W cieniu styczniowych nocy

Marianna Zawadzka

W cieniu styczniowych nocy

1

2

Marianna Zawadzka

W cieniu styczniowych nocy

Inicjał 3

Redakcja: Irena Janowska-Woźniak, Andrzej Palacz Ilustracje: Juliusz Woźniak Opracowanie graficzne: studio „Wydawcy” (na okładce wykorzystano zdjęcie ze zbiorów Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku) Copyright by © Marianna Zawadzka 2012 Copyright by © Inicjał Andrzej Palacz 2012 ISBN: 978-83-934661-2-2 Warszawa 2012 Wydawca: Inicjał Andrzej Palacz 03-130 Warszawa ul. A. Kamińskiego 20 a m. 39 tel. 22 425 17 66 e-mail: wydawca@go2.pl

Z podziękowaniem za pomoc Pani Mariannie Szymaniak nauczycielce historii w Szkole Podstawowej w Borzęcinie Dużym Marianna Zawadzka

4

Tom 1 dnajdując w salonie niewielki bukiecik róż, równie pąsowych jak tamte przed dwudziestu laty, Helena* nie miała wątpliwości, że jak zawsze w ten szczególny majowy dzień podejrzewać będzie cały świat o kradzież co najmniej połowy ze wszystkich dni, które przeżyła w Zabłociu...

Urwany rękaw, krew na dolnej wardze, włosy w nieładzie...

– Jak ty wyglądasz? – szepnęła przerażona nieoczekiwanym widokiem syna, który wciąż w ubraniu do konnej jazdy przemykał do swego pokoju.

Otworzyła drzwi na całą szerokość, sądząc, że Piotr jej nie usłyszał, ale nie..., zawrócił.

– A jak powinien wyglądać syn konfidenta i zdrajcy? – spytał z wyzwaniem, pod którym nie zdołała w porę odkryć ani rozpaczy, ani przerażenia.

– Jak śmiesz? – dłoń Heleny sama się zacisnęła. Ledwie powstrzymała się przed spoliczkowaniem syna.

– Możesz mnie uderzyć – nadstawił policzek Piotr – ale potwierdź, przysięgnij, że nikt nigdy nie miał prawa powiedzieć o moim ojcu: konfident i zdrajca.

– Zapewniam, że ty nie masz prawa. Inni zaś zwyczajnie wszystkiego nie wiedzą – odparła bez tchu i jednak skorzystała z krzesła przy stole.

– Mamo!

Nie miała wyboru, musiała podjąć wyzwanie. *Ze względu na dużą ilość występujących w powieści postaci, na końcu książki zamieściliśmy wykaz bohaterów – red.

5

– Nigdy nikogo nie uderzyłam. Nie wybaczyłabym sobie tego, mimo że zasługujesz na policzek jak nikt inny – zastrzegła na wstępie.

Hołdując dewizie, że najlepszą obroną jest atak, zasypała go natychmiast gradem pytań: – Kiedy ojciec zawiódł twoje zaufanie? Kogo w twojej przytomności skrzywdził albo potraktował obojętnie?

– Zbywasz mnie, więc...

Gdy zobaczyła plecy odchodzącego syna, nakazała z całym naciskiem: – Wracaj natychmiast!

Piotr zatrzymał się w połowie salonu. Najpierw chciała potraktować go ostro, ale na widok ściągniętych barków syna spróbowała przemówić łagodniej: – Nie ja powinnam wyjawić ci wszystko. Zanim jednak poprosisz o rozmowę, pomyśl... Piotrusiu, prawdziwi bohaterowie powstania, jeśli żyją w kraju, muszą pozostawać w cieniu. Nie wiem, jak twój ojciec zniesie to po raz drugi, gdy najdroższa z bliskich mu osób potraktuje go... co najmniej niezasłużenie.

– Mamo, pobiłem się dziś z Milewskim... – zaczął tonem, w którym nie było zadowolenia z siebie.

– Dlaczego? – spytała, nakazując sobie spokój.

– Dobrze wiesz, że tylko ja jeden nie odsunąłem się od niego... Ale jeśli jeszcze raz powie, że mój ojciec również był po stronie Rosjan...

– Ani on, ani ty nie macie prawa...

– Mamo, co wy ukrywacie przede mną?

– Jego ojciec mógł nas pogrążyć jednym słowem. Nie zrobił tego.

– Pogrążył innych.

– Znasz szczegóły? Wiesz na pewno, jak to się stało i dlaczego? Co ty zrobiłeś w swoim życiu, żeby mienić się sędzią?

Konsternacja Piotra przyszła w samą porę. Pomogła jej opanować strach.

– Sztuką jest walczyć i się nie poddać w swoim sumieniu – ucięła, żałując jak nigdy wcześniej, że musi wzbronić własnemu dziecku wiedzy, która wciąż mogła zagrażać ich w miarę spokojnej egzystencji.

Po chwili dodała: – Chwała Bogu, jest jednak w tobie coś z ojca – i jakoś tak bezwiednie sięgnęła do niesfornego kosmyka na czole syna. Zdziwiona, że nie cofnął się przed jej gestem, zaprzeczającym jego dorosłości, zwyczajnie spytała: – Sądzisz, że nie wiem, jak bar6

dzo starasz się oszczędzić mi zmartwień? Nie odbieraj tego prawa nikomu.

Tuż po obiedzie, spoglądając za Heleną wychodzącą z jadalni, Konrad z ulgą odnotował, że nie przejęła się zanadto przygnębioną miną Piotra. Zresztą syn zdawał się szczególnie podkreślać swój ponury nastrój, przez co usprawiedliwiał pozorną nieczułość matki. Konrad uśmiechnął się w myśli, wierzył, że podobnie jak Helena syn zrozumie, czemu nie podjął tematu od razu. Ale to Piotr wyszedł z wyzwaniem: – Tato, pobiłem się z Milewskim, lecz nie zamierzam go przepraszać.

– Nie będzie dla was ujmą, jeśli obaj przejdziecie nad tym do porządku dziennego – zaproponował.

– Nie podam ręki synowi zdrajcy.

– A wiesz, jak ty byś się zachował w sytuacji bez wyjścia? – spytał.

– Jestem pewien.

– W twoim wieku także uważałem, że lepiej zginąć, niż podpisać coś, do czego cię zmusza wróg, a cóż dopiero spełnić to, co się podpisało – wyznał na pozór spokojnie, choć trochę obawiał się tej rozmowy z synem, który równie łatwo jak jego matka poddawał się emocjom.

– Nie podpisałeś... – zaczął i z napięciem obserwował twarz ojca.

– W Cytadeli powiedział mi jeden z towarzyszy, że na wolności więcej będę w stanie zrobić dla powstania. Gdyby nie jego przykład, być może nie miałbym nadziei, że uda mi się ocalić honor. Zawsze najprościej było zginąć, zachowując w oczach świata dobre imię.

– Można poświęcić swoje dobre imię w imię ogółu? – zdumiał się Piotr, po czym natychmiast przyznał: – Jak ja mało o tobie wiem.

Gdy w oczach syna ciekawość wyparła nieco obawę, Konrad ciągnął dalej: – Ryzykowałem nie tylko dobre imię. Na szczęście przekonałem się, że z pomocą przyjaciół albo ludzi naprawdę oddanych sprawie można podjąć ogromne wyzwania.

– To znaczy?

– Jeśli ci powiem, będziesz już zawsze musiał uważać na to, co mówisz i do kogo. Wierz mi, przez dwa ostatnie dziesięciolecia niewiele się zmieniło. Gdy się urodziłeś złożyłem nad twoją kołyską obietnicę, 7

że nigdy nie będziesz sam i o wszystkich ważnych sprawach będziesz mógł mówić ze mną otwarcie.

– Czy ty... byłeś sam?

– Bardziej z wyboru..., przez jakiś czas, ale to nie ma nic do rzeczy.

Do dziś prześladuje mnie pewnego rodzaju poczucie winy za tamto, mimo że twoja matka porównuje je do winy szeregowego żołnierza za wszystkie okrucieństwa wojny.

– Zwykle miewa rację... Co łączyło mamę z Milewskim? Julian odnalazł listy adresowane nawet do Zabłocia. Przypuszczam, że właśnie w tych listach jego ojciec pisał o swoich podejrzeniach wobec ciebie.

– Pisał to, co chciałem, by o mnie sądził. Mama nie otwierała tych listów. Poza koniecznością uznawania znajomości z nim niczego więcej nie może sobie zarzucić. Zachowałem jego jedyny list do mnie, możesz przeczytać choć zaraz. Jeśli znajdziesz w nim coś, co chciałbyś przekazać Julkowi, nie będziemy cię z mamą od tego odwodzić. Sam musisz uznać, czy wasza zażyłość uprawnia cię...

– Żałuję, że mnie poniosło. Tak naprawdę to co mnie obchodzi jego ojciec?

Widząc jak na dłoni wewnętrzną szamotaninę syna, Konrad stwierdził: – Prawdziwi patrioci jeszcze długo nie będą mieli łatwego życia.

Przejdźmy raczej do biblioteki, nie zwlekajmy niepotrzebnie – zaproponował, pewien przetrwania wystawionej na próbę przyjaźni młodzieńców.

Gdy syn nie odrywał wzroku od pożółkłych kartek skreślonych ręką Andrzeja Milewskiego, Konrad, odnawiając w pamięci każde słowo, cieszył się myślą, że być może za sprawą Piotra spełni się w pewnym sensie jego pragnienie, o którym nawet nie myślał, gdy czytał ów list po raz pierwszy.

Nie potrafił określić powodów, ale coraz bardziej żałował ojca Julka jako człowieka, któremu nie dane było zaznać ani przyjaźni, ani miłości. Czasami pojawiała się też myśl, że jedna życzliwa i pomocna dłoń, wyciągnięta do niego w odpowiednim czasie, mogłaby wiele zmienić.

To szczególne, że Andrzej, przeczuwając śmierć, napisał właśnie do swego adwersarza, do Konrada Zabłockiego, a nie któregoś z kompanów od burd i hulanek. Zatem czyja to powinna być dłoń?

8

Pogrążony we wspomnieniach, ledwie usłyszał pytanie: – Kogo adorowałeś i dlaczego mama...?

– Nie adorowałem. To była farsa odegrana dla odwrócenia uwagi, między innymi od Kuroczkinów. Matka Karola poświęciła honor, twoja mama zaledwie dumę. Zanim jednak zrozumiała...

– Wyobrażam sobie... – zaczął Piotr niemal ze współczuciem i może dlatego Konrad natychmiast postanowił wyznać: – Nie zamierzam popełnić tego samego błędu po raz drugi. Cieszę się jednak, że wyjaśniliśmy sobie te sprawy dopiero teraz. Jesteś już dorosły, ja nabrałem dystansu... Wierzę nawet, że wówczas nie tylko ja miałem prawo wątpić, błądzić..., dlatego nie rezygnuj nigdy z poszukiwań całej prawdy o drugim człowieku, byś nie musiał kiedyś żałować...

– Czego ty, tato, żałujesz?

Konrad dostrzegł w lustrze oczy gościa, który zbliżał się niespiesznie do uchylonych drzwi gabinetu. Nie miał wątpliwości, że ten musiał usłyszeć zdanie o poszukiwaniu całej prawdy o drugim człowieku.

– A jaka jest twoja prawda o ojcu Julka? – podtrzymał niecierpliwie Piotr.

– Przede wszystkim musisz wiedzieć, że nie umarł z powodu rany odniesionej w pojedynku. Ten list napisał do mnie, przeczuwając...

Piotrze, w życiu nie można zdać się tylko na siebie. To był błąd, za który ojciec Julka zapłacił najwyższą cenę. To niesprawiedliwe, by po latach płacił jeszcze jego syn.

– Tato, zabiorę ze sobą list. Pojadę do Milewskich. Julek usłyszy tylko treść, która dotyczy bezpośrednio jego samego i matki...

– List?

Znajomy głos zaskoczył Piotra: – Julek?

– Przysłała mnie mama. Do twojego ojca – wyjaśnił śpiesznie młody Milewski. – Byłbym zobowiązany, gdybym mógł...

Konrad skinął głową przyzwalająco.

Konradzie zdawałoby się, że niewiele nas różni, a mimo to nie Ty, ale ja popadłem w położenie, w którym nie mam nic do stracenia.

Nie wiem, czy uwierzysz, ale tam, na balu u Kiryłowiczów, Helena w swojej dobroci wolała tańczyć ze mną niż z Tobą, bardziej zajętym 9

inną niż własną żoną. Chciałem Cię zabić, wierząc, że nadużywasz jej zaufania i wiedząc, że ona nigdy nie wyjawi prawdy najbliższym.

Nie licząc się w życiu z nikim, raczej nie czekałem na pomocną dłoń, jednakże uczepiłem się jej, gdy się pojawiła. Mimo przywar Anny, z czasem pokochałbym tę piękną dziewczynę, choćby z wdzięczności.

Niestety, moje najuczciwsze zamiary zniweczył jeden zachód słońca. U schyłku dnia zobaczyłem Helenę... Więźniem jej nieskazitelnej urody i delikatności w obyciu stałem się zanim podziękowała mi za pomoc. Nie sądzę, byś kiedyś zastanawiał się, czy na nią zasługujesz, ja wiem, że równie mało jak ja.

Naszym „znajomym”, którzy stawiali mnie i Ciebie do raportu, o Tobie mówiłem tylko to, co oni sami już wiedzieli. Nic ponadto.

Gdy ojciec Anny poprosił, bym nie zapomniał uregulować długów, za które grozi więzienie, nie mogłem bywać w towarzystwie. Pewnego dnia, całkiem pijany przypomniałem sobie pannę Stanisławę, która nie tylko pod dachem Rudzkich nigdy nie okazała mi niechęci. Co nawyprawiałem, gdy zastałem ją w mieszkaniu samą, dowiedziałem się nazajutrz od służby jej sąsiadów.

Jakim jestem łotrem, zrozumiałem jeszcze bardziej, gdy po kilku miesiącach okazało się, że Opatrzność dała mi syna, a od Ciebie się w tej materii odwróciła... Zapewniam Cię, że nawet najlepszy trunek nie jest lekiem na zło, którego nie można naprawić. Jeśli jutro albo pojutrze nie zdołam się obudzić... Czy umrę, czy będę żył, świat i tak nie zapomni piętna, z którym będzie musiało żyć moje dziecko.

Gdyby jednak Rudzcy mogli jakoś wesprzeć jego matkę..., bo poza nimi i Twoją żoną to chyba już nikt. Chcę wierzyć, że gdy zajdzie taka potrzeba, powtórzysz mojemu synowi, że w sercu nie wyrzekłem się...

Gdybym Ci dobrze życzył, przestrzegłbym: uważaj dokąd zmierzasz, ale Ty przy swoim sprycie i tak nie dopuścisz, by świat potępił Cię i odrzucił jak mnie.

Andrzej – Twój ojciec dał posłuch plotkom i pozorom. Gdyby miał przyjaciół... Chcesz jeszcze o coś spytać? – rzekł Konrad po długiej chwili milczenia.

10

– Nie, chyba nie.

Niezdecydowanie Julka zdawało się świadczyć bardziej o nieśmiałości niż wiedzy o ojcu. Ile i co odkrył w tym liście, z pewnością nie zamierzał zdradzić nikomu.

– Nie taję, że gdyby nie poróżniła nas skłonność do tej samej panny... – zaczął Konrad i z wdzięcznością spojrzał na syna, który dość obcesowo dokończył: – ...ciebie, Juliuszu, i mnie być może nie byłoby na świecie.

W chwilę później, wychodząc z gabinetu, Konrad zachodził w głowę, dlaczego aż tak niefortunnie zaczął. Co mógł powiedzieć Julkowi o ojcu, by nie zostać posądzonym o litość dla niego, a tym bardziej o fałszywą wielkoduszność?

Doskonale pamiętał dzień, gdy zostawiwszy dorożkarza zdumionego sowitym napiwkiem, energicznym krokiem podążył do drzwi Hotelu Warszawskiego. Odbierając w szatni numerek, wziął głęboki oddech i mimo niepokoju, narastającego również z powodu źle przespanej nocy, ruszył z mściwą satysfakcją ku osobnikom niezupełnie świadomym, jak łatwo dają się wyprowadzać w pole.

– Co za spotkanie! Oczom własnym nie wierzę – dobiegł go głos Milewskiego schodzącego ze schodów.

– Witam i żegnam zarazem. Jestem już spóźniony – reagując machinalnie, Konrad spodziewał się umknąć przed retoryką adwersarza, który słaniając się na nogach tarasował przejście.

– Znajdziesz dla mnie czas, dużo czasu – przewidział z wyraźną groźbą w głosie Milewski.

– Nie dziś. Przepuść mnie – poprosił Konrad, nakazując sobie w głębi ducha spokój. Andrzej jednak z pijacką zaciętością i przyciszonym nie wiedzieć czemu głosem cedził: – Dobrze wiem, co rekwirowałeś i z czyjego polecenia, ale jeśli nie zdołałeś jeszcze tego spostrzec, z przyjemnością przypominam, że nasze role dawno się odwróciły.

– Zamierzasz roztrząsać przeszłość? To karygodna strata czasu – na pozór poufale wyciągnął rękę, zdawało się, że za chwilę dotknie ramienia rozmówcy.

11

Milewski nieznacznie usunął się z przejścia.

– Dziś już nie pij więcej – z dobrze odegraną dobrodusznością poradził Konrad, a dwa schodki dalej ulżył sobie: niech cię wszyscy diabli!

Po kwadransie postanowił wreszcie wejść do niewielkiej sali, gdzie przy stole siedzieli obok siebie kuzyni Niżyn oraz Pietrow, naprzeciw zaś ulokowali się Iwanow i Stefan Kiryłowicz. Konrad nie zdziwił się nieobecnością Piotra. Hazard zdawał się nie pociągać Sędziszewskiego. Zwykle przyjaciele nie komentowali jego podziękowań za zaproszenia, a tym bardziej powtarzających się uwag Pietrowa o zbytniej, jego zdaniem, surowości Piotra.

Podczas suto zakrapianych kolacji wydawanych przez Niżyna w Hotelu Warszawskim Konrad, unikając kolejnych toastów pod pozorem a to niezaspokojonego apetytu, a to niedyspozycji, starał się uważnie słuchać. Jeszcze przed styczniową insurekcją odkrył, że dyskrecja i dobre maniery wiernych sług jego cesarskiej mości malały wraz z ilością wypijanych trunków. Niemniej bagatelizowanie uszczypliwości wymagało tej samej przebiegłości, co lawirowanie między prawdą a kłamstwem, zwłaszcza przy obcowaniu z urzędnikami powołanymi do Komisji Śledczej w Warszawie. Kto chciał przetrwać, musiał się dostosować.

Być może Konrad Zabłocki nie mógł uważać się za mistrza przebiegłości, ale skoro nadal pozostawał na wolności, to chyba nie było tak źle.

W pewnym sensie takim mistrzem był Julian Łukaszewski, jeden z dowódców powstania, który mimo panującego latem 1863 roku ogólnego popłochu i zamieszania w Warszawie zdołał dzięki trzeźwości umysłu ocalić siebie i powierzoną mu misję.

Słuchając kiedyś opowieści Juliana o Prusakach potrafiących wyuczyć po niemiecku nawet najbardziej opornych Polaków, ubawił się mimo woli jego uwagą, że przeklinanie po niemiecku okazuje się bardziej praktyczne niż najlepiej sfałszowane papiery graniczne. Przytoczył tu anegdotę ze swojego życia, w której on, jako niemiecki wysłannik handlowy, po ulokowaniu się w hotelu tak klął w tym języku, że wśród rosyjskich urzędników, którzy go tam dopadli, wzbudził prawdziwy popłoch połączony z szacunkiem, w efekcie czego przez cały czas jego pobytu w Warszawie pozostawiono go nieomal w spokoju.

12

– Audytoriaty Polowe nie pominą nikogo – z groźbą w głosie rzucił umundurowany Pietrow, przerywając chwilowe milczenie.

– Nie sądzisz, że już ukarano aż nazbyt wielu niewinnych? – zauważył Aleksy Niżyn, po czym dość ostentacyjnie odłożył sztućce na talerz.

– To tylko uboczne skutki stanu wyjątkowego – zaśmiał się tamten i z ironiczną łagodnością dodał: – Gdyby karano za występne myśli, również twoi wspólnicy nie uniknęliby Sybiru.

– Zawsze uważałem, że należy wieszać zwłaszcza za wyraz twarzy po przegraniu ostatniego rubla – zgodził się ponuro Konrad.

A jednak po nieoczekiwanym spotkaniu z Milewskim nie był pewien, czy potrafi dostatecznie pilnować się przed człowiekiem, który odkąd objął posadę w Warszawie, gotów był wykorzystać każdą szansę, byle tylko pomóc „nieuchronnej karierze”, jak określał swoje mozolnie zdobywane awanse wojskowe Pietrow.

– Pojawiając się na tym łez padole, krewnych otrzymujemy w nagrodę za dobre uczynki. Wziąwszy pod uwagę mój beztroski żywot, dostałem tylko to, na co niewątpliwie zasługuję – pokpiwał sobie jak zwykle Aleksy. Jednak teraz, wbrew zwykłej obojętności wobec świata i jego spraw, nieoczekiwanie próbował przywołać krewniaka do opamiętania. Ale nie jego ostatnia kwestia o nadmiernej czujności śledczych zwróciła uwagę biesiadników, lecz ponure słowa o wieszaniu, które ku zdumieniu Konrada wywołały prawdziwe rozbawienie.

– Powtarzam, wieszać należy wyłącznie za żałosną minę – przypomniał równie żartobliwie, ile stanowczo, by przerwać niesmaczne żarty o konieczności wieszania lichwiarzy i wszystkich zbyt natarczywych wierzycieli.

Nieco później, przy rozdawaniu kart, spostrzegł kolejne badawcze spojrzenie rzucone w jego stronę, a nawet niepokojąco zagadkowy uśmiech na twarzy cesarskiego oficera. Uspokajał się, że te zawoalowane groźby nie muszą przecież dotyczyć sprawy, o której przypomniał Milewski.

Na złodzieju czapka gore, pocieszał się, żegnając po północy Niżyna i jego gości, a jednocześnie pozbywał się ostatnich złudzeń. Koneksje towarzyskie nie ochłodzą gorliwości Pietrowa i jego zwierzchnika. * 13

Następnego dnia chłód i odgłosy miasta wzmagały uczucie niepokoju, przeszkadzając przedpołudniowej drzemce. W końcu Konrad wstał z fotela i rozejrzał się po surowym wnętrzu, stanowiącym połączenie salonu, jadalni i biblioteki.

Wszystko tonęło w mroku, mimo że światło jednego z pierwszych majowych dni 1866 roku uporczywie wdzierało się przez każdą szczelinę niezbyt starannie zsuniętych zasłon. Pośród mebli rozmieszczonych dość przypadkowo jako tako prezentowały się mahoniowa szafa biblioteczna i duży kredens z niezbyt wyszukaną zastawą stołową. W ich cieniu pozostawał niewielki sekretarzyk zarzucony rachunkami i angielski stół składany, nieco przesłonięty przesadną liczbą wyściełanych miodową materią krzeseł.

Jeden energiczny ruch ręki wystarczył, by zaciągnięte zasłony wpuściły cały blask dnia. Szabla wisząca nad kominkiem rozbłysła niespodziewaną napaścią światła i odbiła je wprost w rozszerzone źrenice, zmuszając do przymknięcia oczu. Z niezbyt głębokiego snu echem wróciły aż nadto wyraźne, złowieszcze słowa: Audytoriaty Polowe nie pominą nikogo...

Naga broń zachęcała do wzięcia w dłoń. Przesuwając z czcią opuszkami palców po ostrzu szabli, pamiętającej co najmniej dwa z narodowych zrywów, bezwiednie, ale też po raz pierwszy przeciwstawił się we wspomnieniu stanowisku ojca z ostatniej z nim rozmowy: – Nie byłem głupcem, nie w tej sprawie.

Gdy po chwili z cichym westchnieniem odłożył broń na kominek, mimowolnie sięgnął ku samotnej szkatułce. Minęła dłuższa chwila, nim otworzył ozdobne wieczko, a pociemniałym z bólu oczom ukazała się szarozłota garść piasku. Niewiele było żyzności wśród maleńkich drobin, bo nic ich nie łączyło ze sobą poza jego spojrzeniem pełnym gorzkiej zadumy, jakby wciąż stanowiły tę samą, zwartą wilgocią grudkę podniesioną z pagórka leśnej wydmy w kwietniowe popołudnie przed trzema laty.

Nie rozpamiętywać: gdzieś w duszy zabrzmiało jednocześnie ze znajomym pukaniem do drzwi. Szabla wróciła na miejsce, wieczko szkatułki opadło.

Po chwili Konrad witał Stefana. Ten szybko pozbył się wierzchniego okrycia i bez ceremonii zajął pierwsze z brzegu krzesło.

14

– Mów – powiedział Zabłocki, licząc, że Kiryłowicz nie poczuje tonu niepokoju skrywającego się w tym niedbałym ponagleniu.

– O rekwirowaniu broni niczego nadal nie wiedzą, ale nie możemy mieć pewności, że Żychliński i Augustowski nic nie powiedzieli, a nawet czy wytrwa Szwarce?

– Wytrwa, choćby ze względu na pamięć tych wszystkich lat już straconych w Szlisselburgu – Konrad zapewnił przede wszystkim siebie i poczuł ucisk w piersiach, gdy w głosie Stefana wyczuł jakże już znajomy ból i rezygnację.

– Znałeś go lepiej, nie przeczę, ale jak myślisz, ile jeszcze lat wytrzyma w tej kamiennej klatce? Ile można wymagać od tego człowieka?

– Obowiązek milczenia przyjął na siebie sam, żaden z nas nie może zmienić jego decyzji, podobnie jak nikt nie był w stanie zmienić artykułów w jego piśmie, jak pamiętasz.

– Nie we wszystkim zgadzałeś się z nim?

– Wiesz, że wyobraźnia zawsze płatała mi figle – zaśmiał się z sarkazmem zrozumiałym bardziej dla siebie niż innych i kolejny raz pomyślał o tych, którzy zmuszani torturami do zeznań, nadal gubili siebie i towarzyszy.

Gdy pierwszy raz Konradowi przemknęło przez głowę pytanie, czy ratując siebie, nie gubią własnej, niejednokrotnie prawdziwie bohaterskiej przeszłości, zaśmiał się w duchu głucho i gorzko. Paradne, że ze swoim niegdyś nad wyraz pospiesznie przyjętym credo: „Za każdą cenę”, potrafił jeszcze myśleć o sławie.

– W sprawie Czerskiego nic nie wiadomo poza tym, że został wezwany do Komisji Śledczej – oznajmił nagle Stefan i spojrzał wyczekująco.

– Jutro wieczorem poproszę panią Lang, by tym razem ona wyświadczyła przysługę, i nie tyle nam, ile człowiekowi, któremu zabrakło zimnej krwi – rzucił pospiesznie, zamierzając podzielić się niepokojem związanym z wiadomościami otrzymanymi właśnie z Paryża.

