10.ŁÓDŹ. Miejskie Spacery Literackie

SŁOWO NA POCZĄTEK

Czas na ostatni spacer w naszej serii przewodników literackich. Jesienny i ciepły, pełny odgłosów lata i dobrych lektur na deszczowe czasy niepewności. Wybieramy się do miasta o bogatych tradycjach przemysłowych, do stolicy polskiego filmu, leżącej nad 18 rzekami, żadna z których mimo licznych legend nie użyczyła jej swojej nazwy – do Łodzi.

Pokażemy się na słynnej Piotrkowskiej, ale też poskręcamy i poszukamy zakamarków książkowych. Jedziemy! Komu do Łodzi, temu czas!

NA OKŁADCE: GRZEGORZ ZAJĄĆ, STALOWE KONSTRUKCJE DACHU

NA DWORCU ŁÓDŹ FABRYCZNA, ŹRÓDŁO: CANVA PRO

Łd się budzi

Władysław Stanisław Reymont –powieściopisarz, nowelista, jeden z głównych przedstawicieli realizmu w prozie Młodej Polski. Zdobywca literackiego Nobla za czterotomową „epopeję chłopską” pod tytułem „Chłopi” Jeden z najwybitniejszych pisarzy w dziejach literatury polskiej i, oczywiście, groza maturzystów.

Urodził się w Kobielach Wielkich (100 km od Łodzi), a na dzisiejszej mapie województwa jego imie noszą Lipce Rejmontowskie – wieś w powiecie skierniewickim, gdzie Reymont umieścił akcję „Chłopów”. Obecna nazwa (z członem Reymontowskie) obowiązuje od 1983 roku. W pomieszczeniu byłej manufaktury włókienniczej rodziny Winklów działa tu Muzeum Regionalne im. Władysława St. Reymonta.

NatomiastwDomkudrożnika,gdzieprzyszły

noblistamieszkałpracującnakolei,teraz mieszkająinniludzie Itojestpięknie,bokto wie,doczegosięzainspirują

DlałodzianReymontpozostajeprzede wszystkimautorem„łódzkiejpowieściwszech czasów”–„Ziemiobiecanej” Przygotowującsię donapisaniapanoramicznegodziełaReymont chciałpoznaćmiastoodwewnątrz,dużo obserwował,chodziłinawetnakilkatygodni zatrudniłsiędofabryki.Rywalizowałwpisaniu zautoreminnejpowieścioŁodzi–Wincentym Kosiakiewiczem(iodpowiedniozjego „Bawełną”)

WdrugiejpołowieXIXwiekuŁódźstałasię biblijnymKanaanemdlacałegokraju.

Przybywałosiętutajwnadzieinazbicie fortuny,codlawieluzwykłychludzizostawało tylkomarzeniem Miastookazywałosiętyglem, wktórymtrudnobyłoprzetrwać Stądteżta gorzkaironiawrejmontowskimtytule.Stałsię onogólnymokreśleniemŁodzi,azczasem nawetpozbyłsiępejoratywnegoodcienia.

JACEK MALCZEWSKI, PORTRET WŁADYSŁAWA REYMONTA, ŹRÓDŁO: CYFROWE MNW ART PL

Łd się budziła.

Pierwszy wrzaskliwy wist

fabryczny rozdarł ciszę wczesnego poranku, a za nim we wszystkich stronach miasta zaczęty się zrywa coraz zgiełkliwiej inne i darły się chrapliwymi, niesfornymi głosami, niby chr potwornych kogutw piejących metalowymi gardzielami hasło do pracy.

Olbrzymie fabryki, ktrych długie, czarne cielska i wysmukłe szyje — kominy, majaczyły w nocy, w mgle i w deszczu — budziły się z wolna, buchały płomieniami ognisk, oddychały kłębami dymw, zaczynały ży i porusza się w ciemnociach, jakie jeszcze zalegały ziemię.

