біяграфія Віславы Шымборскай» Анны Біконт і Яанны Шчэнснай.
Фота з сайта szymborska.org.pl
Канец і пачатак (Koniec i początek)
Пасля кожнай вайны
нехта павінен прыбрацца.
Сякі-такі парадак не зробіцца сам сабой. Нехта павінен паспіхваць друз
з дарогі на ўзбочыну, каб праехаць маглі машыны, поўныя трупаў.
Нехта павінен грузнуць
у попеле ды парэштках, спружынах канапаў, аскепках шкла і крывавых анучах.
[...]
Тыя, каму вядома, пра што гаворка, мусяць вызваліць месца для тых, хто ведае мала. І меней, чым мала. І тым, хто нічога не ведае.
У траве, якая пакрыла прычыны і вынікі, нехта павінен ляжаць з каласком у зубах і пазіраць на хмары. Фрагмент верша, пераклад Алеся Емяльянава-Шыловіча.
36
2023: patroni
• У 2014 годзе пабачыў свет поўны збор твораў аўтаркі ў перакладзе на беларускую мову. 500-старонкавая кніга «Канец і пачатак» змяшчае вершы Шымборскай з выданняў ад «гукання Еці» 1957 года да апошняга «Дастаткова»
2012 года, выдадзенага пасля смерці паэткі. Тут сабраны пераклады Ніны Мацяш, Андрэя Хадановіча, Алега Лойкі, Максіма Танка, Марыны Казлоўскай, Сяргея Прылуцкага, Кацярыны Маціеўскай, Наталлі Русецкай, ганны Янкуты, Антона Францішка Брыля.
• Познаньскі мурал з вершам Віславы Шымборскай «Хмары» быў створаны ў межах праекта «Паэзія — гэта тое, што прыходзіць ад жыцця». Роспіс, створаны ў лістападзе 2015 года, знаходзіцца ў Старым горадзе, на сцяне камяніцы па адрасе пляц Калегіяльны. Для малявання быў выкарыстаны шрыфт пад назвай «Szymborska», распрацаваны Радаславам Лукасевічам. Фота з сайта pionowemysli.pl
ДА «ОСКАРАЎ»
З 28 траўня па 4 чэрвеня ў Кракаве праходзіў чарговы, шэсцьдзесят трэці па ліку міжнародны фестываль дакументальнага, анімацыйнага і кароткаметражнага кіно. Падчас фестывалю, які працягнуўся анлайн да 18 чэрвеня, гледачы мелі магчымасць убачыць 190 фільмаў з усяго свету, прадстаўленых у розных конкурсных і пазаконкурсных раздзелах. Славуты кінафэст прывабіў паказамі вялікую колькасць удзельнікаў, прафесіяналаў кінаіндустрыі, а таксама месцічаў ды гасцей старажытнага горада — упершыню ў такіх маштабах пасля пандэміі. Што нядзіўна: Кракаўскі кінафестываль — адно з найстарэйшых і найбольш вядомых мерапрыемстваў такога кшталту ў Еўропе.
63-і міжнародны кінафестываль у Кракаве
• Залаты лайконік. Фота Агнешкі Фейкі з сайта фестывалю.
• Залаты рог. Фота Агнешкі Фейкі з сайта фестывалю.
• Залаты хейнал. Фота Агнешкі Фейкі з сайта фестывалю
• Залаты цмок. Фота Агнешкі Фейкі з сайта фестывалю.
Рэпутацыя Кракаўскага МКФ падмацоўваецца тым, што, апрача надзвычай цікавага ды змястоўнага конкурсу, адбываецца шмат
пазаконкурсных паказаў, паралельна праходзіць вялікая індустрыяльная секцыя з пітчынгамі, сустрэчамі са славутасцямі свету кіно ды анімацыі. Важкай перавагай фэсту ў Кракаве з'яўляецца таксама і тое, што ён сертыфікаваны Амерыканскай кінаакадэміяй ды адбірае стужкі на спашуканне прэміі «Оскар», а таксама рэкамендуе іх для ўдзелу ў штогадовым конкурсе на найлепшы фільм адпаведнай Еўрапейскай кінаакадэміі. Звычайна да ўдзелу ў фэсце запрашаюць новыя стужкі, якія яшчэ не былі паказаныя, але ён адкрыты і для ўключэння фільмаў, узнагароджаных іншымі фестывалямі. Як падкрэсліваюць арганізатары, галоўны крытэрый адбору — важныя глабальныя праблемы, якія закранаюцца ў карцінах, але пры гэтым стужкі павінны быць зроблены па-майстэрску і мець харызматычных персанажаў. Конкурсныя пастаноўкі ацэньвае адпаведнае журы, пераможцы атрымліваюць грашовыя прызы, а таксама статуэткі, якія адлюстроўваюць кракаўскую гісторыю ды міфалогію. Сярод прызоў — залатыя і срэбныя вершнікі-лайконікі (сёлета ўпершыню ў гісторыі фэсту іх было цэлых чатыры), рогі, хейналы ды цмокі. Асабліва каштоўная — статуэтка «Цмок цмокаў», што ўручаецца за ўнёсак ў кінамастацтва. сёлета яе атрымаў намінаваны на «Оскар» нідэрландскі рэжысёр Майкл Дудок Дэ Віт.
Яшчэ адна традыцыя Кракаўскага МКФ — адмысловая праграма, прысвечаная нацыянальнай кінематаграфіі адной з краін. Такім чынам сёлетні «Фокус на Іспанію» засяродзіўся на дакументалістыцы з Пірэнейскай паўвыспы. Пры гэтым Кракаўскі кінафестываль асабліва любімы шараговымі гледачамі, бо адрозніваецца вельмі дэмакратычнымі поглядамі на фармаванне праграмы. Фэст смела дэманструе як пастаноўкі, знятыя з размахам, так і стужкі, заснаваныя на абстрактных сюжэтах і рэальных гісторыях, дзе ёсць калектыўныя вобразы і партрэты асобных персанажаў. У рэпертуары Кракаўскага МКФ • Цмок цмокаў.
39 Nagrody i festiwale
Фота Агнешкі Фейкі з сайта фестывалю
• «Песні Зямлі». Рэжысёрка Маргрэт Олін.
мы знаходзім фільмы пра палітычную сітуацыю, чалавечыя стасункі, экалогію, сэксуальнасць і цялеснасць, інваліднасць, а таксама стужкі пра музыку, мастацтва, літаратуру і сродкі масавай інфармацыі. У межах Кракаўскага кінафестывалю праходзяць тры міжнародныя конкурсы: конкурс дакументальных фільмаў, кароткаметражных фільмаў, а таксама нацыянальны польскі конкурс. Асобны гонар адборшчыкаў — музыкальныя праграмы DocFilmMusic.
чацвёрты год запар пасля асноўнай часткі на працягу двух тыдняў на тэрыторыі Польшчы адбываецца анлайн-версія фэсту, падчас якой усе ахвотныя могуць паглядзець найлепшыя стужкі з фестывальных праграм.
Фільмам адкрыцця фэсту стала візуальнагукавая паэма нарвежскай дакументалісткі
Маргрэт Олін «Песні Зямлі». «Я даўно марыла зняць такі фільм. Я падумала пра тое, як лепш за ўсё адлюстроўваць глыбокую сувязь чалавека з прыродай, і вярнулася дадому, каб наведаць майго бацьку, — расказвае сама аўтарка. — Яму цяпер 86 гадоў, і, магчыма, яго пакаленне апошняе валодае глыбокімі ведамі пра тое, як клапаціцца пра прыроду». Цягам чатырох сезонаў рэжысёрка суправаджае бацьку ў паходах па дзікіх горных раёнах Заходняй Нарвегіі, каб, ідучы з камерай па слядах продкаў, адказаць сабе на пытанне: адкуль я? Першародная ў гэтым раёне прырода пульсуе бесперапынным цыклам нараджэння і смерці. Дзякуючы ўзрушальным малюнкам і вібруючым гукам фільм адкрывае перад намі інтымны і ў той жа час вельмі ўніверсальны свет.
«Для адкрыцця фестывалю мы заўсёды выбіраем відовішчны фільм, які захопіць аўдыторыю і заахвоціць вас не выходзіць з кінатэатра на працягу тыдня. "Песні Зямлі" — гэта ўнікальны дакументальны твор, які зачараваў нас і які, несумненна, парадуе ўсіх, хто сутыкнецца з ім на вялікім экране», — патлумачыў выбар арганізатараў Кшыштаф герат, дырэктар Кракаўскага кінафестывалю. На сённяшні дзень Маргрэт Олін зняла больш за дзясятак фільмаў, якія атрымалі прызнанне публікі і крытыкаў, удзельнічалі
ў шматлікіх фестывалях па ўсім свеце і ўзялі
40
Nagrody i festiwale
мноства нарвежскіх і міжнародных узнагарод. У сваіх карцінах Олін закранае важныя тэмы, усталёўваючы цесныя адносіны з персанажамі. Яе папярэдні фільм, зняты ў супрацоўніцтве з Кацяй Хогсет і Эспен Валінам «Аўтапартрэт», таксама быў узнагароджаны на Кракаўскім кінафестывалі, у тым ліку прызам глядацкіх сімпатый.
Менавіта «Песні Зямлі» былі рэкамендаваныя Кракаўскім кінафэстам на поўнаметражны Прыз Еўрапейскай кінаакадэміі. Варта дадаць таксама, што мантажом стужкі займаўся Міхал Лешчылоўскі, вядомы польска-шведскі кінематаграфіст, у біяграфіі якога шмат гучных супрац, у тым ліку з Андрэем Таркоўскім на стужцы «Ахвярапрынашэнне». Пабываў у свой час Міхал Лешчылоўскі і ў Беларусі як сябра журы Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Стужка Маргрэт Олін удзельнічала ў асноўнай міжнароднай праграме поўнаметражных карцін. Сёлета ў ёй было пятнаццаць фільмаў. Яны факусуюцца на трывогах сучаснага свету і звяртаюцца да знакавых гістарычных падзей, сямейных таямніц з глыбока схаванымі сістэмнымі хібамі. Аўтары стужак Кракаўскага МКФ гэтага года паказваюць людзей без перспектыў і герояў нашага часу, жыхароў мегаполісаў і аддаленых вёсак, маленькія радасці і цяжкую стваральную працу, жыццё, якое яшчэ трэба пражыць, і жыццё як помнік. Выкарыстоўваючы архіўныя фатаграфіі і матэрыялы, стваральнікі перапрацавалі займальныя сюжэты ў дакументальную форму. У падборцы фільмаў фэсту прадстаўлены розныя жанры: коміксы і крымінальная літаратура, сямейная драма, сацыяльнае кіно і жахлівы цень вайны ва Украіне. Што тычыцца пераможцаў фестывалю, то сёлета «Залаты рог» за найлепшую рэжысуру атрымалі брытанец Нік Рыд ды турчанка Айшэ Топрак за экзістэнцыйную драму «Маё імя Шчасце». У 2015 годзе турэцка-курдская спявачка Мутлу Кая была параненая стрэлам у галаву ва ўласным доме і атрымала сур'ёзную чэрапна-мазгавую траўму. гэтая падзея паклала канец яе бліскучай кар'еры, прывяла да інваліднасці і доўгім гадам рэабілітацыі. Аўтары фільма сочаць за жыццём дзяўчыны, якая • «Маё імя Шчасце». Рэжысёры Нік Рыд і Айшэ Топрак.
41
Nagrody i festiwale
• «Кім я не з’яўляюся». Рэжысёрка Тундэ Скаўран.