Jeszcze przed wybuchem powstania wiedział, że ambasada carska w Paryżu to główny inspirator szykan wobec emigrantów z podzielonej Polski. Już wówczas podejrzewał, że szpiedzy skrzętnie zbierają to, o czym nieostrożnie mówiło się wśród wygnańców. Ostatnio czyniono to jeszcze bardziej drobiazgowo, nasłuchując wszystkiego zwłaszcza 15

o ziemianach posiadających dobra do skonfiskowania, choćby tak skromne, jak okrojone przez parcelację Zabłocie.

Wprawdzie w Paryżu Konrad Zabłocki nie znaczył w żadnej organizacji aż tyle, by pamiętano o nim do dziś, bardziej obawiał się popowstaniowej nieostrożności towarzyszy, którzy nieopatrznie mogliby się czymś zdradzić, zaprzeczając tym samym opinii, jaką miał o nim jego jciec.

– Wracasz jednak na wieś? – upewnił się nagle Stefan i nie czekając na potwierdzenie, przypomniał: – Pańskie oko konia tuczy, poza tym nikt nie powinien wystawiać choćby najuczciwszego rządcy na tak ciężką próbę jak całe lata już nie tylko braku nadzoru, ile choćby oznak zainteresowania schedą po własnych dziadach.

– Sędziszewski to człowiek honoru, nawet jako rządca, w zamian ty stajesz się teraz surowym nadzorcą – wytknął z rozbawieniem.

Po czym poważnie jął wyjaśniać, że ucieczka choćby na wieś sama w sobie stanowi dla Rosjan przyczynę do najcięższych oskarżeń, zwłaszcza wobec mnożących się podejrzeń i donosów ludzi pragnących odwrócić uwagę od siebie.

– To podłe, ale z ulgą myślę o tym, że wśród ostatnich podejrzanych nie ma już naocznych świadków naszych „przestępstw” – westchnął ze smutkiem Stefan.

– Wkoło nas kręcą się za to pospolici tchórze i donosiciele, a to dostateczny powód, by strzec się i nie dowierzać nikomu – przestrzegł dość enigmatycznie Konrad i postanowił tak długo, jak to będzie możliwe, nie niepokoić przyjaciela wiadomościami z Paryża. – Bardziej zdecydowanie musimy ratować to, co jeszcze zostało – ciągnął.

Wyraz bezsilności w oczach przyjaciela, który jeszcze przed miesiącem twierdził, że wolność osobista to ich wspólna wygrana na miarę odsieczy wiedeńskiej, zasmucił go. Bardziej może nawet niż wypowiedziane po chwili słowa, że cokolwiek by zrobili, i tak nie będzie to nawet cieniem spraw najważniejszych. Bezlitosne te słowa zawisły w ciszy. Konradowi bezsensowne wydało się powtórzenie za wciąż niezłomnym Bronisławem Szwarce, który zagrzewał ich przed aresztowaniem, że żadna niewola nie może trwać wiecznie. Pomyślał tylko o więzi, jaka łączyła go ze Stefanem, i jak urosła przez ostatnie dwa lata, gdy nadzieja aż nazbyt często ustępowała miejsca zwątpieniu.

16

– Ratunkiem dla takich ludzi jak my może być tylko miłość do kobiety – nieoczekiwanie przerwał ciszę Stefan.

Gdy chciał już zaprzeczyć, nagle pamięć przywołała przed oczy obraz dziewczyny ukrytej pod przebraniem powstańca, a jednocześnie powróciło stałe pytanie: kim była Emilia choćby obok tamtej dziewczyny, obok Izabeli, Pelagii, panien Piotrowskich, obok wszystkich kobiet, które bez względu na cenę wspomagały ojców, mężów, ukochanych, walczących dziesiątkami przeciwko setkom? Nawet nadzwyczaj ostrożna pani Kiryłowicz � matka Stefana...

Kiryłowicz..., uśmiechnął się w głębi duszy. Nazwisko tak nienawistne Stefanowi, mimo że jego własne, po dziadach pochodzenia tatarskiego, którzy zdobyli rodowy klejnot dla synów i wnuków w czas wojny ze Szwedami. Nazwisko miłe zaborcy na tyle, że niemal chroniące przed podejrzeniami, zwłaszcza wobec warszawskich stosunków matki Stefana, zaprzyjaźnionej z wieloma żonami rosyjskich urzędników.

Zanim zmierzch otulił szare, smutne ulice, Konrad wyszedł z mieszkania i przemierzał miasto bez wyraźnego celu, nie potrafiąc się uporać ze swoimi niespokojnymi myślami. Zaskoczony, że znów dotarł aż na Widok, odszukał w pamięci wyciągniętą postać, a nawet uduchowiony wyraz twarzy, z jakim zazwyczaj przemawiał Bronisław Szwarce. � Bez tamtej wiary, ale kiedyś wrócisz tu – szepnął w stronę bladego światła okien. Zmęczony chodzeniem, zatrzymał pierwszą przejeżdżającą dorożkę. Dorożkarz z ogłupiałą miną dostosował się do niemego nakazu, lecz wyraźnie odetchnął z ulgą, gdy za jego plecami rozległ się uprzejmy głos jednej z pasażerek.

– To pan? Niemożliwe.

Zabłocki natychmiast ukłonił się i z niekłamaną przyjemnością obserwował energiczne ruchy panny Izabeli Dunin Borkowskiej, która zanim skorzystała przy wysiadaniu z jego pomocnej dłoni, zdążyła polecić woźnicy, by wolno jechał dalej, a towarzyszce przejażdżki, by została na miejscu.

– Do krewnych mojej przyjaciółki zawiozłam list, bywają od czasu do czasu o tu, niedaleko – wyjaśniła powód swojej obecności na ulicy tylko w towarzystwie służącej. – Dowiedziałam się, że wybierają się na 17

wieś – kontynuowała podczas spaceru środkiem ulicy. – Skorzystałam z okazji i poprosiłam, by przywieźli Elen do Warszawy, choćby na jeden dzień. Nasze rodziny nie bywają w tych samych kręgach, na szczęście szanują przyjaźnie zawarte na pensji – zakpiła jednak z arystokratycznego zadufania swoich bliskich.

Owa Elen, która tak przypadła do serca pannie Izabeli, bardziej niż inne znajome z pensji, w ciągu dwu lat ich rozmów wciąż nie miała nazwiska – panna Dunin Borkowska konsekwentnie unikała jego wymieniania. Za to wyraźnie podsunęła inną myśl: – Niekiedy bywa w teatrze, w moim i moich krewnych towarzystwie.

– Panno Izabelo, w moim przypadku ma prawo jeszcze się wydarzyć wszystko, co najgorsze. Zawieranie znajomości z osobą, która może mi zaszkodzić przez zwykłą nieostrożność, wszak wiele wie o naszych spotkaniach w sprawie pani narzeczonego, byłoby wielce nierozważne. Poza tym pani również wystawi się na większe niebezpieczeństwo zdemaskowania przed władzami.

– Niesłusznie pan mnie strofuje. Chodzi mi o to, aby to pan ją zobaczył z daleka i podzielił się ze mną wrażeniami. A tak na marginesie, gdyby pan ją rzeczywiście poznał, musiałby jej dyskrecję i lojalność uznać godnymi naśladowania.

– Rzadko bywam w teatrze, w tym przybytku pozorów, gdzie gra się i na scenie, i na widowni – rzucił wymijająco. Rozmowa się urwała.

Kiedy dopełniał powinności pożegnania, nie zdołał odczytać w twarzy panny Dunin Borkowskiej niczego więcej poza odrobiną życzliwości.

Koneksje i pochodzenie panny Izabeli wpływały na jej zachowanie.

Podczas pierwszego ich spotkania w domu ciotki Bachmińskiej w Warszawie Konrada denerwowała niedbała wyniosłość, z jaką przyjęła jego prezentację. Nie tak zachowują się młodzi ludzie, niezależnie od różnic w stanie posiadania, pomyślał o niej i ze złością o Stefanie, który w porozumieniu z powstańczą organizacją w Warszawie, tuż po aresztowaniu Żychlińskiego, przygotował w szczegółach spotkanie w domu krewnej Zabłockich i polecił sumienne wywiązanie się z powierzonej misji.

Ciotka Bachmińska, ze strony ojca Konrada, popełniła mezalians z nauczycielem przyjmującym posady po dworach; jej wybranek nie 18

był szlachetnie urodzony, potrafiła jednak przeciwstawić się oburzeniu całej rodziny. Chociaż, jak mawiała, Bóg jej związku nie pobłogosławił w ów znamienny sposób, to wynagrodził jej aż nazbyt wiele, powołując na świat bratanka jej męża – Stasia Bachmińskiego.

Konrada od dzieciństwa dziwiło, że gdy ojciec wyjeżdżał do majątku matki w zaborze austriackim, do Zabłocia w tym samym czasie z wizytą zjeżdżała ciotka Bachmińska. Już po pierwszych takich pobytach spostrzegł, że sam z lekkim podnieceniem oczekuje na kolejną podróż ojca w Krakowskie i wiążące się z tym odwiedziny krewnej, której niezmiennie towarzyszył nieopierzony zupełnie Stach. Tego zaś niespożyta energia udzielała się nawet młodszej siostrze Konrada, Marysi.

Po wielu latach nauki i późniejszych, niestety dość sporadycznych wizytach Bachmińskiego w Zabłociu, spotkali się nieoczekiwanie w domu ciotki, która po śmierci męża całe swoje życie podporządkowała działalności charytatywnej. Konrad i Stach, mimo kilkuletniej różnicy wieku, przegadali wówczas całą noc o potrzebie walki z zaborcą, o konieczności pracy konspiracyjnej w organizacjach samokształceniowych uczniów i studentów. Nigdy później Konrad nie wątpił, że ich przymierze przyjaźni zostało zawarte tej właśnie nocy, i gdyby dobry los miał mu przynieść rodzonego brata, nie mógłby sobie życzyć bardziej prawej i lojalnej duszy. *** W końcu pamiętnego roku 1863, wywiązując się z powierzonej przez Stefana misji, Konrad nachmurzony i zły zajął wskazane przez ciotkę miejsce przy stoliku z herbatą i gdy podawał paniom cukier, wyraźnie wyczuł smutne roztargnienie panny Dunin Borkowskiej.

– Przejdźcie wreszcie do ogrodu – rzuciła w stronę młodych ciotka zgodnie z obietnicą daną Konradowi i zwróciła się niby porozumiewawczo do matki Izabeli: – Spacer najlepszym lekarstwem, nie tylko dla ciała.

Los mi sprzyja, pomyślał wówczas, bowiem Izabela nie miała wyboru, jak tylko włożyć na siebie podany płaszcz, natomiast ciotka mogła swobodnie porozmawiać o innych sprawach niż o potrzebie większego zaangażowania się w działalność, w której nigdy nie czyniła niczego na pokaz.

19

W ogrodzie, gdzie panowała już bezapelacyjnie zima, panna rzuciła w jego stronę krótkie, ale pełne zdziwienia spojrzenie i tym razem to on nie miał wyboru, nadeszła pora na jego kwestię.

– Proszę zachować spokój, niezależnie od tego jak zaskoczy panią moja prośba. Z okien salonu ciotki można obserwować wszystko to, co dzieje się w ogrodzie. Z polecenia, na które nie mam wpływu, pani matka nie powinna snuć domysłów, nikt też nie ma prawa usłyszeć od pani relacji z naszej rozmowy.

– Kim pan jest? – spytała głosem nie do końca wyzutym z emocji.

– To bez znaczenia – rzucił szybko i kontynuował z przekonaniem: – Żychliński żyje, dzięki pani. Gdyby tylko odkryto, kim jest, w najlepszym wypadku rozstrzelano by go na miejscu. Przez pewien czas będzie musiał utrzymywać, że nazywa się Jezierski. Od pani zależy los nie tylko jego przyjaciół i podwładnych, również ich rodzin.

– Nie znam żadnego pana Żychlińskiego – przerwała zdecydowanie – a mój narzeczony został bezprawnie...

– Panno Izabelo! – przerwał jeszcze bardziej obcesowo. – Nie mamy czasu. Potrzebuję szczegółowego sprawozdania z wydarzeń w domu pani wuja. Nie wiemy, czy w ich rękach znalazły się również dokumenty oddziału. Z odwagą, której nie powstydziłby się żaden mężczyzna, zwiodła pani Moskali i jeśli nawet Ludwik Żychliński po pewnym czasie wyzna, iż rzeczywiście jest dowódcą oddziału, nikt nie będzie w stanie dowieść, że znała go pani pod innym nazwiskiem. Niechże z równą tamtej odwagą zaufa mi pani i pomoże uciec z kraju tym, którzy jeszcze mogą to zrobić. Pani wujowi nic nie grozi, nie może odpowiadać za to, że panie pod jego nieobecność przyjmowały niejakiego Jezierskiego w domu.

Pozwolił przez chwilę czytać jej w swoich oczach, a nawet bez przeszkód oceniać staranność stroju, skoro uznała za konieczne zatrzymać wzrok na kołnierzyku wyglądającym spod rozchylonego palta. Istota tak nieskazitelnie ubrana miała prawo zdumiewać się tolerowaną awersją cudzego służącego do żelazka, panna zaś dbająca o zbawienie duszy nie mogła domyślać się narzędzia śmierci, nieco deformującego kołnierz koszuli.

– Ale uwagi pani Bachmińskiej o panu... – zaczęła z wyraźnym zmieszaniem, którego powód mógł być tylko jeden.

20

Nie tylko ciotka wyrażała się nagannie o głoszonych przez niego powszechnie poglądach i jego postępowaniu.

– ...są rozbrajające – zachwycił się przesadnie i uśmiechnął jak sztubak schwytany na psocie. Panna nieoczekiwanie odwzajemniła uśmiech i bez przesadnej ostrożności podjęła: – Wydaje mi się, że zarówno kozakom, jak i huzarom bardzo się spieszyło, być może obawiali się napadu i próby odbicia aresztowanego. Jeden z oficerów wątpił nawet, czy schwytali dowódcę, skoro w pobliżu nie było żadnej eskorty ani oddziału. Pana Maćkiewicza, który stał kwaterą we dworze, pilnował poczty i wysyłania depesz do dowódcy oddziału, uznano za jego adiutanta, ale nie przeszukano dworu ani zatrzymanych.

– Ksiądz kapelan i komisarz mogą czuć się bezpieczni?

Ze spokojem stawił czoła jej badawczemu spojrzeniu, w którym odkrył także zdziwienie, ile wie o osobach uczestniczących w spotkaniu w Michrowie.

– Ksiądz Adam i ten drugi natychmiast odjechali. Noc ich ochroniła, była bardzo ciemna – zapewniła, również chyba siebie, panna Izabela.

Po chwili, nie pytana, znów zaczęła mówić: – Zapewne już pan wie, że tą nocną wyprawą z Grójca dowodził syn generała Müllera von Zakamelskiego. Popatrzył mi prosto w twarz tak wyzywająco, jakby znał mojego narzeczonego, po czym po angielsku powiedział do aresztowanego, że jego schwytanie więcej warte niż rozbicie oddziału i że bez jego osoby powstanie w okolicach Warszawy upadnie. Pojmany bronił swoich racji po francusku i po polsku.

Rzeczowość, z jaką Izabela relacjonowała to zdarzenie, wzbudziła w nim wiele uznania, podziw jednak zachował dla jej ostrożności, która nie pozwoliła jej wymienić nazwiska Żychliński. *** Wchodząc w półmroku po schodach, Konrad odsunął myśli o swych towarzyszach z powstania. Majowa zieleń, jeszcze nie spowita kurzem i nie pozwalająca przytłoczyć się wieczną szarością miasta, przypominała mu aż nazbyt namacalnie, co tracił, wyjeżdżając z rodzinnego Zabłocia.

21

Skoro wszystko przepadło i nawet wiekszość pozorów była bez znaczenia, może rzeczywiście nadeszła pora, by przyjąć ostatnie pół-zaproszenie i wykorzystać je – w bardziej szczytnym celu niż sugerowane przez Stefana poszukiwanie panny na wydaniu. A z pewnością ważniejszym, bo przecież żadna sąsiedzka znajomość nigdy go nie pociągała i nawet młodziutka Anna Rudzka mogła już wkrótce zostać narzeczoną Milewskiego.

Czyżby Milewski obawiał się wyjawienia jego sprawek z okresu powstania? Co stanie się potem, gdy narzeczona odkryje jego prawdziwe oblicze i nie zechce za niego wyjść, a on nie będzie miał już nic do stracenia?

Jeden z kuzynów Anny, Bronisław Rudzki, wykształcony w rosyjskiej szkole oficerskiej, objął w tamtym czasie kierownictwo nad działaniami powstańczymi w rejonie łęczyckim i nawet opracował szczegółowy plan walki w Kaliskiem. Któż jednak w Warszawie mógł wiedzieć o tym, że członek rodziny Rudzkich, skoligaconej z szanowanymi rodakami jego cesarskiej mości, walczył otwarcie z zaborcą? Ów młody dowódca, zdradzony przez sąsiada, niemal przyjaciela, uszedł z rąk oprawców w najbardziej niespodziewany dla nich sposób.

Ojciec Anny jakoś zdołał zachować swoje urzędnicze stanowisko, choć pozbawiono przywileju pracy w urzędach aż nazbyt wielu Polaków, i co ważniejsze, pozostał dla sprawdzonych już przyjaciół tak samo godnym zaufania człowiekiem, jak uprzednio jego ojciec – Maciej.

Czy szykujący się obecnie mariaż mógł oznaczać, że nikt z Rudzkich nadal nie wiedział choćby o obiciu przez Milewskiego służby w dobrach jego własnej babki, a potem o doniesieniu na parobków mających zamiar przyłączyć się do powstania? Czyżby ze zwykłego strachu ludzie nie plotkowali o ostatniej, znamiennej już w skutki nie tylko dla chłopów z Łubca i z Wiersz, zażyłości Milewskiego z Pietrowem?

Wprawdzie sąsiedztwo zobowiązuje, nawet do hipokryzji w osądzaniu powstania, ale...

– Wrogów nie należy drażnić. Przestając z nimi, można przejrzeć ich zamiary – jakże przewidująco napominał przy każdej okazji senior rodu Rudzkich.

A jak wygląda Elżbieta, stryjeczna siostra Anny? Piotr coraz częściej wymienia jej imię, czyżby miał nadzieję? A Helenka? Ta jest już za22

pewne dużą dziewczynką. Czy wciąż jest nieustępliwa, uparta i żądna wiedzy w sposób, jaki sama nieoczekiwanie dla wszystkich kiedyś określiła: pragnę zanurzać się w prawdach dotyczących sensu istnienia?

Pełen patosu zwrot przed kilku laty nie brzmiał śmiesznie. Dlaczego w jej ustach, podobnie jak w ustach jego siostry, nigdy nic nie brzmiało śmiesznie? – przecież nadużywanie wzniosłych słów to godna nagany przywara.

Wczesnowiosenna zieleń swoim przepychem wyraźnie przyzywała lato.

Odurzający zapach sosen sprawił, że Helena bezwiednie skierowała konia na skraj lasu, skąd objęła wzrokiem całą rozległą równinę dzielącą ją od niewielkiego dworku i przyległych do niego licznych zabudowań. Stare, ciemne dachy nawet w świetle zachodzącego słońca zdradzały swój wiek i zarazem nieskuteczność ochrony przed wiosennymi ulewami. Dziadek podjął decyzję o naprawie jeszcze jesienią, gdyby nie jego choroba...

Nieoczekiwany szelest rozsuwanych gałęzi sprawił, że Helena natychmiast zwróciła się ku intruzowi zakłócającemu przejażdżkę. Siłą powstrzymywany krzyk uwiązł gdzieś w gardle, gdy oczom ukazał się brudny i zarośnięty włóczęga. Zupełnie odruchowo ścisnęła kolanami konia, po czym nieoczekiwanie dla siebie zmieniła zamiar i zrezygnowała z ucieczki. Poklepując klacz po szyi, uspokoiła ją, dziwiąc się przez tę krótką chwilę łagodnemu i na wszystko obojętnemu spojrzeniu dość potężnie zbudowanego mężczyzny. Usiłując powstrzymać przyspieszony oddech, próbowała uspokoić się i czekała.

– Nie jadłem od dwóch dni.

Głodnych nie karmi się litością, błysk przypomnienia i Helena zanurzyła dłoń w torbie na obrok. Rumiana bułeczka ściągnięta po kryjomu ze stołu miała być przysmakiem dla ulubionej klaczy, a na pewno nie brakiem poszanowania dla wysiłków Franciszki, która nadal starała się dorównać najlepszym kucharkom, mimo że spiżarnia nie była w połowie tak zasobna jak przed wybuchem powstania.

Zaskakująco zadbana dłoń obcego mocniej niż należało zacisnęła się na miękkim pieczywie i nie trzeba było nawet minuty, by znikł z jego zranionej dłoni ostatni okruszek.

23

– Nie ma panienka niczego więcej?

Zwyczajnie i miłym głosem zadane pytanie rozwiało resztki jej obaw.

Z wyraźną przykrością, że tylko tyle ma przy sobie, podała nieznajomemu dwie marchewki zatrzymane dla konia.

Ten schował warzywo do kieszeni i rozglądając się wokół spytał: – Dokąd prowadzi ta droga?

– Do rozstaju, potem w prawo do Langów, droga na wprost do Zabłockich i w lewo do stryja, ale nie zdąży pan dotrzeć przed nocą...

– zawahała się pod wpływem szalonego pomysłu. – Na skraju lasu stoi stara szopa do przechowywania siana...

– Widzi panienka... Nie mam już sił iść dalej – wyznał, podążając za jej spojrzeniem.

– Weźmie pan mojego konia. Klacz nie jest zmęczona, potem trzeba dać jej nagrodę i powiedzieć: do domu. Z prawej strony szopy jest staw, ale tej bagiennej cieczy niech pan nie kosztuje. Od wzgórza płynie strumyk. Tam łatwo trafić.

Zwinna jak kot ześliznęła się z siodła i pewnie stanęła obok klaczy.

Podając cugle dostrzegła, że prawa dłoń włóczęgi była okaleczona, dwa ostatnie palce zdawały się być sztywne, zapewne z powodu rany, która ledwo zagojoną blizną biegła wzdłuż dłoni.

Wszystko, co zdarzyło się w następnej chwili, odbyło się bez słów i dlatego nic nie uszło jej uwagi: ani wprawne przygotowanie strzemion do zmiany jeźdźca, ani ślamazarny, zapewne z powodu przemęczenia, sposób dosiadania Strzałki, która dość opornie, ale ruszyła w nakazanym kierunku.

Helena siadła pod starym dębem i zaczęła zastanawiać się, co zrobiła. Od pierwszej chwili rozmowy z owym człowiekiem czuła ogromne poruszenie. Po upływie kwadransa zaśmiała się cichutko na myśl, że pewnie straciła już wierzchowca. Po kolejnych minutach perspektywa czekania w ciemnościach na powrót klaczy przestała być przyjemna.

Postanowiła jednak poczekać jeszcze kilka minut i znaleźć wytłumaczenie samotnego powrotu Strzałki � może jej upadek z konia?

Przy okazji pomyślała też o Annie i stryju. Czy dwoje tak różnych ludzi można kochać równie głęboko? Skuliła ramiona z żalu przypomniawszy sobie słowa kuzynki: Adam nie chciał tej flirciary, wypatrywała oczy za nim od zawsze. Ta kwestia, pełna niezrozumiałego jadu, 24

Nieoczekiwany szelest rozsuwanych gałęzi sprawił, że Helena natychmiast zwróciła się ku intruzowi zakłócającemu przejażdżkę

25

wciąż tak samo raniła, chociaż minęło wiele dni od przypadkowo usłyszanej rozmowy. To ładnie ze strony Heni Sędziszewskiej, że wątpiła w słowa Anny, ale ich niedorzeczność nie dla wszystkich stała się przez to oczywista.

Pamięć zachowała smak każdej łzy spływającej po policzku przyciśniętym do zimnej szyby, gdy mrok kwietniowej nocy 1863 roku pochłonął jeźdźców, w których serce rozpoznało najbliższych, niewidzianych od miesięcy. Podobnie jak zachowała smak wszystkich łez, i tych podyktowanych tęsknotą, i tych pełnych rozpaczliwego niepokoju.

– Dziecko, co znaczy ten list?

Tuż po kolacji niespokojny głos dziadka tak nieoczekiwanie dobiegł od drzwi, że Helena natychmiast wstała z krzesła, wzięła do ręki podaną kopertę i obracając ją wolno w rękach oznajmiła: – To od Milewskiego.

Przez jedną długą chwilę popatrzyła spokojnie w jego oczy i skierowała wzrok w stronę sekretarzyka. Podeszła do niego i bez słowa wysunęła dolną szufladę.

W jej dłoniach znalazło się kilka podobnych kopert, adresowanych tym samym zamaszystym pismem. Wyciągnęła ręce do dziadka: – Nigdy ich sobie nie życzyłam; jeśli nie spaliłam tych listów do tej pory, to tylko po to, by któregoś dnia oddać je Annie. Czy otwierając je pierwsza, przekona się, kim naprawdę jest ten człowiek?

– Uraczyła swoim niezadowoleniem i ciebie... – stwierdził ze smutkiem dziadek.

– Obwinia tylko mnie, ale to zemsta Andrzeja. Dziadku, jego nawet nie można obrazić.

– Czy on uchybił wam w czymkolwiek?

W pewnym wieku kryć wzburzenia już się nie da, pomyślała Helena widząc drżenie dłoni dziadka. Spojrzała w dół na własne ręce, zmuszane do bezruchu z coraz większym trudem.

– Raczej nie, jeśli mogę odpowiedzieć również za Annę. To ja próbowałam go zniechęcić. Nie jestem jednak pewna, czy przy najbliższej okazji nie będzie równie natarczywy, jak z tymi listami. Służba je zwykle odbiera... i nigdy nie wiadomo, dokąd je odsyłać. Powinnam zawiadomić stryja?

26

– Nie mów o listach z nikim. Oddaj mi je wszystkie i unikaj tego człowieka. Obiecuję, że wkrótce wszyscy poznają jego intencje.

Podała dziadkowi niewielki plik z przepraszającym uśmiechem.

– Rzeczywiście spadłaś dziś z konia?

Nieoczekiwany zwrot rozmowy nieco rozchmurzył posępne myśli.

– To niezwykła historia, oczywiście, że nie spadłam.

Gdy umilkł odgłos powolnych kroków, roztrząsane wcześniej przykrości zaczęły ustawiać się jedna po drugiej w jakimś nowym porządku, w którym nie brakło też bólu na widok pochylonej postaci dziadka, tak nie pasującej do wewnętrznej energii i wymagań narzuconych sobie po śmierci pierworodnego. Człowiek, który nie pozwalał nigdy się wyręczać, coraz ciężej poruszał się pod koniec każdego dnia, z coraz większą rezygnacją wysłuchiwał relacji z przebiegu prac w obejściu, a nawet na polach, które niegdyś od wczesnej wiosny każdego dnia sam objeżdżał jednokonną bryczką.

