WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ Tom 2

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2

WYBRANE PROBLEMY SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

UBEZPIECZEŃ TOM 2 – UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE, ZDROWOTNE, ROLNICZE I INNE ZAGADNIENIA

SELECTED INSURANCE ISSUES VOLUME 2 – BUSINESS INSURANCE, HEALTH INSURANCE, 1 AGRICULTURAL INSURANCE AND OTHER ISSUES

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

2

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ TOM 2 – UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE, ZDROWOTNE, ROLNICZE I INNE ZAGADNIENIA

SELECTED INSURANCE ISSUES VOLUME 2 – BUSINESS INSURANCE, HEALTH INSURANCE, AGRICULTURAL INSURANCE AND OTHER ISSUES

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, czerwiec 2016 roku 3

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Projekt okładki: Marta Sobiecka Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: dr hab. Tadeusz Stanisławski dr hab. Marcin Kawiński dr Małgorzata Niklewicz - Pijaczyńska dr Mateusz Folwarski dr Tomasz Lasocki dr Mariusz Zelek dr Aneta Biały

ISBN: 978-83-64552-43-4 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

4

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

5

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE W POLSCE NA TLE USTAWODAWSTWA UNII EUROPEJSKIEJ (Edyta Szumilas) ................................................................................................. 13 BUSINESS INSURANCE IN POLAND AS INFLUENCED BY EUROPEAN UNION LAW (Edyta Szumilas) ................................................................................................. 13 POZYCJA KONSUMENTA W UMOWIE UBEZPIECZENIA W ŚWIETLE USTAWY O DZIAŁALNOŚCI UBEZPIECZENIOWEJ I REASEKURACYJNEJ (Hanna Misiak) .................................................................................................... 33 CONSUMER’S POSITION IN THE INSURANCE CONTRACT IN THE LIGHT OF ACT ON INSURANCE AND REASURANCE ACTIVITY (Hanna Misiak) .................................................................................................... 33 WYBRANE ZAGADNIENIA UBEZPIECZEŃ ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ POSIADACZY POJAZDÓW MECHANICZNYCH W ORZECZNICTWIE (Magdalena Wikarjak) ......................................................................................... 55

SELECTED ISSUES REGARDING LIABILITY INSURANCE OF MOTOR VEHICLE OWNERS IN THE JUDICATURE (Magdalena Wikarjak) ......................................................................................... 55 6

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

ASYMETRIA REGULACJI JURYSDYKCJI KRAJOWEJ W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH UBEZPIECZENIA W ŚWIETLE ROZPORZĄDZENIA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY UE NR 1215/2012 (Jacek Kudła) ....................................................................................................... 78 ASSYMETRICAL REGULATION OF JURISDICTION IN INSURANCE CASES IN THE LIGHT OF EU REGULATION NO. 1215/2012 (Jacek Kudła) ....................................................................................................... 78 PRAWNO-EKONOMICZNA ANALIZA ART. 298 KODEKSU KARNEGO – OSZUSTWO UBEZPIECZENIOWE (Krzysztof Knopp) ............................................................................................. 100 LEGAL AND ECONOMIC ANALYSIS OF ARTICLE 298 OF CRIMINAL CODE – INSURANCE FRAUD (Krzysztof Knopp) ............................................................................................. 100 ROZWÓJ I ZNACZENIE UBEZPIECZEŃ CYBERNETYCZNYCH NA POLSKIM RYNKU UBEZPIECZENIOWYM (Magdalena Krajenta) ........................................................................................ 113 EVOLUTION AND IMPORTANCE OF CYBER INSURANCE ON POLISH INSURANCE MARKET (Magdalena Krajenta) ........................................................................................ 113 PRYWATNE UBEZPIECZENIE ZDROTOWNE JAKO ALTERNATYWA DO UBEZPIECZENIA POWSZECHNEGO (Adrian Romkowski) ......................................................................................... 127 PRIVATE HEALTH INSURANCE AS ALTERNATIVE TO COMMON ONE (Adrian Romkowski) ......................................................................................... 127 7

