, маладыя,
цыкл артыкулаў | cykl artykułów
Год польскага рамантызму паволі дакаціўся да свайго зеніту Нацыянальнага чытання. І калі вы ўжо палёталі з намі панад Свіцяззю і Наваградкам, то запрашаем пазнаёміцца з самым нерамантычным рамантыкам эпохі, драматургам Аляксандрам Фрэдрам менавіта яго лічаць найвыбітнейшым камедыёграфам у гісторыі польскайлітаратуры.
Rok Romantyzmu Polskiego powoli zbliżyłsię do swojego zenitu Czytania Narodowego. Więcjeślijuż polataliście z naminadŚwiteziąiNowogródkiem, zapraszamy do zapoznaniasięznajbardziejnieromantycznym romantykiem epoki, dramaturgiem Aleksandrem Fredrą właśnieonjestuważanyza najwybitniejszego komediopisarza w historii literatury polskiej
Граф Аляксандр Фрэдра гербу Боньча нарадзіўся 20 чэрвеня 1793 года ў Сурахове блізу Яраслаўля ў багатай шляхецкай сям'і. У 1797 годзе сям’я пераехала ў Бэнькаву Вішню. Аляксандр Фрэдра ніколі не наведваў публічных школ і, як было заведзена ў заможных сем’ях, атрымаў хатнюю адукацыю. Часам у дом запрашалі па некалькі выкладчыкаў адначасова: гувернёра, настаўнікаў музыкі, малявання і танцаў, фехтавальшчыка, але разам з гэтым біёграфы сцвярджаюць, што найбольшы ўплыў на Аляксандра аказаў яго бацька Яцак Фрэдра. Сам Аляксандр падкрэсліваў, што не любіў вучыцца і “здольнасцей да навукі не выяўляў”. У 1806 годзе пры пажары ў Бэнькавай Вішні загінула маці Аляксандра Марыянна Фрэдра, тады бацька з сынам пераехалі ў Львоў.
У 16 гадоў Аляксандр Фрэдра ўступіў у напалеонаўскую армію Варшаўскага герцагства, ваяваў пад Дрэздэнам і Лейпцыгам, прымаў актыўны ўдзел у паходзе на Маскву з палону ён збег, пераапрануўшыся селянінам. Быў уганараваны залатым крыжам “Virtuti Militari”. У працягу напалеонаўскай кампаніі ён прымаў удзел як ардынарны афіцэр імператарскага штаба, за што быў узнагароджаны крыжам Ганаровага легіёна. Ён пакінуў армію ў 1815 годзе і вярнуўся ў радавы маёнтак у БэнькавайВішні.
Сваю першую важную камедыю ён напісаў у 1818 годзе. Твор атрымаў назву “Пан Гэльдхаб” і вылучаўся цёплым пачуццём гумару, у той час як сюжэт расказваў пра цяжкі лёс маладога шляхціца (напалеонаўскага афіцэра!), што сватаецца да дачкі загалоўнага героя, які, аднак,хацеўбывыдацьяезакнязя.