Otworzywszy okno, Helena miała nadzieję, że chłód wiosennej ulewy nie będzie bardziej przejmujący niż ten w wychłodzonych po zimie murach. Nie myliła się. Napływające powietrze, przesycone jeszcze wilgocią, mogłoby sprawić prawdziwą przyjemność, gdyby nie podkradający się z innej strony smutek. Mijały minuty, a jej niewidzący wzrok błądził w ciemnościach z taką samą uporczywością, jak myśli wokół pytań zapisanych wcześniej w liście do Izabeli.

– Płaczesz?

Natarczywy dziecięcy głosik sprawił, że gwałtownie odsunięte krzesło uderzyło o stolik, a pakiet papieru listowego leżący na kolanach upadł na podłogę. Podnosząc go, Helena ukradkiem otarła łzy i, siląc się na spokój, zaprzeczyła: – Nie płaczę, to tylko deszcz.

Gdy wreszcie z uśmiechem zwróciła się w kierunku drzwi, w świetle lampy ujrzała skupione oczy i bose stopy. Potem niosąc i tuląc do siebie wcale niemały ciężar, z niezbyt dobrze udanym zniecierpliwieniem zrzędziła: – O tej porze spacery? Boso po zimnej podłodze? Znam cię, chcesz wylegiwać się w łóżku i udawać chorego. O, niedoczekanie twoje, zaraz okryję cię pierzyną aż po twój mały nosek, i żebyś nie ośmielił się wyjrzeć z łóżka do samiuteńkiego rana!

27

– Opowiesz mi bajkę?

– Ale tylko jedną.

– No dobrze.

Słysząc pełną rezygnacji zgodę, rozczuliła się zupełnie. Trzymała przy sobie jasną główkę Jasia i nie miała wątpliwości, jakiego potwierdzenia szukają drobne ramiona, i co oznacza ufność w jego głosie.

Opowieść o dobrym i szlachetnym rycerzu, który odnalazł zagubioną księżniczkę, trwała tak długo jak myśl, że potrafi już spokojniej myśleć o dniu, w którym matka w zamian za życie Jasia oddała swoje, i o tych wszystkich nie kończących się dniach, kiedy jej własna samotność i ból były silniejsze niż świadomość samotności małego dziecka, które przecież nie było winne temu, co się stało.

Gdyby życie było bardziej podobne do baśni, iluż bohaterskich rycerzy wróciłoby do swoich księżniczek, a przede wszystkim do rodzinnych domów, w których pozostały puste miejsca przy stołach i nikt nie ośmielał się ich zająć, nawet jeśli umierała powoli nadzieja.

Nocą rozmyślała także o włóczędze, zastanawiała się, na ile przydała się jej pomoc i czy kiedykolwiek dowie się, kto to był?

Rankiem dziadek bezlitośnie wyrwał ją ze snu. Natychmiast przypomniała sobie zdarzenie z wczorajszego dnia i leżąc jeszcze w pościeli, szeptem spytała: – Przy starych dębach pożyczyłam klacz, po półgodzinie wróciła od strony strugi; jak by ktoś pytał, to gdzie mogłam z niej spaść?

– Przy pastwisku.

Spokojny głos podziałał jak balsam i gdy dziadek bez jednego dodatkowego słowa wyszedł, znalazły się odpowiedzi na wszystkie pytania, zwłaszcza że ponowne analizowanie minionych zdarzeń nie nasunęło nic niepokojącego.

Klacz wprawdzie wróciła zmęczona, ale nieznajomy nie zaniedbał niczego, nawet torba na obrok nie była zupełnie pusta. Poza tym rzekomego niefortunego jeźdźca kochającego galopady zobaczył stajenny co najmniej kilka minut po powrocie Strzałki.

Po upływie stosownego czasu, starannie ubrana i uczesana, Helena niespiesznie weszła do salonu. Starała się nie patrzeć, ale i tak z gniewem odnotowała rozpartą w jej ulubionym fotelu postać przybysza.

28

Z całych sił żałowała, że nie ma w ręku bata, a jeszcze bardziej gniewało ją, że i tak nie mogłaby nim zdzielić pyszałkowatego Pietrowa.

Dziadek szybko przedstawił ją drugiemu, starszemu rangą oficerowi.

Celowo dygnęła jak mała dziewczynka i uśmiechając się grzecznie, zajęła wskazane jej krzesło.

Nieprzyjemny, podstępnie brzmiący głos Mikołaja Pawłowicza Pietrowa nie mógł jej dotknąć, zbyt wiele pogardy mieszkało w jej sercu i zbyt wiele gniewu wzbudzali służalcy jego pokroju.

– Stajenni twierdzą, że wczoraj ktoś spłoszył pani konia.

Stajenni nie twierdzą, to ty kłamiesz, odparła w myślach i według własnej skali wystawiła sobie ocenę celującą za opowieść o próbie przeskoczenia zbyt wysokiej przeszkody i o tym, że klacz uderzyła nogą o ogrodzenie i uciekła kulejąc. Z odrobiną przykrości nadmieniła, że niesłusznie chwalono ją wcześniej za dobrą jazdę, a uprzedzając pytanie o obcych, nadmieniła, że widziała chłopów wracających furami z miasta, nie przyglądała się im długo, ale nie wszyscy byli z najbliższych okolic, bo nie pamięta, by wcześniej spotykała ich w kościele.

Ku zdumieniu dziadka Pietrow bezceremonialnie wprosił się na śniadanie, a Helena postanowiła, że porozmawia z jego starszym towarzyszem o Petersburgu, skoro stryj uznał jej wyjazd z Anną do tego miasta za możliwy. Prosząc o jak najwięcej informacji, uważnie słuchała kapitana i z prawdziwszym zdumieniem dla siebie odkryła, że jej niechęć do większości umundurowanych Rosjan w jakiś dziwny sposób nie dotyczy dopiero co poznanego uprzejmego rozmówcy, który bardzo przypominał jej stryja, nie tylko z powodu dobrotliwego spojrzenia, ale również przedwczesnej siwizny, rozsypanej nieregularnie na skroniach i mocno przystrzyżonej brodzie.

Zupełnie bezwiednie podążyła za dziadkiem, gdy odprowadzał gości, i z większą wdzięcznością niż kiedykolwiek pomyślała o stryjence Tatianie, która podczas powstania, z własnej nieprzymuszonej woli, na przemian przebywała w domu pasierbicy Anny i teścia, niczym strażniczka rosyjskiej prawomyślności, a tak naprawdę pomagając ocalić przed własnymi ziomkami to, co mogło pozostać polskie.

Już na ganku Helena stanęła zaskoczona skierowaną do dziadka niedwuznaczną prośbą owego uprzejmego gościa.

– Zatem mogę liczyć na pańską pomoc?

29

– Podzielę się każdym odkryciem. Pamiętam, że syn mówił o nim: utracjusz i lekkoduch. Niedawno znów plotkowano o znacznych sumach, które Zabłocki przegrał w karty. Mój syn z pewnością wie więcej na temat obecnych długów tego osobnika, gustującego, jak powiadają ludzie, w tym, co kompromituje uczciwego człowieka.

– Niegdyś był przyjacielem tego domu.

Pietrow rzucił to tak niedbale, że gdyby nie wyczulony instynkt, Helena nie spostrzegłaby, z jakim napięciem Rosjanie czekają na odpowiedź.

– Raczej przyjaźnił się z moim nieszczęsnym wnukiem. Po tym, czego ów młody Zabłocki dopuścił się w Paryżu, nie ośmielił się jeszcze zajrzeć pod ten dach.

– Współczuję z powodu wnuka – do powiedzianego przez Pietrowa zdania, w sumie z życzliwości i szacunku do dziadka, wkradła się nuta ironii.

Nie rozumiała, czemu dziadek pozwala wciągać się w tę wstrętną grę, wysłuchała jednak zakończenia rozmowy.

– Jeśli ustanowiona polubownie namiastka zadośćuczynienia w najbliższym czasie nie zostanie przez Zabłockiego wypłacona mojej rodzinie, znajdą się środki przymusu, może nawet więzienie.

Patrząc, jak dziadek żegna ostetecznie gości, Helena aż nadto dobrze wiedziała, o co musi go zapytać. Ale dopiero późnym popołudniem zebrała w sobie tyle odwagi, by pójść do jego gabinetu.

– Dziadku, po co były te kłamstwa o Stasiu? – spytała ze smutkiem w głosie.

– To z mojego polecenia w Paryżu puszczono plotkę, że twój brat zginął w pojedynku z powodu długów. W dzisiejszych czasach reputacja jest niczym wobec wyższych celów, trzeba to zrozumieć.

– Jeśli Staś żyje... – zaczęła żałośnie, mimo stanowczości w głosie dziadka.

– Dobrze wiesz, że nawet stryj nie może mieć pewności, że utrzyma posadę, mimo warszawskich koneksji Tatiany. Staś w żadnym wypadku nie powinien wracać do domu i nie mówmy o tym, czego nie możemy zmienić.

– Nikt nie powinien wracać? – spytała odważnie, ale czuła jak rumieniec przejęcia pali jej policzki.

30

– Tylko nieliczni oszukają władze, że pobierając nauki za granicą, z powstaniem nie mieli nic wspólnego. Ale w każdej chwili wszystko może zaprzepaścić jedno spotkanie z towarzyszem z powstania.

Helena wiedziała, że nieuchronną konsekwencją ujawnienia udziału brata w powstaniu byłaby konfiskata Rudzieńca. Po śmierci ojca dobra ich przeszły na najstarszego syna, Stanisława.

Gdy wchodziła do kuchni, powitał ją spokojny głos Elżbiety: – W sobotę możesz jechać do Warszawy.

Na skutek tej wiadomości przynajmniej chwilowo odbiegły ją myśli o przynoszącej owoce przezorności dziadka, nauczonego doświadczeniem listopadowego zrywu, jak twierdził.

Nazajutrz Helena miała wrażenie, że dobrego nastroju nic nie zdoła zmącić. Żadna przykrość nie zakłóciła podróży do Warszawy ani godzinnego pobytu u stryjenki. Przebywanie w towarzystwie stryja zawsze było dla Heleny przyjemnością tak jak w towarzystwie jego drugiej żony – Rosjanki Tatiany.

Gdy Helena wreszcie dotarła do mieszkania rodziców Izabeli i schroniły się z przyjaciółką w jej pokoju, po kwadransie radosnej swobody w omawianiu przygody z włóczęgą utwierdziła się w przekonaniu, że więzy dusz to czasami o wiele więcej niż więzy krwi.

– Jak miewa się nasz Sinobrody? – zapytała żartobliwie, by rozchmurzyć przyjaciółkę.

– Podczas ostatniego z nim spotkania nie mówił nic o obecnej sytuacji pana Żychlińskiego – zaczęła z ociąganiem Izabela.

– Pojmuję, o twoim „narzeczonym” nie było ani słowa z bardzo prostego powodu: Sinobrody po latach zawracania głowy wreszcie poprosił o twoją rękę – zgadywała dalej.

– Nie poprosił – uśmiechnęła się jednak Izabela.

– Oświadczy się kiedyś, jeśli nie tobie, to mnie – żartowała.

– Wkrótce miną dwa lata, a ty i on znacie się wyłącznie z moich opowiadań. Ty masz w nich na imię Elen, on nosi przydomek nadany przez ciebie – podsumowała stan rzeczy Izabela.

– Zdradziłaś mu, jak go nazwałam? – spytała z zaciekawieniem, natychmiast dodając: – Sinobrody nawet w bajce jest nieszczególną figurą.

31

Izabela zapewniła, że jeszcze nie, ale pewnie to zrobi � ciekawe, jak zareaguje? Jeśli okaże choćby cień niezadowolenia, zapewni, że to miano w połączeniu z jego osobą sugeruje tajemniczość wyłącznie w pozytywnym znaczeniu. Mimo że zaśmiała się z tych przewidywań, po chwili, poważniejąc, przyznała się do wcześniejszych niedomówień wobec Heleny: – Zaraz po ukończeniu pensji rodzina wysłała mnie do Michrowa, do wuja, brata mojej mamy. Pewnej nocy przed dziesiątą przyjechał ksiądz Adam i komisarz Rządu Narodowego. Kim był ten drugi, dowiedziałam się później. Nikt mnie wtedy nie informował, ale dość łatwo odkryłam, że obaj czekali na naczelnika powstania powiatu warszawskiego i rawskiego pułkownika Ludwika Żechlińskiego.

– Opowiadaj – ponagliła Helena.

– Wcale nie musieli długo czekać, wszedł dość ciężkim krokiem, zaledwie dopełnił formalności z powitaniem ciotki i mnie, już szukał wzrokiem, dokąd mógłby zaprowadzić pozostałych. Ciotka wskazała sąsiedni pokój i zaraz drzwi się za nimi zamknęły. Wyobrażasz sobie, jak byłam rozczarowana. Dłużej nie spojrzał na mnie nawet jeden raz, a i przelotnie nie więcej niż dwa razy. Jego lekko surowa twarz nie należała do młodzieńca, ale do mężczyzny, mimo to wydała mi się niezwykła i piękna. Nie mam pojęcia, dlaczego chciało mi się płakać, być może dlatego, że mógł rozczarować się moim wyglądem.

– Wyglądem? Nigdy nie podejrzewałam cię o tak przesadną skromność – zapewniła Helena.

Izabela nie odpowiedziała. Wróciła myślami do tego wieczoru. Rozmowa w sąsiednim pokoju zajęła tylko pół godziny, po czym ksiądz kapelan i komisarz odjechali bryczką czekającą przed dworem, a że ostatni gość był zmuszony czekać na posłańca z Grójca, ciotka poprosiła go do stołu, by zjadł kolację i napił się herbaty. Nie odmówił. Gdy ciotka wyszła wydać polecenia i dopilnować służby, Żychliński jakoś nieporadnie jął siadać na wskazanym fotelu przy kominku. Okazało się, że był ranny. Izabela pomyślała o zagrożeniu, jakie nad nim ciągle wisi. Niepokój na jej twarzy sprawił, że zapewnił ją: – Nie martw się panienko, nie powieszą mnie.

A na nieme pytanie oczu odpowiedział, że na wszelki wypadek ma w pogotowiu kwas pruski.

32

Przy kolacji zapewnił ją, że nie zapomni tego wieczoru. Później był tętent kopyt końskich, przerażony służący z wiadomością, że Moskale otaczają dwór. Wybiegł do ogrodu i uszedłby, ale ciotka pobiegła za nim. Niestety zawrócił i dał się ułożyć niby to na spoczynek. Izabela skorzystała wówczas z okazji i przeszukała pozostawioną odzież.

W kamizelce znalazła flakonik z kwasem pruskim, który natychmiast wcisnęła w donicę z kwiatami. Gdyby nie odkryto w spiżarni pana Maćkiewicza, dowódca Moskali nie nakazałby powtórnego przeszukania dworu. Żychlińskiemu nie pomógł nawet paszport wystawiony na nazwisko Jezierskiego – znalazł się oficer, który widział dowódcę Dzieci Warszawskich, jak prowadził konnicę powstańczą do szarży. Jednak wobec uporu, z jakim Izabela twierdziła, że aresztowali jej narzeczonego Juliana Jezierskiego, nie wszyscy dali wiarę jednemu tylko oficerowi. Pozostali nawet przepraszali za nocny najazd, ale gdy nadjechała bryczka po aresztantów, straciła nadzieję. Żychliński najwyraźniej też ją stracił, żegnał się ze wszystkimi chyba na zawsze. W geście rozpaczy musnęła w ostatniej chwili jego usta.

Gdy przyjaciółka wierzchem dłoni otarła policzek, Helena spróbowała odwieść ją od czarnych myśli i oburzyła się przesadnie: – Pierwsza pocałowałaś mężczyznę.

– Wiesz, co najwięcej przekonało mnie do uczciwości Sinobrodego?

– zmieniła nieoczekiwanie temat Izabela. – Zanim jeszcze przedstawiła nas sobie jego ciotka, słyszałam, że prowadzi się nie najlepiej. Nigdy też ciotka nie zdołała wydobyć od niego nawet przyrzeczenia, żeby się zmienił. Ciotka zawsze była złośliwym mentorem, a ja dziwiłam się, dlaczego nie zmienia on swojego stosunku do niej. Mógł się przecież obrazić, rzadziej ją odwiedzać, a nie pojawiać się, jak mówiła, na każde skinienie.

– A jakie życie wiódł?

– Według jego ciotki – co najmniej naganne, według mnie naganne tylko na pokaz, dlatego nadal wzrusza się nadopiekuńczością pani Bachmińskiej i zdaje się bawić gromami z jej strony.

– Niezwykły człowiek. Czemu nie wyzna jej prawdy? – zdziwiła się Helena, by po następnych słowach przyjaciółki pożałować swojej naiwności. Nie tylko Sinobrody stara się oszczędzić zmartwień swoim bliskim. Narażając się, naraża całą rodzinę. Podczas pierwszego 33

spotkania z nim, Izabela przekonała się z całą pewnością, że wszyscy jego krewni i znajomi wiedzą o nim tyle, ile on sam chce. Gdy równie szybko spostrzegła, że ułożenie jego kołnierzyka wskazuje na ukryty tam, znany jej już miniaturowy flakonik z kwasem pruskim, wyznała niemal wszystko, czego nie tylko z najszlachetniejszych pobudek, ale i z obowiązku usiłował się od niej dowiedzieć.

– Sinobrody nadal nosi tę fiolkę. Nie zawsze, ale jednak – mówiła dalej Izabela. – Żałuję, że prosi mnie o spotkania tak rzadko.

– Izabel, a może on unika ciebie z powodu swoich uczuć? – zaniepokoiła się nagle Helena i z zaskoczeniem wysłuchała, iż ktoś o nazwisku Milewski niedawno wyraził się w towarzystwie wuja Izabeli, że tacy jak znajomy jego siostrzenicy przyczynili się do szybszego przywrócenia poprzedniego ładu. Od tej pory rodzina daje jej do zrozumienia, że nie aprobuje tej znajomości. Pani Dunin Borkowska wprawdzie świadoma jest uczuć córki do pana Żychlińskiego i pozwala jej bywać u ciotki Sinobrodego, ale jak się Izabela domyśla, tylko dlatego, że zgodziła się odbyć zaplanowaną przez rodzinę podróż po Europie.

– Zginę bez naszych listownych zwierzeń – wyznała spontanicznie Helena. Reakcja panny Borkowskiej była natychmiastowa: – Cokolwiek się stanie, pisz każdego tygodnia. Odpowiem natychmiast po powrocie.

– Tymczasem nie odpowiedziałaś na moje pytanie – ponagliła Helena i nie wiedząc czemu z zadowoleniem przyjęła, że Izabeli nie wydaje się to prawdopodobne... Ceni go jak bohatera, ufa jak bratu, nawet kocha nie mniej niż najlepszą przyjaciółkę. Ale żeby on darzył ją innym uczuciem...? Ogarnia ją czarna rozpacz na myśl, że być może pewnego dnia nie będzie mogła rozmawiać z nim otwarcie o wszystkim, co dzieje się w jej życiu.

Helena przewidując na głos, że podczas zaplanowanej już podróży przyjaciółki wiele się może wydarzyć, nie spodziewała się uporu, z którym Izabela zapewniła: – Nic się nie wydarzy, ja to wiem, czuję.

– Miałam na myśli również Sinobrodego.

– Masz rację, jego przyszła narzeczona może mieć mu za złe...

– Zanim będzie za późno, poproś, by został pustelnikiem, najlepiej w Warszawie.

34

Tuż po salwie śmiechu kolejna poduszka opadła na puszysty dywanik wprost pod same nogi pani Borkowskiej.

– Rozbawione jak zawsze – stwierdziła z zadowoleniem matka Izabeli. – Gdyby nie późna pora, przyjęłabym zaproszenie do zabawy.

Podrzuciła stopą poduszkę i uśmiechnęła się do dziewcząt: – Nie patrzcie na mnie w ten sposób, ja też byłam kiedyś dzieckiem.

Rano możecie bawić się do woli.

Ten sam trakt, przemierzany jeszcze za życia dziadka niezliczone razy, jakże różnił się teraz – ilością mogił. Śledztwa, podejrzenia, zdrajcy i donosiciele, a potem często egzekucje, to nie kończąca się codzienność, a jeśli dodać do tego głód na przednówku u niedawno uwłaszczonych chłopów, i najczęściej opłakany stan majątków pozostałych po rozparcelowaniu, to trudno się dziwić powszechnym pytaniom o sens egzystencji.

Konrad na nowo z przykrością przeżywał prawdziwą wrogość, z którą po raz pierwszy spotkał się dwa lata temu w karczmie. Już wcześniej odczuwał tę niechęć, ale nie aż w takim natężeniu. Odkąd pamiętał, nikt w Zabłociu nie głodował, a nawet nie karano stróża ani nie poszukiwano winnych w okolicznych wsiach, gdy zamiast ziemniaków wiosną znajdowano w kopcach piasek. Zabłoccy zawsze wiedzieli, komu pomóc na przednówku, a kogo zniechęcić do lichwy. Wtedy jednak jeszcze nie miał dzisiejszego rozeznania, jak usilnie, tuż po upadku powstania, podjudzano chłopów przeciw szlachcie. Tłumaczył wówczas sobie, że chłopi przed uwłaszczeniem mieli prawo czuć się wyzyskiwani, skoro nie zdołali choć parę groszy odłożyć na czarną godzinę.

Wprawdzie czworaki w Zabłociu nie opustoszały jak w innych powiatach, a tym samym służba dworska powstrzymała wyrządzanie szkód, wypasanie i wyręby, które dalej od Warszawy rozpowszechniły się do niemożliwości. Jednak właśnie rok 1864 zdawał się najtrudniejszy do przetrwania dla ziemian, którym po parcelacji została tylko część dóbr po dziadach i pradziadach.

Dojeżdżając do Babic, Konrad zdał sobie sprawę, że dzień wielkimi krokami zmierza ku końcowi, a widok kościoła przypomniał mu pobliską siedzibę Babickich. Tak jak nigdy nie udało mu się zgłębić, dlaczego wybiera tę właśnie, jedną z dróg prowadzących pod rodzinny 35

dach, tak nie odkrył też, dlaczego w określonych miejscach podróży nasuwały mu się zawsze te same myśli.

O Babickich jeszcze przed powstaniem słyszał, że zamierzają osiedlić się na Białorusi, natomiast ostatniego właściciela dworu, Jasieńskiego, spotkał tylko raz. Gdy ów zginął w powstaniu, a dwór wkrótce spłonął, Konrad poznał jednego z jego synów. Wprawdzie młody Jasieński, również uczestnik powstania, nie upadł na duchu, ale zdawał sobie sprawę, że urzędnicy posługujący się ukazem carskim rozparcelują wszystko, co zostało po poległym powstańcu.

Dorodne sosny pyszniące się ciemną zielenią w ostatnich promieniach słońca tym razem wydały się wyjątkowo nieruchome, dostojne, niczym niemi świadkowie niedawnych wydarzeń i klęski śmiałych marzeń o wolności. A przecież, jak przekonywał Bronisław Szwarce, członek Rządu Narodowego, nigdy naturze Polaka nie było obce żadne romantyczne szaleństwo, nawet jeśli wymagało pozaludzkich możliwości sprawiania cudów. Czemu dziś taka martwość wokół?

Widok wysokich drzew zasłaniających zabudowania folwarku w Zielonkach jak zawsze przypomniał o niezrównanych dębach i bukach w Zabłociu, ale jedna uporczywa myśl pozostała. Było to raczej pragnienie, by kiedyś odszukać ślady pozostawione przez ludzi z oddziału Remiszewskiego, zwłaszcza że ciotka Bachmińska domagała się wiedzy o ich ostatnich godzinach życia nie mniej natarczywie niż niegdyś pokazania jej pola bitwy.

Pierwszy bój stoczony o krok od rogatek Warszawy był niestety dla wielu również ostatnim. Wszyscy spoczęli w bezimiennych mogiłach.

Konrad jeszcze nie spytał, czy pomiędzy powstańcami pogrzebanymi pod Budą Zaborowską, z powodu zakazu zaborcy bez trumien, spoczywa Stach Bachmiński, czy może jego rodzina, podobnie jak inne, wywiozła go skrycie i pochowała w rodzinnym grobowcu. Rodzice Stacha wraz z jego rodzeństwem wynieśli się z Warszawy wkrótce po przegranej bitwie. To mogło coś znaczyć.

Czy możliwe też, by wycofujący się powstańcy zdołali unieść ze sobą ciało swego dowódcy, Walerego Remiszewskiego? Czy może spoczywa on na wydmie wśród żołnierzy z własnego oddziału?

Gdy okna folwarcznych zabudowań spojrzały przedwieczornym spokojem, Konrad cichym westchnieniem poddał się wyobraźni. Oczami 36

duszy był już pod rodzinnym dachem, w gabinecie zajmowanym niegdyś przez dziadka, w salonie przed kominkiem, gdzie wylegiwał się stary przyjaciel ogar, w sypialni rodziców... *** Późną jesienią 1862 roku niezawodna pani Skorupska, „sumienie powiatu”, stała się mimowolnie wielce pomocna w realizacji planu zszargania dobrego imienia najmłodszego z dziedziców Zabłocia. Planu wprowadzonego w czyn z obawą i na przekór opinii ojca. Niemniej nikt z wtajemniczonych nie przypuszczał wówczas, że wszystkie wieści o złym prowadzeniu się Konrada dotrą przede wszystkim do chorującego seniora rodu Zabłockich.

– Chłopcze, nie tak cię wychowano. Na życie, które wiedziesz, nie daję swojej zgody. Łzy w oczach dziadka, zapadającego coraz gwałtowniej na zdrowiu, sprawiły mu ból. Myśl o tym, że ten najbliższy mu z ludzi może odejść bez poznania prawdy o wnuku, była nie do zniesienia.

– Nie mogę ci powiedzieć wszystkiego, dziadku, ale nie wierz ludziom celowo wprowadzanym w błąd. Tych większych sum nie przegrałem, pozornie tylko wygrali je przyjaciele. Cały kapitał posłuży do handlu skórami, porcelaną, wyrobami włókienniczymi... Zostałem cichym wspólnikiem pewnego uczciwego Rosjanina. Idą nowe czasy, dziś już inaczej trzeba walczyć o Polskę.

– Opowiadaj – z niecierpliwością domagał się dziadek.

Konrad wyjawił wówczas, że decyzję o powrocie do kraju z Paryża podjął w kwietniu, gdy tylko dotarła do niego wiadomość o terminie wybuchu rewolucji – czerwiec 1862. Rezygnując z agitacji za granicą, jeszcze tego samego dnia oświadczył ojcu: – Moja obecność na uczelni mija się z celem, wracam do kraju.

