Кардыян
(ва ўрыўках і пераказе)
Першая част ка т рылогіі. Замах падчас каранацыі
Падрыхт оўка. Ноччу 31 снежня1799 года.
Месца: Хаціна некалі вядомага чараўніка Твардоўскага ў Карпатах
Асобы: Сатана, Ведзьма, Астарот, Геена, Мефістофель, Пачвара, Арханёл,
анёлаў, д’яблы. Злыя духі ствараюць новых людзей,
спаконвечная Адама. А р х а н ё л . Адна вось зорка вечнага Сусвету сёння Ў дарозе заблукала, я ўхапіў яе ў палёце, Што яе сэрца – нібы сэрца птаха, я далонню Сваёй адчуў: трапечацца яно ў самоце;
перад тронам я паклаў яго
Як племя гэта за грахі бацькоў канае.
Народ канаў, і гасла зорка. І за ёй ляцеў я…
Народ сканаў…
Час, Божа, каб Ты ўзняў яго ці громам даканаў.
Калі ж не жыць тым людзям на зямлі,
Крывёю іхняй – не слязьмі – усё наўкол залі.
Дай, Пане, ім патолі».
Бог мовіў: «Станецца твая хай воля!..»
Хор анёлаў. Зямля – то пляма
Там, дзе бясконцая блакіту роўнядзь.
Ці кстамі Бог сатрэ яе, ці Ён напоўніць
Жыццём гліняны стод Адама.
Пралог
Асобы: Першая, Другая і Трэцяя Асобы Пралога.
(Першая Асоба Пралога атаясамляецца з Міцкевічам, Другая – з праціўнікамі Міцкевіча, збольшага журналістамі
Першая Асоба
202
Ўдалося веліч духу захаваць. Я ж стому, Бязвер’е адчуваю. Іншыя паветра
Знаходзяць недзе, ну а я скептычным вокам
Гляджу і ў думках змрочныя шукаю нетры…
Залом убачу – і далей не рушу й крокам.
Запалам юнака той час, які бяжыць, Адолець і пытанне развязаць: жыць, ці не жыць?
Не здольны я! Я не магу, нібы Эдып-забойца,
Ўсе Сфінксавы загадкі разгадаць на свеце;
Размножыліся сфінксы, й таямніцаў тройца
Пясчынкамі пустэльні стала ці ў суквецці
Лугоў ператварылася – іх так бясконца многа, Хоць ні на трошкі не пашырыўся наш свет,
Калі ж вузлом марскім не змерана дарога, Губляецца любых арыенціраў след…
Хіба што на шляху на гэтым, як дарожны слуп,
Мінецца й знікне забабонаў спарахнелы труп.
Не, то на крыж, хутчэй, падобна прыдарожны, Дзе вазаку адно перажагнацца можна,
Перш чым далей паехаць. А пазней усе канцы
Дарог ды іх пачаткі перагледзяць мудрацы.
Бывае: на крыжы бацян гняздо ўладкуе,
Крыж мохам парасце, а пад тым крыжкам дзеткі
Ў пяску наўпрост намерацца пасеяць кветкі…
Крыж часам упадзе, ўсё пад сабой зруйнуе, Заб’е дзяцей з бліжэйшай вёскі; люд заплача,
Бо не паспеў прыбраць падгнілы крыж, бядача. Таму іду я ў свет – павысякаць каб дрэвы. Любоў? У бурах свету пра яе
застануцца, нібы
Але як не заззяе?.. Як я больш нічога не адчую?
Калі ўсё з хвіляй болю і пакуты пазнікае? Ўсё ў цемень сыдзе непраглядную, густую?
І ўжо нічога… анічога не ўспрыму,
І ў Бога запытаць не здолею, чаму
Няма нічога?.. За смерцю перамога, адным словам, З яе абліччам, што паглядам двухбаковым
Глядзіць, як неба, што ўгары і што ў вадзе
Адбітае… Ды выбраць не дае мой дух
Здранцвелы ўшчэнт…
(настаўляе зброю сабе ў лоб). Не, лепш у іншым месцы дзе… Знайду за лесам расквітнелы ды аблудны луг. (Сыходзіць з саду).
Сцэна III
Месца: пакой у сядзібе. Асобы: Лаўра, Дзяўчына-пакаёўка, Гжэгаж.
Натоўп чакае праходу цара і саноўнікаў. Паміж людзьмі
размовы, падчас якіх раз-пораз штосьці
жартаўліва і
здзекліва (напрыклад, салдацкая песня: «Божа, пахавай караля», словы якой з’яўляюцца парафразай слоў песні «God save the King»– «Божа, захавай караля»).
Сцэна II
Месца: катэдра св. Яна ў Варшаве.
Асобы: Цар, Прымас, польскія саноўнікі, расійскія генералы
Цара карануюць на польскага караля, ён прысягае захоўваць канстытуцыю.
Сцэна III
Месца: плошча перад Каралеўскім замкам.
Асобы: Шляхціц, Шавец, Незнаёмец,
– і
падняўшы галаву, павольна кажа).)
Кардыян. Сярод шляхетных Кардыян для ўсіх трыумф здабудзе,
Абліччы вы, ён – думкі й сэрцы ўсім пакажа.
Вы чуеце: на варце ён у замку сёння ўночы…
На варце сёння ўночы…
Першы змоўнік (чытае.)
«Народу
Адпісваю, што маю, ўсё ахвоча –
Кроў і жыццё сваё. І вызваліцца трон».
Кардыян (абапіраецца на алтар і няўцямна глядзіць
Старшыня. Гэй, Кардыян!
Кардыян (абарочваецца і
уцямна)
мяне будзіць? Гадзіна прабіла?