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

UBEZPIECZENIE WYPADKOWE I OD CHORÓB ZAWODOWYCH W ROLNICTWIE (Anna Abramek-Madejska) ............................................................................... 147 ACCIDENT INSURANCE AND INSURANCE AGAINST OCCUPATIONAL DISEASE IN AGRICULTURE (Anna Abramek-Madejska) ............................................................................... 147 NEGATYWNE ASPEKTY DOBROWOLNEGO UBEZPIECZENIA UPRAW ROLNYCH (Paulina Brejdak, Sławomir Korus, Diana Tylus) ............................................ 162 NEGATIVE ASPECTS OF VOLUNTARY INSURANCE OF AGRICULTURAL CROPS (Paulina Brejdak, Sławomir Korus, Diana Tylus) ............................................ 162

8

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

9

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ” składać się będzie z dwóch tomów.

TOM 1 będzie obejmował wybrane zagadnienia dotyczące ubezpieczenia społecznego.

TOM 2 będzie obejmował wybrane zagadnienia dotyczące ubezpieczeń gospodarczych, zdrowotnych, rolniczych i inne zagadnienia.

Chcielibyśmy serdecznie podziękować Recenzentom za cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji.

Redaktorzy

Warszawa, czerwiec 2016 roku

10

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the Warsaw University.

Whole series entitled “SELECTED INSURANCE ISSUES” will encompass two volumes.

VOLUME 1 will include selected issues regarding social insurance.

VOLUME 2 will include selected issues regarding business insurance, health insurance, agricultural insurance and other issues.

We would like to thank all the Reviewers for Their valuable remarks and support that They gave us.

Editors Warsaw, June 2016 11

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

12

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

EDYTA SZUMILAS

1

UBEZPIECZENIA GOSPODARCZE W POLSCE NA TLE USTAWODAWSTWA UNII EUROPEJSKIEJ

BUSINESS INSURANCE IN POLAND AS INFLUENCED BY EUROPEAN UNION LAW słowa kluczowe: ubezpieczenia, ubezpieczenia gospodarcze, Unia Europejska, prawo keywords: insurance, business insurance, European Union, law STRESZCZENIE Rozdział porusza kwestię wpływu ustawodawstwa unijnego na polskie prawo ubezpieczeń gospodarczych. Rozwój polskiego sektora ubezpieczeń w ostatnich latach jest ściśle związany z regulacjami wydawanymi przez Unię Europejską. Stanowi to oczywistą konsekwencję partycypacji Polski w systemie prawa unijnego i stopniowej integracji wewnętrznego rynku finansowego tej wspólnoty. Celem artykułu jest prezentacja tych zmian zarówno w ujęciu czasowym jak i jakościowym oraz ukazanie konsekwencji, jakie wywiera ów proces na polski system ubezpieczeń gospodarczych.

EXTRACT This chapter is about the impact of EU legislation on the Polish business insurance law.

Development of the Polish insurance sector in recent years has been closely linked with the regulations issued by the European Union. This was a consequence of Polish participation in the legal system of the EU and the gradual integration of the UE internal financial market.

The aim of the article is to present these changes, both in terms of time and quality, and to show the consequences that this process has on the Polish system of business insurance.

1

Studentka V roku Prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz I roku studiów II stopnia, kierunek Finanse i Rachunkowość, na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie.