• «Ці там ёсць нехта звонку?». Рэжысёрка Эла глендайнінг.
вырашыла прыцягнуць вінаватага да адказнасці і змагацца за аднаўленне свайго голасу. У той жа час, дзякуючы сваёй папулярнасці
ў сацыяльных сетках, яна стала сімвалам барацьбы супраць беспакаранасці асоб, што ўчынілі так званыя забойствы гонару, ахвярамі якіх сталі многія жанчыны з Паўднёва-Усходняй Турцыі.
«Срэбны рог» за «высокую мастацкую вартасць» атрымала Тундэ Скаўран з Канады за стужку «Кім я не з'яўляюся». гераіні фільма — небінарныя асобы: Шарон, былая фіналістка конкурсу прыгажосці «Міс Паўднёвая Афрыка», і Дымакатса — вядомая актывістка. Што іх аб'ядноўвае, так гэта інтэрсэксуальнасць, то-бок яны валодаюць рысамі абодвух палоў. Між тым грамадства патрабуе, каб яны недвухсэнсоўна заяўлялі пра сваю ідэнтычнасць, што не заўсёды адпавядае іх суб'ектыўным адчуванням. Тонка і без празмернасцяў фільм даследуе складаную праблему інтэрсэксуальнасці, якая ніколі не бывае аднолькавай у кожным асобным выпадку. У стужцы адлюстраваны галоўныя гераіні ў іх паўсядзённай барацьбе з забабонамі і паказаны праблемы, з якімі Шарон і Дымакатса сутыкаюцца ў сувязі з агульнапрынятымі вераваннямі і мясцовымі традыцыямі. Але яны не губляюць надзеі. галоўнае пытанне, якое ставіць аўтарка ў фільме: ці знойдзецца для гераінь месца ў грамадстве, якое і без таго вельмі расколатае? Наступны «Срэбны рог» з фармулёўкай «За сацыяльныя пытанні» атрымала Эла глендайнінг з Вялікабрытаніі. Яе стужка «Ці ёсць там нехта звонку?» прысвечана самой рэжысёрцы. Эла глендайнінг кідае выклік стэрэатыпам, звязаным з іншасцю і інваліднасцю. Нягледзячы на сур'ёзнае калецтва, яна жыве поўным жыццём і знаходзіць задавальненне як жанчына і мастачка. Каб высветліць, ці ёсць дзе-небудзь у свеце людзі з падобнай хваробай, яна адпраўляецца ў далёкае падарожжа. Вынікам яе даследаванняў стаў надзіва інтымны, смелы і адкрыты аўтапартрэт, на стварэнне якога сышло шмат гадоў. Фільм адкрывае дыскусію, якая можа прывесці да змены ўспрымання людзей з асаблівымі патрэбамі. Стужка Элы глендайнінг атрымала ў Кракаве і
42
• «Зіма». РэжысёрыТомэк Папакуль і Казумі Азэка. • «Дачка». Рэжысёрка Ясер Талібі.
прэстыжны прыз журы міжнароднай федэрацыі кінапрэсы FIPRESCI.
У кароткаметражным, найстарэйшым конкурсе Кракаўскага кінафестывалю сёлета было
37 фільмаў, у тым ліку 13 дакументальных, 13 ігравых і 11 анімацыйных. Яны змагаліся за «Залатога цмока», трох «Срэбных цмокаў»
і месца ў кароткім спісе Еўрапейскай
кінапрэміі і прэміі «Оскар». Для гэтай секцыі было адабрана цэлых пяць польскіх карцін. Яго разнастайная сюжэтная і эмацыйная палітра ўключала як самыя прывабныя, так і складаныя тэмы, як натхняльныя, так і папераджальныя сюжэты. Дакументальная анімацыя дэманстравалася разам з анімацыйнымі мастацкімі фільмамі, а вельмі рэалістычныя мастацкія стужкі суседнічалі з карцінамі антыўтапічнага характару, якія, тым не менш, былі не надта далёкія ад сённяшняй рэальнасці. «Залаты цмок» за найлепшы фільм гэтым разам трапіў да аніматараў, стваральнікаў польскай «Зімы» Томка Папакуля ды Казумі Азэкі. «Зіма» — псіхадэлічнае падарожжа ў невялікую рыбацкую вёсачку — нібы скрозь прызму збірае паводзіны, звычаі і заганы польскіх правінцый. У гэтай маленькай супольнасці розныя погляды, паводзіны людзей і жывёл. Іх узаемаадносіны сутыкаюцца, як крыгі на возеры. Вытрыманая ў традыцыях магічнага рэалізму, гэтая анімацыя падобная на хорар, разыгрываецца пад акампанемент гаманкіх сабакаў і музычнай партытуры ў стылі панк-метал. Нездарма «Зіму» ствараў польска-японскі рэжысёрскі склад. Стужка сапраўды мае рысы анімэ і здзіўляе сваім нестандартным візуальным шэрагам. «Срэбны цмок» за найлепшы дакументальны кароткі метр атрымала іранка Ясер Талібі.
Яе «Дачка» распавядае вельмі кранальную гісторыю. У маленькім кансерватыўным мястэчку ў Іране ўразлівы мужчына страціў жонку. Яго дачка, разумная 18-гадовая дзяўчына, хацела б працягнуць сваю адукацыю. Яны жывуць разам і добра ладзяць, але іх адносіны не самыя простыя. чакаецца, што дзяўчына будзе паслухмяна клапаціцца пра старэючага бацьку і адмовіцца ад сваіх універсітэцкіх планаў у абмен на хуткае замужжа, пакуль для яе бацькі шукаюць новую
43
• «Underdog». Рэжысёр Давід Арсланян.
жонку. Але Сары не вельмі падабаецца гэтая ідэя, паколькі ніхто не можа замяніць яе нябожчыцу-маму. Найлепшы ігравы кароткі метр прыехаў
у Кракаў з Францыі, хоць яго аўтар Давід Арсланян, сцэнарыст і рэжысёр, выпускнік Еўрапейскага інстытута кіно і аўдыявізуальных тэхналогій, мае яшчэ і ліванскія карані. галоўныя героі яго фільма аказваюцца на задворках, шукаюць сваё месца ў жыцці ды спадзяюцца на лепшае. «Underdog» — сацыяльнае кіно, расказанае з запалам, як у баевіку. галоўны герой, малады чалавек, спрабуе расплаціцца з доўгам, каб не страціць каморку, якую ён арандуе. гэты кароткаметражны мастацкі фільм адлюстроўвае паўсядзённую цяжкую працу тысяч дастаўшчыкаў разнастайных тавараў, якія спяшаюцца па вуліцах і тратуарах нашых гарадоў. Што за гісторыі яны нясуць у заплечніках для дастаўкі ежы?..
Яшчэ адным «Срэбным цмокам» адзначана рэжысура анімацыі Сафіі Мельнік «Марыупаль. Сотня начэй». Драматычная і шакавальная карціна расійскага ўварвання ва Украіну прадстаўлена з пункту гледжання чатырохгадовай дзяўчынкі, акружанай жахлівым і чырвоным: крывёю параненых, небам пасля выбухаў і горадам у агні. Дзяўчына ўцякае, і кадры яе абутку ў пошуках хованкі становяцца візуальным рэфрэнам фільма.
У фільме былі выкарыстаныя сапраўдныя
Nagrody i festiwale
i festiwale
фатаграфіі разбураных будынкаў у Марыупалі і малюнкі пра вайну з дзённіка дзевяцігадовага хлопчыка. «Марыупаль. Сотня начэй»
прысвечаны дзецям, якія пакутуюць і былі забітыя падчас вайны ва Украіне. Найлепшым польскім поўнаметражным
дакументальным фільмам сталі «Асобы Агаты» рэжысёркі Малгажаты Казэры. У 16-гадовым узросце Агаце паведамілі пра смяротны дыягназ — і ў той дзень яна нарадзілася наноў. Праз 20 гадоў дзяўчына перанесла больш за 30 аперацый на твары, жыве ў Лондане
і ператварыла сваю барацьбу з хваробай у мастацтва, а самай важнай тэрапіяй для яе стала творчасць. «Фільм смелы, цяжкі, балючы, заспакаяльны, цудоўны колерамі, вобразамі і рашучасцю галоўнай гераіні», — паведамляецца ў рашэнні журы. Кракаўскі кінафестываль праводзіцца пры фінансавай падтрымцы Еўрапейскага Саюза ў рамках праграмы «Крэатыўная Еўропа», горада Кракава, Польскага інстытута кінамастацтва і Міністэрства культуры і нацыянальнай спадчыны. Суарганізатарам з'яўляецца Асацыяцыя польскіх кінематаграфістаў, а галоўным арганізатарам — Кракаўскі Фонд кіно. Пры падрыхтоўцы выкарыстаны матэрыялы сайта Кракаўскага кінафестывалю.
• «Марыупаль. Сотня начэй». Рэжысёрка Сафія Мельнік. • «Асобы Агаты». Рэжысёрка Малгажата Казэра.
45
Nagrody
Арсен Крывіцкі • Афіша да «Камэда джаз-фестываль» 2022 года.
чАТЫРЫ МУШКЕЦЁРЫ ПОЛЬСКАгА ДЖАЗУ
Czytelnia
Кожны напрамак у музыцы можа пахваліцца славутасцямі, творчасць якіх сягае далёка паза межы іх краін. І калі звярнуцца да польскага джазу, дык тут узнікае няпростая для вырашэння праблема. Таму што ў яго гісторыі маюцца далёка не адзінкавыя постаці, якія праз джаз пазнаёмілі з польскай музыкай увесь свет. Прызнацца, я даволі працяглы час думаў над тым, каго хацелася б згадаць у першую чаргу. Выбар быў няпросты. Але пакрысе ўсё склалася ў даволі ладную, як мне падалося, структуру. Я выбраў чатырох знакамітасцяў польскага джазу зусім не выпадкова. З двума гэтымі музыкамі (Намыслоўскі і Станька) я сустракаўся асабіста на канцэртах у Мінску, альбом Маковіча быў адным з першых у маёй фанатэцы, дый пра Камэду маю сказаць нешта асабістае. Да таго ж творчыя шляхі гэтых майстроў перасякаліся неаднойчы. А таму няхай будзе такі вось суперквартэт.
КШЫШТАФ КАМЭДА Кшыштаф Тшціньскі, які ўвайшоў у гісторыю польскага джазу пад псеўданімам Камэда, нарадзіўся ў канцы красавіка 1931 года ў Познані. Пражыў ён да крыўднага мала, але тым не менш яго, піяніста і пладавітага аўтара музыкі, небеспадстаўна лічаць пачынальнікам сучаснага джазу ў Польшчы. Ужо ва ўзросце чатырох гадоў ён пачаў вучыцца ігры на фартэпіяна і, што неверагодна, быў прыняты ў кансерваторыю Познані васьмігадовым. Ды пачатак вайны паклаў, здавалася б, крыж на ягонай музычнай кар’еры. Па вайне Кшыштаф пачаў вучыцца ўжо ў Медычнай акадэміі Познані на ларынголага, не маючы ў думках музыкі наогул, не кажучы ўжо пра джаз, які, дарэчы, ажно да 1956 года знаходзіўся ў Польшчы пад забаронай. Але менавіта ў Медычнай акадэміі ён пазнаёміўся з Вітальдам Куяўскім, які ўвёў Кшыштафа ў свет джазу і ўгаварыў яго пераехаць у Кракаў. Менавіта там і нарадзіўся ягоны артыстычны псеўданім Камэда, пасля чаго Кшыштаф адмовіўся ад працы ў познаньскай клініцы і з галавой паглыбіўся ў джаз. Першым калектывам, у якім ён пачаў выступаць, быў першы ж паваенны польскі джаз-бэнд «Меламаны», але ўжо
• Кшыштаф Камэда. Кадр са стужкі «Саўндтрэк для жыцця». 2010.