Właśnie w „Bawełnie” Kosiakiewicza pojawił się, a poprzez „Ziemię obiecaną” upowszechnił się termin „Lodzermensch”, czyli mieszkaniec zindustrializowanej Łodzi z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, wyjątkowo pracowity, wytrwały i potrafiący się odnaleźć biznesowo w nowej kapitalistycznej sytuacji. Ciekawe jest, że w opowieściach robotniczych określenie to miało zdecydowanie pozytywny wydźwięk, natomiast literaci, i Reymont przede wszystkim, częściej przedstawiali tę postać jako „zdegradowaną w sensie moralnym”. Wraz z tym głowni bohaterowie „Ziemi obiecanej” (polski szlachcic Karol Borowiecki, Niemiec Max Baum i żyd Moryc Welt) początkowo stanowią przykład koegzystencji w przedwojennej Łodzi różnych kultur i narodów.

Jednak dla zamiłowanego w naturze Reymonta Łódź to drapieżne miasto, niszczące prostych ludzi i pożerające ludzkość właścicieli wielkich fortun Może dlatego w Galerii Wielkich Łodzian pisarz siedzi na podróżnym kufrze – gotowy wyjechać jak najdalej. Z łódzkiego okresu są znane dwa jego adresy: mieszkanie przy ul Wschodniej 50 oraz siedziba „Kuriera Codziennego” przy ul.Piotrkowskiej 46.

ŁÓDŹ PRZED 1939 ROKIEM, ZDJĘCIE ZDZISŁAWA MARCINKOWSKIEGO, ŹRÓDŁO: POLONA PL

(С) WŁADYSŁАW REYMONT

JULIAN TUWIM

W TEATRZE CYRULIK WARSZAWSKI, FRAGMENT ZDJĘCIA

S BRZOZOWSKIEGO, ZRÓDŁO:

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

Julian Tuwim

Poeta-wirtuoz, współzałożyciel kabaretu literackiego „Pod Picadorem” i grupy poetyckiej „Skamander”, tłumacz poezji francuskiej, niemieckiej, łacińskiej oraz rosyjskiej Julian Tuwim urodził się w Łodzi przy ul.Widzewskiej 44 (obecnie Kilińskiego 46). Uczęszczał do Męskiego Gimnazjum Rządowego, a zadebiutował w 1911 przekładem na esperanto wierszy Leopolda Staffa, którego twórczością bardzo się inspirował. Zasłynął jako autor błyskotliwych tekstów kabaretowych, pełnych muzyki, ironii i paradoksów wierszy dla dorosłych i dzieci.

Łódź pojawia się w różnych wierszach Tuwima, jest też tłem akcji (jako Kominogród!) poematu dygresyjnego „Kwiaty polskie” – pełnego bólu, tęsknoty i samotności utworu, poświęconego polskości „Kwiaty polskie” powstawały podczas II wojny światowej na emigracji z myślą o odrodzeniu państwa polskiego w nowej, lepszej postaci. Sam poeta uważał, że jest to jedna z najważniejszych napisanych przez niego rzeczy. Może jako ukłon w stronę tej jego opinii pomnikowa postać Tuwima na ławeczce trzyma w ręku właśnie ten tomik. Nos rzeźby jest wytarty z powodu miejskiej legendy głoszącej, że potarcie nosa Tuwima przynosi szczęście. Owszem, byliśmy i tarliśmy!

Pomnik szyderstwu poety można znaleźć na podwórku kamienicy przy ul. Legionów 2 (w ogródku kawiarnio-galerii Surindustrialle)

Nawiązuje do słynnego „Wierszа, w którym autor grzecznie, ale stanowczo uprasza liczne zastępy bliźnich, aby go w dupę pocałowali”. Którą część poety przedstawia i do czego zaprasza, możecie się domyślić (no albo pojechać i zobaczyć).