– Dobrze się więc składa. Dziadek doniósł właśnie o swojej chorobie. Ponadto potrzebuję przekazać wiadomość do Dyrekcji w Warszawie. Zamiast brać listy, uczynisz to ustnie, co uchroni cię w wypadku rewizji podczas podróży.

Próbując zapamiętać szczegóły sprawozdania, Konrad upewnił się, że w kwietniu 1861 roku ojciec wyjechał z Warszawy nie tylko z nakazu władz opuszczenia miasta przez obywateli ziemskich. Po rozwiązaniu 37

legalnego Towarzystwa Rolniczego ojciec pozostał w stronnictwie konspiracyjnym Dyrekcja. Celem pozyskania sił za granicą wysłany został w Krakowskie, dokąd mógł wyjeżdżać bez wzbudzania podejrzeń.

Naraził się jednak Austriakom i podjął decyzję wyemigrowania z rodziną do Paryża. Ponieważ dalsze śledztwo w Krakowie groziło powiadomieniem ambasady rosyjskiej, zgodził się na sugestię urzędnika, by wyjechać natychmiast. W obcym kraju można było wiele zdziałać.

Oczywiście Konrad dostosował się do poleceń ojca, ale nie do jego ukrytych zamiarów związania syna z organizacją ziemiańską i szlachecką, której formy działania mogły tylko zniechęcić każdego żądnego przygód młodzieńca.

Dziadek po wysłuchaniu relacji o konspiracyjnej współpracy z prawdziwymi rewolucjonistami przestrzegł: – To nie spodoba się twojemu ojcu.

– Nie wiem, czy kiedykolwiek był ze mnie kontent – sprostował dla porządku Konrad.

– Kocha was oboje – zasępił się ponownie dziadek.

– Tak wygląda miłość? – rzucił, wciąż jeszcze rozżalony za wysłanie go na studia do Paryża bez pytania o zgodę.

– Maria nigdy nie miała dość odwagi, by przeciwstawić się woli ojca.

Wolałaby raczej umrzeć, niż zmartwić rodziców swoim uczuciem do Stacha – dziadek nieopatrznie zdradził to, co od wielu miesięcy było tylko domysłem, zwłaszcza wobec mało spójnych zwierzeń Marii.

Gdy szare oczy dziadka podejrzanie zalśniły, Konrad postanowił skłamać: – Nie martw się o Marię, to dobra córka, rozumie życie, co nie znaczy, że w przyszłości pozwoli narzucić sobie kogoś, kogo nie pokocha.

Odwzajemniając uścisk ramion osłabionych chorobą, Konrad starał się ze wszystkich sił nie okazać, jak dalece wzburzyło go odkrycie, że ojciec ukrył ten – jeszcze jeden – powód wyjazdu całej rodziny do Paryża.

Kiedy kilka tygodni później, gdy otrzymał wiadomość, że Maria jako przyszła właścicielka przyjechała z Paryża do Orłowa w towarzystwie opiekunki i notariusza Zabłockich, postanowił odszukać Stanisława Bachmińskiego. Odnalazł go w Szkole Głównej i bez ceremonii spytał: 38

– Co was łączyło, ciebie i Marię?

– Jeśli masz zamiar powtarzać za swoim ojcem, że za wysokie progi..., niepotrzebnie się trudziłeś, zawsze byłem tego świadom.

– Moja siostra też tak uważa? – upewnił się.

– Marysia od dzieciństwa odwzajemniała moją sympatię do niej – wyjawił z mniejszą już niechęcią Stach.

– Za kilka dni pojedziesz ze mną do majątku mojej matki. Twoja sytuacja materialna i chęć jej poprawy pomoże ci w załatwieniu papierów granicznych i usprawiedliwi nieobecność na uczelni – zakomenderował.

– Nie widzę powodu – zaprotestował z kamiennym wyrazem twarzy Stach.

– W zamian ja widzę go za was oboje, nie tylko dlatego, że jestem starszy – zapewnił Konrad i nie musiał zbyt długo czekać na błysk radości w ciągle jeszcze chłopięcych oczach.

Po tygodniu Konrad nieomal pożałował, że nie zdradził Marii, co odkrył poza zapobiegliwością ojca, a jeszcze bardziej za dyskrecją Stacha. Córka swojego ojca stanęła naprzeciw ukochanego z dumną surowością w twarzy.

– Pan tutaj? Niebywałe.

Bachmiński, szukując powitania w jej oczach, zdawał się nie dostrzegać wyciągniętej dłoni. Po chwili jednak, widząc tak obojętne przyjęcie, bez słowa odwrócił się, chcąc uciekać choć do samego piekła.

Gdy Konrad szybkim ruchem zasłonił sobą drogę do drzwi, nie zdziwił się, usłyszawszy ciche: – Niepotrzebnie przywlokłeś mnie tutaj.

– Powiedziała ci to wprost? – dopytywał, by zyskać na czasie.

– Nie, ale... – zaczął Stach nieswoim głosem i kątem oka spojrzał w stronę Marii, która zużyła już chyba cały zasób hartu ducha i nawet nie próbowała walczyć z drżeniem warg i łzami.

– Za kwadrans podwieczorek – powiedział wówczas Konrad, zostawiając ich samych i ciesząc się myślą, że pewnie wszyscy troje spędzą w domu Orłowskich szczególne chwile, może nawet dla Marii i Stacha najszczęśliwsze w życiu.

Siadając samotnie do podwieczorku, zignorował niejasne poczucie winy wobec zatwardziałego satrapy, jak odważył się w głębi duszy 39

nazwać własnego ojca po raz pierwszy. W imię czego, w imię jakich praw ludzie skazują własne dzieci na katusze, pytał bez końca i znajdował tylko jedną, najmniej zadawalającą odpowiedź: różnice w pozycji materialnej. Dziwił się tylko nieco, że ojciec tak nieopatrznie pozwolił Marii na wyjazd z Paryża.

Wówczas też, po zapoznaniu się z księgami majątku, musiał przyznać wyższość galicyjskiemu sposobowi prowadzenia gospodarstwa.

Mniejszy przecież niż Zabłocie, majątek przynosił tak pokaźne dochody, że można było sobie pozwolić na pobyt rodziny w Paryżu, bez wspierania, nawet sporadycznie, sumami pochodzącymi z kraju. No, ale sprzyjał temu też mniej rabunkowy stosunek rządu austriackiego do polskich ziemian. *** Zanim jaśniejsza plama na mrocznym niebie, zapowiadająca kres podróży, otworzyła przed lekkim powozem przestrzeń pól, przestał podtrzymywać obojętną rozmowę z woźnicą, obok którego usiadł znudzony monotonną jazdą. Odkrywając w sobie, że po raz pierwszy nie boi się samotnego powrotu pod dach, gdzie każdy kąt witał go pamiątką wydarzeń z dzieciństwa, patrzył bez słowa na biały dworek, wyraźnie odcinający się od szarych stajni, obór i stodół.

Znajomy widok bramy, okien i szeroko otwartych drzwi ganku sprawił, że nogi same poniosły go do schodów, na których obok kucharki stał Piotr Sędziszewski ze swoją bratanicą i jej babką. Nie wchodząc nawet na stopnie, Konrad podniósł do ust także ręce Michaliny i wzruszył się ogromnie, gdy dostrzegł łzy w oczach Heni. Nieraz wcześniej zastanawiał się nad osobowością bratanicy Piotra. Uważał, że było w niej coś dziwnego, jakaś nienaturalna powściągliwość, powaga wcale niestosowna do wieku, i coś z mniszki, skazującej samą siebie na cierpienie. Tymczasem te łzy przy powitaniu kazały zmienić sąd.

– Przejdźmy się – zaproponował, czując mocny uścisk dłoni Piotra.

Już po chwili wdychał wiosenną woń pobliskich lasów i pól. Rozmowa wymagała oddalenia się od niepożądanych słuchaczy. Piotr zaczął objaśniać: – Czerski tylko dostał wezwanie do Komisji Śledczej, nie szukano go nigdzie. Wczoraj z powodu innego zbiega dwa patrole przetrząsnęły sąsiedztwo Rudzkich. Wiem to od Pietrowa, który nie wiedzieć czemu 40

nadłożył drogi, by jego odział mógł napoić konie w Zabłociu. Iwanow mocno się rozglądał po twoim obejściu. Czerski twierdzi, że zachował wszystkie środki ostrożności. Jeśli pomocy, dość niecodziennej zresztą, udzieliła mu osoba, o której myślę, możemy być spokojni.

– Gdzie umieściłeś Czerskiego?

– W oficynie, ale nie ma pojęcia, że nie musi kryć się przed tobą.

Odchylając kolejne gałązki, Konrad szedł coraz wolniej, aż zatrzymał się pośrodku wąskiej alejki i zdecydował: – Niech tak zostanie, jutro z rana wywieź go na folwark Langów.

Kontrakt z nim na administratora podpisany zostanie z wcześniejszą datą, co zadowoli prowadzącego śledztwo. Niby przypadkiem zajrzyj też do pani Lang, najlepiej, gdy w obecności służby przekaże ci, żebym przyjechał z sąsiedzką wizytą. Mając zaproszenie, w dowolnym czasie uzgodnię z nią dalsze posunięcia.

– W polu... – zaczął Piotr.

– Nie zamierzam ci pomagać w gospodarstwie. Przez kilka najbliższych dni powłóczę się po okolicy, może odwiedzę Macieja...

– Rudzki zapowiadał się na wczoraj. Obawiam się, że znów jest chory – wtrącił Piotr i po chwili dodał: – Jeśli mogę radzić, złóż wizytę dopiero po rozmowie z Janem. Dziś posłałem wiadomość, że w niedzielę sam zawiozę żądaną sumę.

Konrad uśmiechnął się do siebie – przychylnie myślał o możliwym uczuciu Piotra i Elżbiety, jednocześnie gratulował sobie dalekowzroczności związanej z kontraktem na administrowanie majątkiem przez Sędziszewskiego za procentowy udział w zyskach. Zagwarantowana umową niezależność pozwalała obydwu stronom żyć i pracować według wybranego sposobu, bez trwonienia energii na rozpatrywanie słuszności cudzych zamierzeń. Piotr czasami prosił o radę albo opinię, nikt jednak nie wymagał, by dzielił się z kimkolwiek swoimi poglądami albo słuchał rad.

– Czy mylę się, sądząc, że chętnie tam bywasz? – Konrad zatrzymał wzrok na twarzy wyrażającej smutek podobny do tego, który tak często gościł na twarzy Heni Sędziszewskiej.

– Nie mylisz się, ale to nic nie znaczy.

Wieczorem przejmujący chłód salonu przeniknął przez cienką koszulę i wstrząsnął ramionami uniesionymi nad głową. Konrad bez 41

pośpiechu podniósł się z kanapy, przysunął fotel jak najbliżej rozpalającego się ognia w kominku i usiadł z rękami wyciągniętymi w stronę płomieni. Poddając się roztańczonemu ciepłu, wrócił myślami do lat, gdy podobny płomień wyznaczał długość wieczorów spędzanych w towarzystwie rodziny, nauczycieli, czasem sąsiadów. Powiódł wzrokiem po pustym salonie, oświetlonym zaledwie jedną lampą. Miał wrażenie, że właśnie odkrył, jaki powinien być dom, w którym chciałby pozostać na zawsze.

Wbrew uparcie nasuwającym się wspomnieniom postanowił, wprawdzie dopiero od jutra, ale ostatecznie, zaprzestać roztrząsania minionych zdarzeń. *** – Robię mu łaskę, że z nim rozmawiam – zapewniała kiedyś Milewskiego panna Emilia, zapewne przekonana, że poza nimi nikt nie usłyszy, co tak naprawdę czuje do Konrada. Obraz, który wtedy ujrzał, nie pozostawiał wątpliwości. Dlaczego Milewski miał skrupuły, skoro od zawsze starał się udowodnić wszystkim, że jest zaprzeczeniem przyzwoitości nie tylko uczciwego Polaka, ale w ogóle człowieka?

Podczas powstania po donosie Andrzeja na krewnych, którzy w efekcie rzuconych przez niego podejrzeń musieli się przenieść w inne okolice, tylko osłona dziadka Helenki go uratowała. Gdyby rozkaz wydano, z całą pewnością nic by go nie uchroniło przed sztyletnikiem, któremu sąd spiskowy powierzał wykonanie wyroków na rosyjskich szpiegach. Miał też szczęście, że chłopi nie wzięli w swoje ręce sprawiedliwości, tak jak na osadniku niemieckim z Wiersz. Pułkownik Leichner za udział w walce przeciw Polakom podczas powstania listopadowego otrzymał od władz carskich działkę ziemi, na której się osiedlił. Okoliczni ludzie starannie go unikali. Ów zdrajca wypatrzył trzech chłopów, którzy skrycie wrócili do domów po przegranej bitwie pod Budą Zaborowską. Gdy wydał ich w ręce żandarmerii, Mrowiński z Kiścinnego, Tomaszewski ze wsi Wiersze i Stępniewski z Łubca zmówili się, że zlikwidują szpicla. Ich plan, polegający na przyłapaniu go przy drodze do pobliskiego tartaku, nie powiódł się, strzały zwabiły żandarmów i Audytoriat Polowy postanowił osadzić każdego z nich na pięć lat w rotach aresztanckich. Były wójt gminy Zaborów Feliks Kędzierski również próbował zgładzić Leichnera, jego także sądzono w ostatnich 42

dniach i skazano na osiedlenie się na Syberii. Skuteczne wreszcie zorganizowanie zamachu przez Franciszka Fijałkowskiego również nie zostało zapomniane przez zaborcę, a swój udział miał w tym Milewski.

Fijałkowski podzielił los Kędzierskiego, ale pozostała mu chociaż świadomość, że to on przyczynił się walnie do zamknięcia ust donosicielowi.

Majowe wyroki 1866 roku sprawiły, że powróciła największa obawa o siebie i o tych, co cudem ocaleni, pod śledztwem mogli zgubić pozostałych.

W marcu 1864 roku w lesie babickim powieszono kolonistę, który sprzyjał Rosjanom. Stała Komisja Wojenno-Śledcza w Warszawie skazała za ten czyn na roboty w Rosji Wawrzyńca Sieradzkiego – czasowego robotnika rolnego, Antoniego Lasotę – ogrodnika i Edwarda Falkowskiego – ekonoma, natomiast czwartego uczestnika, Maksymiliana Jabłońskiego, oddano pod nadzór policji. *** Kolejny poranek na wsi, pomyślał nazajutrz, wsłuchując się w śpiew skowronka wdzierający się do sypialni mimo zamkniętego okna, a wyrażana w ten sposób radość ptaszęcia z nadejścia zwykłego dnia coraz bardziej wydawała się niemal własna.

Gdy odgłosy porannej krzątaniny w kuchni i w gospodarstwie dołączyły do ptasiego śpiewu, postanowił wstać i objechać dwukółką pola. Rzadkie obłoki płynące po niebie zapowiadały piękny, słoneczny dzień, a wiatr ostrożnie poruszający liście drzew zapraszał do spaceru i do dotknięcia dłonią uprawionych zagonów ścielących się u stóp. Ściskając garść wilgotnej ziemi, Konrad pozwolił sobie na przeczucie, że dobre chwile powrócą pośród własnych kątów, w których nawet niesprawiedliwość w dzieciństwie bolała mniej.

Oparłszy się o biały pień zdrowej, wysokiej brzozy, jeszcze raz objął wzrokiem żyjącą własnym życiem przestrzeń i powoli przymknął powieki. Ilekroć zanurzał się w przeszłość, zawsze czegoś żałował i coś sobie wyrzucał. Z pewnością również nie wybaczyłby sobie, gdyby pierwsza męska łza spłynęła po policzku wcześniej niż w dniu, gdy jego dłoń podnosiła grudkę ziemi zroszoną krwią. Nie pomogły perswazje Rudzkiego, przestrogi Stefana, nie pomógł nawet argument o potrzebie absolutnej konspiracji. Nikt i nic nie mogło odwieść go od 43

podróży do Budy Zaborowskiej, decyzji podjętej nagle i tak ostatecznie, jak nieodwracalność żniwa właśnie zebranego przez śmierć.

I nauczcie się co dzień umierać, ale rozpaczać wam nigdy nie wolno! – napisał Leon Romanowski. Kto był w stanie słuchać powstańczego poety, gdy do mieszkańców okolicznych dworów i wsi, a przede wszystkim do Warszawy dotarła wieść o bitwie z przeważającymi siłami wroga, i o tym, że poległych powstańców ogołocono z ubrań, wrzucono do dołu na pobojowisku, a grób zrównano z ziemią.

Wobec świadectwa obitych woźniców wysłanych po rannych, którzy wrócili ze straszną wieścią, nikt już nie zważał na jakiekolwiek zakazy zwycięskiego wroga. To kobiety warszawskie odszukały mogiłę bliskich, podarły żałobne welony i oplotły całe pobojowisko czarnymi szarfami. Potem podczas ekshumacji potwierdziło się każde świadectwo, które mówiło o bestialstwach zaprzeczających człowieczeństwu.

W kilka godzin po walce, gdy Rosjanie zatarli ślady pochówku własnych żołnierzy i opuścili pole bitwy, nadjechało osiem wozów, by zabrać rannych powstańców i udzielić im pomocy. Nieoczekiwanie pojawił się kozacki oddział esauła Kuszelewa, wcześniej wysłany na rozpoznanie w kierunku Zaborowa i nie biorący udziału w bitwie.

Kozacy pobili woźniców, rannych zrzucili z wozów, szukając resztek łupów. Mogła już być nimi tylko odzież, z niej też obdarli powstańców.

Dowód okrucieństwa dali, mordując w nieludzki sposób rannych i zacierając ślady pochówku powstańców. Kiedy wydobyto z ziemi ciała poległych, okazało się, że większość z nich miała potłuczone i pikami pokłute głowy, obok ran od kul i od broni siecznej. Nikt nie musiał pytać, w jaki sposób zginęli, skoro ich młodzieńcze, szczupłe ciała, owinięte przez zrozpaczonych rodaków zaledwie w biel płótna, stanowiły jedną ranę z dziesiątków odebranych ciosów.

Tylko jeden wóz z dziewięcioma rannymi zdołał ujść przed wrogiem. Wśród nich był Józef Szumlański, były drukarz „Strażnicy”; niestety nie przeżył, mimo że został umieszczony w szpitalu w Warszawie, dokąd przewiozła go przez wszystkie czaty i rogatki nieustraszona pani Musiałowicz.

44

Siedemnastego kwietnia 1863 roku nic nie było w stanie powstrzymać manifestacji patriotycznej, w jaką przekształciła się żałobna uroczystość. Mimo policyjnego zakazu w pogrzebie ofiar, które złożono do wspólnej mogiły, licznie wzięła udział okoliczna ludność. Obecność szesnastu księży z okolic i z Warszawy podnosiła ducha, ale już w styczniu następnego roku aresztowano księdza wikariusza Kazimierza Skibniewskiego z Kampinosu. I choć za odpowiednim wstawiennictwem w końcu lutego został zwolniony, później jednak zapłacił za swój patriotyzm wysoką cenę. Został skazany na zesłanie.

Spoglądając na kojącą zieleń pobliskiej brzeziny, Konrad pragnął oddalić od siebie wspomnienia i zło, które bolało już mniej i nieco inaczej niż wówczas, gdy na widok zwycięskiego Krüdenera wjeżdżającego po tejże bitwie do Warszawy każda kropla krwi domagała się natychmiastowej pomsty na wrogu.

Hucznie, z muzyką i śpiewem prowadzili wtedy Rosjanie wziętych do niewoli jedenastu młodych chłopców. Uwiązani do koni, szli oni niosąc na barkach pokrwawione kurtki powstańcze i z bólem spoglądali na krakuski pomordowanych przyjaciół i kolegów nabite na piki wroga. To, co dwudziestego pierwszego kwietnia 1863 roku można było przeczytać w „Wiadomościach”, pozostało mu w pamięci na zawsze: Jeżeli car myśli, że tymi okrucieństwy przerazi nas i broń nam wytrąci z ręki, to w wielkim jest błędzie, okrucieństwa przerażać tylko mogą moskiewskich służalców. Polaków pobudzają tylko do większych poświęceń, do świetniejszych czynów; słabszych czynią silnymi, walecznych – bohaterami.

Odkładając na później wszelkie rozważania o swoim ówczesnym powrocie z Warszawy do Zabłocia i pomocy udzielonej oczekującym na niego powstańcom, Konrad zawrócił powóz. Musiał zgodzić się ostatecznie z przekonaniem, że przeszłość podąża za człowiekiem wszędzie i nigdy nie znika, niezależnie od miejsca wybranego na schronienie przed zbyt trudną teraźniejszością. Nie, jeszcze nie czuł się gotowy, by z kimkolwiek dzielić swoją samotność i rozterki.

Czy w ogóle istniał na świecie ktoś, komu mógłby za wszystko ofiarować jeszcze więcej? Nad tym pytaniem zastanawiał się następnego 45

dnia na popołudniowym spacerze po ogrodzie u Jana Rudzkiego. Czemuż zadumany stoję i wiosną się nie weselę? – powtórzył za Mickiewiczem i jednak ucieszył się myślą, że w najtrudniejszych chwilach życia z poezji czerpał otuchę i wiarę w jakieś własne jutro.

– Może niesłusznie bagatelizujesz niepokój matki Karola Czerwińskiego – powiedział Jan, stając nieoczekiwanie obok.

– Uciekła ze strachu przed rodakami własnego męża. Wolała wyjechać, niż stawić im czoła – wytknął Konrad, nie kryjąc rozczarowania zachowaniem Kuroczkinej.

– Żyje w ustawicznym lęku o poczciwego męża i umiera ze strachu o zuchwałego syna – Rudzki stanął w obronie bratowej obecnej żony.

– To nic w porównaniu z moją sytuacją – zauważył Zabłocki, marszcząc czoło.

– Mów – polecił ojciec Anny.

– Jeszcze przed tym, jak podpisałem cyrograf u naczelnika Tuchołki, w domu jednego z obywateli wydawano mi broń, oczywiście posiadałem upoważnienie do jej rekwizycji. W tym samym czasie czterech zamaskowanych rabusiów wdarło się do pokoju, gdzie przebywały kobiety. Zaskakując ich naszą obecnością, dwóch zdołaliśmy obezwładnić, za pozostałymi ruszyliśmy w pościg, szwagier owego obywatela i ja.

Nie mogli nam ujść, mimo że każdy biegł w inną stronę. Gdy zerwałem z twarzy schwytanego maskę, zamarłem ze zdumienia. To był Milewski. W trakcie śledztwa prowadzonego przez naszą Żandarmerię jako obywatel z łatwością z zarzutu się wykpił. Wiedział jednak, że gdybym zechciał świadczyć przeciw niemu straciłby życie. Przed kilkoma dniami spotkałem go pijanego w Hotelu Warszawskim. Na mój widok z jawną groźbą zakpił: z przyjemnością przypominam, że nasze role już dawno się odwróciły.

– Przewidujesz najgorsze? – spytał zmartwionym głosem Rudzki.

– Wydaje mi się, że dopóki stara się o Annę, nie zaryzykuje kompromitacji donosem na mnie. Potem wszystko może się wydarzyć.

W położeniu, w jakie popadł przez nowe długi, będzie miał do stracenia honor albo życie. Wiadomo, co zrobi z honorem – przewidział Konrad.

– Musisz coś zrobić ze swoim majątkiem. Myślę, że Milewski z Pietrowem z łatwością przygotują szereg zarzutów i przepadek gotowy.

46

Wystarczy, że Komisja Śledcza uzyska potwierdzenie dla choć jednego, o inne nie będą nawet pytali, a Tuchołko i Korff nie kiwną palcem w twojej sprawie – posępnie prorokował Rudzki.

– Obywatela, który wówczas tę broń przekazał, oddano na porękę gminie. Przed władzą udawał, że nie pamięta nazwiska rekwirującego ani samej osoby. Obawiam się, że może być szantażowany – uzupełnił złe wieści Konrad.

– Milewski na pewno strzelał do ciebie, dlaczego ty nie strzelałeś do tego łotra? – wyrzucał bezsilnie Jan Rudzki.

– Strzelał uciekając, nic mi nie groziło. To, co zrobił, nie zasługiwało na śmierć. Poza tym sąd powstańczy jeszcze nie prowadził w jego sprawie śledztwa i nie mnie powierzano wykonywanie wyroków – Konrad próbował uzasadnić swoje postępowanie, mimo że to nie miało już żadnego znaczenia.

– Mój drogi – zaczął Jan, gdy nieco ochłonął. – Wychodziłeś cało z większych opresji, sam znajdziesz rozwiązania. Spotkamy się w Warszawie i szczegółowo omówimy realizację najlepszego wariantu.

Chcesz wiedzieć, kogo aż nadto interesuje Zabłocie?

– Później – szepnął Konrad na widok zbliżającej się Anny i aż skulił ramiona, domyślając się intencji Iwanowa.

– Goście zajechali – rzuciła z wymówką w stronę ojca.

Gdy Rudzki odszedł w towarzystwie córki, Konrad sam sobie udzielił odpowiedzi na pytania dotyczące Anny. Ta samowolna, uparta panna nie liczyła się z nikim, również z ojcem, który po zlikwidowaniu odrębnego zarządu polskich lasów tuż po zakończeniu działań wojennych i podporządkowaniu ich departamentowi leśnemu w Petersburgu przy Ministerstwie Dóbr Państwowych tylko służbowo odwiedzał Warszawę i okolice, a zarazem dorosłą córkę, pozostawioną pod opieką krewnych.

Skryty za krzewami przy dziedzińcu, Konrad objął spojrzeniem nieliczne powozy ustawione pośród rozłożystych lip. Gdy kątem oka spostrzegł ostatni powóz wjeżdżający na gościnny dziedziniec, cofnął się głębiej. Wyraźnie rozbawiony woźnica właśnie powstrzymywał konie. Powód jego wesołości wciśnięty w głąb powozu miał minę równie rozbawioną, co będącą przeciwieństwem nastroju starszej damy.

Panienka musnęła ustami policzek towarzyszki i lekko zeskoczyła ze 47

stopni powozu. Potem, nie zwlekając ani chwili, przebiegła kilkanaście kroków dzielących ją od schodów.

Zapewne widok pantofelków, a może tylko koronek od wszystkich halek, sprawił, że dama patrząca w jej stronę najpierw z irytacją trzepnęła po własnej sukni złożonym parasolem, a potem z pasją poprawiła kapelusz. Dostrzegając jeszcze, jak z tłumioną złością z pomocą woźnicy wysiada z powozu, Konrad uśmiechnął się tego dnia po raz drugi i wolnym krokiem ruszył w stronę drzwi z tyłu dworu. Doszedłszy do schodów, usłyszał za drzwiami zniecierpliwiony głos.

– Pozostawanie w pańskim towarzystwie to kara za niepopełnione winy. Puść pan moją rękę.