даволі хутка ўзнік «Камэда секстэт», у складзе якога выступалі, сярод іншых, саксафаніст
Ян «Пташын» Урублеўскі і вібрафаніст Ежы Міліян — таксама легендарныя музыкі польскага джазу. гэты калектыў прагрымеў падчас першага джаз-фестывалю ў Сопаце.
Але трымацца толькі за джаз Кшыштафу было неяк нязручна, а таму ў 1958 годзе ён звярнуўся да напісання музыкі для кіно. Паўсталі яго першыя саўндтрэкі да стужак Рамана Паланскага «Два чалавекі з шафай» (1958), а таксама да фільма «Дзіця Размары» (1968), музыка да якога ўтрымлівала мелодыю славутай «Калыханкі», што з часам зрабілася адным з вечназялёных стандартаў сусветнага джазу. Паўстала музыка і да стужкі Анджэя Вайды «Нявінныя чарадзеі».
У той жа час Камэда не забываў і пра джаз. У траўні 1967 года яго квартэт, у складзе якога таксама выступалі Томаш Станька і Збігнеў Намыслоўскі, запісаў альбом «Lirik und Jazz» для нямецкай фірмы «Electrola», але ўжо налета музыка пераехаў у Лос-Анджэлес, дзе актыўна заняўся напісаннем музыкі для кіно. Менавіта тады і там паўсталі творы для фільма Паланскага «Дзіця Размары». Аднак напрыканцы таго ж года адбыўся трагічны выпадак, калі па дарозе дамоў разам з пісьменнікам Маркам Хласкам Камэда зачапіўся
47
за сябра і ўпаў у адхон, дзе моцна ўдарыўся галавой. Пасля працяглы час ён скардзіўся на галаўны боль, аж нарэшце лекары сцвердзілі
ў яго кровазліццё ў мозг. Ягоная жонка Зоф’я перавезла кампазітара ў Варшаву, дзе ён неўзабаве і памёр ва ўзросце ўсяго 38 гадоў. Кшыштаф Камэда пакінуў па сабе некалькі
выдадзеных яшчэ пры жыцці джазавых
альбомаў на чале з класічнай праграмай «Astigmatic» (1966). Польская грамадскасць
не забывае творцу. Так, ад 1987 года Фонд польскай культуры прызначае ўзнагароды яго імя для джазавай моладзі, ад 1995га ў Слупску адбываецца «Камэда джазфестываль», злучаны з міжнародным конкурсам кампазітараў імя Камэды. А ў 2010 Нацыянальны банк Польшчы выпусціў у яго гонар памятную манету з серыі «Польская забаўляльная музыка».
Што да маіх кантактаў з Кшыштафам Камэдам, дык мушу прызнацца, што цягам многіх гадоў я пра яго практычна анічога не ведаў. Так, яго імя было ў мяне на слыху, але не болей. І вось у 1989 годзе разам з групай Ігара Сафонава я апынуўся на джаз-фестывалі ў Крывым Рогу, дзе пазнаёміўся з менеджарам выдатнай польскай групы Walk Away. Ён і зрабіў мне шыкоўны падарунак у выглядзе камплекта з чатырох вінілаў з музыкай Кшыштафа Камэды. Тады да мяне і прыйшло разуменне ролі кампазітара ў станаўленні польскага джазу. гэты камплект і цяпер у маёй фанатэцы… Выбраныя творы Кшыштафа Камэды можна паслухаць тут.
ТОМАШ СТАНЬКА
Імя гэтага трубача ўжо згадвалася вышэй. У мяне з часам з’явіліся некалькі вінілаў з запісамі Томаша Станькі, але я і ўявіць не мог, што некалі ў мяне атрымаецца не толькі паслухаць яго ўжывую, але й задаць яму колькі пытанняў.
Такім чынам, канец лістапада 2002 года, канцэртная зала «Мінск», якая была запоўнена толькі крыху больш чым напалову з прычыны перадусім моцных маразоў.Тады Томаш з калегамі прадстаўляў праграму новага альбома «Soul of Things».
48
• Памятная манета ў гонар Кшыштафа Камэды.
• Томаш Станька ў Мінску.
Czytelnia
Ураджэнец Жэшава, ён вучыўся ў сярэдняй музычнай школе па класах скрыпкі, фартэпіяна і трубы і ўжо тады пачаў выступаць у кракаўскім джазклубе «гелікон», а ўвосень 1962-га ўвайшоў у склад квартэта Jazz Darings, на чале якога стаяў Адам Маковіч.
Пазней ён узначальваў уласныя
калектывы, выступаў у многіх краінах
свету, супрацоўнічаў з вядучымі
джазмэнамі, пісаў музыку для тэатра, кіно. Адметны ён яшчэ і ў тым, што
першым з польскіх музыкаў пачаў
запісвацца для славутай фірмы «ЕСМ Records» (першы альбом для гэтай фірмы меў назву «Balladyna», 1976). І ў выніку згодна з апытаннем спецыялістаў для часопіса «Jazz Forum» Томаша Станьку прызналі найлепшым польскім музыкам джазу 90-х гадоў мінулага стагоддзя, ягоны квартэт (і секстэт) быў прызнаны трэцім у катэгорыі «Ансамблі», а вось у катэгорыю «Найлепшы альбом»
у першую сямёрку ўвайшлі ажно тры альбомы яго аўтарства. Пры гэтым праграма
«Litania» з музыкай Камэды была вызначана як найлепшае выданне ўсяго дзесяцігоддзя. Мушу прызнацца, музыка Станькі заўсёды была для мяне няпростай для ўспрымання. Магчыма, ён выконваў тое, што істотна адрознівалася ад музыкі, якую прапанавалі ягоныя калегі, — прыхільнікі традыцыі і мэйнстрыму. Да праслухвання ягоных праграм, нават ранніх, неабходна было заўчасна рыхтавацца. Творы Томаша Станькі нельга было аўтаматычна адносіць да проста авангардных, гэты быў матэрыял, звернуты да дапытлівага слухача, найперш ягоныя асабістыя выказванні праз мову сучаснага джазу. Музыка Станькі вылучалася не толькі куды больш складанай мовай, але і формай кампазіцый з разгорнутымі аранжаваннямі, магутнай прысутнасцю элемента не абы-якой асобы. Менавіта апошняе, як мне здаецца, і ператварала яго творчасць у пазнавальны, аднак складаны для ўспрымання прадукт: нездарма ж у нас Томаш Станька лічыўся выканаўцам, залішне паглыбленым у сябе. Але ж не, цяпер прыходзіць разуменне, што ён шмат у
чым калі не апераджаў, дык быў на хвалі з працэсамі, якія адбываліся ў сусветным джазе, найперш еўрапейскім. І гэта невыпадкова: ён ствараў музыку не амерыканскую, а менавіта еўрапейскую. Пасля мінскага канцэрта, дзе Томаш з калегамі прадстаўляў праграму новага, свежанькага альбома «Soul of Things», атрымалася задаць трубачу колькі пытанняў. Найперш мяне цікавілі абставіны запісу гэтага альбома. Запісаны ён быў, нагадаю, у знакамітым храме Тадж-Махал. Станька быў нешматслоўны, сказаў, што ахова храма атрымала пэўную суму і дала дазвол на запіс цягам адной ночы. Музыкі занеслі неабходны рыштунак, «курнулі» і за адну змену запісалі ўвесь неабходны матэрыял.
Цікава, што ў дзяцінстве Томаш Станька марыў стаць мастаком. Але ягоны шлях да джазу пачаўся ў 1958-м — ад наведвання польскага канцэрта Дэйва Брубека. Пачатак быў больш чым сімвалічны, бо ўжо на пачатку гэтага стагоддзя ў анкетах найбольш аўтарытэтнага ў свеце джазавага часопіса «Down Beat» яго імя пачало згадвацца ў першай дзясятцы найлепшых трубачоў свету (2013 — 7 пазіцыя). У 2011-м прэзідэнт Польшчы Браніслаў Камароўскі ўзнагародзіў Станьку Камандорскім крыжам з Зоркай Ордэну Адраджэння Польшчы. І яшчэ цікавы факт: трубач наладзіў супрацоўніцтва з паэткай Віславай Шымборскай. Запісаны ў 2009-м матэрыял, калі Станька суправаджаў імправізацыямі чытанне паэткай вершаў, быў далучаны да выдання ў 2012-м яе зборніка «Tutaj». А ў 2013 годзе выйшаў дыск «Віслава», натхнёны вершамі паэткі. На вялікі жаль, 29 ліпеня 2018 славуты Томаш Станька пакінуў гэты свет... Застаецца толькі згадаць некаторыя яго дасягненні. гэта першыя месцы ў часопісе «Jazz Forum» у катэгорыях «Музыка года» (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007), «Труба» (2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007), «Кампазітар» (2002, 2003, 2004, 2006), «Альбом года» («Soul of Things», 2002, «Suspended Night», 2004, «Lontano», 2006). Спіс узнагарод «Fryderyk»: усяго 12 статуэтак (!) у розных катэгорыях. Вось тады і пачынаеш разумець, з якой адметнай асобай пашчасціла перакінуцца некалькімі словамі ў Мінску...
49
• Збігнеў Намыслоўскі падчас канцэрта ў Мінску. Фота Аляксандра Дзмітрыева.
• Збігнеў Намыслоўскі і Аркадзь Эскін. Фота Аляксандра Дзмітрыева.
• Збігнеў Намыслоўскі. Джэм у Траецкім. Фота Аляксандра Дзмітрыева.
ЗбІгНЕЎ НАМЫСЛОЎСКІ
Знаёмства з творчасцю гэтага саксафаніста, кампазітара і аранжавальніка пачалося ў мяне таксама даўно, яшчэ ў 1970-я. Кола ягоных супрацоўніцтваў з калегамі па джазе проста ўражвае! гэта і Кшыштаф Камэда, і чэслаў Немэн, і Міхал Урбаняк, Януш Муняк, Кшыштаф Хэрдзін, Лешак Можджэр.
І падчас павучання музыцы ён пачаткова спецыялізаваўся на фартэпіяна і віяланчэлі. А ўвогуле пазней іграў на карнеце, гітары, барабанах, з лёгкасцю ды хуткасцю авалодваючы новымі для сябе інструментамі. Джаз Намыслоўскі пачаў выконваць у 1957-м, прычым спачатку захапляўся традыцыйным стылем, іграючы на трамбоне, пэўны час быў нават лідарам групы Modern Dixielanders. Ды неўзабаве захапіўся сучасным джазам і ўзяў у рукі саксафон. У 1962 годзе ў складзе The Wrecker Анджэя Тшаскоўскага выступаў у ЗША, дзе група паўдзельнічала нават у праграме славутага фестывалю ў Ньюпарце. Ён шмат запісваўся з уласнымі калектывамі, і ў маёй фанатэцы пачалі з’яўляцца адпаведныя запісы, найбольш цікавымі і значнымі я назваў бы праграмы «Winobranie», «Kuyaviak Goes Funky», «Air Conditon», якія часопіс «Jazz Forum» назваў альбомамі ўсіх часоў польскага джазу. А вось альбом «Lola» (1964), запісаны ў Лондане ў той жа студыі, дзе пісаліся «Ролінг Стоўнз», быў першай у гісторыі польскага джазу плыткай, выдадзенай па-за межамі Польшчы. Усяго ж у яго даробку звыш 30 аўтарскіх альбомаў. Варта адзначыць, што Намыслоўскі, як і Томаш Станька, шмат эксперыментаваў, шукаючы ўсё новыя формы выказвання. Так, ён актыўна супрацоўнічаў з музыкамі-гуралямі, выступіў з такімі праектамі, як «Mozart in Jazz» і «Mozart Goes Jazz». І — гастролі па ўсім свеце. 9 верасня 1999 года, дакладна ў дзень свайго 60-годдзя, поўная зала Музычнага тэатра ў Мінску праспявала юбіляру «Сто лят»! Таксама Намыслоўскі паджэмаваў з мінскімі музыкамі ў Траецкім прадмесці і сустрэўся з нашым піяністам Аркадзем Эскіным, з якім джэмаваў яшчэ ў 1977 годзе падчас джаз-фэсту ў Таліне. Дарэчы, выдадзенага з гэтай нагоды фірмай «Мелодия» альбома з музыкай у тым ліку
50
Намыслоўскага ў нашага госця не было. Ён пра
яго нават не ведаў, а таму такі яму падарунак
ад Аркадзя быў проста шыкоўны!