Трохі падобны лёс напаткаў і самога Фрэдру: у 1928 годзе пасля адзінаццаці гадоў намаганняў, ён нарэшце ажаніўся з Зоф’яй з Ябланоўскіх primo voto Скарбэк Аляксандр закахаўся ў Зоф'ю з першага погляду ў 1817 годзе (узаемна закахаўся!), але не быў прыняты ані маці графіні, ані чатырма яе братамі. У 15 гадоў дзяўчыну выдалі замуж за старэйшага на 18 гадоў графа Скарбэка аднаго з найбагацейшых людзей Галіцыі. Пасля шматгадовых спробаў атрымаць развод усё скончылася шчасна.Уадрозненніадп’есы. Аляксандр Фрэдра пісаў, у асноўным, вершаваныя камедыі нораваў з жыцця правінцыйнай шляхты. Яго пісьменніцкі дэбют прыйшоўся на пачатак польскага рамантызму,алепраблематыкагэтагакірункузаставалася яму чужой. Ён выхоўваўся ў традыцыях асветніцтва, пісаў таксама байкі, вершы, афарызмы. У драмах надаваў вялікую ўвагу сюжэтным лініям і гнуткасці мовы, дадаваў у тэкст элементы народнага тэатра і клапаціўся пра гумарыстычны аспект. Ён сам забаўляўся, ствараючы камедыі, і хацеў забаўляць публіку. Свет яго твораў напоўнены каларытнымі тэмпераментамі: багатыя і збяднелыя (але поўныя гонару!) шляхціцы, “гавэндзяжы”, свавольныя юнакі, сентыментальныя паненкі, разважлівыя дамы, вайскоўцы і слугі. Часта героі носяць гаваркія прозвішчы: Маўчук, Пупкін, Дабрадзейская, Грамыхайла. Граф Фрэдра таксама з задавальненнем
Hrabia Aleksander Fredro herbu Bończa urodził się 20 czerwca 1793 roku w Surochowie niedaleko Jarosławia w bogatej rodzinie szlacheckiej. W 1797 roku rodzina przeprowadziła się do miejscowości Beńkowa Wisznia. Aleksander Fredro nigdy nie uczęszczał do szkoły publicznej i, jak to przystało na taką zamożną rodzinę,uczyłsięwdomu.Zatrudniałosięczasemnawet kilku nauczycieli jednocześnie: guwernera, nauczyciela muzyki, nauczyciela rysunków, metra tańca,fechmistrza, lecz razem z tym biografowie twierdzą, że największy wpływ na Aleksandra miał jednak jego ojciec Jacek Fredro. Sam Aleksander podkreślał, że nie lubił się uczyć i „zdolności do nauki nie okazywał”. W 1806 roku w pożarze w Beńkowej Wiszni zginęła matka Aleksandra Marianna Fredro, wtedy ojciec z synem przeprowadzili siędoLwowa.
W wieku 16 lat Aleksander Fredro wstąpił do armii napoleońskiej Księstwa Warszawskiego, walczył pod Dreznem i Lipskiem, wziął czynny udział w wyprawie na Moskwę z niewoli uciekł w przebraniu wieśniaka. Wówczas został uhonorowany złotym krzyżem Virtuti Militari. Późniejszą kampanię napoleońską przebył jako oficer ordynansowy w sztabie cesarza, za co został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej. Armię opuścił w 1815rokuipowróciłdorodzinnegomajątkuwBeńkowej Wiszni.
Pierwszą swoją ważną komedięnapisał w1818roku. Dzieło nosiło tytuł „Pan Geldhab” i wyróżniało się ciepłym poczuciem humoru, opowiadało zaś o smutnych perypetiach młodego szlachcica (oficera napoleońskiego!)starającegosięorękęcórkitytułowego bohatera,któryjednakwolałbywydaćjązaksięcia.
Odrobinę podobny los napotkał też samego Fredrę: w 1928 roku po jedenastu latach starań wreszcie poślubił Zofię z Jabłonowskich primo voto Skarbkową Aleksander zakochał się w Zofii od pierwszegowejrzenia w 1817 roku (i to z wzajemnością!), ale nie był akceptowanyaniprzezmatkęhrabiny,aniprzezczterech jej braci. W wieku 15 lat dziewczyna została wydana za mąż za starszego o 18 lat hrabiego Skarbka jednego z najbogatszych ludzi Galicji. Po latach starań o rozwód wszystko skończyło się szczęśliwie. W odróżnieniu od sztuki.