Ўцямным раблюся памалу… знічы тут… магіла…
Ты – з далакопаў? Жадаеш за працу аплаты?
Вось – з Найсвяцейшаю Паннаю тут два дукаты, Што маці мне дала, дабраславіўшы сына.
Ты мусіш дзетак мець… То слухай: хай твая радзіна
Благае Бога за мяне. Старшыня. Ах,
кожны з іх баліць, канае. Ах, пра тое ўжо даволі!
Пасадзіш на магіле мне два парасткі таполі
І ружу… Кроплі слёз, як кропелькі расы, Ўпадуць – і валасы нібы зноў ажылі…
Ці ёсць пяро? Хачу імёны запісаць сваёй рукою
Ўсіх, хто мяне аплача. Бо ўсе крэўныя мае ў зямлі –
І бацька, й маці… бы ў зямлі… Па мне – нікога. Ўсе – са мною!
А шыбеніца мне і надмагіллем стане…
Старшыня. Вось ліст, што змоўнікам даваў ты, Кардыяне.
Схавай, спалі яго – і будзеш вольным ты ад абяцання.
Кардыян. Марш – раз, два, тры, і на плячо ружжо!
Ў палацы варта… Твары ў іх, нібы ў
Стары, ты мяне нудзіш, надакучыў твар ужо…
Што мне не стаць старым, я анізвання не забуду.
Плюнь на мяне, калі я ў коле дзетак буду! (Гадзіннік на вежы б’е адзінаццатую.) То з неба закліканне.
Старшыня.
)
Што гэта значыць? Нейкі труп!.. І хто б паверыў –
Штых у руцэ, і форма польскага жаўнера
Са школы падхарунжых. Ён на варце быў, відаць,
І йшоў мяне забіць?.. Упаў тут, ля парогу…
А брат45 заўжды гатовы іх абараняць.
Цьху, чорт-спакуснік! Ты ўсё мне, нябогу, У кожным ворагу паказваеш на брата –
Таго ж не можа быць, таго было б занадта…
Каб чалавек падняўся гэты… трэба, пільна!..
І сам сказаў… Жывы нібыта… Ну, ўставай, кажы!
То быў мой брат?! (Хапаецца за шпагу і раніць у руку Кардыяна, які расплюшчвае вочы.)
Кардыян (нібы звар’яцелы). З паходняй надмагільнай
Нябожчыкі ў вакне…
Цар. Ачуўся!.. Ты мне скажаш, ашалелы:
Загад ад брата меў?!..
Кардыян. Як прасціна, збялелы,
Спіць цар… О Езус! Матка Боска! Пачало світаць…
Цар. Нічога не дазнаюся ад гэтага – й пытаць не варта. О, гэта, пэўна, брат мой, брат… (Гукае.) Варта! Варта! Прыбягаюць
у змрочным надта шкарлупінні.
Шэсць дзён ствараліся на свеце Богам людзі.
У першы дзень – дзяржава, што малілася Іудзе;
Зямля, дзе ўзніклі за адным адзін паўсюль народы.
У дзень другі Бог люду ўсходняму даў воды;
У трэці, нібы дрэвы, ўзніклі грэцкія плямёны,
Ў чацвёрты – з гор Сакрата сонца засвяціла,
У пяты рымскі дух паўстаў дабраславёны,
У выглядзе арлоў, але пад вечар наступіла
Сярэднявечча ноч на свет – трывала, неўнікнёна.
Ў дзень шосты чалавека лепіць Бог… Напалеона.
А сёння маем сёмы дзень. Бог рýку на рукý кладзе: Адпачывае і
. Ты хлусіш, подлы! Кожны, хто сябе Свабодзе
Дарэшты прысвячае – новае стварэнне Бога.
Доктар. Жыццё ганчарскім колам
Ты ж сам казаў пра кола.
Кардыян. Волаты паўстануць!..
Доктар. Агонь тваёй гарачкі стыне ўжо,
Сцэна IX
Князь.
Цар (адзін). Нудзьга! Шкада, што адпусціў я інтрыгана., Што прада мной выдыгваў на дзвюх лапак, як сабака…
Скачы сабе! А мне Махмуда каб дастаць, султана47 ,
Каб ён скакаў… Я ж добра пачастую небараку
Дымамі веры, пораху – аж задыхнецца ён…
(Глядзіць на сцяну свайго пакоя.)
Вось, бачу пыл на сценах гмаху брудны,
Там павуцінне, што рыхтуе мухам скон.
Пыл забаўляе гэты; сведчыць гмах бязлюдны,
Што Польшча ўжо астыла, Польшча ўжо забіта
На векі вечныя. І, як павернута ігла магніта
На Поўнач, гэтак у сібірскі бок марозны
Глядзіць труп краю, што нібыта быў пагрозны…
Пра заваёў ахвоту ён ужо б не заікнуўся –
Прыехаў я, труп задрыжаў і нават усміхнуўся.
Кілімы скрозь… Хіба ж тут можна бачыць слёз раку?
Пайду далей. Еўропу, нібы яблык, рассяку –
Першы чалавек з натоўпу. Зірні! Над галавою шпагу кат ламае. Другі чалавек з натоўпу. Ці крык якісьці чую?
Першы чалавек з натоўпу. Не, ён вусны заціскае,
І бледны ўвесь. Але ў той самы час
Упаў стары са стогнам… можа, хто з ягоных слуг?
Другі чалавек з натоўпу. Пазбаўлены шляхецтва ён.
Трэці чалавек з натоўпу Паскудны
–
Па ім плуг пройдзецца…
Першы чалавек з натоўпу.
Не даў.
Другі чалавек з натоўпу. Чакаюць там каманд
Ад афіцэра… Нешта сэрца