Вось чаму зусім не выпадковым выглядае
спіс розных узнагарод Намыслоўскага.
«Фрэдэрыкамі» былі неаднаразова адзначаны
яго альбомы, а таксама ён займеў званне
«Джазавы музыкант года».
Неабходна адзначыць, што і яго сын, трамбаніст
Яцэк Намыслоўскі, займае сёння заўважнае месца ў польскім джазе.
АДАМ МАКОВІч
гэта яшчэ адзін класік польскага джазу, абысці якога я аніяк не мог. Пагатоў 17 лістапада 2009 года ён таксама выступіў з канцэртам у Мінску і правёў у музвучэльні майстар-клас. Успамінаў пра канцэрт у мяне, на жаль, не засталося. А вось завочнае знаёмства з ім пачалося з альбома «Зімовыя кветкі» — адным з першых у маім вінілавым зборы. Па першым праслухванні адразу ўразіла нейкая светлая, бязважкая атмасфера запісанай музыкі. А вялікая прыгода з джазам пачалася ў Маковіча ў 1962-м, калі разам з Томашам Станькам ён утварыў групу Jazz Darings, якую адразу заўважыў уплывовы нямецкі джазавы крытык Ёахім-Эрнст Берэнт, назваўшы яе — не больш не менш — першай еўрапейскай фармацыяй, якая грае ў стылі Орнэта Коўлмана. Адам Маковіч выступаў з многімі зоркамі джазу. Яго талент быў хутка заўважаны не толькі ў Еўропе. Знакаміты кларнетыст Бені гудмэн і радыёвядучы «гадзіны джазу» Уіліс Конавер звярнулі на яго ўвагу найвыдатнейшага прадзюсара Джона Хаманда, які ў 1977м і запрасіў піяніста ажно на 10-тыднёвае турнэ ў ЗША. Там Адам Маковіч запісаў для «Columbia Records» сольны альбом пад сціплай назвай «Адам». Праз год ён зноў выехаў у ЗША, гэтым разам ужо на шэсць месяцаў. А ў 1981-м, калі ў Польшчы было абвешчана ваеннае становішча, разам з іншымі польскімі музыкантамі, якія знаходзіліся за акіянам, ён паўдзельнічаў у ініцыяваным тагачасным прэзідэнтам Рональдам Рэйганам канцэрце «Каб Польшча была Польшчай», які трансляваўся на ўвесь свет. Няма, думаю, неабходнасці
пералічваць сусветных суперзорак джазу, з якімі Адам дзяліў сцэну. Спіс сапраўды ўражвае! Маковіч шмат разоў выступаў і з камернымі ды сімфанічнымі аркестрамі, сярод якіх былі Нацыянальны сімфанічны калектыў з Вашынгтона, Лонданскі філарманічны аркестр, Маскоўскі сімфанічны аркестр (праграма з музыкай Джорджа гершвіна).
Сярод мноства запісаных альбомаў, у тым ліку з творамі гігантаў сусветнага джазу, неабходна адзначыць альбом «Makowicz vs. Możdżer at the Carnegie Hall», датаваны 2004 годам. Яго нязвыкласць вызначалася найперш тым, што адбылася бліскучая сустрэча безумоўна аўтарытэтнага Адама Маковіча і Лешка Можджэра, зорка якога тады толькі ўзыходзіла. гэта была падзея ў джазавым свеце! Ужо хоць бы таму, што гэты альбом як з творамі самога Маковіча, так і са стандартамі джазавай класікі, ажно двойчы здабыў статус «плацінавага». Праграма канцэрта пачалася з імправізацый Маковіча на тэму твораў Шапэна. Затым ужо ў дуэце музыкі выканалі яшчэ тры прэлюдыі кампазітара, пасля чаго Можджэр прывітаў Маковіча ягонай жа тэмай «Tatum On My Mind». І далей ужо дуэтам прагучала класіка: творы Роджарса, Бернстайна, гершвіна, Портара, Цізола. І як вішанька да торта — славутая калыханка Камэды з фільма «Дзіця Размары». На заканчэнне нагадаю, што ў 2021-м Адам Маковіч быў адзначаны залатым «Фрыдэрыкам» — галоўнай музычнай узнагародай Польшчы.
• Адам Маковіч. Фота Станіслава Брыга з сайта музыканта.
51
Czytelnia
гАРАДСКІЯ
ЛІТАРАТУРНЫЯ
ПРАгУЛЯНКІ: ПА КНІгІ
НЕ ТОЛЬКІ
Праект «Гарадскія літаратурныя прагулянкі» запрашае ў падарожжа ўсіх аматараў літаратуры — вывучаць Польшчу, вяртацца ў вядомыя мясціны і пракладваць новыя дарогі па слядах аўтараў і аўтарак, герояў і гераінь найлепшых польскіх (дый не толькі) кніг. Праект дапаможа скласці ўласную мапу знаёмства з краінай і спіс літаратуры на будучыню.
Czytelnia
І
Вандроўка пачынацца са сталіцы. Варшава мае такую стракатую літаратурную гісторыю, што пасля кожнай прагулкі так і хочацца сунуць нос у кніжку. горад быў амаль поўнасцю разбураны падчас Другой сусветнай, і пільнаму чытачу захочацца ведаць, як усё выглядала раней. Класічныя сталічныя сцежкі вядуць слядамі Баляслава Пруса і ягонай «Лялькі» — культавага рамана XIX стагоддзя. Па бліскучае ўвасабленне даваеннай Варшавы можна звярнуцца да хітоў апошняга дзесяцігоддзя «Кароль» і
«Каралеўства» Шчэпана Твардаха. Любоў да Варшавы — аснова ўсіх тэкстаў пра польскую сталіцу Леапольда Тырманда, аўтара культавага дэтэктыва «Злосны» і бескампраміснага «Дзённіка 1954». Згадваецца ў сталічных «гарадскіх літаратурных прагулянках» Варшава ваеннага часу, а канцавы пункт шпацыру знаходзіцца ў варшаўскай Празе, працоўным і прамысловым прыгарадзе, вядомым сваім няпісаным кодэксам гонару, скандаламі, а таксама тым, як там гулялі, спявалі і танцавалі.
Напрыканцы нумару чытачоў чакаюць «Шпаркія падказкі» і вартыя ўвагі букіністычныя крамы і кнігарні.
53
Кракаў стаў другім пунктам «гарадскіх літаратурных прагулянак». Прэстыжны тытул «горад літаратуры ЮНЕСКА» быў нададзены месту ў 2013 годзе. Кракаў прасоўвае і распаўсюджвае класічную літаратуру, шукае сляды былых эпох, але таксама клапоціцца пра творцаў новага пакалення, падтрымлівае кнігарні, кнігароў і выдавецтвы ды стварае прыязную для чытачоў прастору.
Калі вы, як гарыс з рамана «Трое ў чоўне і пёс з імі», вялікі аматар помнікаў, скляпенняў і эпітафій — можаце пачаць свае «Прагулянкі» з раздзела «Усе нашыя памерлыя» і пераліку польскіх знакамітасцяў, пахаваных у Нацыянальным пантэоне. Астатніх чытачоў чакае знаёмства з цудоўнымі традыцыямі, звязанымі з «Адасем» — помнікам Адаму Міцкевічу на галоўнай плошчы Старога горада, а таксама візіты ў найстарэйшую кнігарню ў Еўропе і легендарныя літаратурныя кабарэ «Склеп пад баранамі» і «Зялёны шарык». Можна не верыць складальнікам «Прагулянак…»
на слова і правесці ўласныя даследаванні
«кракаўскага барнага рэалізму». А ўвайшоўшы ў патрэбную кандыцыю, прайсці слядамі
кракаўскіх набеліятаў — Віславы Шымборскай
і чэслава Мілаша. Прыклад Станіслава Лема, у сваю чаргу, натхніць вывучыць асартымент кракаўскіх цукерняў.
Czytelnia
Трэці нумар праекта «гарадскія літаратурныя прагулянкі» запрашае чытачоў наведаць Труймяста — тры гарады (гданьск, гдыня і Сопат) на беразе Балтыйскага мора. гэта рэгіён кантрастаў, з надвор’ем можа быць парознаму, таму на шпацыр варта браць і цёплыя шкарпэткі, і цёмныя акуляры, і дажджавік, і крэм ад сонца, і (галоўнае!) ёмістую торбу для добрых кніг.
Ці ведалі вы, што менавіта ў гданьску нарадзіліся гюнтэр грас і «любімы песіміст усяго інтэрнэту» Артур Шапэнгаўэр? Дарэчы, менавіта ягоная маці пакінула адзін з найпрыгажэйшых літаратурных партрэтаў горада канца XVIII стагоддзя. гаворачы пра Труймяста, нельга не згадаць Суднаверф, з якой у 1980 годзе ўзяў пачатак рух «Салідарнасць». Таксама Труймяста можа пахваліцца тым, што польскія пісьменнікі ўсё часцей пераносяць сюды дзеянне сваіх дэтэктыўных раманаў (напрыклад, шалёна папулярную серыю «чатыры стыхіі Сашы Залускай» Катажына Бонда пачала менавіта ў Труймясце).
чацвёртая літаратурная прагулянка адбываецца ў Познані, сталіцы Велькапольшчы. Дарэчы, гэта адзіны горад, згаданы ў польскім гімне. чытачы наведаюць Познань дэтэктыўную і містычную, дазнаюцца, што такое «Ежэцыяда» і хто такая «Бамберачка». гэты горад адзначылі сваім гасцяваннем Адам Міцкевіч і Юльюш Славацкі, Сяргей Пясецкі згадвае Познань у гратэскавым творы «Сем пігулак Люцыфера. Праўдзівыя прыгоды д’ябла Маркі ў 1945 і 1946 гадах у незалежнай дэмакратычнай Польшчы, узноўленыя на падставе дакументаў, паказанняў сведак, газетных выразак і ўласных назіранняў аўтара», назва якога ўжо цягне на асобнае апавяданне. Дарэчы, познаньцы вельмі любяць сваю вуліцу Святы Марцін — менавіта так, аніякага «Святога Марціна». Запомнілі? То можаце прыхапіць да кавы традыцыйны познаньскі святамарцінскі рагалік.