13

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 WPROWADZENIE Ubezpieczenia gospodarcze stanowią obecnie jedną z kluczowych dziedzin sektora finansowego. Mówi się wręcz o istnieniu istotnego sektora ubezpieczeń, wywierającego duży wpływ nie tylko na krajowe gospodarki ale i na globalny rynek 2 . W polskim systemie gospodarczym, wraz z rozwojem gospodarki wolnorynkowej stopniowo zwiększało się znaczenie tych instytucji w szeroko rozumianym obrocie. Zniesienie państwowego monopolu na ubezpieczenia w początkach lat ’90 otworzyło nowy rozdział w historii polskiego sektora ubezpieczeń, stając się impulsem do dynamicznego rozwoju i tworzenia nowej jakości w krajowym systemie ekonomicznym. Wejście Polski do unii gospodarczej stało się kolejnym, milowym krokiem jeżeli chodzi o regulacje tego obszaru gospodarki 3 . Odtąd polskie prawo podlega

stopniowo harmonizacji i integracji z normami wspólnotowymi,

w celu zmniejszenia dystansu jaki dzieli nas od pozostałych krajów członkowskich. Rolę regulacji unijnych w procesie tworzenia prawa ubezpieczeniowego w Polsce można bez wątpienia określić jako fundamentalną oraz nadająca kierunek większości nowelizacji tego segmentu rynku. W tym rozdziale zostanie przedstawiony przebieg owej harmonizacji w aspekcie czasowym oraz omówione zostaną zmiany jakościowe jakie zachodziły w przepisach dotyczących ubezpieczeń gospodarczych pod wpływem prawa unijnego. Całość rozdziału podsumowana zostanie poprzez przedstawienie propozycji de lege frenda oraz prognozy, jak potoczy się rozwój tego sektora ubezpieczeń w najbliższych latach.

ISTOTA

UBEZPIECZEŃ

I CHARAKTERYSTYKA

GOSPODARCZYCH.

INSTYTUCJI

W

PRAWIE

KLASYFIKACJA POLSKIM

ORAZ

W USTAWODASTWIE EUROPEJSKIM. PRZEBIEG EUROPEIZACJI POLSKIEGO PRAWA UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH Truizmem będzie stwierdzenie, że co do zasady wyróżniamy dwa rodzaje ubezpieczeń: ubezpieczenia gospodarcze oraz ubezpieczenia społeczne. Ubezpieczenia społeczne są to świadczenia zapewniające obywatelom pomoc z publicznych funduszów

2 3

Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w Unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001, s. 9 Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w Unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001, s. 12

14

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 składkowych. Wypłacane są m. in. w wypadku choroby, niezdolności do pracy, starości czy śmierci. Ubezpieczenia społeczne skorelowane są z istnieniem instytucji państwa oraz w dużej mierze opierają się o stosunek pracowniczy. Ubezpieczenia gospodarcze natomiast to odrębna grupa, do której wliczamy zarówno ubezpieczenia majątkowe jak i osobowe.

W zasadzie można powiedzieć, że obejmują one wszystkie pozostałe ubezpieczenia poza społecznymi. Regulowane są poprzez prawo cywilnego oraz akty prawa międzynarodowego.

Klasyfikacja zawarta w ustawie o działalności ubezpieczeniowej rozdziela ubezpieczenia gospodarcze na dwa działy: pierwsza z nich to ubezpieczenia majątkowe, druga natomiast obejmuje ubezpieczenia osobowe.

W ramach I działu ustawa wyodrębnia następujące grupy4: 

Ubezpieczenia na życie



Ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci



Ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym



Ubezpieczenia rentowe



Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1-4

Ustawa stanowi, że druga grupa obejmuje pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe. Dział ten obejmuje 18 grup, wśród których można wymienić między innymi5: ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej, ubezpieczenia choroby, ubezpieczenia casco pojazdów, ubezpieczenia szkód spowodowanych żywiołami, ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, ubezpieczenia ryzyk finansowych, itd.

Od razu rzuca się w oczy pewna nieścisłość co do klasyfikacji: mianowicie ubezpieczenia osobowe występują w obu działach. W I występują jako uzupełnienie ubezpieczeń na życie; w drugim zaś jako odrębny produkt6.