Sam zdziwiony, czemu to robi, Konrad pchnął drzwi. Energiczna panna, z dumnie uniesioną głową, z pewnością ta sama, która wbiegała na schody, właśnie wychodziła z pokoju. Z wielką satysfakcją usłyszał, jak rzuciła przez ramię rozmówcy: – Powiedziałam już swojemu stryjowi nie ty l k o t o , że w całym powiecie nie ma gorzej od pana wychowanego człowieka.

Kładąc delikatny nacisk na zwrot nie tylko to, spokojnie otworzyła drzwi i z jeszcze większym spokojem zamknęła je za sobą. W jej odejściu było coś tak ostatecznego i lekceważącego, że tylko głupiec mógł mieć nadzieję na choćby jeszcze jedno jej spojrzenie.

Ze skrywanym rozbawieniem Konrad skinął na powitanie głową i wcale nie spieszył się z podaniem ręki Milewskiemu, który wyraźnie zaskoczony, zdaje się nie tyle rezolutnością rozmówczyni, ile obecnością świadka zajścia, nie dostrzegł zdawkowości powitania.

– Jeśli panna ucieka, na pewno chce, by ją łapano.

Być może nic tego popołudnia nie mogło bardziej zirytować niż ton, jakim została wypowiedziana prostacka uwaga Andrzeja.

Gdy za poufałe dotknięcie swojego ramienia przez jedną chwilę miał ochotę Milewskiego zabić, z ulgą powitał zaproszenie do stołu.

Nie czując smaku potraw, obserwował towarzystwo. Atmosfera przy stole była inna niż ta, która cechowała podobne spotkania przed powstaniem. To z powodu obecności osób trzecich, takich jak Milewski, i osób czwartych pokroju Pietrowa albo jego towarzysza, burzliwe, pełne zapału wcześniejsze dyskusje ustąpiły miejsca obojętnym rozmowom.

48

Mimo strasznej wojny, mimo prześladowań, jeszcze wczoraj nie miał nic przeciwko kontaktom Polaków z Rosjanami, skoro przenikające się odrębne kultury i obyczaje zwykle ciekawiły do tego stopnia, że starał się je poznać i zrozumieć. Dziś dostrzegał przede wszystkim poniżający podział na zwycięzców i pokonanych, dający się odczuć nawet podczas przyjęcia, gdzie zebrały się obie strony, jednakowo zobowiązane do kurtuazji, nie tylko wobec gospodarzy.

Zauważył, że na drugim końcu długiego stołu było głośniej i gwarniej niż obok niego. Kiedy podniósł wzrok, właśnie wśród skupionej tam młodzieży śmiech i radość wybuchły nieskrępowanie, po czym wyłowił słowa: – Jak myślicie, która z naszych panien potrafi być stateczną żoną?

To Karol, syn Kuroczkiny, przewodził rozbawionemu towarzystwu.

– Jak to która? Ja, z całą pewnością.

Takiego tonu mogła użyć tylko osoba jeszcze nie myśląca o zamążpójściu, podsumował w myślach i dostrzegł przede wszystkim skierowany na siebie badawczy wzrok, potem wyrzut, że razem z innymi nie cieszy się cudowną chwilą wytchnienia i spotkaniem znajomych, a dopiero na końcu prześliczną buzię, która uciekając przed jego oceniającym spojrzeniem, zwróciła się z uśmiechem w stronę Karola.

– Ty taką nigdy nie będziesz, nawet gdy z rozwianym siwym włosem... – Karol szarpnął swoją lichą czuprynę – z laską zamiast szpicruty... – machnął przed oczami wszystkich widelcem i skończył przesadzając w gestykulacji – dosiądziesz jakiejś nieszczęsnej klaczy.

Po sali poniósł się śmiech, ale Konrad miał wrażenie, że słyszy tylko jeden, który ze spontaniczną szczerością wydobywał się z ust osóbki promieniującej niepohamowaną radością życia.

– Kim jest ta panienka? – pochylił się w kierunku Heni.

– To panna Rudzka.

– Elżbieta? – spytał zdumiony i rozczarowany, pojmując jednocześnie, dlaczego jej głos wydał mu się znajomy podczas przeprawy z Milewskim.

Gdy patrzył, jak Henia nieśpiesznie odkłada widelec, mimo wszystko nie czuł się przygotowany na niesamowicie brzmiące sprostowanie.

– To jej młodsza siostra, Helena. Elżbieta została przy dziadku, staruszek coraz częściej niedomaga. Po parcelacji Rudzieńca nie mogą 49

sobie pozwolić na administratora, od śmierci ojca Helena pomaga dziadkowi i razem ratują swoje dobra przed...

Raptowne urwanie kwestii jeszcze raz uświadomiło mu, że zwyczajem stała się dyskrecja, gdy mówiono o sprawach wiadomych.

– Porzuciła naukę dla gospodarstwa? – upewnił się i przenosząc wzrok na Helenę podziwiał, jak jej chusteczka powędrowała do ust ruchem, którego mogłyby pozazdrościć jej wszystkie panny.

– Pensję skończyła razem z Anną Rudzką, swoją kuzynką.

Helenka, dziecko, które zadawało niegdyś tak wiele niesamowitych pytań, że kres cierpliwości mieszał się z rozbawieniem, nakładała właśnie podaną potrawę z niefrasobliwą elegancją. Dziwiło, jak jej wrodzona spontaniczność pozwala zakuć się w kajdany wymagań choćby na jedną chwilę.

Helena, już nie dziecko, patrzyła w jego stronę wzrokiem pełnym zaciekawienia i z uśmiechem świadczącym, iż rozpoznała w nim dawnego znajomego. Z wdzięcznością odwzajemnił przyjazny uśmiech, skinął nawet głową, ale to, że zaraz zwróciła się do swojego rozmówcy, ukłuło go jakoś w serce.

– To nie Elżbieta pomaga Maciejowi w gospodarstwie? – spytał znów Henię.

– Uważa, że takie zajęcie nie przystoi kobiecie ani pozycji, którą ona zajmuje w rodzinie.

– Pozycja – powiedział z przekąsem aż nazbyt ironicznym i dopiero po chwili spostrzegł, że to, co zamierzał zachować dla siebie, mówi na głos: – Jakie znaczenie ma pozycja w czasach, gdy można życie stracić przez przypadek? Zdaje się, że niezależnie od pozycji zakłamanie, przewrotność i wyrachowanie zawsze walczyły o pierwszeństwo nad tym, co najcenniejsze w człowieku.

Z niecierpliwością czekał końca obiadu. Miał wrażenie, że spotkania z taką radością życia potrzebował przez wszystkie minione lata. Jednocześnie wzruszył się wspomnieniem człowieka, który jako jedyny nie pozostawił w jego pamięci niczego, z czym potrafiłby się nie zgodzić.

Podczas ostatniej ich rozmowy dziadek powiedział: – Nie zaznam spokoju, póki nie obiecasz, że zrobisz wszystko, by nie dać się zabić.

– Tyle mogę dziadkowi przysiąc.

50

– Nie zapomnisz, że prawdziwa miłość także wynosi na piedestał?

– Nie zapomnę, dziadku... – szepnął, nie panując dostatecznie nad piekącymi od wzbierających łez oczami. Odchodził spośród żywych jedyny naprawdę bliski mu człowiek, rozumiejący go jak nikt inny na świecie.

Ten, kto potrafi cieszyć się bezgranicznie, musi smucić się równie głęboko – nieoczekiwanie wydobyta z pamięci maksyma sprawiła, że natychmiast odnalazł wzrokiem interesującą go postać. W najstosowniejszej jak sądził chwili zbliżył się do burzy jasnych włosów, których właścicielka wreszcie znalazła się na werandzie, i to bez asysty.

– Pomyliłem panią z jej siostrą – wyznał, trochę zły na siebie za bezceremonialność.

– Mam nadzieję, że dodaje mi pan powagi, której, o ile sobie pan przypomina, nigdy nie miałam na zbyciu – odparła tonem, który natychmiast zatarł czas dzielący ich od ostatniego spotkania.

– Nie zgadzam się – zaoponował.

– Czy dlatego, że zamęczałam pana pytaniami, na które inni nie znali odpowiedzi? – odgadła jego myśli.

– Ja również nie znałem – przyznał.

– Mimo to potrafił pan wyjaśnić wszystko, co mnie dręczyło – przypomniała z wiarą nie do podważenia i może dlatego odnalazł w sobie dość skruchy, by uczciwie wyjawić, jak często próbował używać niejednoznacznych określeń, a jeszcze częściej unikał odpowiedzi, zwłaszcza gdy przekazywana wiedza mogła zaszkodzić rodzinie.

– Nie potrafiłabym zdradzić – spojrzała ze zdziwieniem dziecka, bezpodstawnie posądzonego o nierozwagę.

– Patriotką pani się urodziła, ale dzieci mają zwyczaj ufać ludziom, mogła pani wyjawić coś bezwiednie – usprawiedliwiał się najlepiej jak potrafił, mimo to z jawną intencją spytała, czy nadal zamierza dawać dwuznaczne odpowiedzi.

– Dziś jest inaczej niż kiedyś – odrzekł i uśmiechnął się na tyle spontanicznie i szczerze, że po namyśle odpowiedziała tym samym. Mimo to z zabawną ironią wypomniała brak jasności w jego odpowiedzi.

– Dziś... – zaczął, ale nie było mu dane skończyć.

– ...poda mi pan natychmiast ramię i pójdziemy do ogrodu, proszę mnie ratować przed Milewskim. Zdrajca Karol nie dotrzymał słowa, 51

biega dokoła Anny, niepomny na to, że ktoś próbuje zepsuć moje dobre samopoczucie. Przepraszam, przerwałam panu?

Konrad, bardziej zadowolony niż ubawiony następującymi po sobie zdarzeniami, kątem oka tylko zerknął na wahającego się Andrzeja i z radością pomyślał, że jeszcze nigdy tak bez cienia kokieterii nie został zagarnięty przez młodą pannę.

– Proszę dokończyć swoją kwestię – poprosiła, zabierając dłoń, którą wcześniej wsunęła pod jego ramię.

– Dziś pani nie jest już dzieckiem, ale kobietą, jeszcze nie wiem, czy godną najwyższego zaufania, ale zakładam, że tak jest – uśmiechnął się mniej do niej, bardziej do wrażenia, że intuicja go zawiodła: wyraźnie nie była zadowolona z takiego postawienia sprawy.

– Pan nigdy nie bywał u stryja, co spowodowało tę zmianę? – spytała nieoczekiwanie.

Wyznał zgodnie z prawdą, że został zaproszony, ale pannie Rudzkiej to nie wystarczyło.

– Przez kogo? – nie pozwoliła się zbyć.

– Przez... – zaczął i odetchnął z ulgą na widok Jana spieszącego w ich stronę. Musiała to dostrzec, bo zanim zwróciła się do stryja, na jej twarzy zajaśniał uśmiech równie porozumiewawczy, jak zwycięski.

Nie miał wątpliwości, że domyślała się, kogo i z jakiego powodu zapraszała Tatiana. Rozumiał też macochę Anny, usiłującą krnąbrną pasierbicę wydać za mąż, i to nie za Milewskiego.

– Helenko, gdzie Elżbieta? – spytał z niepokojem Rudzki.

– Dziadek nakazał powtórzyć, że musi porozmawiać ze stryjem.

Prosił też, żeby Elżbieta została przy nim.

Raczej chciał, żebyś ty odpoczęła – pomyślał Konrad i na pytania Jana, jak sobie Helena radzi z gospodarstwem, zaciekawiony pilnie słuchał jej relacji o egzekwowaniu wymagań, jakie narzucał wcześniej dziadek, jak wszystko kontroluje, by nie być oszukiwana. Zauroczony patrzył, jak duma rośnie w dziewczęcej twarzy, po chwili odczuł jeszcze większą przyjemność. Helena podała obydwie ręce stryjowi z uśmiechem tak serdecznym jak córka do ojca, a nie bratanica do stryja.

– Nie jest ci łatwo – nie pozwolił zwieść się Jan. – Dopiero za kilka dni mogę zajrzeć do was – uprzedził i zwrócił się z pytaniem do Konrada: – Przybyło powodów do zmartwień?

52

– Pozornie nie – do lakonicznych słów dodał wzrokiem, że muszą jeszcze porozmawiać.

Widząc skupioną twarz Heleny, dopiero po chwili przypomniał jej o swojej obecności, pytając, czy jej takie zajęcie nie nudzi.

Spojrzała zaskoczona, po czym z przykrością w głosie upewniła się: – Pan też?

Zrozumiał niezręczność.

– Przepraszam, nie myślę tak o pani. Na swoje usprawiedliwienie dodam, że aż nazbyt często spotykam kobiety, dla których praca i pogodna twarz nie stanowią pary dla siebie.

Tak badawczo spojrzała w jego oczy, że nie potrafił powstrzymać wyznania, z którego uprzednio zrezygnował.

– Pani uroda i wdzięk wytrąciły mnie z równowagi.

Nie speszyła się komplementem, ale rozchmurzyła zupełnie, przypominając, że zawsze był miły dla niej i dla jej rodzeństwa. Westchnęła jeszcze z nutką nostalgii nad własnym odkryciem, że nie wszyscy się nie zmieniają, i po kilku minutach milczenia zdecydowała: – Zawróćmy, tam nie ma nic ciekawego. – Ruchem tancerki okręciła się na pięcie i znów niespiesznie podążyła naprzód, wysuwając czubki pantofelków spod kremowej sukni.

– Nie widzi pani swojego powołania w tym, co robi i czym zajmują się wszyscy dokoła? – podjął wątek sporu wynikłego między nimi wcześniej i z niecierpliwością czekał na odpowiedź.

– Powołanie, o którym pan mówi, jest raczej koniecznością, i z taką bez ociągania się godzę, ale nie w tym tkwi problem – zawahała się, ale po chwili z powagą podjęła: – problemem nas wszystkich jest praca, która nie przynosi spodziewanych efektów, wprost przeciwnie, sytuacja pogarsza się z dnia na dzień. Gdzież więc każe pan doszukiwać się szczęścia dla siebie?

Może wcześniej, a nawet jeszcze wczoraj zgodziłby się z podobnym nastawieniem.

– Nawet w najtrudniejszych warunkach ludzie bywają szczęśliwi – zapewnił, w pełni już świadomy, że mówi to wyłącznie z jej powodu.

– Ma pan rację, zapomniałam o głupich i zakochanych – żachnęła się, lecz usłyszawszy własne słowa, spojrzała w zwróconą ku sobie twarz i natychmiast umknęła przed wymową jego spojrzenia.

53

– Jestem pewien, że moglibyśmy rozmawiać godziny, dni, lata, do końca świata... – przypadkiem zacytował strofę wieszcza.

Gdy zatrzymali się na schodach werandy i próbował zajrzeć jej w oczy, odwróciła twarz w stronę salonu i powróciła do wcześniejszej kwestii: – Ujęłabym problem tak: szczęście istnieje, ale coraz mniej ludzi tego doświadcza. Muszę pana pożegnać, ciocia jest już gotowa do drogi.

Pocałował podaną dłoń i zatrzymując ją w swojej, spytał: – Czy przy następnej okazji podejmiemy nowy spór?

– Jeśli pan zechce – odpowiedziała grzecznie.

Czy zechce? Już nie mógł oderwać spojrzenia od jej sylwetki, poruszającej się energicznie na schodach i wśród znajomych, którym na życzliwe słowa pożegnania odpowiadała na przemian pensjonarskim ukłonem i radosnym uśmiechem. Gdy ze wszystkich sił zapragnął spotkać jeszcze raz spojrzenie niebieskich oczu, doścignął je tylko dlatego, że nie dość prędko umykało przed wymową jego wzroku.

Do diabła z tym wszystkim, powściągliwością, taktem, z pozorami.

Myśl szybka jak objawienie zdążyła jeszcze dodać: co mnie obchodzi cały świat, a on już mijał kolejne drzwi, czyjeś zdziwione oczy, jakieś ustępujące z drogi ramię.

– Pani pozwoli... – wyciągnął rękę i z bijącym sercem czekał na dotknięcie wahającej się dłoni. Czując wreszcie jej aksamitne ciepło nie oddzielone rękawiczką, cicho poprosił: – Spójrz na mnie.

– To nie wypada – cichy szept przywodził go do opamiętania, ale skorzystał jeszcze z chwili, by wyszeptać: – Jutro przyjadę do Rudzieńca.

– Przekażę dziadkowi – usłyszał.

Powóz dawno wyjechał za bramę, a on wciąż stał w tym samym miejscu. Nie miał wątpliwości, że ta chwila odmieniła jego życie.

Dłoń Rudzkiego na ramieniu przypomniała o powinnościach. Upewniwszy się, że mają spotkać się w Warszawie tam gdzie zawsze, Konrad oddalił się.

– Panna Helena odpłaca zainteresowaniem?

Oczywiście, tylko Andrzej był zdolny do takich słów. Ale mimo to trudno było Konradowi ukryć poruszenie i znaleźć stosowną odpowiedź.

54

– Człowiek dopiero wówczas jest naprawdę szczęśliwy, gdy jedno słowo zamieni nadzieję w pewność – odpowiedział tajemniczo, zastanawiając się jednocześnie, ile prawdy dla siebie chciałby znaleźć w tym stwierdzeniu.

Podczas pożegnania z zadowoleniem odkrył, że nie tylko Andrzeja zostawia w konsternacji, również Anna miała minę świadczącą, że nie wszystko tego dnia przypadało jej do smaku.

Podając ramię pani Lang, Konrad szarmancko zapewnił Jana: – Wypełnię pańską prośbę co do joty, odwiozę panią do Stągiewki i odprowadzę do samych drzwi. Sprawdzę nawet, czy panią wpuszczono. Żartobliwa kwestia wywołała niemałe wrażenie, jak na komendę odwróciły się wszystkie głowy – z najwyższym zdumieniem obserwowano, jak syn Zabłockiego, niepomny waśni i procesów między swym ojcem i nieżyjącym już mężem pani Lang, usłużnie prowadzi dostojną damę do drzwi, a potem do własnego powozu. Ciszę wypełniającą salon Konrad słyszał jeszcze na schodach i chociaż teatr przeznaczony dla jednego widza bardziej zaskoczył innych, zdobył się na mniej niż obojętną rozmowę dopiero w domu pani Lang, gdzie przy małym stoliku we dwoje popijali herbatę.

– Nikt nie będzie miał wątpliwości, od kiedy i za czyją sprawą nasze stosunki uległy zmianie. Wszyscy zapamiętają, że dopiero na kilka dni przed powrotem Adama. To ważne, by mojej osoby nikt z nim nie łączył. W jego sytuacji nie można dopuścić do żadnego śledztwa ani do podejrzeń choćby o sprzyjanie powstaniu. Jeśli raz trafi przed Komisję Śledczą, przegra. Zbyt wiele osób może go rozpoznać, a ja zbyt wiele mam na sumieniu. Mam nadzieję, że po tym występie u Rudzkich nikogo nie zdziwią bliskie kontakty naszych domów.

– Młody człowieku, ty chyba spać nie możesz. Jak można żyć pod tak nieustanną presją? – z rozpaczą pytała matka Adama.

– Droga pani, zamierzam żyć i przekona się pani, że nie dostaną nawet skrawka mojej ziemi – zapewnił pogodnie.

– Skąd w tobie tyle wiary i uporu? – zdziwiła się.

– Mam nadzieję, że wkrótce będę miał tego dobra znacznie więcej – rzekł na tyle zagadkowo, by pani Lang powstrzymała się od drążenia tematu.

55

Wrócili do rozmowy o sprawach praktycznych. Uzgodnili, że pan Czerski zostanie zatrzymany do powrotu Adama. Potem może okazać się zbędnym obciążeniem dla majątku, ale z listem polecającym od dotychczasowych pracodawców znajdzie pracę w innym dworze.

W swoje strony niestety już nie może wrócić. Jego sytuacja jest podobna do sytuacji Adama, pozostało im tylko jedno: ukryć się na gruncie prywatności.

Z goryczą pomyślał o przewrotności swoich przewidywań, wszak niemal wszystkich winowajców narodowego zrywu już uwięziono, ukarano, a zatem spotkać ich można było głównie na Syberii.

– Czy mogłabym usłyszeć prawdę o moim synu?

Niespodziewana prośba wzmogła czujność Konrada.

– Każda pomoc wymaga dyskrecji – wyznał z żalem.

– Nie o tym chcę wiedzieć, ale o waszym spotkaniu w Paryżu. Proszę o prawdę, przede wszystkim o tym, jak tamtego lata Adam zniósł powrót na emigrację.

Uważne i nieustępliwe, pełne bólu spojrzenie nawet po sprostowaniu charakteru prośby nie ułatwiło doboru właściwych słów, tym bardziej że ich szczerość miała natychmiast ulec zweryfikowaniu.

– To były inne czasy, wszystko pojmowaliśmy inaczej, byliśmy dla siebie surowi, może nawet bezwzględni – niepewnie zaczął. Z trudem formułował kolejne zdania, że nie rozumiał mężczyzn, którzy nie potrafią panować nad własnymi emocjami. Co prawda w Adamie odgadywał coś z dziecka, które zagubiło się w zadaniach przekraczających jego siły i odporność, ale niestety nie potrafił tego wyrazić, by go wesprzeć. Gdy potem okazało się, że tam, na obczyźnie jako jeden z nielicznych czyni sobie wyrzuty i jest jednym z niewielu, którzy nie chełpią się swoimi wcześniejszymi czynami, zrozumiał wreszcie, że już nigdy nie będzie mu łatwo żyć.

Czując dłonie matki Adama na swoich, zamilkł i jak najciszej starał się oddychać, by nie spłoszyć jej nieoczekiwanych i niesamowicie brzmiących słów.

– Jesteś, Konradzie, równie szlachetny jak twój ojciec. Zawiniłam wobec niego, a raczej zawiniła moja młodość i beztroska, potem dołączyła jeszcze gwałtowność mojego męża. W jakiś zimowy wieczór opowiem o dwóch sercach, którym los wyznaczył inne drogi.

56

Brak wiary w drugiego człowieka, pamięć winy sprzed lat – echo tych słów długo nie odstępowało Konrada, zwłaszcza pod rodzinnym dachem, gdzie ze ślubnego portretu oczy matki i ojca spojrzały inaczej niż zwykle.

– To będzie ten dzień – powiedziała do siebie Helena i drgnęła na dźwięk słów siostry: – Nie widziałaś Jasia?

– Słyszałam przed chwilą jak rozmawiał z dziadkiem – odpowiedziała pospiesznie.

– Dziadek pewnie poszedł do stodół, a może jest na strychu – oznajmiła Elżbieta.

Słysząc podejrzany hałas dobiegający z góry, Helena uśmiechnęła się, chwyciła wełnianą kamizelkę i nie zakładając jej, prawie tanecznym krokiem wybiegła z pokoju. Dopadła ramienia dziadka, zanim zdążył zajrzeć gdziekolwiek. Podczas wspólnego doglądania gospodarstwa nie mogła oderwać się od myśli o bursztynowych oczach, ale pieniądze, które pojawiły się nieoczekiwanie w schowku, zanadto niepokoiły.

– Dziadku, czy my zdołamy kiedykolwiek zwrócić te wszystkie pożyczone ruble?

– Tylko część pochodzi od Sędziszewskiego, ale myślę, że będzie łatwiej, gdy Elżbieta i Piotr dojdą do porozumienia.

Nieuzasadniona pewność w głosie dziadka zmusiła do protestu.

– Elżbieta zanadto zwraca uwagę na formy, nie wydaje mi się, żeby wyszła za wdowca starszego od niej o dwadzieścia lat.

– Nie posądzaj siostry o brak rozumu, panna w jej wieku i w takich czasach nie powinna liczyć na kawalera, dla ciebie też nie byłby do pogardzenia wdowiec z gotówką i o takim wyglądzie.

Rozbawił ją ten pomysł, roześmiała się więc dziadkowi w twarz, ale gdy zobaczyła wesołe ogniki w przyblakłych już oczach, wiedziała, że nie spotka się z wyrzutem. Spoważniała jednak, próbując dociec, czy Konrad Zabłocki wciąż jest tym człowiekiem, za którego uchodził w oczach jej ojca.

– Dlaczego pytasz?

Uważny wzrok dziadka odrobinę peszył, ale chęć usłyszenia jedynej upragnionej odpowiedzi była zbyt wielka.

57

– Spotkaliśmy się u Anny, rozmawiał ze mną. Obiecał, że odwiedzi ciebie, dziadku.

– Odwiedzi, powiadasz?

– Czy to prawda, co ludzie mówią o nim i o tym podejrzanym handlu z Rosjanami? – spytała z odrobiną obawy.

– Zabłocki był i jest Polakiem, a najważniejsze, że nigdy o tym nie zapomniał. W tym handlu zaś nikt nie może dopatrzyć się niczego złego.

– Dlaczego nie ożenił się do tej pory? – drążyła, choć ton dziadka, zbyt stanowczy, jak na dyskutowanie o obcym człowieku, mówił, że rozmowa może zbyt prędko się skończyć.

– Miał wiele powodów, ale ręczę, że zasługuje nawet na kogoś tak wyjątkowego jak ty.

Późnym wieczorem z wyżłem u nogi i fajką w dłoni Konrad chodził po salonie w Zabłociu, mając wrażenie, że zapach i smak tytoniu jeszcze potęguje jego podniecenie. W ciszy zapadłej po dniu pełnym wizyt i wiadomości z Komisji Śledczej przyniesionych przez Piotra, a uzyskanych od zaufanego urzędnika, mógł zastanowić się, czy zainteresowanie Heleny odczytał właściwie. Gdzie podział się strach, pytał sam siebie. Reszta rozsądku mówiła mu, by raczej myśleć, jak odwrócić od siebie uwagę Komisji, która mogła wpaść na trop jego udziału w powstaniu, dokumentowanym choćby wpłatami pieniężnymi.

Na szczęście jedynym pokwitowaniem na nie były wydrukowane anonimowe kwoty w podziemnym piśmie „Ruch”.

Jeśli kiedykolwiek myślał bez niechęci o Tuchołce i o Korffie, to w tych rzadkich chwilach, gdy odsuwając na bok natłok spraw bieżących, konstatował, że mijały kolejne miesiące, wreszcie lata, a on nadal nosił powszechnie jedynie miano utracjusza i awanturnika, ale nie zdrajcy. A przecież wystarczyłoby jedno nieopatrzne ich słowo w obecności podwładnych...

Zastanawiające też było zachowanie Milewskiego, który mimo całej swojej podłości z jakiegoś powodu nie spieszył się, by sąsiedzkie tajemnice ujrzały światło dzienne, zwłaszcza te z początku lata 1863, choć mogły pogrążyć jego przeciwnika z Zabłocia raz na zawsze.

Tego właśnie spodziewał się i w przeszłości, jak wtedy, gdy walenie kolby karabinu w drzwi zagłuszało powtarzaną prośbę stróża: 58

– Panie Zabłocki, niech pan otworzy!