Czytelnia
Каб даведацца, што чытаюць гномы, ці ходзяць яны ў бібліятэку або корпаюцца ў букіністычных развалах, варта прыяднацца да пятых «гарадскіх літаратурных прагулянак», гэтым разам — па Уроцлаве. Як і людзі, уроцлаўскія красналюдкі надзвычай розныя, аднак аб’ядноўвае іх тое, што яны заўжды апавядаюць гісторыю горада ва ўсёй яго разнастайнасці. гном Асалінак, «аматар кніг, галоўная жарсць якога — здабыццё ведаў», прыглядвае за будынкам Асалінэўма — адной з найстарэйшых і найбуйнейшых навуковых бібліятэк Польшчы, зборы якой налічваюць 1 700 000 адзінак, у тым ліку рукапіс паэмы «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча.
горад адметны Музеем Пана Тадэвуша, што знаёміць наведвальнікаў не толькі з паэтычным бачаннем Адама Міцкевіча, але і са спадчынай паэта Тадэвуша Ружэвіча.
Яшчэ адзін гном прытаіўся ля Інстытута польскай філалогіі Уроцлаўскага ўніверсітэта на плошчы Нанкера. гнома прафесара Яна Мёдэка сядзіць з кнігай «Айчызна пальшчызна», названай у гонар папулярнай тэлеперадачы, якая здымалася ва Уроцлаве цягам 20 гадоў. Як і Кракаў, Уроцлаў далучыўся да Сеткі творчых гарадоў ЮНЕСКА як горад літаратуры, таму тут віруюць літаратурныя праекты, ініцыятывы ды фэсты, напрыклад — Міжнародны фестываль дэтэктыву, падчас якога адбываецца ўручэнне Прэміі вялікага калібру за найлепшы польскі дэтэктыўны або сенсацыйны раман года.
ХТО ТЫ СЁННЯ — ЗОРНЫ ІМПЕРАТАР ЦІ
САМУРАЙ
бЕЗ МЯчА?..
Новыя кінематаграфічныя гульні і касмічныя стратэгіі • Best Month Ever! Скрыншот з прэс-кіта гульні. Czytelnia
За 2022 год сайт гульнявых навін gamepressure.com заўважыў 59 рэлізаў з Польшчы. Спіс, безумоўна, няпоўны. Працягваецца бум «ужытковых
сімулятараў», іх проста незлічоная колькасць: можна рабіць цацачныя мадэлькі тэхнікі , даглядаць свойскіх улюбёнцаў , займацца рэстаўрацыяй
старых рэчаў альбо аўтамабіляў , увогуле будаваць , рабіць печыва , шукаць косткі тыраназаўраў , стаць новым Адамам Сэвіджам альбо проста электрыкам , планаваць вясельныя вечарыны , лазіць па гарах , УЛЬТЫМАТЫЎНА вудзіць рыбу ... Спіс далёка-далёка няпоўны. Да яго вось-вось павінны далучыцца сімулятар бамжа і, трохі спагадзя, сімулятар Ісуса Хрыста . Колькасць імкне да безлічы, і сітуацыя працягвае пагаршацца. Прапаную звярнуць увагу на, як падалося, найбольш цікавыя
навінкі 2022 года. Не сімулятары.
Выбраныя чатыры гульні — дзве сюжэтныя і дзве стратэгічныя. Асноўным крытэрам адбору выступаў уласны, максімальна суб'ектыўны густ, некалькі безумоўна цікавых рэлізаў не выбраныя альбо таму, што ўжо паміналіся ў папярэдніх артыкулах, альбо праз ідэальныя супадзенні з наступнымі тэмамі. Катэгорыя ААА абмінаецца ўвагай: як звычайна, яе прадстаўнікоў ( Dying Light 2 , Evil West , Outriders: Worldslayer ) і моўчкі не заўважыць цяжка. Між іншым, варта адзначыць, што 2023 год становіцца годам, у якім заканчваецца асноўны цыкл распрацоўкі і плануецца рэліз шэрагу раней памянутых, а сёння наяўных як версіі ранняга доступу гульняў Timberborn , World of Horror, The Invincible , Hellish Quart . Не магу сцвярджаць дакладна, што дагэтуль у Польшчы ніколі не прыпадала двух рэлізаў на адзін дзень, але верагоднасць, што абедзве гульні будуць выбітнымі, — астранамічна нізкая. І ўсё ж такая верагоднасць спраўдзілася 5 траўня 2022. Пакуль свет перажываў шок і ўсё не мог даць веры, што пайшоў трэці месяц вайны, адначасова выйшлі Best Month Ever! і Trek to Yomi.
Best Month Ever!
«Прыміце ўдзел у калейдаскопе эмоцый разам з Луізай, якая выпраўляецца ў паездку, што выпадае адзін раз на ўсё жыццё», «вашыя рашэнні САПРАЎДЫ маюць значэнне!» — гучыць дастаткова казённа што ў перакладзе, што на мове арыгіналу. Стрыманым, не ўпершыню скарыстаным фармулёўкам прэс-рэліза не ўдаецца перадаць узровень сторытэлінгу: узровень дарагога, прафесійна зрэжысаванага захапляльнага кіно, выкананага ў фармаце point-and-click adventure гульні. Падкрэслена жаноцкая паходка маладой гераіні ў першыя секунды нагадвае пра «Сібір» Бенуа Сакаля. Але не паспееш дадумаць нешта пра пераасэнсаванні і старыя прыгоды — уражанне адразу разбіваецца тым, што ў прэс-рэлізе зноў-такі акрэслена абуральна лаканічна: дзеянне адбываецца ў «часта жорсткім свеце» Злучаных Штатаў 1960-х. Акцэнт на «жорсткім»: першая задача, з якой сутыкаецца гулец, — ні многа ні мала
60
Czytelnia
• Best Month Ever! Скрыншот з прэс-кіта гульні.
выкалаціць грошы з працадаўцы, якія той вінен. А дні гераіні ўжо палічаныя, свет абыякавы да яе невылечнай хваробы і васьмігадовага
сына. І яна пускаецца breaking bad. гісторыя распавядаецца як успамін дарослага сына — як моцна (адпаведна са шматлікімі выбарамі гульца) паўплываў той «самы лепшы месяц»
на ягоны характар і ўсё далейшае жыццё. гісторыя ўзрушвае — не ў апошнюю чаргу праз пачуццё праўдападабенства. Сітуацыі, у якія трапляюць героі, вырашаюцца не адно дзякуючы выключным якасцям удзельнікаў альбо экстраардынарным абставінам, а ўсе павешаныя на сцяну стрэльбы абавязкова выстрэльваюць. Уражанне прафесійнага карыстання арсеналам кінарэжысуры пацвярджаецца, варта толькі звярнуць увагу на назву фірмы-распрацоўніка — Warsaw Film School Video Game & Film
Production Studio. гульня была падрыхтаваная
выпускнікамі, студэнтамі і супрацоўнікамі
Варшаўскай кінашколы.
Trek to Yomi
Самай кінематаграфічнай гульнёй 2022 года
стала Trek to Yomi, прыгодніцкая гульня (action adventure, hack and slash) пра падарожжа самурая, выкананая ў стылістыцы чорна-белага кіно, — аўтары натхняліся фільмамі Акіры Курасавы. «Каб выканаць клятву, дадзеную свайму паміраючаму настаўніку, малады самурай павінен супрацьстаяць сілам зла». Разнастайныя водгукі (прыклад спажывецкага эсэ, прыклад глядацкага) адзначаюць выбітную мастацкую і пастановачную працу і супольна крытыкуюць гульню за просталінейна зробленую бойку — тое, што, адпаведна з жанрам гульні, здавалася б, павінна быць цэнтральным элементам. гульня-слэшэр без добрай бойкі падобная на самурая без мяча. А што такое самурай без мяча?.. «Бакудэн перасякаў возера Біва на лодцы разам з грубаватага выгляду самураем, які ўсё працягваў хваліцца сваім баявым майстэрствам перад усімі пасажырамі, хто толькі быў гатовы слухаць. Бакудэн сядзеў быццам задрамаўшы, зусім не звяртаючы на таго ўвагі. Раззлаваны самурай угледзеў, што перад ім добра вядомы майстар мяча Бакудэн. Ён выклікаў яго на двубой, што Бакудэн паспрабаваў далей ігнараваць, але ў рэшце рэшт пагадзіўся пайсці на востраў і біцца там, дзе ніхто з мінакоў не мог быць паранены. Як толькі яны прычалілі да вострава, хвалько саскочыў з лодкі, выцягнуў меч і стаў, гатовы да бою. Раптам Бакудэн схапіў вясло і адштурхнуўся, пакінуўшы раз'ятранага самурая на мелкаводдзі. Вяслуючы да глыбейшай вады і ўсміхаючыся, Бакудэн адзначыў: "гэта і ёсць мая школа "не-мяча"» (адпаведна з артыкулам на medium.com).
Дык вось! Пасля складанасці Dark Souls альбо фехтавальнай дасканаласці Hellish Quart ці варта зноў і зноў шукаць нагоды пацвярджаць сваё майстэрства пераадоленнем штучнай перашкоды? Ці часам кенсэй, з якім звёў выпадак, можа мець рацыю, калі пакідае цябе на беразе і быццам ненавязліва прапануе «разасяродзіцца» на плыткасці вады і шамаценні дрэў? Прапанаванае гульнявое практыкаванне здаецца дастаткова простым, але ягоная сутнасць не націскаць своечасова
61
• Trek to Yomi. Скрыншот з прэс-кіта гульні.
Czytelnia
на правільную кнопку, але ўдзельнічаць, расфакусаваўшыся, — і падзяліцца адначасова на гульца і на гледача. Дэкарацыі Trek to Yomi — гэта не стэрэатыпы поп-культуры пра Японію, гульня пастаянна выкарыстоўвае, ледзь не злоўжывае дадатковымі планамі сцэны як сродкам апавядання гісторыі. Сапраўды, «Самурай без мяча падобны на самурая з мячом. Толькі без мяча». Trek to Yomi — такі самурай: нават з нечаканай адсутнасцю складанасці гульня безумоўна вартая ўвагі.
***
Такім чынам, «пятага траўня» ў Мексіцы вымаўляецца як Cinco de Mayo, у Польшчы ж — як дзень сюжэтных гульняў. У іншыя дні павыходзілі дзве гульні стратэгічныя — адна глабальная і адна, кажучы нястрога, эканамічная.
Stellar Monarch 2
Stellar Monarch 2 — другое ўвасабленне касмічнай стратэгіі Stellar Monarch, якую злачынствам было б прапусціць. «Зорны манарх» прапануе альтэрнатыўны, унутрана несупярэчлівы погляд на самыя асноўныя механікі 4X жанру. гэта гульня, пры дызайне якой нарэшце (нарэшце!) зроблены якасныя, а не фармальныя захады па вырашэнні спадчынных праблем жанру, такіх як адвечная апантанасць мікраменеджмэнтам альбо штучнасць звязвання эканамічнага і ваеннага складнікаў стратэгіі.
У Stellar Monarch 2 чалавецтва, дасягнуўшы далёкіх зорак, прытрымліваецца шматлікіх арганізацыйных формаў феадальнай эпохі. гулец выступае ў ролі імператара чалавецтва, імперыя тым часам кішыць усемагчымымі фракцыямі, высакароднымі дамамі і іншымі носьбітамі волі ды ініцыятывы. Прапанаваны варыянт будучыні больш нагадвае «Дзюну» альбо «Вархамер», а не «Стар Трэк». «Вы імператар, не афіцэр лагістыкі», — абвяшчае дызайнерская нататка на афіцыйным сайце гульні. У параўнанні з жыццём афіцэраў лагістыкі, жыццё імператарскае нашмат больш сумнае: не можа правадыр чалавецтва ні замаўляць будаўніцтва новых заводаў, ні аптымізаваць маханне рабатызаваным кайлом. Замест гэтага даводзіцца марнаваць жыццё на афіцыйных прыёмах, банкетах, спробах забойства, пакараннях, заканадаўчых
сесіях і г. д. Адзінае адхланне — можна асабіста загадваць касмічным адміралам: «Ты там гэта, ну, беражы людзей. І тэхніку», альбо «Напад — гэта найлепшая абарона!»