W prawie unijnym uregulowano ubezpieczenia gospodarcze w inny niż w Polsce sposób. W doktrynie uważa się, że podział ten jest bardziej przejrzysty i klarowny niż 4

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151 z późn. zm.), załącznik I 5 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151 z późn. zm.), załącznik I 6 Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001, s. 3940

15

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 stosowany w naszym kraju. Klasyfikacja wspólnotowa wyodrębnienia dwa działy, zwanych life, czyli ubezpieczenia na życie i non-life, czyli ubezpieczenie nie na życie, inaczej zwane majątkowymi i pozostałymi osobowymi7. Podstawowa różnica między obiema klasyfikacjami polega na tym, że ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeśli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1-4 w wariancie europejskim wliczane są do działu non-life, który, adekwatnie do nazwy, obejmuje wszystkie ubezpieczenia nie dotyczące ochrony życia. Naturalnym następstwem różnicy terminologicznej był fakt, że wszelkie porównania owych dwóch systemów wymagały każdorazowej konwersji w celu uzyskania adekwatnych danych do zestawień. Natomiast organy państwowe posługują się co do zasady polskim sposobem porządkowania, stąd nieraz dane liczbowe w poszczególnych opracowaniach dotyczących sektora ubezpieczeń mogą się różnić, właśnie ze względu na przyjęty system klasyfikacyjny8.

Europeizacja ubezpieczeń gospodarczych, dokonująca się poprzez dostosowanie się prawa polskiego do standardów unijnych, rozwija się stopniowo już od wydania ustawy z 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej. W następnych latach dokonywano systematycznej harmonizacji norm krajowych z prawem unijnym, poprzez wprowadzanie do ustawy kolejnych nowelizacji. Warto zaznaczyć, że najważniejszą zmianą wprowadzono nowelizacją z dnia 8 czerwca 1995 roku9. Przełomowym momentem było też niewątpliwie przyjęcie 22 maja 2003 roku pakietu ustaw, zwanego w literaturze „kodeksem ubezpieczeń” 10, w skład którego weszły cztery ustawy, systematyzujące regulacje ubezpieczeń gospodarczych i jednocześnie wdrażających do systemu polskiego kolejne normy unijne: 

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151 z późn. zm.) .



Ustawa

z

dnia

22

maja

2003

r.

o

ubezpieczeniach

obowiązkowych,

Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1152 z późn. zm.). 

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1154 z późn. zm.).

7

Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001, s. 4041 8 Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001, s. 41 9 Ustawa z dnia 8 czerwca 1995 o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej - Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, (Dz.U.96 poz. 478) 10 Współczesne ubezpieczenia gospodarcze, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2013, s.5 4 i nast.

16

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1153 z późn. zm.), w dużej mierze zastąpiona obecnie ustawą z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. 2006 nr 157 poz. 1119 z późn. zm.), wdrażającą zintegrowany nadzór nad polskim rynkiem

W literaturze zwraca się uwagę na pewna niekonsekwencję ustawodawcy, który rozłożył regulacje nadzoru ubezpieczeniowego pomiędzy dwie ustawy: ustawę o nadzorze oraz ustawę o działalności ubezpieczeniowej, większość przepisów dotyczących tej kwestii zamieszczając jednak drugiej z wymienionych ustaw, co jak łatwo zauważyć jest w pewien sposób sprzeczne z samą nazwą rzeczonej ustawy

11

. Podobnie w innych ustawach z tego pakietu

ustawodawczego znajdują się nieścisłości dotyczące zakresu regulacji, który nie do końca pokrywa się z formalnym brzmieniem tytułu danego aktu prawnego. Niemniej traktowane jako całość stanowią one podstawę regulacji funkcjonowania polskiego rynku ubezpieczeń.