Aleksander Fredro pisał głównie wierszowane komedie obyczajowe z życia prowincjonalnej szlachty. Jegodebiutpisarskiprzypadłnapoczątekromantyzmuw Polsce, jednak zagadnienia tego nurtu pozostały mu zupełnie obce. Wychowany został w tradycjach oświecenia, pisywał również bajki, wiersze, aforyzmy. W dramatach dużą uwagę nadawał kształtowaniu akcji i giętkości języka, wprowadzał do nich elementy teatru ludowego i dbał o aspekt humorystyczny. Świetnie się bawił pisząc komedie i chciał bawić publiczność. Świat jegoutworówwypełniają barwnetemperamenty:bogaci i zubożali (ale pełni dumy!) szlachcice, gawędziarze, swawolni młodzieńcy, sentymentalne panienki, wyrachowane damy, wojskowi i służba. Często jego
пазіцыю Густава
міцкевічаўскіх “Дзядоў”, гэтак сама як іншыя героі часта спасылаюцца на літаратурныя і сацыяльныя з’явы эпохі. Асаблівай славай карысталіся “абсцэнныя” літаратурныя жарты Фрэдры, якія доўгі час цыркулявалі ў падпольных выданнях. Пяру Фрэдры часам прыпісваюць трынаццатую кнігу “Пана Тадэвуша” ананімны фрывольны твор, прысвечаныпершайшлюбнайночыЗосііТадэвуша.
bohaterowie mają również mówiące nazwiska: Milczek, Papkin, Dobrójska, Raptusiewicz. Hrabia Fredro też z przyjemnością bawił się romantyczną współczesnością. Postać Gustawa ze sztuki „Ślubypanieńskie” wyśmiewa postawę Gustawa z mickiewiczowskich „Dziadów”, również często inne postacie nawiązują do literackich i społecznych zjawiska epoki. Specjalną sławą cieszyli się „obsceniczne” żarty literackie Fredry, które przez długi czas krążyły w „drugim obiegu” literackim. Aleksandrowi Fredrze niekiedy przypisuje się autorstwo trzynastej księgi „Pana Tadeusza” anonimowego frywolnego utworu, opowiadającego o pierwszej nocy ślubnej Zosi i Tadeusza.
каб цябе любіла, падары мне кракадзіла”
яготвораў,даякіхчастазвяртаюццапалякі.
Пасля смерці бацькі Аляксандр Фрэдра памножыў атрыманыя ў спадчыну капіталы. Ён ужо быў вядомы як аўтар папулярных камедый нораваў. Падчас лістападаўскага паўстання Фрэдра прымаў удзел у дзейнасці Львоўскага Грамадзянскага Камітэта дапамогі паўстанню,усваіммаёнткуёндаваўпрытулакпаўстанцам.
У 1839 годзе ён стаў ганаровым грамадзянінам горада Львоваіўтымжагодзеспыніўлітаратурнуюдзейнасцьпад уплывам нападак крытыкі з боку Севярына Гашчыньскага і Лешака Дуніна Баркоўскага. Яны папракалі камедыёграфа ў адсутнасці сур’ёзных патрыятычных пачуццяў у цяжкія для нацыі часы, у падпарадкаванні чужым узорам і нават у амаральнасці. Аляксандр Фрэдра не пісаў нічога амаль 15 гадоў, зрабіў выключэнне толькі для мемуараў напалеонаўскіхчасоўпадназвай “Trzy po trzy” У рэвалюцыйным 1848 годзе ён быў членам Львоўскай нацыянальнай рады, а час з 1850 да 1855 года (з невялікімі перапынкамі) правёў у Францыі, дзе пасля Венгерскага паўстання пасяліўся яго сын Ян Аляксандр Фрэдра таксама камедыёграф. У 1854 годзе Аляксандр Фрэдра аднавіў драматургічную дзейнасць, але новых твораў у тэатрынедасылаў.
Z romantycznych pisarzy to właśnie nieromantyczny Fredro najsilniej zaistniał w języku potocznym, jego wpływ jest aktualny po dziś: „niech się dzieje wola nieba, z nią się zawsze zgadzać trzeba”, „wielki człowiek do małych interesów”, „wolnoć Tomku w swoim domku”, „jeśli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby” to są cytaty z jegoutworów,poktóreczęstosięgająPolacy.