«Вы будзеце пачувацца Імператарам», — літаральна абяцае афіцыйная старонка гульні. Да гэтага дадаюцца іншапланетныя цывілізацыі, увасобленыя не як супернікі-эквіваленты гульца, якія кантралююцца штучным інтэлектам, але як суб'екты, падпарадкаваныя абсалютна іншым наборам правілаў.
Некаторая пляскатасць графічнага выканання, што часам памылкова прымаецца за таннасць, — рыса выключна станоўчая. Здольнасць «дасканалых рухавічкоў», на якіх ствараецца гульнявы дызайн, забяспечыць якаснае размежаванне, незалежнасць дызайну розных сістэм (графічнага інтэрфейсу, правілаў паводзін свету, штучнага
62
• Stellar Monarch 2. Скрыншот з прэс-кіта гульні.
інтэлекту і г. д.) адна ад адной і ад выбраных спосабаў рэалізацыі, па вялікім рахунку, застаецца міфам. Напрыклад, прымаецца рашэнне, што праект будзе выкананы з дапамогай трохмернай графікі, і распрацоўнік азірнуцца не паспявае, як вакол гэтага тры-дэ пачынае круціцца ўсё што толькі можна, і дзень за днём увага марнуецца на пытанні кшталту эфектыўнасці рэндэрынгу і асвятлення сцэн замест напаўнення гульнявога свету дадатковым сэнсам. Спецыфічнасць графічнага выканання «Зорнага Манарха» ўскосна сведчыць пра расстаноўку прыярытэтаў, калі змесціва распрацоўваецца з большым імпэтам, чым абгортка.
orbit.industries
Прыхільнікам ладу жыцця афіцэраў лагістыкі
няма прычын застацца незадаволенымі!
Магчымасць апынуцца як мага далей ад уласцівага арыстакратыі дэкадансу дае orbit.industries, гульня пра будаўніцтва і кіраўніцтва касмічнымі станцыямі на арбітах вакол далёкіх планет. Прадстаўнік нешматлікага стратэгічнага паджанру пра развіццё, балансаванне і падтрыманне складанай сістэмы з мноствам элементарных складнікаў і патэнцыялам для няўстойлівасці. Станцыя складаецца з мноства модуляў, модулі камбінуюцца і аб'ядноўваюцца праз мноства падсістэм, самымі базавымі з каторых з'яўляюцца машынерыя генерацыі электраэнергіі і паветра. Развіццё залежыць ад вонкавай эканомікі: тое, чаго няма, каштуе грошай. грошы зарабляюцца як звычайна: вы займаецеся тым, чаго ад вас хочуць іншыя людзі. Разнастайныя кантракты, сэрвіс, даследаванні, вынесеныя ў назву гульні новыя магчымасці развіцця прамысловасці ва ўмовах нулявой гравітацыі… Да гэтага дадаецца бездань праблем, якія могуць надарыцца ў нязвыклым арбітальным асяроддзі. Распрацоўнікі заяўляюць крыніцамі натхнення вобразы з літаратурнай і кінафантастыкі, адзначаюць вялікую ўвагу, нададзеную вывучэнню і ўвасабленню сучасных рэалій і чаканых тэндэнцый развіцця касмічнай інжынерыі. Узровень складанасці гульні вышэйшы за сярэдні, а скрыншоты кластарна размеркаваных, працятых трубкамі пераходаў «левіяфанаў» без верху і нізу, у якіх ператвараюцца станцыі прасунутых гульцоў, дазваляюць не сумнявацца, што выбудаваны свет арбітальнай прамысловасці і эканомікі дастаткова разнастайны, каб пазбегнуць рэйкавасці
аптымальнага шляху развіцця, вынікам якога стала б забудова «пад капірку» ў кожным сцэнары і кожным гульцом. гульня зроблена кампаніяй LAB132, заснаванай каля Штутгарта, але прыгода яе стварэння прывяла аўтараў да польскага выдаўца Klabater, дзякуючы чаму адзін з самых цікавых праектаў 2022 года ў жанры эканамічнай сімуляцыі стаў адметным прыкладам «інтэлектуальнага імпарту», уводзячы ў зман журналістаў і катаючыся на канферэнцыі (такія як, напрыклад, Pax East 2022) ужо пад польскім сцягам.
63
• Orbit.industries. Скрыншот з прэс-кіта гульні.
«Без гарсэта.
Каміла Кладэль
і польскія
скульптаркі XIX стагоддзя»
ў Нацыянальным
музеі ў Варшаве
• Антаніна Ражнятоўска (1860—1895).
Кабета з коткай. гіпс. 1888.
ЖАНОчАЯ гІСТОРЫЯ... СКУЛЬПТУРЫ
Экспазіцыя ў Нацыянальным музеі падрыхтаваная
ў рамках даследчага праекта пра польскіх скульптараў XIX—XX стагоддзяў, рэалізаванага
ў супрацы з Музеем Радэна ў Парыжы, Музеем Камілы Кладэль у Нажан-сюр-Сен і Музеем Антуана Бурдэля ў Парыжы.
На выставе дэманструюць працы наватарскага пакалення польскіх скульптарак, большасць з якіх жылі і тварылі адначасова з вядомай французскай мастачкай Каміль Кладэль (1864—1943). Для падрыхтоўкі праекта спатрэбіліся сур'ёзныя даследчыя пошукі, бо ад многіх аўтарак не засталося ніякіх звестак, толькі творы. І таму адна з галоўных мэтаў выставы — аднавіць памяць пра забытых творцаў, каб знайсці для іх годнае месца ў гісторыі мастацтва. Тое месца, якое яны не занялі ў свой час не па сваёй віне. Нездарма ў цэнтры канцэпцыі выставы — асоба Камілы Кладэль, мастачкі, якая зазнала надзвычай трагічны лёс. Адораная скульптарка, вучаніца, муза і каханка Агюста Радэна, усім сваім жыццём яна супрацьстаяла агульнапрынятым канвенцыям. Нягледзячы на яе мастацкія поспехі, маці Камілы ў 1913 годзе змясціла яе ў закрытую псіхіятрычную ўстанову, дзе жанчына правяла трыццаць гадоў, а ўсе яе творчыя дасягненні былі забытыя. Спатрэбілася шмат часу і калектыўных намаганняў, каб у гісторыі мастацтва яна з'явілася не як вучаніца, памочніца і палюбоўніца Агюста Радэна, а як паўнавартасная аўтарка.
Працэс пераасэнсавання творчасці Кладэль пачаўся з выставы ў парыжскім Музеі Радэна ў 1951 годзе. З тых часоў пра яе было створана мноства навуковых публікацый, а ў 2017-м адкрыўся манаграфічны музей у Нажан-сюрСен, горадзе, дзе яна пачала сваю мастацкую адукацыю. гэта першая прэзентацыя работ Камілы Кладэль у Польшчы. Сярод паказаных прац — «Зыход», «Пляткаркі» і «Вальс». Доўгі час скульптура лічылася мастацтвам, якім могуць займацца выключна мужчыны. Да канца XIX стагоддзя многія французскія ўніверсітэты не дапускалі жанчын на скульптурныя факультэты, хоць для навучання жывапісу або малюнку такіх абмежаванняў у тым стагоддзі не існавала.
У польскай дзяржаве, якая знаходзілася тады пад раздзелам, такое становішча працягвалася яшчэ даўжэй. Напрыклад, у Варшаўскай школе
• «Без гарсэта. Каміла Кладэль і польскія скульптаркі XIX стагоддзя». Фрагмент экспазіцыі.
• Агюст Радэн (1840—1917). Каміла Кладэль у каптурыку. гіпс. 1884.
65
Krytyka
• Антаніна Ражнятоўска (1860—1895).
Партрэт Канстанцыі Баранецкай, народжанай Букар. гіпс. 1892.
• Тола Цэртовіч (1862—1918).
Хлопчык у малітве. Мармур. 1900.
• Каміла Кладэль (1864—1943).
Пляткаркі. Бронза. 1893—1905.
• Наталья Андрыёлі (1856—1912).
Бюст Тадэвуша Касцюшкі.
Патынаваная тэракота, паліхромны гіпс. 1894.
66
• Хелена Скірмунт (1827—1874). Плакетка з гедымінам. гліна. 1870.
• Хелена Скірмунт (1827—1874). Набор польскіх шахмат. Пазалочаная і пасярэбраная бронза. 1871.
• Тола Цэртовіч (1862—1918). Морфеус. Бронза. 1889.
Krytyka
• Альфрэд Бушэр (1850—1934). Жанна Д’Арк слухае галасы. Мармур. 1910.
гарсэта. Каміла Кладэль і польскія скульптаркі XIX стагоддзя». Фрагмент экспазіцыі.
Войцеха герсана скульптуру не выкладалі, аднак, тым не менш, яе скончылі некалькі скульптарак. Некаторыя аўтаркі вучыліся ў парыжскіх універсітэтах. Атрымаўшы адукацыю ў Францыі, Феафіла (Тола) Цэртовіч заснавала ў 1897 годзе ў Кракаве Школу прыгожых мастацтваў для жанчын. Біяграфіі польскіх скульптарак часта, як і ў выпадку з Камілай Кладэль, уяўляюць з сябе гісторыю барацьбы са стэрэатыпамі, забабонамі і, як вынік, няроўнасцю і нягодамі. Выстава дэманструе разнастайнасць формаў і матэрыялаў, якія выкарыстоўваюцца скульптарамі XIX стагоддзя, а таксама шырокі дыяпазон тэмаў. Паводле гэтых тэмаў экспазіцыю і падзялілі на асобныя зоны. У зоне «Майстры. Магчымасць вучыцца» распавядаецца пра праблемы адукацыі жанчын. У зале музея «На службе: рэлігійнапатрыятычныя абавязкі» акцэнтуецца іх праца
• Наталья Андрыёлі (1856—1912). Спячы Амур. гіпс. 1896.
• «Без
для царквы і грамадства, тут прадстаўлены скульптуры, прызначаныя для грамадскай прасторы. «Партрэт. Што жанчыне дазволена ляпіць» засяроджваецца на партрэтным жанры, дзе таксама існавалі абмежаванні для жанчын. «Аголенае цела: рассоўванне межаў» — яшчэ
адзін этап на шляху мастачак да незалежнасці
і прызнання, бо ў тыя часы адлюстраванне аголенага цела лічылася непрыдатным для жанчын заняткам і разглядалася як пагроза маралі.
У адрозненне ад Францыі, у творчасці польскіх скульптараў XIX стагоддзя матыў аголенага цела практычна адсутнічаў. Яны рабілі скульптуры, прызначаныя для грамадскай прасторы, у памяць аб гістарычных дзеячах. Полькі часцей за ўсё выконвалі замовы на партрэтныя скульптуры і рабілі творы на рэлігійную тэматыку. гэта давала ім магчымасць атрымаць даход або пакрыць выдаткі на матэрыялы.
Каб пачаць тварыць, жанчынам ХІХ стагоддзя давялося скінуць ці хаця б аслабіць сацыяльнамаральны гарсэт, пераадолець абмежаванні ў доступе да мастацкай адукацыі, адчужэнне навакольнага асяроддзя і многія іншыя
перашкоды.