W Łodzi jest dziwnie

W Łodzi urodziła się i studiowała polska poetka, autorka sztuk teatralnych, słuchowisk radiowych, librett operowych oraz książek dla dzieci i młodzieży Joanna Kulmowa. Pracowała również jako reżyserka, zadebiutowała w Teatrze Ziemi Łódzkiej. Na jej dorobek literacki składają się utwory bardzo refleksyjne oraz utwory satyryczne, pełne dowcipu Łodzi poświęciła „Topografię myślenia” – trochę oniryczna, trochę poetycka opowieść o wczesnych latach życia w tym mieście.

W Łodzi jest dziwnie. W korytarzowych szafach mieszkają

Gorgony, a na zimowej ulicy stoi dziewczynka z zapałkami. Na podwrku Andersenowski winiarek gra niezwykłe melodie, aż taczy drewniany pajacyk. Te czary biorą się na pewno ze splątanych w esyfloresy secesyjnych klatek schodowych i ozdobnie powyginanych krat, osłaniających ciemne windy o aksamitnych ławeczkach i ogromnych lustrach. Biorą się z brzuchatych erkierw i balkonw, podobnych koronkowym gondolom. I ze stiukw na plafonach, i z ciemnych, wysokich drzwi o błyszczących klamkach. A nade wszystko z pałacw nastroszonych jak pawie. Z przycupniętych jak indory fabryk, rudziejących pod wieczr, jakby nabiegły żywą krwią.

“TOPOGRAFIA

MYŚLENIA”, WYDAWNICTWO ISKRY

OKŁADKA KSIĄŻKI JOANNY KULMOWEJ

(С) JOANNA KULMOWA

„BEAUTY/BAŁUTY”: NEON ARTYSTYCZNY DANIELA „GOUDY” TWORSKIEGO, UKŁON W STRONĘ BAŁUCIARZY. ŻRÓDŁO: UM ŁODZI

O losach Menachema Bornsztejna, zwanego też Donem Corleone z Bałut i żydowskim Janosikiem, można przeczytać w książce dziennikarza, pasjonata miejskiej historii Remigiusza

Piotrowskiego „Ślepy Maks. Historia

Łodzi poświęcił swoją księgę wspomnień Arnold Moszkowicz – pisarz, dziennikarz, tłumacz, lekarz, popularyzator nauki i twórca komiksów, który przeszedł przez getto i obozy śmierci.

Dorastał w Łodzi, znał legendy miejskie i jedną z nich opisał w powieści „Ballada o Ślepym Maksie”. Menachem Bornsztejn (czyli Ślepy Maks) był królem łódzkiego świata podziemnego i szefem miejscowej dintojry. Ubodzy Żydzi z dzielnicy Bałuty traktowali go jak Mesjasza, bo na jego pomoc zawsze mogli liczyć. Przed wojną rządził życiem kryminalnym w mieście Owa postać dotychczas stanowi kwintesencję mitu bałuciarza – miejscowego cwanego chuligana, często cieszącego się szacunkiem

W folklorze miejskim Bałuty ogólnie zajmują bardzo ważne miejsce. Historie prawdziwych bałuciarzy i bałuciar cieszyły się niezwykłą popularnością: Morowy Antoś, Mańka z Bałut, panna Franciszka z Łagiewnickiej.

łódzkiego Ala Capone” Dotychczas na skromnej płycie nagrobnej Bornsztejna łodzianie zauważają (prócz tradycyjnych

kamieni) karty do gry i monety – na szczęście i dobry interes.

Kryminalnej Łodzi w jej retro odsłonie

są poświęcone kryminały Marcina

Andrzejewskiego, współczesne zagadki przedstawia Agnieszka Płoszaj i – z krajowych przebojów – „Lampiony”

Katarzyny Bondy

Łd się koczyła na Nowym Rynku, ale i na płnoc rozciągały się tereny, ktre tętniły życiem. Tyle, że innej natury.