Po śmierci ojca Aleksander Fredro pomnożył odziedziczony majątek. Był już znany jako autor popularnych komedii obyczajowych. Podczas powstania listopadowego działał na rzecz lwowskiego Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania, w swoim majątku dawał przytułekpowstańcom.
W 1839 roku został Honorowym Obywatelem Miasta Lwowa i w tym samym roku przerwał działalność literacką pod wpływem ataków krytyki ze strony Seweryna Goszczyńskiego i Leszka Dunina Borkowskiego. Zarzucali mu brak poważnych uczuć patriotycznych w trudnych dla narodu czasach, uleganie obcym wzorcom i nawet niemoralność. Nie pisał nic przez prawie 15 lat, zrobił wyjątek tylko dla pamiętnikówzczasównapoleońskich pod tytułem „Trzypotrzy”
W rewolucyjnym roku 1848 był członkiem lwowskiej Rady Narodowej, natomiast lata 1850 1855 (z niewielkimi przerwami)spędziłweFrancji,gdziewówczaspopowstaniu węgierskim mieszkał jego syn Jan Aleksander Fredro też komediopisarz. W 1854 roku wznowił działalność komediopisarską, lecz nowych utworów teatrom nie udostępniał.
Borys Szyc, Marta Żmuda Trzebiatowska, Edyta Olszówka, Robert Więckiewicz, Anna Cieślak i Maciej Stuhr na planie filmu „Śluby panieńskie” w reżyserii Filipa Bajona. Źródło: Kino Świat.
Граф Фрэдра вёў актыўную палітычную і сацыяльную дзейнасць, атрымаў французскі медаль Святой Алены і вялікі крыж Ордэна Франца Іосіфа, быў дэпутатам Нацыянальнага Сейма, спрыяў пабудове ў Галіцыі першай чыгункі, арганізаваў Земскае крэдытнае таварыства і Галіцкую ашчадную касу. І нягледзячы на ўсё гэта, аддаваў перавагу самоце і выяўляў схільнасць да мізантропіі. Апошнія гады жыцця, адзначаныя хваробамі, ён правёў удалечыні ад свету ў сямейным коле.
Памёр у Львове 15 ліпеня 1876 года. Пахаваны ў сямейным склепе Рудкаўскага касцёла, што каля Львова. Аляксандр Фрэдра пакінуў сыну дакладныя інструкцыіабтым,уякімпарадкупавіннывыдаваццаяго творы і як ставіць іх на сцэне. Легенда гаворыць, што ў сямідзясятыя гады ХХ стагоддзя вроцлаўскі знаўца і аматар творчасці Фрэдры прафесар Багдан Закшэўскі наведаў Рудкі і забраў са склепа вялікі палец паэта. Першапачаткова палец знаходзіўся ў сейфе ў кватэры прафесара Закшэўскага, і толькі ў 1989 годзе гэты фрагмент цела пісьменніка быў замураваны ў сцяне касцёласвятогаМаўрыцыяваВроцлаве.
Hrabia Fredro aktywnie udzielał się politycznie i społecznie, otrzymał francuski Medal Świętej Heleny i WielkiKrzyż Orderu FranciszkaJózefa,byłposłemdo Sejmu Krajowego, starał się o budowę w Galicji pierwszej linii kolejowej, organizował Towarzystwo Kredytowe Ziemskie i Galicyjską Kasę Oszczędności. Mimo tego zdecydowanie wolał bycie na samotności i przejawiał skłonność do mizantropii. Ostatnie lata życia, naznaczone chorobami, spędziłzdalaodświatawgronierodzinnym.