гэтая выстава не толькі даніна іх намаганням і стойкасці, але і жаночай салідарнасці. Таму што тыя з іх, каму ўдалося атрымаць адукацыю, напрыклад у Парыжы, часта вярталіся сюды, каб весці школы і курсы для іншых жанчын, пракладаючы шляхі для будучых пакаленняў.
• Каміла Кладэль (1864—1943).
глыбокая думка. Мармур. 1900.
• Антаніна Ражнятоўска (1860—1895).
Партрэт Хелены Міхалоўскай, народжанай Рахажынскай. Патынаваны гіпс. 1876.
• Каміла Кладэль (1864—1943). Вальс. Бронза. 1889—1905.
Фота Скота Ланфера.
69
Krytyka
РЭКВІЗІТЫ ДАСКАНАЛАЙ КАТАСТРОФЫ Выстава Дамінікі Альшовы «Аголены жывоцік» у гданьскай гарадской галерэі
• Фрагменты экспазіцыі «Аголены жывоцік».
Фота Томаша Кашэўніка (c) Gdańska Galeria Miejska
У школьныя гады Дамініка Альшовы супрацоўнічала з Тэатрам Крэатуры ў сваім родным горадзе — гожаве-Велькапольскім. гэты досвед моцна паўплываў на яе далейшую творчасць, якая адбываецца на стыку візуальных і перфарматыўных практык. Акрамя таго, мастачка дасюль працягвае супрацоўнічаць з тэатрам, ствараючы дэкарацыі для спектакляў. А ў 2019-м яна атрымала прэмію «Spojrzenia» ад Deutsche Bank — яе прызналі самай цікавай маладой польскай аўтаркай тых гадоў. Сваю новую экспазіцыю ў гданьскай гарадской галерэі Дамініка Альшовы выбудавала як прастору, напоўненымі красамоўнымі і загадкавымі рэквізітамі, за якімі хаваецца нейкая гісторыя ці спектакль з даволі апакаліптычным сюжэтам. І гэтая гісторыя — пра зманлівае пачуццё бяспекі. Пра той выпадак, калі замест запланаванага адпачынку на моры вы апынаецеся ў цэнтры землятрусу. «Ці можна спланаваць бяспеку?» — пытае куратарка габрыэла Важыцка-Тутака ў анатацыі да выставы. «Памятаеце школьныя часы? — тлумачыць яна назву праекта. — Усе гэтыя штуршкі ў натоўпе
Krytyka
• Фрагменты экспазіцыі «Аголены жывоцік». Фота Томаша Кашэўніка (c) Gdańska Galeria Miejska
на лесвічнай пляцоўцы, у спартзале і ў стылі сяброўкі-задзіры, усю гэтую мітусню? Што адбываецца з вашым жыватом, калі вы думаеце пра гэта? Я мяркую, што ён не мяккі». Экспазіцыя выставы Дамінікі Альшовы нагадвае рэчы звыклага побыту, што зазналі катастрофу. Ці прынамсі — забыццё.
З іншага боку, гэтыя аб'екты можна разглядаць як амулеты, якія замаўляюць і ўтаймоўваюць
нашыя страхі. гэтыя рэчы, часта з асабістага жыцця, мастачка ператварае ва ўніверсальныя, напоўненыя тонкім гумарам выказванні пра стан чалавека і рэальнасці.
Напрыклад, у «Кіпарысах» яна паказвае дрэвы, якія ў Турцыі з'яўляюцца і сімвалам жалобы па памерлых, але і сімвалам надзеі на тое, што смерць можа быць пераможаная. гэтая разламаныя і патрэсканыя вітражныя вобразы адсылаюць да жахлівага землятрусу ў лютым 2023-га, ствараюць напружанне паміж мімалётнасцю ўспамінаў і пачуццём рэальнасці. Крохкі матэрыял вітражу і будзённыя рэчы, увасобленыя ў гэтай тэхніцы, ствараюць прыгожы і інтрыгоўны кантраст. А жоўтыя туфлі на высокім абцасе, верагодна, больш не патрэбныя у жыцці, становяцца элегантным артэфактам.
Сцэны падзення, разбівання і разлому заварожваць і зачароўваюць сваёй рафінаванасцю і крохкасцю. Рэчыўны свет без прысутнасці чалавека цалкам можа ператварыцца ў дасканалы.
А прадметы мірных часоў — напрыклад, кубачак з печывам у выглядзе сэрцайка, — наадварот, набываюць грубыя фактуры і непрыемную матэрыяльнасць.
Каму, зрэшты, гэтыя рэчы нашага мірнага побыту могуць спатрэбіцца пасля катастрофы?
• Фрагменты экспазіцыі «Аголены жывоцік».
Фота Томаша Кашэўніка (c) Gdańska Galeria Miejska
73
Krytyka
Summer Jazz Festival Kraków
28-ы Летні джазавы фестываль у Кракаве
Упершыню кракаўскі фэст быў арганізаваны ў 1996-м падчас святкавання 40-годдзя кабарэ «Piwnica pod Baranami». Стваральнік і дырэктар фестывалю Вітальд Внук, натхнёны легендарным заснавальнікам кабарэ Пятром Скшынецкім, прадставіў у ліпені цэлую серыю штодзённых канцэртаў. г од за годам фэст пашыраў сваю тэрыторыю — пляцоўкамі для выступоўцаў сталі філармонія, Кракаўская опера, «Радыё Кракаў» і ўсе мясцовыя джазклубы. З 2000 года арганізуюцца выдатныя канцэрты і мерапрыемствы пад адкрытым небам, такія як Нядзеля Новага Арлеана і Ноч джазу. Сёння Summer Jazz Festival
Kraków — найбуйнейшы польскі джазавы фестываль і адзін з найбуйнейшых у Еўропе.
Сярод зорных выступоўцаў фэсту ў 2023 годзе — Mike Verba All Stars (міжнародны праект Міхала Вербы, польскага
фартэпіяннага віртуоза, кампазітара і прадзюсара), музыкант і кампазітар, уладальнік Grammy і The Edison Jazz/World Award Маркус Мілер, квартэт Мацея Абары, гурт Yellowjackets, адзін з найвялікшых фартэпіянных віртуозаў свету Мішэль Каміла.
2 ліпеня — 2 верасня.
Warsaw Summer Jazz Days
Пра ўзровень фестывалю кажа хоць бы той факт, што па выніках 2022 года польскія джазавыя крытыкі назвалі яго найлепшым фестывалем у краіне. Сёлета фэст адбудзецца ў сталічным клубе «Стадола». гэта экспазіцыя найбуйнейшых зорак сучаснага джазу, прэзентацыя апошніх тэндэнцый і жанраў. Сёлета фестываль распачнецца з двухдзённага гала-канцэрта польскіх гуртоў, якія сталі героямі джазавых СМІ. Зоркай другога дня стане адзін з найлепшых гітарыстаў усіх часоў Аль Дзі Меола са сваім трыа. Вечар закрыцця будзе адзначаны выступам «найлепшага польскага экспартнага тавару» — Maciej Obara Quartet. 5 — 9 ліпеня.
74 Kalendarium
Ladies’ jazz festival
Канцэрты фестывалю жаночага джазу пройдуць у гдыні і Вейхерове. Адкрые фэст выступ амерыканскай вакалісткі і кампазітаркі Ліз Врайт у Музычным тэатры гдыні. З ажно трыма камернымі канцэртамі выступіць Анна Марыя Йопэк, якая колькі гадоў таму дала канцэрт у Мінску. Сярод удзельнікаў фестывалю — Нэнсі Віейра з Каба-Вердэ, Эва Бем з праграмай
«Loves The Beatles», Крысціна Пронька адзначыць канцэртам 55-годдзе творчай працы. гледачы могуць таксама атрымаць асалоду ад праграмы славутай вакальнай групы Manhattan
Transfer.
16—24 ліпеня.
«Old jazz meeting — Złota Tarka»
52-і Міжнародны фестываль традыцыйнага джазу ў Ілаве
У 1965 годзе Клуб традыцыйнага джазу на чале з Ежы Баяноўскім, які дзейнічаў пры Варшаўскім студэнцкім культурным цэнтры «Stodoła», пачаў прысуджаць прэмію «Złota Tarka» за найлепшы польскі ансамбль традыцыйнага джазу. Пазней прэмію пачалі ўручаць і на Уроцлаўскім джазавым фестывалі «Джаз над Одрай». На пачатку 1990-х Станіслаў Цэйроўскі, тагачасны прэзідэнт Польскага джазавага таварыства, прапанаваў перанесці фэст з Варшавы ў Ілаву, горад у Вармінска-Мазурскім ваяводстве. Джаз упершыню прагучаў у Ілаве ў 1994 годзе, адмыслова для фестывалю быў пабудаваны амфітэатр, які атрымаў імя Луі Армстранга. Сёння арганізатарамі фэсту з'яўляюцца Ілаўскі культурны цэнтр і Польскае джазавае таварыства. Фестываль праводзіцца штогод у жніўні і доўжыцца дватры дні. Варта нагадаць, што пераможцам конкурсу ў 1998 годзе стаў ансамбль традыцыйнага джазу «Рэнесанс» з Мінска, які праз дзесяць гадоў зноў выступіў у Ілаве, але гэтым разам у статусе госця. 11—13 жніўня.
75 Kalendarium
Baltic Opera Festival
Фестываль Балтыйскай оперы быў створаны ў Труймясце з ініцыятывы выдатнага польскага бас-барытона Томаша Канечнага. Жаданне скарыстацца неверагоднай прасторай Лясной оперы ў Сопаце зарадзілася ў 2009 годзе, калі артыст упершыню выступіў на гэтай сцэне ў «Золаце Рэйна» Рыхарда Вагнера. Ініцыюючы фестываль, артыст спаслаўся на даваенную традыцыю пастаноўкі оперных твораў, дзякуючы якім Сопат у 1930-я называўся Паўночным Байройтам.
Фестываль, які ўпершыню пройдзе ў ліпені 2023 года на сцэнах Лясной оперы ў Сопаце і Балтыйскай оперы ў гданьску, прадставіць прэм'ерныя пастаноўкі з удзелам выбітных салістаў, дырыжораў і выканаўцаў з Польшчы і ўсяго свету — «Латарэю мужоў, або Жаніх № 69» Караля Шыманоўскага і «Лятучы галандзец» Рыхарда Вагнера. 14—17 ліпеня.
76
Kalendarium
• Аўтар плаката да фестывалю Адам Дудэк.
«Метамарфозы лялек»
V Міжнародны фестываль лялечных тэатраў для дарослых у Беластоку
гэта тэатральны фэст міжнароднага маштабу, у якім прадстаўлены прафесійныя тэатральныя дзеячы. Ідэя ў тым, каб зламаць стэрэатыпы
пра ўспрыманне тэатра лялек як тэатра для дзяцей і прадставіць найбольш каштоўныя з'явы, арыгінальныя сродкі мастацкага выказвання і тэндэнцыі ў сучасным лялечным тэатры для дарослых. Фестываль збліжае і натхняе мастацкія суполкі Польшчы і свету. Удзельнікі мерапрыемства атрымаюць магчымасць пазнаёміцца з шырокім спектрам сцэнічнай творчасці, прадстаўленым выбітнымі польскімі і замежнымі тэатрамі лялек. У фестывалі возьмуць удзел тэатры Plexus Polaire (Францыя), the Key Theater (Ізраіль), Дзяржаўны тэатр лялек Каўнаса (Літва), TAMTAM objektentheater i Cat Smits Company (Нідэрланды), Divadlo Alfa (чэхія) і Zero en Conducta (Іспанія). Усяго ў праграме фэсту 23 назвы, з якіх 14 прадставяць запрошаныя каманды. Астатнія 9 — апошнія спектаклі з рэпертуару Беластоцкага тэатра лялек, уключна з чэрвеньскай прэм'ерай «Помсты» Аляксандра Фрэдры. Фестываль лялечных метамарфоз таксама стане падставай для сумеснага святкавання 70-годдзя Беластоцкага тэатра лялек. 16—24 чэрвеня.