(С) ARNOLD MOSZKOWICZ

lepy Maks, Morowy Antek i bałuckа dintojrа

Książki urodzonej w Łodzi Manueli Gretkowskiej zajmują pierwsze pozycje na listach bestsellerów, są określane jako proza „postmodernistyczna, feministyczna, metafizyczna”, przemawiająca jednak do szerokiego i bardzo zróżnicowanego grona odbiorców, świadectwem czego są pełne sale podczas spotkań z autorką. Manuela Gretkowska przepracowała swoje doświadczenie migranckie w powieści o nowej polskiej generacji, i Łódź właśnie jest ich cennym składnikiem. „Ale czy od Polski da się uciec?”. Takie pytanie stawia jej najnowsza książka pt. „Przeprawa” –niezwykle osobisty dziennik, obejmujący wydarzenia od lata 2020 po późną jesień 2022 i celnie punktujący rzeczywistość

Łd opuciłam z własnego wyboru. Na wiecie jest przecież tyle innych miejsc. Ale włanie Łd najbardziej czuję, jej blichtr i biedę. Czym będzie w przyszłoci? Literackim cytatem z własnej przeszłoci.

“Ale włanie Łd najbardziej czuję, jej blichtr i biedę.”

(С) MANUELA GRETKOWSKA

wiat Wiedmina, skwer Wiedmina

Jego książki zostały przetłumaczone na blisko dwadzieścia języków, jest laureatem wielu nagród polskich i zagranicznych, na podstawie jego utworów powstały: komiks, film pełnometrażowy, dwa seriale, seria komputerowych gier RPG i nawet musical W 2018 z okazji 70 urodzin Andrzeja Sapkowskiego jeden z łódzkich skwerów otrzymał imię wiedźmina, Geralta z Rivii – głównego bohatera cyklu powieści i opowiadań, a tak naprawdę całego światu w branży rozrywkowej.

Takim całkiem typowym Lodzermenschem to ja raczej nie jestem. Rodzina mojej matki zamieszkała w Łodzi

dopiero w pierwszym pokoleniu, a mj ojciec pochodzi z

Wileszczyzny. A ja z Łodzią rzeczywicie jestem związany. Niestety. Tutaj się urodziłem, wychowałem, studiowałem, pracowałem, żeniłem się, rozwodziłem, tutaj zostałem pisarzem i wszystko to zmierza na razie w stronę łdzkiej kostnicy. Już się stąd raczej nie wyrwę, co jest moją największą klęską życiową.

(С) ANDRZEJ SAPKOWSKI

ANDRZEJ SAPKOWSKI, SERIA WIEDŹMIN, WYDAWNICTWO: SUPERNOVA, 2019,

gdzie po książki i wrażenia?

Jeśli jesteście fanami komiksu jako gatunku, koniecznie śledźcie zapowiedzi Międzynarodowego Festiwalu Komiksu i Gier, jest to największa tego typu impreza w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej, która co roku ściąga do Łodzi tysięcy uczestników z kraju i zagranicy;

najpełniejszy zbiór łódzkich inspiracji literackich znajdziecie na tworzonej przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. Marszałka Józefa Piłsudskiego Literackiej Mapie Województwa Łódzkiego Żaden ślad się nie zgubi, bądźcie pewni;

do antykwariatu „Book się rodzi” (nazwę szczególnie docenią

ci, którzy wybrali się z nami do Białegostoku), bo jest to podobno najlepszy antykwariat w Łodzi, pełny białych kruków;

do księgarni „Do dzieła” na spotkania Dzielnego Klubu Książki, wieczory autorskie, pubquizy literackie bez pubu i świetny wybór książek;

do niezależnej rodzinnej Księgarni E.Stompel i do Księgarni Odkrywcy, do „Litery” po kawę i deser w otoczeniu książek, abo po książkęi w otoczeniu kaw i deserów – kto jak lubi;

dobra, do Muzeum Kinematografii, żeby zobaczyć, jak słowo staje się filmem, bo w Łodzi o to szczególnie łatwo.