Zmarł we Lwowie 15 lipca 1876 roku. Został pochowany w rodzinnej krypcie w kościele w Rudkach koło Lwowa. Zostawił synowi dokładne instrukcje, w jakim porządku mają być wydawane jego dzieła i jak mają być wystawiane. Legendagłosi,żewlatach70.XXwiekuwrocławskiznawcai miłośnik twórczości Fredry, prof. Bogdan Zakrzewski, odwiedzając Rudki, zabrał z grobowca kciuk poety. Początkowo palec przebywał w sejfie w mieszkaniu prof. Zakrzewskiego, dopiero w 1989 roku ten fragment ciała pisarza zamurowano w ścianie kościoła św Maurycego we Wrocławiu.
ШТО ПАЧЫТАЦЬ? CO CZYTAĆ?
Вядома,
“Помста”, “Дзявочыя зарокі”, “Пан Явіяльскі”. Іх ставяць так часта, што можна знайсці досыць шмат пастановак і экранізацый. Пагатоў ёсць выдатныя беларускія пераклады: “Помсту” пераклаў Андрэй Хадановіч, а “Дзявочыя зарокі” Марыя Мартысевіч(іўверсіі аўдыёспектакля таксама!).
Мемуары пад назвай “Trzy po trzy” Аляксандр Фрэдра пісаў у 1844 1866 гадах, пазней вяртаўся да тэксту, выпраўляў і дапаўняў яго. Твор ахоплівае дзіцячыя гады, юнацтва, уступленне ў армію Варшаўскага герцагства і ваенныя дзеянні да часоў капітуляцыі Напалеона. Успаміны маюць форму свабоднай “гавэнды”, аздобленыя шматлікімі адступленнямі і анекдотамі. Гэта выдатная крыніца інфармацыі пра эпоху і жыццё людзей. І ўжо першыя сказыпрыцягваюцьувагучытача: Васемнаццатага лютага
у капелюшы без якіх колечы знакаў, акрамя невялікага трохколернага банта. За ім на некаторай адлегласці мчаў другі нашмат маладзейшы, таксама ў сурдуце, але цёмна зялёнага колеру, таксама ў капелюшы без знакаў,таксамазгорблены,якіпершы,а
Oczywiście, przede wszystkim warto sięgnąć po najsłynniejsze komedie: „Zemstę”, „Śluby panieńskie”, „Pan Jowialski”. Wystawiane są tak często, że można znaleźć dużo inscenizacji oraz ekranizacji Są również dostępne w pięknych białoruskich tłumaczeniach: „Zemstę” przełożył Andrej Chadanowicz, „Śluby panieńskie” Maria Martysiewicz(dostępnerównieżjako słuchowisko!).
Wspomnienia pod tytułem „Trzy po trzy” Aleksander Fredro pisał w latach 1844 1866, później wracał do tekstu, poprawiałiuzupełniałgo.Utwórobejmujelatadzieciństwa, młodość, wstąpienie do armii Księstwa Warszawskiego i działania wojenne do czasów kapitulacji Napoleona. Wspomnienia mają formę swobodnej gawędy, zawierają liczne dygresje i anegdoty. Jest to wspaniałe źródło informacji o epoce i życiu ludzi. I już pierwsze zdania przykuwająuwagęczytelnika:
Osiemnastego lutego roku 1814 jechał na białym koniu człowiek średniego wieku, nieco otyły, w sieraczkowym surducie pod szyją zapiętym, w kapeluszu stosowanym bez żadnegoznaku prócz małej trójkolorowej kokardy.Za nim w niejakiej odległości drugi, znacznie młodszy, także w surducie, ale ciemnozielonym, także w kapeluszu bez znaków, także zgarbiony równie jak pierwszy, a może i lepiej siedział na dereszowatym koniu. […] Pierwszym z tychjeźdźcówbyłNapoleon,drugimbyłemja.
літаратуразнаўчымі фельетонамі
Боя Жэленьскага.
Ioczywiście,prawdziwą przyjemnością jestlektura bajek Aleksandra Fredry, które już od dawna znajdują się w programie szkolnym. Doprawić podróż przez twórczość hrabiego Fredry polecamy przepięknymi felietonami TadeuszaBoya Żeleńskiego.