Kiedy Stefan szybko rozsypywał na stole banknoty, a Niżyn rozkładał karty, Konrad wychylił całą zawartość stojącej przed nim szklaneczki, przeniósł jeszcze jedną z karafek z kredensu na stół i dopiero po tym niegrzecznie rzucił: – Co tam u licha?

Spełniając wreszcie prośbę stróża, poczuł w drzwiach, jak uchodzi z niego cała zuchwałość.

– Dokumenty – natychmiast zwrócił się z rosyjskim akcentem jeden z prostackich żandarmów.

Stefan bez słowa spełnił polecenie, natomiast Niżyn jął po rosyjsku wymyślać za najście nocą. Wprawdzie obecność Aleksego odmieniła nakaz rewizji na przeszukanie, bez zwykłego w tych sytuacjach rujnowania mieszkania, jednak Konradowi nie udało się spić na umór, na czym zależało mu, widząc że aresztowanie jest nieuchronne.

Zanim jednak zamknięto go w wilgotnej celi, zaprowadzono przed oblicze prowadzącego śledztwo.

– Je-estem w Cytadeli? – pytał z wystudiowaną pijacką rozlewnością.

Po godzinie, mimo przytłumionej akolholem spostrzegawczości, wiedział już, na jakie pytania potrzebuje znaleźć odpowiedź do następnego dnia i jakie zarzuty będzie musiał odeprzeć.

– Litości, królestwo za kieliszek wina, a odpowiem na każde pytanie za szklankę wody – odezwał się nie pytany, gdy sam groźny Tuchołko zezwolił mu na zajęcie krzesła.

Natychmiast wypił podaną w milczeniu wodę i po chwili odparł zarzut o przynależność do Rewolucyjnej Organizacji Miejskiej: – Rewolucjoniści to fanatycy – dowodził. – Nie mam z nimi nic wspólnego.

– Pan oczywiście zna pannę Zgliszczyńską, narzeczoną Jarosława Dąbrowskiego – stwierdził prowadzący śledztwo.

– Owszem, ale można rzec, że przypadkowo i pobieżnie.

– Dzień i data zawarcia tej znajomości. Uprzedzam, że mamy jej zeznania w tej sprawie.

– Dość niepozorna osóbka spytała mnie, czy przypadkiem nie zmierzam w kierunku ulicy Widok. Prawdę mówiąc, nie zmierzałem, ale 59

zbliżał się wieczór, jednym słowem, nie popieram podróżowania kobiet bez opieki mężczyzn...

– Dzień i data – upierał się ten sam oficer.

– Nie jestem w stanie przypomnieć sobie, w dodatku nie mam pewności, czy moja uprzejmość wówczas dotyczyła tej właśnie osoby. Spodziewam się, że mimo wszystko nie popełniam omyłki, a jak pamiętam, jej narzeczony wówczas...

– Pan znał go bardzo dobrze.

– To stanowczo za wielkie słowa... – zawahał się, spoglądając kolejno na przesłuchującego i obserwatora, prezesa Komisji Śledczej, pułkownika Tuchołkę.

– Musi pan wyznać wszystko, jeśli pan chce z nami współpracować – wycedził przesłuchujący. Nawet on nie uwierzył w opowieść, że w ogródkowym teatrze Konrad spotkał się z Jarosławem Dąbrowskim, powstańczym naczelnikiem Warszawy, zupełnie przypadkiem i że ten siedział obok, nie mając nawet zamiaru przedstawienia się.

– Kto z Komitetu Narodowego posyłał pana do Petersburga? U kogo pan bywał i czego dotyczyły pańskie misje?

– Naprawdę wierzycie w tę niedorzeczność? – zdziwił się, dobrze udając zaskoczenie.

– Wiemy, że ten sam człowiek wysłał pana na rozpoznanie stanu zorganizowania grup powstańczych w rejonie Płocka – tonem wyższości odezwał się Tuchołko.

– Owszem, poproszono mnie o odszukanie Stanisława Bachmińskiego, który nadal nie daje znaku życia. Nie sądzę jednak, by tak schorowana osoba jak jego stryjenka wiedziała o istnieniu jakiegoś tam Komitetu, a tym bardziej o interesach warszawskiej spółki pana Niżyna w Petersburgu.

– Pan nas nie docenia. Wyjeżdżał pan również w Sochaczewskie, zezna pan dobrowolnie, w jakim celu? – indagował sam prezes Tajnej Komisji Śledczej, słynny nie tylko w Warszawie ze swojej skrupulatności.

– W tym samym.

– Nie może być, ale do tego dojdziemy. Zatem co pan widział?

Konrad, nie mając powodu, by wszystko taić, postanowił wyjawić wiele z tego, co wraz z upływem czasu uległo zmianie. Bez znaczenia 60

było, że w Płockiem odnalazł kilka grup podających się za powstańcze.

Ludzie ci trawili czas na zabawach i wzajemnych zapewnieniach o własnej wyjątkowości. Natomiast później w Sochaczewskiem trafił na powstańczy patrol. Nie dopuszczono go do dowódcy, ale gdy oznajmił, że jest dziedzicem z Zabłocia, po godzinie przyjechał konno człowiek, który uprzejmie zapewnił, że wśród jego oficerów nie ma nikogo o nazwisku Bachmiński.

– Czemu pan sądzi, że Bachmińskiego mianowano oficerem?

– To wprawdzie daleki, ale jednak kuzyn. Wykształcony, pełen energii, znam jego poglądy. Wobec nalegań ciotki i jej podejrzeń o przynależność Stacha do Organizacji Miejskiej...

– Mam uwierzyć, że aż do dziś pan nie wiedział o śmierci swojego kuzyna?

– Śmierci? Niedawno pochowałem dziadka... – przestał błaznować, starając się sprawiać wrażenie zaskoczonego i zasmuconego niespodziewaną wiadomością.

– Brał pan udział w manifestacji w Budzie Zaborowskiej?

– Nie tylko mnie zawiodła tam ciekawość – wyznał, świadom obecności rosyjskich szpiegów wśród manifestantów i broniąc własnej roli obojętnego obserwatora, trzymającego się z dala od centrum najsmutniejszych wydarzeń.

Gdy przyszły długie dni i tygodnie naznaczone powtarzaniem tych samych odpowiedzi na podobne pytania, Konrad zaczął mieć wrażenie, że znalazł się w przedsionku piekła. Wszystko zdawało się zmierzać w jednym kierunku.

Nie mylił się; rzekomy towarzysz niedoli przyznał nieoczekiwanie, dlaczego od pewnego czasu dzielą jedną celę.

– Kiedy instruowano mnie, o czym mam z panem mówić i w jaki sposób nakłaniać do zwierzeń, zrozumiałem, że ktoś z pańskich znajomych „zarekomendował” tu pana, i to w taki sposób, by nie mógł pan odmówić przyjęcia najbardziej haniebnej dla Polaka propozycji – wyjawił jednego z ostatnich wspólnych dni.

Pytając wprost, jak ma traktować tę nagłą szczerość, zamiast odpowiedzi otrzymał radę, by za wszelką cenę wracał na wolność, bowiem po tamtej stronie Cytadeli może zdziałać jeszcze wiele, niemal wszystko. Nie zgodził się: 61

– A co z honorem? Szpieg nie ma honoru.

– A co z honorem we własnym sumieniu?

– Tak naprawdę o niego idzie najwięcej – zmienił nieco zdanie, karmiąc się jednocześnie nadzieją, że ten przekona go do swojej racji, skoro podjął trud ratowania samego siebie od zgnilizny zdrady szerzącej się również w Cytadeli.

– Właśnie. Widzę, że nadal nie pojmuje pan, jak trudno tutaj ratować się przed pogardą do siebie, jednak próbuję. Mam rodzinę, mimo to zamierzam dalej robić swoje w przytomności takich jak pan. Proszę nie twierdzić, że za murami to trudniejsze.

– Dziękuję panu.

– Nie pan, ale ja winien jestem wdzięczność. Wierzę, że mimo współpracy z wrogiem nie wyrządzi pan większej krzywdy nikomu, co niewątpliwie kiedyś uspokoi również moje sumienie.

Mimo że oczekiwał dalszego rozwoju wydarzeń, wezwanie od samego Tuchołki zdumiało go jednak nie mniej niż stwierdzenie, że nie tylko w sprawie kuzyna nie powiedział całej prawdy, ale jeśli podpisze lojalkę i wywiąże się z proponowanej mu nie do odrzucenia roli, Komisja Śledcza przestanie zajmować się jego sprawą.

– Nikt ze znajomych i sąsiadów nie uwierzy, że bez śledztwa i jego konsekwencji ot tak cofnięto wobec mnie podejrzenia.

– Wyjdzie pan w towarzystwie obywatela i dwóch dorożkarzy, wszystkich istotnie zamknięto przez pomyłkę. W razie potrzeby zaświadczą co trzeba, zwłaszcza że dwaj z nich doskonale pana znają.

– Skoro nie mam wyboru... – zaczął, lecz urwał, widząc źle ukrytą pogardę w oczach carskiego gorliwca.

– Spodziewam się, że znajdzie się pan niebawem w jednym z oddziałów powstańczych – instruował Tuchołko, rozkładając tymczasem na stole przyniesiony przez siebie dokument. – Interesuje nas powiat warszawski i wszystkie graniczące z nim. Tuszę, że jest pan dość mądry, żeby nie działać zbyt blisko swoich posiadłości.

– Oczywiście – zgodził się, ale przed złożeniem podpisu na cyrografie dokładnie zapoznał się z jego treścią Od jak dawna obserwowano moje mieszkanie i majątek? – zastanawiał się od powrotu na Smolną. Podczas koszmarnej nocy wypełnionej 62

godzinami bezsenności i majakami o podążającym jego śladem sztyletniku nie znalazł dla siebie innego wyjścia, jak tylko zaciągnąć się pod komendę Żychlińskiego i zginąć śmiercią żołnierza.

– Ocalić honor choćby tylko we własnym sumieniu to dzisiaj aż nazbyt wiele – stwierdził z samego rana Stefan tuż po wysłuchaniu szczegółowej relacji z rozmowy z Tuchołką i współwięźniem.

– Jeśli skonfiskują majątek dziadka, przepadnę na zawsze w oczach moich bliskich. Przestrzegali, napominali, nie słuchałem – myślał na głos, choć nie był zupełnie szczery. Przepaść na zawsze mógł jedynie w oczach własnego ojca, o ile wcześniej już to się nie stało.

– Nie stracisz Zabłocia. Masz przyjaciół i przebiegłość lisa.

– Mam przyjaciół – uchwycił się podsuniętej myśli jak tonący brzytwy.

Po uzgodnieniu terminu następnego spotkania odprowadził przyjaciela do drzwi. Jeśli Bóg pomoże, wkrótce zdobędę jeszcze jednego, wszak Żychliński zbyt wiele przeszedł, by snuć podejrzenia tam, gdzie nie powinien mieć wątpliwości – pocieszał się w duchu i postanowił skończyć z bezczynnością.

Przed południem posłał kwiaty Kornelii i czekał jej popołudniowej wizyty. Oczywiście potrzebowała pomocy, jej mąż nie tylko nie chciał do niej wrócić, porzucił ją dla młodszej od niej adeptki sztuki aktorskiej, ale też nie dawał ani grosza na utrzymanie syna. Kiedyś umówili się, że za odpowiednią gażę będzie odgrywać rolę jego kochanki. Wypadało więc znowu zobaczyć się z nią.

– Umierałam z niepokoju, czemu to trwało tak długo? – spytała natychmiast po przybyciu.

Konrad przepraszająco rozłożył ręce i po raz pierwszy podczas ich znajomości został postawiony przed faktem dokonanym. Kornelia podeszła nagle tak blisko, że uniknięcie otwartych ramion byłoby afrontem dla jej kobiecości. Oddając pocałunek, postanowił poddać się biegowi wydarzeń, mimo obawy przed uczuciami, za które nawet kobiety pokroju Kornelii żądały wzajemności.

– Nie potępiaj mnie – poprosiła po godzinie ze smutnym uśmiechem.

Zamknąwszy za Kornelią drzwi, czuł niesmak do siebie nie mniejszy chyba niż przy podpisywaniu straszliwych papierów w Cytadeli.

63

*** Zagłębiając się w ciągle jątrzące wspomnienia z przeszłości, rozpamiętując swoją późniejszą służbę w Żandarmerii w partii Żychlińskiego, po raz pierwszy od czasu bitwy pod Młochowem zaczął niepokoić się, czy któryś ze służalców cara nie podał w wątpliwość usłużności szpiega, który doniósł kiedyś Korffowi o arsenale broni powstańczej w Ejzanowie. Tym bardziej, że wysłany oddział kozacki w liczbie dwustu jezdnych poniósł znaczne straty w starciu z powstańcami. Warsztat dla przygotowania kos, lanc i naprawy broni został wprawdzie zlikwidowany po odwołaniu pospolitego ruszenia, ale ostał się barak w lesie, dość znaczna ilość starych kos, połamanej broni. Ten widok sprawił, że kozacy zachłannie rzucili się do odkopywania rzekomego arsenału...

Wprawdzie jako szpieg robił wszystko, by Moskale wierzyli, że im wiernie służy i że słusznie wydali 100 rubli za jego starania, ale mimo tej i innych pomniejszych, acz równie przewrotnych przysług nadal był pewien, że żaden ze znanych mu Rosjan palcem nie kiwnie, aby powstrzymać konfiskatę jego dóbr.

O swoje udziały w Warszawie Konrad nie obawiał się nigdy. Najlepszym zabezpieczeniem zawsze było pochodzenie Niżyna i jego koneksje. Poza tym na nazwisko Zabłocki miał tylko tyle udziałów, by spłacać zaciągane od czasu do czasu długi. Lecz ze sfinalizowaniem sprawy Porczyńskiego nie należało zwlekać.

Gdyby nie niepokój Eleonory Kuroczkiny o posadę męża, łatwiej by przychodziło czekanie na rozwój wydarzeń, mimo podejrzeń, iż jest osaczany przez osobistych adwersarzy. Pietrow, Iwanow, a nawet Milewski nie wydawali się groźni, póki się nie znali. Połączenie ich sił w każdej chwili mogło grozić powrotem do śledztwa wokół towarzyskich powiązań Polaków z Rosjanami, tudzież do sprawdzenia, czy jego nazwisko na pewno nie pojawiło się w zeznaniach dotyczących powstania. Nadal najgroźniejsze mogły okazać się zeznania dotyczące zdarzeń poprzedzających pakt z Tuchołką i Korffem.

I co z tego, że każdemu z wrogów przyświecał inny cel. Dla Pietrowa żadna okazja do zwiększenia szans na awans nie była do odrzucenia.

Iwanow po utracie posagu córki i spłaceniu długów zięcia palił się do zarządzania każdym skonfiskowanym majątkiem, który mógł dać jakiś 64

dochód, Milewski zaś... cóż jeszcze mogło mu zaszkodzić, skoro raczej głosił, niż ukrywał, że za dobro gotów jest odpłacać złem.

Pierwszy raz od wielu lat Konrad musiał przyznać się do bezradności; jeśli jakieś pomysły przychodziły mu do głowy, to wydawały się zbyt blade, by je brać pod uwagę. Przed północą postanowił położyć się spać, z nadzieją, że wypoczynek i ranek podsuną wyjście. Zanim jednak usnął, ustalił pierwszeństwo dla sprawy Porczyńskiego. Rosjanie nadal poszukiwali Michała. Odkrycie jego bytności w Zabłociu mogło pogrążyć wszystkich wtajemniczonych.

To Stefan szczęśliwym zbiegiem okoliczności odkrył w swoim majątku Michała, tułającego się po zaprzyjaźnionych kwaterach z czasów powstania. Z powodu ran i zapadłego zdrowia Porczyński nawet nie był w stanie poinformować najbliższych, że tuż przed aresztowaniem salwował się ucieczką i zdołał zmylić pogoń.

Po źle przespanej nocy, myślach o nieuchronności losu, Konrad wziął jednak pod uwagę najprostsze, a jednocześnie najbardziej karkołomne rozwiązanie i po wczesnym śniadaniu ruszył nie do Rudzieńca, do dziadka Heleny, lecz do Warszawy.

Po paru godzinach znalazł się przed drzwiami Rudzkich. Otworzył Jan, który też zdążył wrócić do miasta. Poza nim w mieszkaniu nie było nikogo.

– Jak pan myśli? Co w mojej sytuacji może uratować mój majątek od konfiskaty? – rzucił od progu Konrad, pozbywając się szybko wierzchniego okrycia.

– Ścięcie głowy – odezwał się ponuro Rudzki.

– A nie! Zapisem ślubnym przekażę wszystko, czego nie jestem w stanie ukryć przed wrogiem – zaśmiał się z triumfem.

Rudzki aż siadł z wrażenia: – Komu i co ty chcesz oddać?

– Oddałbym jeszcze więcej, gdyby to było możliwe. Oddałbym nie dlatego, że jest to osoba, która i tak nie będzie sobie uzurpować żadnych praw ponad zwyczajowe, ale dlatego, że pewnie będzie dla mnie znaczyć o niebo więcej niż to, co chcę wydzielić dla niej w świetle prawa.

– O kim i od kiedy ja niczego nie wiem? – zniecierpliwił się nie na żarty stryj Heleny.

65

– Właśnie, w tym tkwi problem. Ja też nie wiem, czy ona mnie zechce, czy jej rodzina wyrazi zgodę i czy ja rzeczywiście nie zwariowałem?

– Konrad, na miłość boską, tracimy tylko czas – zdenerwował się Rudzki, zanim jednak wstał, krótkie pytanie zatrzymało go na miejscu: – Pozwolicie mi poślubić Helenkę?

Jan przez chwilę zaniemówił. Po chwili jednak, bez zbędnych ceregieli trzeźwo podsumował: – To się może udać. Gdybyś prosił o Annę, byłoby mi cię trochę żal, ale Helenka... Z największą ufnością oddamy ją tobie, ale tylko jeśli sama zechce. Musisz się o to postarać.

– Jeśli nie dopnę tego, to chyba niczego nie uda mi się już zrobić ani dla siebie, ani dla innych – podzielił się kolejną swoją obawą.

Po prawie dwóch dniach przedkładania dokumentów, rozmów w cztery oczy z notariuszem, zapewnienia świadków w osobach Niżyna i Rudzkiego, Konrad środową późną nocą wrócił do Zabłocia i po krótkiej rozmowie z Piotrem próbował uzbroić się w cierpliwość.

Rano nie mógł już odkładać przekazania bolesnej wiadomości tym, których najmniej pragnął zasmucić. Wczorajsza radość z zaakceptowania przez Jana niecodziennych zamierzeń została dziś przesłonięta koniecznością podzielenia się opowieścią Michała Porczyńskiego o Stanisławie, bracie Heleny. Staś uratował komuś życie, wytrącając bagnet z rąk przeciwnika, ale potem w tej samej potyczce zginął. Rodziny nie mógł pocieszyć fakt, że został pogrzebany wraz z innymi na cmentarzu, a nie w leśnym dole, ani że sam dowódca oddał mu honory. Z pewnością będzie im krwawić serce, że do ksiąg kościelnych wpisano jedynie jego prawdziwe imię, nazwisko natomiast na tyle pospolite, by wróg nie zdołał odnaleźć krewnych powstańca.

Kiedy Szymon z wolna, nie popędzając koni, pokonywał wyboje leśnej drogi, Konrad wrócił myślami do relacji Porczyńskiego. Padlewski, Remiszewski, i ci, co walczyli pod ich dowództwem, stanęli mu jak żywi przed oczyma. Nigdy nie zastanawiał się, czy oni wszyscy niezmiennie wierzyli w zwycięstwo, czy też walczyli z zaborcą, bo tak nakazywał im honor.

66

*** Kapitan Remiszewski opuścił moskiewskie szeregi, a właściwie miejsce, gdzie znalazł się przymusowo za polityczne przestępstwo i gdzie nie tracąc czasu zdobył stosowną wiedzę wojskową, w odpowiedniej, można rzec, chwili. W stopniu majora z rozkazu Rządu Narodowego przyjął dowództwo nad nowo formującym się oddziałem powstańczym w Warszawie i natychmiast zjednał sobie wśród napływającej młodzieży niezwykły szacunek i przywiązanie. Organizacja oddziału, do którego Rząd zamierzał kierować wszystkie gorętsze warszawskie żywioły młodzieży i ludzi skompromitowanych wobec władz rosyjskich, pod okiem policji okazała się niezwykle trudna.

Z planami ucieczki Jarosława Dąbrowskiego z Cytadeli Konrad zaznajomił się poprzez jego narzeczoną, która tylko sobie znanymi sposobami potrafiła przemycić z Cytadeli niemal każdą informację. Rząd Narodowy około czwartego kwietnia ustalił i przesłał odpowiednie rozkazy: jedenastego kwietnia cały oddział Remiszewskiego miał stanąć w lasach zaborowskich, a w nocy wysłać silny podjazd jak najbliżej Warszawy od strony Wawrzyszewa. Podjazd miał wrócić do oddziału głównego po udzieleniu pomocy uciekinierom z Cytadeli.

Gdy kolejni ochotnicy zaczęli opuszczać miasto i uchodzić przez rogatkę wolską na punkt zborny w lesie babickim, wzmożony ruch młodzieży jednak zwrócił uwagę władz rosyjskich. Nakazano niezwłocznie zamknąć granice Warszawy kordonem kozaków i licznymi pieszymi placówkami, ale i na to Rząd znalazł sposób.

Porozumiano się z należącymi do organizacji spiskowej pracownikami kolei warszawsko-wiedeńskiej i kolejarze w zaplombowanych wagonach towarowych przewieźli większą część oddziału do najbliższych bezpiecznych stacji, skąd piechotą podążano na punkt zborny.

Dwa dni trwała ta osobliwa akcja i była tak sprawnie zorganizowana, że udało się ukryć ją przed Rosjanami.

Tuż przed samą akcją oddział liczył już dwieście pięćdziesiąt osób.

Trafili do niego wieśniacy z okolicznych miejscowości, kupcy, rzemieślnicy, urzędnicy, no i oczywiście warszawska ucząca się młodzież. Uzbrojenie było marne, aż połowę stanowiły tylko kosy, resztę dubeltówki.

O kilku karabinach rosyjskich i kilkunastu koniach można by nie wspominać, gdyby nie ich znaczenie nawet dla tak nie wyćwiczonych i nie 67

przygotowanych do walki ludzi. W decydującym momencie każda sztuka broni odegrała swoją rolę, skoro przeważające siły wroga znalazły się w prawdziwych tarapatach wobec waleczności młodych ludzi i taktyki obranej przez ich dowódcę. Potem jednak stało się to, co nieuniknione. *** Minąwszy szeroko otwarte drewniane wrota, Konrad spojrzał na wyludniony dziedziniec w Rudzieńcu, ale odetchnął z ulgą dopiero gdy nie zastał Heleny w salonie. Dość oficjalnie przywitał się z Elżbietą stojącą u boku dziadka, i choć spodziewał się czegoś w rodzaju wymówki za długą nieobecność, zwyczajnie jak wzorowa gospodyni wskazała mu miejsce i poprosiła, by usiadł.

– Mam dla państwa ukłony od Piotra i Henryki – odezwał się pierwszy, gdy we trójkę zasiedli blisko siebie.

– Dziękujemy, prosimy przekazać je również od nas, jeśli nie sprawi to panu kłopotu.

Widząc, jak Elżbieta rozjaśniła się, postanowił trzymać się niezobowiązującego tematu.

– Zrobię to z przyjemnością – obiecał – tym większą, iż znany mi jest ich szacunek dla państwa, zwłaszcza za życzliwość okazywaną im w tej trudnej sytuacji.

– Pan Sędziszewski i Henia niepotrzebnie się trapią własnym położeniem, niewiele osób z naszego kręgu może poszczycić się lepszym.

W słowach Elżbiety dawała się odczuć chęć traktowania jak równych sobie ludzi, którzy utracili dobra i pozycje. Konrad z radością odgadł w tym dla Piotra szansę zdobycia jej ręki, i to z pewnością większą niż w czasach, gdy Sędziszewski był jeszcze właścicielem swego folwarku. Szczerze się cieszył za Piotra, tym bardziej że dostrzegł w Elżbiecie wiele zalet. I chociaż daleko było jej do wewnętrznego bogactwa młodszej siostry, to przekonany był o wyższości jej przymiotów na przykład nad charakterem Anny.

Po pewnym czasie, uprzejmie zaofiarowawszy poczęstunek, Elżbieta oddaliła się i Konrad musiał spojrzeć w twarz Maciejowi. Krótko i jak najoględniej przekazał wszystkie zebrane informacje o Stasiu.

Zakończył kwestię zapewnieniem o gotowości do wszelkich usług i pomocy: 68

– Chciałbym oszczędzić Helence i panu nawet najmniejszych trosk, proszę dać mi na to swoje przyzwolenie – poprosił przekonany, że i tym razem o to, co przesądzone, dziadek Heleny zapyta wprost. Nie pomylił się.

– Czy masz wobec niej zamiary?

– Chciałbym poprosić ją o rękę już jutro, być może tylko intercyza przedślubna jest w stanie uratować mój majątek ziemski – wyznał cicho Konrad i stawił czoła badawczemu spojrzeniu.

– Dlaczego wybrałeś właśnie ją?

– Czy da mi pan swoją zgodę, jeśli zapewnię, że warunki, poza finansowymi, określi ona, a ja po naszym ślubie uczynię wszystko, aby zdobyć jej serce?

– Grozi ci konfiskata z powodu intrygi? – upewniał się Maciej, nie odpowiadając jeszcze na najważniejsze pytanie.

– Niestety, tego nie mogę już wykluczyć, niemniej jeśli Helenka nie zgodzi się... – Konrad przerwał, widząc, jak Maciej kładzie rękę na jego ramieniu.

– Tylko złośliwość losu mogła sprawić, żeby tak wspaniałe natury nie spotkały się. Od dawna już o tym myślałem.

Ton i słowa pełne największej życzliwości sprawiły, że Konrad ucałował rękę Macieja z wdzięcznością, ale bardziej jeszcze z miłością równą synowskiej. Jak pewien był swej miłości, tak jasna była dla niego troska zawsze widoczna w wyblakłych oczach Macieja, latami okazywana podczas konspiracyjnych spotkań i odczuwana nawet na odległość.

– Pytała o ciebie – bez cienia skruchy zdradził wnuczkę Maciej i dodał: – Nie z ciekawości pytam, ale z troski o was oboje, co będzie w tej intercyzie?

Konrad zacytował zaufanego notariusza: przekazanie majątku ziemskiego żonie w zamian za posag w gotowiźnie i kosztownościach oddany do jego dyspozycji, z możliwością ulokowania go w przedsiębiorstwie handlowym w Warszawie. Zapewnił też, że będąc przygotowany na podobną ewentualność, w żadnym razie nie będzie chciał korzystać ze środków Rudzkich na uwiarygodnienie otrzymanego posagu.