• «INVISIBLE». група «Coincidentia», Беласток. Фота Аліны габрыэльКаміньскай.
• «Троя. Вайны не будзе!».
Апольскі тэатр лялькі і акцёра імя Алаізія Смолкі. Фота гжэгажа гаяса.
• «Шаўцы». Беластоцкі тэатр лялек. Фота Кшыштафа Бяліньскага.
77
«Рэтраспектывы 2023: Пакаленні»
ХІІ Міжнародны тэатральны фестываль у Лодзі
Фэст пройдзе ў адным з самых важных месцаў на культурнай мапе Лодзі — у адноўленых будынках Мастацкай фабрыкі. «Рэтраспектывы» — адзін з нямногіх польскіх фестываляў, які адхіляе падзел на тэатральныя жанры і плыні, не дыферэнцыруе артыстаў
на прафесіяналаў і аматараў і прадстаўляе пры гэтым цікавыя тэатральныя, музычныя, грамадскія з'явы, што вызначаюць культурную самабытнасць сучаснага чалавека.
На працягу дзесяці дзён адбудуцца сустрэчыспектаклі, шоу, канцэрты і дыскусіі, прысвечаныя тэмам, якія турбуюць сучаснага чалавека, — вайна, кліматычная катастрофа, глабальныя і асабістыя крызісы. «…У часы гвалтоўных перамен, канфліктаў, разбурэння адносін, страты сэнсу, аспрэчвання ментальных і сямейных сувязяў мы шукаем адказы ў самых блізкіх. Ці трэба кожнаму пакаленню зноўку вызначаць сябе? Ці ўратуе нас у часы пагроз памяць аб старых каштоўнасцях або новае, ачышчальнае разуменне свету адпрэчвае тое, што было, як архаічны правал? Ці патрэбныя пасляваенным пакаленням, якія сёння жывуць перад тварам рэальнай вайны і рэальнай кліматычнай катастрофы, новыя каштоўнасці, новыя паказальнікі і новыя героі? Ці перадаём мы наступным пакаленням нешта большае, чым траўмы, страхі і разгубленасць? Запрошаныя творцы будуць накіроўваць нас гэтымі пытаннямі ў сваіх спектаклях», — кажа Томаш Радовіч, мастацкі кіраўнік фестывалю. На «Рэтраспектывах» будзе прадстаўлена дзевяць спектакляў, у тым ліку чатыры прэм'еры і чатыры замежныя пастаноўкі з Украіны, Фінляндыі і Нарвегіі. 18—27 жніўня.
• «Full Measures». Дуэт «Livsmedlet», Фінляндыя.
• «IV RP Snów». Тэатр «Sztuka Nowa», Варшава.
• «Вяртэп». Харкаўскі дзяржаўны акадэмічны тэатр лялек, Украіна.
78
Kalendarium
• «Я норм». Харкаўскі дзяржаўны акадэмічны тэатр лялек, Украіна.
• «Morze ∞ możliwości» / «Мора ∞ магчымасці». Фонд «Gra/nice», Лодзь.
• «Робат». «Unia Teatr Niemożliwy», Варшава.
• «Сцяна з краявідам» група «Coincidentia», Беласток.
79
Kalendarium
MALTA Festival
Познань
гаіці, Сінгапур, Конга, Беларусь, Турцыя — гэтыя краіны згадваюцца ў праектах мастакоў, запрошаных на сёлетнюю «Мальту». геаграфічныя месцы, раскіданыя па мапе свету, набываюць ідэнтычнасць у жэстах, рухах, вераваннях і культуры людзей, якія тут жывуць. Дзякуючы іх уяўленню геаграфія набывае сэнс, і ў той жа час само іх уяўленне залежыць ад геаграфічных і культурных умоў. Менавіта гэтая лакальнасць уяўлення, яе цякучасць, зменлівасць і рух стала тэмай фестывалю ў 2023 годзе. Як трансфармуецца лакальнасць і як яе трансфармуюць творцы? На абраных праектах няма цэтліка экзотыкі, наадварот, арганізатары фэсту зацікаўленыя ў тым, каб паказаць лакальнасць у свеце глабальных мастацкіх патокаў і трансфераў, як добраахвотных, так і вымушаных — праз вайну ці эканамічную сітуацыю. Натхненнем для такога бачання праграмы паслужыла творчасць турэцкага пісьменніка Архана Памука, лаўрэата Нобелеўскай прэміі па літаратуры 2006 года. Яго раман «Маё імя — чырвоны» пакладзены ў аснову оперы «Ja, Sheküre», якая рыхтуецца да цяперашняга фестывалю, дзе будзе выканана канцэртная версія. Оперу стварыў адзін з самых арыгінальных польскіх кампазітараў сярэдняга пакалення Аляксандр Новак. Уся творчасць
• Перформанс «Ich heiße Frau Troffea» Ігара Шугалея і Сяргея Шабохіна.
засяроджана на сутыкненні двух культурных арэалаў — Захаду і Усходу. У «Маё імя — чырвоны» гэта сутыкненне адбываецца менавіта ў вобразным мысленні. Пісьменнік ставіць пытанне аб суадносінах паміж лакальным і глабальным, перыферыйным і цэнтральным, паміж рухам і аселасцю. Ён прапаноўвае для дыскусіі тэмы культурных патокаў, цыркуляцыі і перамяшчэння ідэй, менталітэтаў і практык, якія з'яўляюцца ключавымі для запрошаных сёлета перфарматыўных мастакоў і мастачак. У іх ліку — беларускія творцы Ігар Шугалей і Сяргей Шабохін, якія прадставяць перформанс «Ich heiße Frau Troffea».
28 чэрвеня — 2 ліпеня.
Х Трыенале маладых: Увекавечванне Музей сучаснай скульптуры ў Ароньску
галоўная падстава для адкрытага набору на Х Трыенале маладых: Увекавечванне — гэта ідэя зафіксаваць грамадскія настроі і ўключыць галасы ўкраінскіх мастакоў, якія аказалі вялікі ўплыў на фармаванне сучаснай польскай артсцэны.
Арганізатары адышлі ад нарматыўных крытэраў адбору, каб спрыяць інклюзіўнасці, адкрытасці і пераадолець узроставыя абмежаванні.
На выставе прадстаўлены работы дзевятнаццаці мастакоў, што агаляюць рэпрэсіўныя сістэмы і паказваюць на магчымыя шляхі трансфармацыі. Да 3 верасня.
80
Выстава «Урублеўскі і па… Мастацтва непасрэднага рэалізму» Нацыянальны музей Любліна Адзін з найбольш выбітных польскіх мастакоў паваеннага пакалення Анджэй Урублеўскі пражыў вельмі кароткае жыццё: ён загінуў у Татрах у 1957-м, не дажыўшы да трыццацігоддзя. Аднак ён пакінуў пасля сябе вялікую спадчыну: больш за 200 карцін, тысячы эскізаў, малюнкаў, акварэляў і надрукаваных на старонках прэсы крытычных артыкулаў — усё гэта было створана ўсяго за дванаццаць гадоў: паміж 1945-м і 1957-м. Хоць творчы пошук Анджэя Урублеўскага праходзіў паміж рэалізмам і абстракцыяй, аўтар выпрацаваў уласную формулу фігуратыўнага
жывапісу. І сфармуляваў праграму прамога рэалізму — «чытэльнага, тэматычнага і разлічанага на шырокі сацыяльны ахоп», — але пры гэтым заставаўся мастаком экзістэнцыяльнай драмы. Драмы, паказанай без пафасу, нібыта прыхаванай за празаічнымі дэталямі карцін. Куратары выставы «Урублеўскі і па… Мастацтва непасрэднага рэалізму» паставілі сабе даследчую задачу: убачыць гэтага аўтара праз прызму яго інтэрпрэтатараў. Яны паказалі каля 100 карцін і эскізаў Урублеўскага, прасачылі ўсе этапы творчасці мастака — ад ранніх абстракцый, твораў з цыклаў «Шафёры» і «Расстрэлы» і да позніх работ, часта выкананых на паперы, далікатных даследаванняў паўсядзённага жыцця. З працамі Анджэя Урублеўскага пераклікаюцца 50 твораў выбітных і прызнаных мастакоў, што дазваляе прасачыць актуалізацыю яго наробку ў наступныя дзесяцігоддзі, бо карціны гэтага аўтара служылі крыніцай натхнення і для сучаснікаў, і для мастакоў некалькіх наступных пакаленняў, паўплывалі на фігуратывістаў і на «дзікі» жывапіс 1980-х. Наступныя пакаленні не толькі запазычвалі фармальную мову твораў Урублеўскага, але і развівалі ідэі яго жывапісу. Асобныя зоны на выставе дэманструюць складаныя мастацкія канфігурацыі аўтараў, натхнёных багатай арт-спадчынай Анджэя Урублеўскага, чыя эксперыментальная і радыкальная візуальнасць раскрывае з ходам часу новыя значэнні яго карцін.
Да 27 жніўня.
81 Krytyka
Kalendarium
• Ян Хваўчык. Reproduktor 500-700. 1968.
Фота з сайта Сучаснага музея Уроцлава.
Выстава «Ян Хваўчык. Святло-ценьінфармацыя»
Сучасны музей Уроцлава
Ян Хваўчык (1924—2018) — адзін з самых важных стваральнікаў уроцлаўскага нэаавангарду.
Творчасць Яна Хваўчыка трывала звязана з вывучэннем сутнасці святла і ценю, іх адносінаў да матэрыі і формы, а таксама з надзвычай новым і арыгінальным разуменнем паняцця мастацтва як творчай інфармацыі. «Святло-цень-інфармацыя» з’яўляецца часткай трохгадовага навукова-выставачнага праекта, прысвечанага дасягненням Яна Хваўчыка і Ванды галкоўскай. Канцэпт выставы заснаваны на трох тытульных палажэннях, якія маюць вырашальнае значэнне для мастацкай і тэарэтычнай практыкі Хваўчыка. Да 30 кастрычніка.
• Ян Хваўчык. Reproduktor 400-440. 1968.
Фота з сайта Сучаснага музея Уроцлава
82
Выстава Марыі Стангрэт «гульня ў месцы» Кракаў, Крыкатэка
Выстава «гульня ў месцы» прысвечана творчасці Марыі Стангрэт (1929—2020) — творцы, цесна звязанай з фігурай Тадэвуша Кантара. Мастачка і пісьменніца, актрыса тэатра Cricot 2, Стангрэт была жонкай Кантара і заснавальніцай фонду яго імя. «гульня ў месцы» — гэта гульня ў пошук слядоў Марыі Стангрэт у месцах, якія яна некалі займала. На выставе згадваюцца лакацыі, звязаныя з яе жыццём і творчасцю. Да 31 снежня.
• «гульня ў месцы». Фрагменты экспазіцыі. Фота Шымана Сакалоўскага з сайта Крыкатэкі.
83
• Тола Цэртовіч (1862—1918). Пакора. Мармур. 1918.
Твор прадстаўлены на выставе «Без гарсэта. Каміла Кладэль і польскія скульптаркі XIX стагоддзя»
ў Нацыянальным музеі ў Варшаве.
• Фота Яанны Крукоўскай.