Aprobata Macieja nie przeszkodziła pamiętać, że przekazana wcześniej wiadomość wymagała uszanowania i pozostawienia rodziny we 69

własnym kręgu. Żegnając się, Konrad poprosił o przekazanie swojego listu Helenie, po czym, znając drogę, sam poszedł do drzwi.

W korytarzu wpadł na niego chłopiec goniący czarno-białego kundelka.

– Witaj kawalerze, czy mówię może z Janem Rudzkim? – spytał, spostrzegając, że nikt nie zamierza przepraszać za napad, a już najmniej osobnik z rozwianymi włosami i ciekawskim spojrzeniem.

– Tak, to ja, witam pana – zabrzmiało poważnie spod ciemnej czupryny. Żeby nie wybuchnąć śmiechem, Konrad pospiesznie przedstawił się: – Zabłocki, przyjaciel dziadka i prawie sąsiad.

– Czemu prawie? – usłyszał podejrzenie.

– Dalszy sąsiad nie jest bliskim sąsiadem – wyjaśnił żartobliwie.

– To dlatego nie znam pana. Czy już pan odjeżdża? Czy mogę poprowadzić zaprzęg? Tylko do bramy – nie prośbę, ale raczej żądanie poprzedziło spojrzenie tak pewne otrzymanego przyzwolenia, że Konrad nie miał wyjścia. Doszedłszy z chłopcem do powozu, jednym szybkim ruchem posadził Jasia na miejscu woźnicy i sam usiadł obok, nakazując Szymonowi zająć miejsce w środku.

– Wio! – rozległ się po chwili cieniutki głosik małego uzurpatora, niezwykle zadowolonego ze zdobytej właśnie władzy.

Konrad starał się dyskretnie pomagać, ale uwagę jego przykuł jeździec zbliżający się powstrzymywanym już kłusem. Tuż za bramą zmusił konie do zatrzymania się, zeskoczył z kozła i postawił Jasia obok siebie. Gdy podniósł wzrok na Helenę, która stała obok zdyszanego konia, zwrócił uwagę na odległość, jaką pozostawiła między nimi.

Ukłonił się z daleka i wbrew chęci nie pospieszył z innym powitaniem.

– Zamęczyłaś Strzałkę – z wyrzutem podbiegł do niej Jaś. – Musisz ją wytrzeć i okryć. Dlaczego nie idziesz do stajni? – niecierpliwił się.

– Już idę – odpowiedziała, nie patrząc na dziecko. – Przepraszam za natarczywość brata, nie należy ulegać jego prośbom – dodała prawie surowo.

– Pani brat sprawił mi tylko przyjemność – Konrad próbował ratować Jasia przed burą w domu.

70

Gdy odchodziła, skinąwszy zaledwie głową, wyrzucał sobie, że niewywiązania się z obietnicy przyjazdu na drugi dzień jakoś wcześniej nie wyjaśnił. Mimo że załatwiał wielkiej wagi sprawy, ona nie zasłużyła na zlekceważenie, a tak musiała odczytywać jego nieobecność.

– Proszę nam wybaczyć – rzucił już za nią.

Nie zatrzymała się, nawet z uprzejmości, a przecież... Wprawdzie kilkanaście kroków za bramą lekko odwróciła głowę i jeszcze raz spotkały się ich oczy, ale i tak nie potrafił w nich znaleźć tego, co dostrzegł w niedzielę.

Nie pojmując, dlaczego powtarza jego słowa: proszę nam wybaczyć, proszę wybaczyć, popadła w rozdrażnienie, mało jednak podobne do tego, z którym uporała się podczas jazdy konnej, spowodowane powtarzaniem innych słów: Adam Lang ożenił się w Paryżu. Gdy bez asysty znudzonego Jasia wycierała własnoręcznie klacz, wróciła myślami do proszonego obiadu i do słów stryja, które początkowo niezupełnie do niej docierały.

W pokoju na sekretarzyku zastała list do siebie. Niczym zbudzona ze snu, po raz kolejny czytała: Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę.* Są chwile, w których tylko poezja pokrzepia duszę.

Konrad Zabłocki Z wrażenia opadła na krzesło, a serce biło i biło. Ten wiersz oznaczał tylko jedno, w ten zakamuflowany sposób, przyjęty wśród rodzin powstańczych, Konrad informował ją o śmierci jej ukochanego brata.

Z twarzą zalaną łzami wybiegła z pokoju i rzucając gdzie popadnie szal, kapelusz i rękawiczki, już po chwili trzymała głowę na ramieniu dziadka, bardziej pochylonego niż zwykle w swoim fotelu.

– Dziadku – szepnęła żałośnie i objęła szyję człowieka równie zrozpaczonego jak ona. *Juliusz Słowacki � Testament mój

71

Kiedy gładziła dłonie szukające pocieszenia, pomyślała o nieodgadnionym wcześniej smutku gościa i o tym, że zbyt pochopnie sądziła i skazywała.

Późną nocą na powrót myślała o człowieku, który napisał słowa leżące w zasięgu ręki: poezja pokrzepia duszę.

Rankiem przeczytała ostatnie zdanie, które już po północy skreśliła w liście do przyjaciółki: On będzie żył w moim sercu, a pogodzenie się ze śmiercią przypisane mu słowami poety niech będzie, jeśli już inaczej nie może być, potwierdzeniem dla myśli powtarzanej przez wielu: szczęśliwsi ci, którzy… niż ci, którym wypadło żyć pośród niesprawiedliwości i prześladowań.

Tuż po śniadaniu, zanim rozpoczęła swój poranny obchód, spytała dziadka: – Czy pan Zabłocki odwiedzi nas jeszcze?

– Dziś przed południem – oznajmił dziadek.

– Winna jestem podziękowanie – wyjaśniła szybko powód pytania i natychmiast wyszła.

Nie spoglądając nawet w stronę nietkniętej kolacji, Konrad niecierpliwym krokiem przemierzał jadalnię. Neron dawno zrezygnował z bezsensownego kręcenia się i usiadł na tylnych łapach, a jego spojrzenie coraz częściej kierowało się w stronę stołu, skąd dochodziły nęcące zapachy.

Bezszelestnie pojawił się Sędziszewski i od progu zakomenderował, że dziś w nocy przewiozą Michała do gajówki i tam będzie musiał przetrwać najbliższe tygodnie.

– Dobrze – zgodził się Konrad i nie przerywając swojej marszruty, rzucił od niechcenia: – Nie krępuj się, jedz.

Gdy Piotr zaczął od wina, tonem zachęty dodał: – Dziś nie przełknę ani kęsa, uratuj mnie przed Michaliną. Narzeka niby ogólnie, najczęściej jednak wtedy, kiedy jestem obok.

– Troszczy się o ciebie, to sens jej egzystencji – przypomniał nie wiedzieć czemu Piotr. Ale myśli Konrada były już gdzie indziej.

72

– Zanim ten łajdak uwiedzie także Annę i Rudzki będzie musiał go zastrzelić, poproszę Macieja, by rozpuścił wkoło wieści, że Milewski został ojcem nieślubnego syna. Gdybym wcześniej nie milczał, Andrzeja dawno by już zlikwidowali nasi sztyletnicy za tamten napad rabunkowy, a jego babka nie przymierałaby głodem, spłacając kwity zastawne swojego majątku wyłudzone od niej przez wnuka.

– My zaś nie musielibyśmy uciekać się do karkołomnych sposobów ratowania majątku – dodał Piotr między kęsami, a Konrad nadal irytował się głośno, bo nie przypuszczał, że będzie musiał wykorzystać wszystkie koneksje, również rosyjskiego wspólnika, aby szukając ratunku przed konfiskatą majątku, nie narazić się u rodaków na miano zdrajcy.

Piotr nie omieszkał nadmienić, że biorąc pod uwagę powszechną opinię o Konradzie jako o utracjuszu i lekkoduchu, który nie wiadomo dlaczego jeszcze nie zbankrutował, każdy da wiarę plotce, że zdradził.

Wówczas nikt uczciwy nie poda mu ręki. Żadna uczciwa kobieta nie zechce dzielić z nim takiej sławy.

– Daj spokój, i ty, i Stefan. Zawsze byłem tego świadom.

– Podjąłeś już decyzję? – upewnił się Piotr.

– Ja tak, ale to nic nie znaczy.

Ciche westchnienie poprzedziło dalsze słowa: – Rozmowy z nią bardzo się boję, a jeszcze bardziej tego, że jeśli nie odmówi, kiedyś i tak za sprawą Milewskiego moja niesława spadnie na nas oboje.

– To romantyczna panienka i jeszcze większa patriotka. Poza tym ma świadomość, że ich położenie nie jest najlepsze.

– Jeśli wyjdzie za mnie wyłącznie z tych powodów, nie wiem, czy zdołam... – zadumał się Konrad i zostawił dla siebie obawę o pozyskanie serca już nie panny Rudzkiej, ale własnej żony.

Piotr wstał od stołu, mówiąc: – Nie możesz żądać, żeby ludzie pokochali się już po pierwszym spotkaniu.

– Nie ma znaczenia ilość spotkań, ja ją kocham, wiem to – rozważał głośno Konrad, z nadzieją, że Piotr doda mu otuchy.

– Zaręczam, że tylko tak ci się wydaje, reszta to jedynie pragnienie – stwierdził nieprzejednanie Sędziszewski.

73

– Ach, ten twój rozsądek.

– Weź pod uwagę, że byłem już niemal żonaty. Jeszcze dziś nie potrafię rozstrzygnąć, czy boleć nad utratą majątku, czy cieszyć się, że narzeczona mnie porzuciła z tego powodu.

Konrad zaniemówił z wrażenia, a Piotr ciągnął przewidująco, że małżonce przyjaciela będzie zagrażać niewiele mniej niż wszystkim wtajemniczonym.

– Nie, zrobię wszystko, żeby żadna intryga jej nie obciążała – zaoponował Konrad. – Poza tym już teraz nie potrafię znieść myśli, że będzie zadręczać się każdym moim spóźnionym powrotem.

– Panna Helena jest silniejsza, niż sądzisz. Przypomnij sobie jej pomoc udzieloną Czerskiemu i kompletne skołowanie Pietrowa. Choć mu doniesiono o jej przygodzie z klaczą, nie potrafił się rozeznać w rzeczy. Poradź się w tej sprawie Macieja – zaproponował Piotr.

– Nie mogę go teraz obciążać, może później. Swoją drogą byłem przekonany, że to Elżbieta pomogła Czerskiemu.

Wspominając Elżbietę, Konrad liczył na zamianę tematu rozmowy i nie zawiódł się. Piotr natychmiast podzielił się podejrzeniem, że ona przede wszystkim by zemdlała. Czerski wyglądał wówczas jak rzezimieszek.

– Nie oczekujesz od niej odwagi.

Zabawne stwierdzenie nie było złośliwe, a mimo to zostało uznane za co najmniej przesadne.

– Ma wiele innych zalet, mogę cię zapewnić. Żeby nie urażać dalej przyjaciela, Konrad poprosił o więcej wiadomości o Helenie. Wiedział już, że jak na kobietę w jej wieku bardzo dużo pracuje, dobrze jeździ konno... Uśmiechnął się z całej duszy, słysząc uszczypliwość Piotra, że jeszcze lepiej nikogo nie słucha, no, może czasem dziadka i stryja, dla ciotki nie znajduje czasu. Jeśli ma wybierać między grą na fortepianie a koniem, wybiera konia. Jest też uparta, a zwłaszcza nie zmienia swoich przekonań.

– Henia i ona przyjaźnią się, odkąd przybyliśmy do Zabłocia, to ona będzie kopalnią informacji – zapewnił jeszcze Piotr i wyciągnął rękę na pożegnanie.

W jego twarzy, a nawet w szorstkim sposobie bycia Konrad dostrzegał już o wiele mniej tej goryczy, którą widział podczas uzgadniania 74

kontraktu na zarządzanie Zabłociem. Kiedy został już sam, zadumał się na myśl o sile wpływu kobiety na mężczyznę.

Zbliżała się pora obiadu, a Helena nigdzie nie mogła odszukać dziadka i Elżbiety. Dopiero kucharka poinformowała ją, że całą trójką z Jasiem wyjechali niedawno powozem, ale wrócą przed obiadem.

Postanowiła, że skończy tymczasem list do Izabeli, i skierowała się do drzwi prowadzących na pokoje. Zatrzymała się jednak w pół kroku – do salonu wchodził niespodzianie Konrad Zabłocki. Dopiero po chwili zdołała wyjąkać: – Dziadek i Elżbieta niebawem wrócą, spodziewali się pana.

– Przyjechałem do pani, z prośbą, i to tak niecodzienną jak okoliczności, które postawiły mnie w niezręcznej sytuacji.

– Proszę, tu będzie panu wygodnie – wskazała fotel i bardziej trzeźwo zapewniła: – Postaram nie zawieść pańskich oczekiwań.

Coś nieodgadnionego zawisło w atmosferze salonu.

– Czy w imię naszej dawnej zażyłości wysłucha mnie pani do końca?

Uśmiechnęła się na wszelki wypadek i zapewniła: – Skoro od dawna jestem panu winna wdzięczność...

Po chwili, trzymając się kurczowo parapetu, była bardziej zaskoczona własną nieśmiałością i wzruszeniem niż brakiem choćby odrobiny oburzenia z powodu oświadczyn w tak niespotykanym guście, jakże odległym od tego, co sobie wymarzyła.

Wiedziała, że stojący kilka kroków od niej mężczyzna patrzy z napięciem w jej plecy. Gdy nieco powstrzymała narastające wzruszenie i uporała się z mieszaniną strachu i dumy, uświadomiła sobie, że przyczyny oświadczyn są równie wzniosłe, jak sprzeczne z jej wyobrażeniami. Faktycznie małżeństwo z bratanicą Jana Rudzkiego mogło uchronić od śmiałości niejednego donosiciela, ale czy mogło mieć to jakikolwiek wpływ na uczucia, jakie powinny łączyć ludzi wiążących się na całe życie?

– Nie tylko ja mam odpowiednie w obecnej pana sytuacji koligacje rodzinne, poza tym jako dorośli nie znamy się i... nie kocham pana.

Stanowczość wypowiedzianych słów zdawała się odprawą zanadto jednoznaczną, cóż jednak mogła powiedzieć?

75

– Brakuje mi czasu, żeby starać się o pani serce, i chociaż stawia pani uczucia jako główną przeszkodę, śmiem twierdzić, że miłość między nami nie jest niemożliwa. Jak pani myśli?

– Nie wiem – szepnęła cicho i bezwiednie odetchnęła z ulgą.

Odgadł, że pragnie wysłuchać wszystkiego, co mógł nie obrażając jej i siebie powiedzieć. Nie czuła się zaskoczona, iż Zabłocki zabiega jedynie o pośpieszny formalny ślub, poza tym wszystkie warunki i zastrzeżenia określi sama zgodnie ze swoją wolą. Podobnie nie ma większego znaczenia, gdzie zamieszka i na jak długo.

– Chyba nie muszę zapewniać, że dotrzymam słowa?

Mimo że myśli biegły jak szalone, a w duszy czuła coraz więcej niebezpiecznego rozrzewnienia, postanowiła delikatną ironią zmniejszyć napięcie.

– Nie tak wyobrażałam sobie oświadczyny – uśmiechnęła się wreszcie, powoli odwracając się w jego stronę.

– Być może zdołam to pani wynagrodzić. Już samo wyrażenie zgody przez panią zobowiąże mnie do szacunku i wdzięczności bez granic, wierzę, że miłość i z pani strony nadejdzie.

– Przypuszczam, że odrobinę zagalopował się pan, ale nie czuję się urażona. Czy mogę odpowiedzieć w niedzielę? – spytała zaskoczona przyszłą odpowiedzią, już oczywistą i przesądzoną.

– Niedziela będzie najstosowniejszym dniem, pod warunkiem, że dziś podpisze pani pewne dokumenty. Zapewniam, że nie musimy o nich mówić, bo one nic nie są warte w razie pani odmowy. Proszę przyjąć ten skromny, bez nadmiernej troskliwości potraktowany bukiecik.

Nie odrywając wzroku od szczupłych, pięknych dłoni, nie mogła uwierzyć, że w wewnętrznej kieszeni na piersi mógł zmieścić się bukiecik róż, nawet jeśli kwiaty były krótko przycięte i w samych pąkach.

Wróciła z dużym wazonem, w którym zanurzyła w wodzie całe łodyżki i do połowy pąsowe pąki i wreszcie uśmiechnęła się bez całej wcześniejszej ostrożności, zapewniając, że kwiaty nie powinny dłużej czekać, są zbyt piękne, by miały zginąć przedwcześnie.

– Potem przytnę je odrobinę, a w niedzielę... W niedzielę przekona się pan, że uratowałam wszystkie.

76

Gdy uśmiechem podziękował jej stokrotnie za nadzieję, powtórzył za kimś kwestię o swoim spóźnionym żalu i o ogromnym bukiecie, dla którego każdy wazon byłby za mały.

Spłoszona tym komplementem, Helena postanowiła skryć się za niezbędnymi czynnościami: – Zaraz przyniosę przybory do pisania i będziemy mieli za sobą to... to, co zrujnowało naszą wcześniejszą swobodę.

Po zamknięciu za sobą drzwi Helena oparła się o ścianę i próbowała przywołać do porządku oddech. W gabinecie dziadka z całej duszy uśmiechnęła się do milczących ścian i cofnęła do mijanego właśnie lustra. Pomyślała, że znajduje w nim zanadto zaróżowione policzki i zbyt błyszczące oczy, ale skoro nic na to nie mogła poradzić...

Składając swoją cyfrę na dokumentach, dostrzegła mnóstwo pieczęci i wcześniejszych podpisów, a wśród nich ten, który wcześniej ujrzała starannie wypisany na bilecie z dwiema strofami wiersza.

– Oczywiście zostanie pan na obiedzie – powiedziała z nadzieją, odkładając pióro.

– Gdybym mógł... Gdybym tylko mógł, ale wybaczy mi pani i nie będzie nalegać, prawda?

Oniemiała, czując w całej duszy ciepło bursztynowego spojrzenia i ciepło delikatnych dłoni zamkniętych wokół jej palców.

– Nie będę – szepnęła.

– Do zobaczenia, do jutra.

Gdy ucichł odgłos energicznych kroków, spostrzegła, że dłonie jej, potraktowane aż nazbyt wymownie, wciąż drżą, a przecież wypadało sprostować termin spotkania...

Opóźniony obiad trwał w nieskończoność, Helena ze zdziwieniem stwierdziła, że nikt nie pytał o gościa, nie robiono uwag nawet Jasiowi, który starym zwyczajem dzielił zawartość swojego talerza z głodnym posiadaczem psiej miski.

Ponieważ po obiedzie dziadek nie miał dla niej szczególnych poruczeń, znalazła czas, by pozastanawiać się nad własnymi decyzjami, nie zawsze najwłaściwszymi, a wynikającymi z przelotnej chwili. Myśli przerwały nagle pokrzykiwania woźnicy zatrzymującego konie przed gankiem. Niemiłe wspomnienie dotknęło ją swoim chłodem na widok Anny wysiadającej z bryczki. Wprawdzie widok stryja nieco odmienił 77

to wrażenie, ale i tak z trudem przyszło jej serdeczne powitanie obojga. Po krótkiej rozmowie w progu domu Anna zniecierpliwiona zaczęła dawać znaki. Poszły więc szybko do pokoju Heleny.

– Chce mi się umrzeć – z teatralną przesadą Anna opadła na starannie zasłane łóżko.

Tymczasem dość wygodnie siedzisz i tak samo żyjesz, pomyślała złośliwie, najbardziej z powodu konieczności powtórnego w tym dniu ścielenia łóżka. Jednak łzy na twarzy Anny, tak samo nieopanowane jak słowa, sprawiły, że spokojnie poleciła: – Mów.

– Ludzie plotkują, że pan Milewski uwiódł Stasię Chotomską – szeptem wyrzuciła z siebie i jeszcze bardziej dyskrecjonalnie dodała: – podobno próbowała odebrać sobie życie, ale dziecko... dziecko i tak przyszło na świat.

Helena porażona wiadomością, w głębi duszy natychmiast strwożyła się losem pana Chotomskiego, przebywającego na zesłaniu i mającego dowiedzieć się o hańbie córki. Nie mogła współczuć również Annie choć nie miała wątpliwości, że ludzie będą łączyć jej imię z Andrzejem i jego postępkiem. Łagodniejszym już głosem nakazała: – Przestań roztkliwiać się nad sobą i nad nim. On nigdy nie był wart nawet jednej twojej łzy, to najgorszy człowiek, jakiego spotkałam.

– On mówił o tobie... – zaczęła z miną winowajczyni Anna.

– Nie chcę wiedzieć, co mówił. Nie cierpiałam go od chwili, gdy zbliżył się do ciebie. Nie wierzyłaś, choć przestrzegałam, że nie jest godzien zaufania.

– Co ja mam robić?

Bezradność Anny nie wydała się warta zmartwienia w porównaniu z tragedią Stasi, cóż jednak szkodziło ukazać jej rozmiar nierozwagi.

Toteż Helena z całą szczerością przypomniała, że do opinii o Andrzeju można dorzucić jeszcze miano zdrajcy. Dziadek potwierdził to, co mówił do Karola Rosjanin zaproszony przez stryja, że dziedzic Milewski doniósł na własnych kuzynów, przez co ci musieli w pośpiechu sprzedać wszystko i przenieść się w inne miejsce.

Gdy kuzynka wytarła twarz podaną jej chusteczką, Helena postanowiła pójść dalej, karmiąc Annę nadzieją na przyszłość, w której ona 78

sama odkryje, że kochała marzenia, a nie żywego człowieka, i zapomni o nim, tak jak Helena o Adamie.

– Zapomniałaś? – z niedowierzaniem i nie ukrywając zdumienia wyrzuciła z siebie Anna.

Przywołując na twarz wymowny uśmiech, Helena postanowiła nie odpowiadać wprost.

– Zrozumiałam to, kiedy Konrad...

Wypowiadając po raz pierwszy w ten sposób jego imię, pomyślała, że nie odważy się w niedzielę powiedzieć do tego nieco pochmurnie skupionego mężczyzny: Konradzie.

– Jesteście po imieniu? On interesuje się tobą? – Annie z przejęcia zabrakło tchu.

– Można by nawet rzec, że jesteśmy po słowie, ale jeszcze nie mów o tym nikomu.

Pięknie brzmiało to niesamowite zdanie, mimo niepokoju, który w podobnych sprawach zawsze istnieje...

Topiąc się w różnorodnych przeczuciach i aż nazbyt wielu nagłych rozterkach, Helena jak po przebudzeniu ze snu patrzyła na Annę i zupełnie nie pojmowała, o czym ona mówi.

– Wybaczysz mi?

– Ale co? – spytała Helena zdziwiona.

– Podejrzewałam, że interesujesz się Andrzejem.

– Nigdy więcej nie wspominaj o tym.

Helena uścisnęła kuzynkę i pociągnęła ją za ręce. – Chodźmy, muszę porozmawiać z twoim ojcem.

– Ale ja wręcz zmusiłam tatę, byśmy wpadli tylko na chwilę, on nie ma czasu – protestowała Anna.

Tylko Tatiana może mnie podnieść na duchu, myślała Helena chwilę później, podczas rozmowy dziadka ze stryjem. Kiedy już chciała coś powiedzieć, stryj zaproponował: – Po Elżbietę i Helenę przyjadę specjalnie, niech będą gotowe w południe.

– Nie kłopocz się, pojadą ze mną. Ja też mam zamiar powitać młodych Langów – poinformował dziadek.

Słysząc tę nieoczekiwaną wiadomość, w umyśle Heleny pojawiła się myśl: jutro zobaczy Adama. Jak przez mgłę docierały do niej nalegania 79

Anny o rozmowę i protesty stryja chcącego jak najszybciej wyjechać.

Ręka machająca na pożegnanie gości wydała się Helenie mniej własna niż przestrach przed doskonale znanym uczuciem upokorzenia, zawodu i przed nieodgadnionymi nigdy do końca porywami serca.

Idąc w stronę parku, czuła na sobie pytający wzrok dziadka – cóż takiego mogło dotknąć jego wnuczkę rozpalonym żelazem? Jeśli jednak czuła się zraniona, musiała jeszcze raz uczciwie spojrzeć w siebie.

Musiała sięgnąć pamięcią o wiele dalej niż do dnia, w którym napisała: czuję jak ty, tęsknię i czekam – właśnie po to, by w obecności Adama zachować godność.

Nie pojmując, dlaczego bez uprzedzenia i nagle pochłaniają ją uczucia podobne do tych z kwietniowej nocy 1863 roku, spojrzała wokół siebie i spostrzegła, że powietrze parku jest przesiąknięte tamtym niepokojem, że chłód kory lipowej odczuwa jak chłód szyby, do której przycisnęła wtedy twarz, by ukryć, kogo rozpoznała w dwóch tajemniczych postaciach żegnanych przez dziadka znakiem krzyża. Bez słów, bez pytań wiedziała, dlaczego dziadek zdecydował nie zawiadamiać o ich przyjeździe nikogo z domowników, i dlatego była pewna, po co Adam i Staś wrócili, dokąd pójdą i dlaczego nielegalnie przeszli przez granicę. Potem do świtu topiła się w żalu, który z nową siłą wrócił po kilku dniach, bo każde słowo listu zatytułowanego Ukochana Siostro i każde następujące po Najmilsza Helenko, zawierało miłość, tęsknotę i przede wszystkim podniosłą radość, mimo że nie było w listach jednego słowa o zamiarze poświęcenia się świętej sprawie.

To świadomość, że ona również coś poświęciła, dodawała sił, by czekać, wierzyć i zasypiać każdej nocy z nadzieją ujrzenia twarzy wpisanej w pamięć na zawsze. Zawsze?

Mrok brał już dwór w posiadanie, a Helenie wciąż wydawało się, że w następnym dniu zabraknie jej godności i spokoju, gdy trzeba będzie ostatecznie uznać tęsknotę i niepokój o życie Adama za zbyteczne.

– Nie pójdę. Nie pójdę z tobą.

Upór w głosie Jasia sprawił, że Helena szybko otworzyła drzwi pokoju kąpielowego, gdzie brat umyty i przebrany do snu upierał się przy swoim zdaniu, krańcowo różnym od stanowczych nalegań Elżbiety.

– Nareszcie wróciłaś – wyrzut i jedno płaczliwe drgnienie dziecięcych ust poprzedziły wciśnięcie małej dłoni w jej rękę.

80

– Pozwól nam porozmawiać jeszcze chwilę, zaraz zaprowadzę go do łóżka – poprosiła Helena nieswoim głosem i zaskoczona ujrzała, jak Elżbieta bez słowa protestu odchodzi.

Wyglądam aż tak żałośnie, pomyślała, podnosząc przywierający do piersi cieplutki ciężar. Wiedziała, że sześcioletni Jaś cierpiał, gdy starsza siostra zanadto surowo egzekwowała polecenia i nie pozwalała domownikom na odstępstwa od ustalonych jeszcze za życia mamy norm i zwyczajów.

To prawda, że starsza panna Rudzka ze swoich wcale niełatwych obowiązków wywiązywała się z pedantyczną starannością, a już na pewno nie można było jej zarzucić ociągania się. Przywiązywanie przez nią wagi do nieskazitelności stroju w dzień i w nocy było nawet zabawne, zwłaszcza gdy osobiście kosztowało się swobody ruchów w starych wygodnych strojach na przeciąg wielu przedpołudni, nie wspominając o świątecznym wylegiwaniu się w łóżku z książką w ręce w deszczowe dnie.

Jednak intensywność zajęć ich obu powstrzymywała niekiedy Elżbietę przed krytycznymi uwagami wobec młodszej siostry, a może powściągał ją również podziw dla tego, jak radzi sobie Helena z obowiązkami innymi niż te, które ona sama wzięła na siebie.

Rozmowa z księdzem i jego zadowolenie z prośby o dyskretne zapowiedzi podczas niedzielnej mszy tylko przez chwilę przywołały niepokój o panieńską reputację, która zostanie narażona na szwank, jeśli zapowiedzi trzeba będzie wycofać, mimo że głos księdza usłyszą zaledwie pierwsze rzędy stłoczonej gawiedzi.

O brak przyjaciół zasiadających w pobliżu ołtarza Konrad nie musiał się troszczyć, jak również o dotarcie wiadomości do osobistego adwersarza. Miał wrażenie, że uczynił wszystko, aby żaden z jego wrogów nie dowiedział się, czy to tylko pierwsza zapowiedź, czy pierwsza i ostatnia, a ślub w następną niedzielę.

Najbardziej niepokoił się możliwością odmowy ze strony Heleny.

– Mam wrażenie, że jeśli odmówi mi jutro, to nie przyjmie już nigdy – powiedział do Piotra przed wyjazdem do Langów.

– Czy jutro odmówi, będziesz wiedział za godzinę, a ja spróbuję dowiedzieć się, czy Elżbieta naprawdę mi sprzyja. Nie jesteś już, panie 81

Zabłocki, tym samym człowiekiem co niegdyś, pozwól, że na twoich zapewnieniach nie będę polegał – ironizował wesoło Piotr, zajmując miejsce w powozie.

Niezwykła rozmowność przyjaciela nie skończyła się po drodze do Stągiewki, a nawet przy bramie Langów, za którą stało kilka powozów.

Na stopniach ganku Adam z matką i młodą kobietą u boku witał jednych i zapraszał na pokoje drugich.

Kiedy nagła życzliwość dla całego świata spłynęła w dostatecznej porcji na uprzejmych gospodarzy, Konrad w poszukiwaniu Heleny powiódł wzrokiem po twarzach gości zgromadzonych w salonie. Spotkał ukrywające zawstydzenie oczy Anny, markotną minę Karola, nawet Elżbieta, zasłuchana w to, co mówili inni, stała nieruchomo jak posąg.

Zaniepokoił się nieco, nie domyślając się wcale, czego jeszcze doświadczy. Odkrycie przyszło już po jednym spojrzeniu w stronę Adama, który uchylał się od spotkania niebieskich oczu poszukujących go uporczywie i często, o wiele za często wobec przenikliwości Macieja, domyślności Jana, Piotra i nawet Elżbiety.

Po zmobilizowaniu swych sił postanowił odsunąć na później ratowanie złudzeń. Poruszając obojętne tematy, dzieląc się nic nie znaczącymi spostrzeżeniami, Konrad już po kilku minutach doszedł do wniosku, że nie doczeka się odpowiedzi od Heleny, która zdawała się nie słyszeć jego słów. Nie miał też wątpliwości, kto winien jej pomóc w wytrwaniu do końca obiadu. Biorąc na siebie ciężar wymiany uprzejmości, gdy młody Lang, nie mogąc umknąć, podszedł przedstawić swoją żonę, spojrzał badawczo na niego i nie potrafił odsunąć od siebie przeświadczenia, że zbyt pochopnie i przedwcześnie usprawiedliwił wszystkie jego czyny.

Podczas pożegnania ze smutkiem popatrzył w oczy zabarwione dozą wdzięczności i gdy tylko stanęli z Heleną u stopni powozu, spytał: – Czy jutro jest nieaktualne?

Przestrach, łza na policzku i mnóstwo innych łez z trudem powstrzymywanych nie zaprzeczyło tak wyraźnie, jak pośpieszne słowa.

– Proszę. Jutro. Bardzo proszę.

– Heleno... – zaczął smutno, bez celu i zdumiał się.

– Przepraszam, pan nie rozumie – przerwała ściskając obydwiema rękami jego dłoń, którą wcześniej bezwiednie odszukała.

82

Podczas powrotnej drogi zagadkowa mina Piotra skłoniła go do pytania, jak mają się sprawy przyjaciela z Elżbietą: – Potwierdziły się moje zapewnienia?

– Tak. Krótka odpowiedź i zaduma towarzysza nie dawały Konradowi spokoju.

– Podziel się swoim szczęściem, skoro ja nie mogę swoim – powiedział z sarkastycznym uśmiechem.

Piotr spojrzał w jego stronę, po czym powoli, przepraszającym głosem zaczął mówić wcale nie o sobie.

– A jak myślisz, co mogło być między piętnastoletnią dziewczyną i dziewiętnastoletnim chłopcem? Widzieli się ostatni raz przed trzema laty, i to z okładem. Z tego, co mi wiadomo, ostatni list z Paryża również doręczono jej na początku powstania. Czy nie sądzisz, że to pamięć o Stasiu wstrząsnęła Rudzkimi na widok jego najlepszego przyjaciela? Pani Lang była krewną matki Heleny, tym samym i Adam...

– Pewnie masz rację – przyznał Konrad i postanowił zakończyć dyskusję zmianą tematu: – Czemu Henia została w domu?

– Nie zdradziła mi powodu, ale i tak wiem, że pojechały z babką do Stasi Chotomskiej – z westchnieniem osunął się w głąb powozu Piotr.

– Jak myślisz, kto i kiedy powinien Milewskiego zabić, jeśli nie ożeni się ze Stasią? Wiem, że z dobrej woli tego nie zrobi, ona nie ma nawet dalekich krewnych, wszyscy żyjący mężczyźni z jej rodziny są na zesłaniu – rozważał Konrad.

– Niezależnie od tego, co ten łotr uczynił i uczyni, nie ma jak stanąć w obronie obcej kobiety. Po tym, jak wymówiono im mieszkanie, planowałem porozmawiać z jego babką w sprawie prawnuka, ale ten majątek ma tylko długi i nie ma co strzępić języka – objaśnił Piotr.

Rozmowa o sąsiadach pomogła zapomnieć podczas drogi o wszystkim, co miało związek z Rudzkimi i Heleną, gdy jednak Konrad znalazł się pod własnym dachem, rzucił się na posłanie, i mimo że pamiętał aż nadto wyraźnie niespokojne spojrzenie rzucone z odjeżdżającego powozu, był zły, zawiedziony i zazdrosny o jej widoczne tak jasno uczucie do Adama. Zaciskając dłonie w bezsilnej złości, myślał o tych 83

wszystkich kobietach, na które zaledwie spojrzał, a które aż nazbyt chętnie próbowały zdobyć jego zainteresowanie.

I jeszcze to niemożliwe do strawienia pocieszanie przez Piotra. A Stefan? Ten to się wykaże współczuciem, chociaż nikt go o to nie prosi.

Na przemian wracając do wspomnień i uciekając od nich, dopiero późną nocą Konrad zaczął żałować, że on i Helena nie mieli wystarczająco dużo czasu, żeby móc odsłonić przed sobą urok obcowania mężczyzny i kobiety podczas narzeczeństwa. Świt zastał go zziębniętego na sofie w salonie. Otworzył oczy z jej imieniem na ustach. Gdy to sobie uświadomił, ostatecznie postanowił, że urażona duma i poczucie własnej godności nie będą nigdy więcej jego doradcami. Skoro wie, że nie zniesie widoku Heleny u boku innego mężczyzny i nie pozwoli jej samej bronić się przed awansami łotrów podobnych do Milewskiego, musi spokojnie określić zasadność każdej rozterki, niepokój zaś sprowadzić do granic rozsądku.

Pół godziny później szedł przez park w stronę lasu uzbrojony w strzelbę i torbę z nabojami przerzuconą przez ramię. Omijając jedynie zwarte sosnowe zagajniki, długo maszerował na przełaj i zanurzał się w każdą leśną gęstwinę. Wreszcie usiadł na leżącym na ziemi konarze i uważnie rozejrzał się dokoła. Poranna świeżość zieleni, leśny zapach wdzierający się do płuc, wybijające się ku słońcu coraz wyższe i potężniejsze drzewa – puszcza była wciąż taka sama jak w jego dzieciństwie, w młodości, zawsze. Przecież również do puszczy, jej piękna i woni postanowił uciec od miasta pełnego głodnych, schorowanych ludzi, których odkąd pamiętał, nigdy nie była w stanie nakarmić sama dobroczynność, mocno zresztą okrojona po klęsce powstania.

Od wielu miesięcy myślał o tym, by uciec od bezprawia samowolnej policji, sądów skazujących za niebaczne słowo, na podstawie podejrzeń albo wręcz pomówień. To również niechęć do zginania karku przed byle kim kazała szukać aktywności w interesach, którym z pewnością mógł podołać każdy chętny do pracy i dość energiczny absolwent Szkoły Głównej.

Ileż to już razy nazwisko Szuwałow wymieniane od niechcenia przez Niżyna zamieniało policjantów i żandarmów w uniżoną sforę służalców, a wypowiedziane z oburzeniem: radzę poczekać na odpowiedź 84

z trzeciego oddziału Jego Cesarskiej Mości pociągało za sobą przeprosiny i prośby o zapomnienie. Wprawdzie Pietrow wytropił, że pokrewieństwo Niżyna z Szuwałowem jest wielce odległe, nie mógł jednak mieć pewności, jak dalece Niżyn obchodzi Szuwałowa.

Po klęsce powstania namnożyło się tyle fałszywych zeznań i pomówień, że co uczciwszych carskich urzędników doprowadzało to do desperacji. Ale dochodzenie do prawdy nie wszystkich zajmowało, zawsze znalazł się ktoś łakomy dóbr z cudzych stodół, obór i stajni.

Konrad nie miał zamiaru dzielić się swoim dostatkiem z wrogiem, bez większych też słów spełniał obowiązek wspomagania pokrzywdzonych przyjaciół, znajomych, a nawet wyrobników dziadka, na których w większości mógł w pewnym sensie nadal liczyć.

Podczas powstania robił co mógł, by nie karmić wroga, a wspierać swoich. Większość zapasów była ukryta i tylko rządca wiedział, kiedy i w jakich ilościach wolno je wydawać powstańcom. Wielu właścicieli ziemskich z okolic Warszawy przebywało wówczas w tym mieście i ograniczyło swój udział w powstaniu, oprócz wydawania żywności przez rządców, do wpłat na rzecz walczących. Byli jednak tacy, którzy działali szeroko, jak Seweryn Chłopicki z gminy Brochowo, który jako organizator pierwszego okręgu powstańczego powiatu sochaczewskiego przyczynił się walnie do rozwoju insurekcji w rejonie Puszczy.

Zapłacił za to ogromną cenę – trudno rozstrzygnąć, czy dwanaście lat ciężkich robót w kopalniach nie równa się powolnemu konaniu, a tym samym nie jest karą znacznie gorszą od natychmiastowej śmierci.

Sprytem natomiast wykazał się Lucjan Augustowski z gminy Boglewice, który z fałszywym, przez siebie wystawionym paszportem na nazwisko Tomasz Mielżyński przeniósł się do wsi Zaborów. Jako były adiutant Żychlińskiego nie miał co prawda wielkich szans na ukrycie się przed wrogiem. Młodość uratowała go przed niechybną śmiercią – za młodzieńcem wstawił się generał adiutant, baron Korff. Nie uchroniło to jednak dwudziestoletniego zaledwie młodzieńca od zesłania na Sybir i pozbawienia wszystkich praw szlacheckich łącznie z konfiskatą majątku.

Patrząc na liście delikatnie muskane wiatrem, Konrad godził się z myślami, że Sprawa jest przegrana, ale nie można zapomnieć o ludziach z nią związanych, a już na pewno nie można żyć samotnie.

85

Tego nigdy nie można się nauczyć, nędza życia bez wsparcia bliskich prędzej czy później staje się nie do zniesienia.

To bez większego znaczenia, że Helena wejdzie w małżeństwo z bagażem wspomnień. Ale cud się zdarzy, dlaczego miałby się nie zdarzyć, jeśli ze wszystkich sił będzie się starał dla niej. Mimo wszystko nie powie jej: mojej miłości wystarczy dla obojga, bo nie będzie to prawdą. Każdy chce liczyć na wzajemność uczuć.

Ocierając niesforną łzę, Helena opadła na krzesło przed sekretarzykiem i utkwiła wzrok w kolorze krwi otrzymanych róż. Delikatność płatków i żywotność twardych pąków wydała się ostrożnie badającym palcom równie niespotykana jak dobroć człowieka, który chwilami onieśmielał i przytłaczał.

Natomiast niepewność i obawa w oczach Adama tak różniły się od wyobrażeń o nim, a zagubienie tak wyraźnie wypisane w jego oczach, że serce jej rozpadło się w bólu nad daremnością nieprzespanych, przetęsknionych nocy. To samo serce jednocześnie czuło dla niego więcej litości, niż powinien potrzebować prawdziwy mężczyzna.

To nic, że z trudem hamowane łzy miały dla innych jednoznaczną wymowę. W tej chwili powodem łez był smutek, że wszystko nie wiadomo nawet kiedy skończyło się i odeszło, chociaż miało być wieczne i najdoskonalsze.

Mama mawiała, że przemijanie to nieodłączna część życia, że to życie uczy nas, jak przez nie iść i jak godzić się z tym, że sprawy najważniejsze przestają mieć znaczenie, bo inne w niewidoczny sposób zajmują ich miejsce.

Nie będzie myślała, jak wytłumaczy się ze swoich łez; jeśli będzie trzeba, wyjaśni wszystko zwyczajnie, bez upiększeń. Konrad zrozumie ją i odsunie całe zdarzenie w niepamięć, skoro ona sama nie zamierza pamiętać. Nie będzie też martwiła się, że to obojętność wobec przyszłej żony kazała Konradowi ułatwić jej tak wiele. Przy jego przenikliwości może wcale nie będzie musiała mówić o swoich ostatnich łzach i rozrachunku z przeszłością.

Miłość między nimi nie jest niemożliwa, już wkrótce będzie mogła głośno powiedzieć, że była nieunikniona, skoro dobry los nie zamierzał kaprysić.

86

Rankiem poświęciła tylko kilka chwil na ułożenie włosów, mimo to Jaś nie darował jej spóźnienia się na śniadanie: – Nie powinnaś dostać ciasta, ja nie dostaję, nawet gdy spóźniam się jedną minutkę.

Filozofia brata, że minutka trwa znacznie krócej niż minuta, przywołała na jej twarz uśmiech, położyła na jego talerzu ostatnią kość porannej niezgody i bez pośpiechu wypiła kubek mleka.

– Spóźnimy się – przestrzegła Elżbieta, wstając od stołu.

– Szybciej wrócimy – odkrywczo przewidział brat, dziadek natomiast bez jednego słowa wyszedł z jadalni. To, co Helena usiłowała odczytać z jego spojrzeń, zrozumiała podczas drogi do kościoła.

– Postaraj się zapanować nad sobą, gdy usłyszysz wasze zapowiedzi.

Skinęła głową i postanowiła nie pytać, dlaczego nikt jej o tym nie powiedział, skoro jeszcze nie wyraziła zgody, ani nawet prosić dziadka o uzasadnienie aż tak wielkiego pośpiechu.

Uśmiechając się wprost do pytających oczu, wzruszonym głosem spróbowała rozwiać ostatnią z wątpliwości: – Wiem, że on zasługuje na wszystko, ale czy ja zasługuję na niego?

– Należysz do tych szczęśliwych istot, które potrafią naprawić znacznie więcej, niż zdołają zepsuć.

Nie spodziewała się tej nagany, choć tak żartobliwie podanej.

Gdyby nie pełen życzliwości uśmiech księdza, pewnie nie skupiłaby się na modlitwie, która i tak była pełna jednego imienia, i tylko chwilami wyrażała skruchę za wszystkie grzeszne myśli, a szczególnie za brak wiary w dobroć i opiekę Boga.

Konrad obojętnie patrzył na leniwie mijane pola, wolny od uwagi nad ostrożnym woźnicą, i wciąż od nowa zastanawiał się nad rychłą odmianą swego losu. Najważniejsza była jej odpowiedź. Nie mógł też uwolnić się od przygnębienia, roztrząsając przepaść, która mimo wszystko zawsze dzieliła go od towarzyszy walki. To nie oni, prawdziwi rewolucjoniści, to on, niedoskonały w swym poświęceniu, sprzeniewierzał się wspólnej misji, goniąc za zwykłym, ludzkim szczęściem.

Kiedy przyznał przed sobą, że nie potrafiłby na zawsze się go wyrzec, jego uwagę przykłuła postać w białej sukni widniejąca w oddali. Zanim znalazł się obok Heleny opartej o pień wierzby, domyślił się już, 87

z jakiego powodu wyszła mu naprzeciw. Chciała uniknąć kłopotliwych świadków i porozmawiać szczerze. Bał się tej rozmowy, choć i tak był przekonany, że panna Rudzka przepraszająco powie: nie mam nic na swoje usprawiedliwienie poza tym, że każdy związek z innym mężczyzną jest dla mnie niemożliwy.

– U znałam, że zanim staniemy przed dziadkiem, winniśmy spotkać się poza domem – powiedziała niepewnie.

– Podjęła pani decyzję? – domagał się najważniejszego, wcale nie spiesząc się z podniesieniem jej ręki do ust.

– Tak, wyjdę za pana, o ile pan nie zmienił zdania. Rozumiem, że powodu do rezygnacji mógł pan domyślać się wczoraj – wyznała niepewnie.

Trzymając podaną dłoń w swojej, ze wszystkich sił zapragnął poznać odpowiedź na zasadnicze pytanie, czy Adam zawiódł jej zaufanie i nie dotrzymał słowa, ale usłyszał jedynie, że nie było żadnych zobowiązań i dawne sprawy nie są już ważne.

Odetchnął z ulgą: – Nie, nie zmieniłem zdania, wprost przeciwnie, zamierzałem tak długo nakłaniać panią, aż ze zmęczenia wyrazi pani zgodę.

Gdy podniosła wzrok i ujrzał w jej oczach zakłopotanie, puścił jej rękę.

– Nasze małżeństwo, jak rozumiem, ma być pewnego rodzaju układem, pomijając późniejsze oczekiwania. Czy nadal ma pan pewność, że postąpił słusznie, zwracając się z tym do mnie? – spytała, usiłując nadać głosowi obojętny ton, nie zdołała jednak ukryć niepokoju.

– Proszę o szczerą odpowiedź – ponagliła z prośbą w głosie.

Bez wahania wyznał, że jeszcze nikogo nie pragnął poślubić, poza jednym nic już nie znaczącym wyjątkiem z przeszłości. O nią natomiast zamierzał starać się natychmiast po ich rozmowie u Anny... � A jakie będzie nasze małżeństwo? – spytała.

– Szczęśliwsze od wszystkich mi znanych – wyjawił z uniesieniem i nie pożałował.

– Nie wątpi pan, że to możliwe – stwierdziła z ostrożną nadzieją.

– Przekonam o tym również ciebie – zapewnił, czując sie upoważnionym do przejścia na „ty”.

– Sądzi pan, że to potrzebne?

88

– Czy to oznacza, że mogę mieć nadzieję...? – spytał, zagarniając jej ciepłe dłonie.

– Jest pan jednak zbyt spostrzegawczy – roześmiała się nieco swobodniej.

Decydując, że nie wypada, aby dziadek dłużej na nich czekał, wsunęła rękę pod podane ramię i skierowała ich w stronę domu. Nie cofnęła jej nawet po pytaniu, czy dziadek wie, na jaką odpowiedź on liczy.

– Tak – odpowiedziała natychmiast, a Konrad, uspokojony, uznał, że może już przedstawić jej wszystkie efekty swoich wcześniejszych zabiegów w sprawie ich małżeństwa.

– Zanim ogłosisz swoje veto, weź pod uwagę, że wybrałem najdogodniejsze rozwiązania. Otóż, jak słyszałaś, dziś wyszły nasze zapowiedzi. Z koniecznych powodów to pierwsze i ostatnie, a ślub w przyszłą niedzielę.

– To szaleństwo – zaniepokoiła się wyraźnie zaskoczona, mimo to kontynuował uspokajająco, że Tatiana zabierze ją jutro do Warszawy.

Jedna z pracowni krawieckich jest już przygotowana na jej przyjazd i niech nie opiera się zanadto Tatianie, która ma wiele doświadczenia i rozwagi w tych sprawach. Bez jej pomocy on również nie sprostałby okolicznościom wymagającym aż tak wielkiego pośpiechu.

– Bardzo proszę o wyrzuty, a potem o zgodę – zakończył, obserwując wyraz jej twarzy. Czuł, że naciąga strunę, a jednak potrafiła go zaskoczyć, zwłaszcza prośbą, by umożliwił jej dziś, oczywiście po spotkaniu z dziadkiem, jeszcze jedną rozmowę na osobności. Tatianie zaś ufa bardziej niż sobie, rozumie też, że w dniu ślubu powinna wyglądać odpowiednio.

Ujmując drugą ręką dłoń Heleny trzymaną pod ramieniem, spytał: – To jak chcesz wyglądać?

Jej twarz zachowała lekko przekorny uśmiech, pod którym nieudolnie kryło się wpełzające szczęście. Z tym samym wyrazem weszła na schody. Pozostał przy pierwszym stopniu i z przyjemnością patrzył, jak zdziwiona jego ociąganiem odwraca się przy drzwiach.

– Przez całe życie będziemy żałować, że pośpiech pozbawił nas beztroskich rozmów o niczym – przewidziała z melancholijną powagą.

– Nie będziesz żałować – obiecał tonem, którego dawno, a może nawet nigdy u siebie nie słyszał.

89

Nie odrywał wzroku od jej zwinnych ruchów, gdy otwierała oszklone drzwi od tarasu zanim zdołał pospieszyć jej z pomocą, od spokojnych gestów podczas zbierania sukni przed zajęciem miejsca przy stoliku.

Chciał powiedzieć jakiś miły komplement, ale nim przyszło mu coś niebanalego do głowy, usłyszał jej głos: – Przez ostatnią noc zebrałam tak wiele pytań. Proszę mi wybaczyć, ale znamy się tylko z dzieciństwa i z wyobrażeń o sobie, chciałabym jak najśpieszniej rozwiać niektóre z wątpliwości. Nie jest mi jednak łatwo ubrać je w słowa.

Gdy patrzyła wyczekująco i z wyraźnym niepokojem, powiedział miękko: – Proszę, mów. Rozumiem, że chcesz wiedzieć coś więcej o naszym związku i czego możesz w nim oczekiwać ode mnie.

– Jeśli nie zdoła pan uniknąć prześladowań, co wówczas stanie się ze mną?

Zaskoczony pytaniem, w którym dostrzegł wyłącznie niepokój o siebie, ukrył rozczarowanie i spokojnie odpowiedział.

– Potrafię stawić czoła każdym przeciwnościom, niemniej poczyniłem kroki w celu zabezpiecznia przyszłości mojej żony.

– Żadne zabezpieczenie nie uchroni mnie przed pańską nieobecnością, zwłaszcza gdyby musiał pan uciekać z kraju – przerwała wyraźnie przejęta swoimi obawami.

Obserwując twarz Heleny, z mieszanymi uczuciami przyjął tę odpowiedź. Radość z jej prawości mąciła świadomość, że jego podejrzliwość i nieufność dotknęły osoby, która na to nie zasługiwała.

– To mało prawdopodobne – zaczął z poczuciem winy. – Uwierz, że potrafię się bronić – skończył z większą pewnością.

– Chciałabym, ale... nic nie jest łatwe i proste w tym kraju – zauważyła zwyczajnie i może dlatego spróbował dostosować się do jej tonu.

– Dlatego metody obrony przed zachłannością wroga nie mogą być zwykłe. W dniu ślubu mój majątek ziemski stanie się twoją własnością w zamian za posag, jaki wniesiesz i pozostawisz do mojej dyspozycji...

– Jakiego posagu spodziewa się pan? – pobladła nagle twarz Heleny i chłód pytania uświadomiły natychmiast, jak niezręcznie postawił sprawę.

90

– Źle się wyraziłem... – chciał sprostować szybko, ale nie dała mu szansy.

– Majątek nasz jest jeszcze sporo wart, nie sądzę jednak, by dziadek zechciał sprzedać go na posag. To Jaś jest jego prawowitym spadkobiercą, poza tym jest jeszcze Elżbieta. Nie należało zwracać się z propozycją małżeństwa do mnie, teraz nie będzie żadnego posagu, a i potem nie należy liczyć na zbyt wiele. Nie należę do osób, które rujnują swoje rodziny.

Gdy Helena wstała i z wyrazem najwyższego rozdrażnienia odwróciła się w stronę okna, czekając, aż on wyniesie się z jej domu i życia tak szybko, jak się pojawił, błagalnie wyjaśnił: – Podpisałaś już, Helenko, stosowne dokumenty, więc tak musi być, a mnie daruj niezbyt fortunne wyrażenie się.

– Nie mogę zgodzić się... – zaczęła z zanikającą dumą i rumieńcem wstydu.

– To tylko wybieg zmniejszający groźbę konfiskaty majątku, tobie nikt nie ośmieli się go odbierać lub nagabywać o sprzedaż za bezcen – odkrywał tajniki swego projektu.

Duma kazała Helenie spytać, czy on z kolei nie obawia się, że to ona pozbawi go majątku, ale nie miał jej tego za złe – skoro sam podjął ten temat, miała prawo do obrony własnej godności. Wyznał, że dla niego nie ma znaczenia, co znajdzie w dokumentach, żałuje jednak, że nie będzie mógł jej ofiarować tego, co było w posiadaniu jego przodków.

Wszystkie mniejsze gospodarstwa i folwarki odpadły, a co zostało przy dworze, trudno byłoby utrzymać w należytym stanie, gdyby nie profit z warszawskiej profesji.

Gdy zamilkł, jeszcze niżej pochyliła głowę, przyglądając się własnym dłoniom.

– Przepraszam – szepnęła po chwili. – Pan nawet nie domyśla się, za ile niedobrych podejrzeń powinnam pana przeprosić, tym bardziej że dręczy mnie coś, co być może nie spodoba się panu i może wpłynąć na zmianę pańskiej decyzji – powiedziała szybko z odwróconą ze skrępowania głową.

– Decyzję podjęliśmy wspólnie, poza tym zgodziłem się ze wszystkim poddać twojej woli – przypomniał.

91