Na końcu warto zaznaczyć iż od 1 stycznia 2016 r. obowiązuje w polskim systemie prawa ubezpieczeniowego nowa ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z dn. 10 listopada 2015 r. poz. 1844). Jej wydanie wynikło z konieczności dokonania implementacji do krajowego porządku prawnego przepisów dyrektywy 2009/138/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, czyli Solvency II. Dokładne postanowienia dyrektywy zostały przytoczone w dalszej części opracowania. W tym miejscu warto jednak podkreślić, że w ustawie zawarto nowe regulacje dotyczące działalności w zakresie ubezpieczeń osobowych, majątkowych oraz działalności reasekuracyjnej. Dodatkowo umieszczono w niej zasady wykonywania zawodu aktuariusza, funkcjonowania nadzoru ubezpieczeniowego, oraz nadzoru nad zakładami ubezpieczeń i zakładami reasekuracji w grupach. Znajdują się tam też przepisy dotykające tematu organizacji i funkcjonowania ubezpieczeniowego samorządu gospodarczego12.

11 12

S. Byczko, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 46 i nast. https://www.piu.org.pl/przepisy-krajowe

17

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 HISTORYCZNY ROZWÓJ INSTYTUCJI UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH Mówiąc o ubezpieczeniach gospodarczych w Polsce na tle przepisów Unijnych nie można nie nawiązać do historycznego aspektu rozwoju tej instytucji, który stanowi rodzaj tła, eksponującego fluktuacje, jakim na przestrzeni czasu ulegały ubezpieczenia zanim znalazły się na obecnym, unijnym etapie swojego funkcjonowania.

Za datę powstania tej tych instytucji na ziemiach polskich w Polsce, uważa się powszechnie rok 180313, kiedy to powstała organizacja zwana Towarzystwem Ogniowym dla Miast w Prusach Wschodnich. W kolejnym roku do życia powołano Towarzystwo Ogniowe Wiejskie Prowincji Prus Południowych. Oba towarzystwa opierały się na zasadzie wzajemności, a swoim zasięgiem obejmowały tereny ziem Polskich, prowadząc w sposób monopolistyczny działalność polegającą na ubezpieczaniu ogniowym budowli. Stały się one fundamentem dla powstających w późniejszym czasie instytucji ubezpieczeniowych oraz podstawą dla współczesnych ubezpieczeń14. W kolejnych latach przełomu XIX i XX wieku powstawały kolejne organizacje oparte o schemat działania wspomnianych powyżej towarzystw. Stopniowo ich struktura stawała się bardziej złożona, dochodziły nowe typy ubezpieczanego w ten sposób ryzyka, np. ubezpieczenia na wypadek śmierci czy odpowiedzialności cywilnej. Pierwszy zakład ubezpieczeń powołano do życia w 1860 roku, pod nazwą Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie, zwane skrótowo Florianką.

Prowadziła ona stosunkowo szeroką działalność ubezpieczeniową, obejmującą m.in. gospodarstwa rolne, ziemiopłody, ubezpieczenia kupieckie 15 . W okresie międzywojennym rozpoczął się nowy etap dla Polskiego systemu ubezpieczeń. W 1919 roku Naczelnik Państwa podpisał Dekret w przedmiocie przepisów tymczasowych dla ubezpieczeń wzajemnych budowli

od

ognia

w

byłym

Królestwie

Polskim.

Niedługo

potem

zakazano

nielicencjonowanej działalności w obszarze ubezpieczeń, wprowadzając tym samym nowe standardy jakościowe w regulacje tego zjawiska. Rynek ubezpieczeń w Polsce rozwijał się odtąd dynamicznie aż do 1929 roku, kiedy to Wielki Kryzys spowodował recesję i zatamował rozwój rynków finansowych, w tym również sektora ubezpieczeniowego. Jednak w 1936 roku, kiedy gospodarka stopniowo zrzucała z siebie widmo minionego kryzysu, ubezpieczenia z powrotem wróciły na drogę dynamicznego i systematycznego rozwoju.

13

200 lat ubezpieczania 1803-2003. Geneza, powołanie, czas PZU, pod red A. Knyt, Warszawa 2003, s. 9-10 200 lat ubezpieczania 1803-2003. Geneza, powołanie, czas PZU, pod red A. Knyt, Warszawa 2003, s. 9 15 Współczesne ubezpieczenia gospodarcze, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2013, s. 48 14

18

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Ów postęp zahamował wybuch II wojny światowej oraz następujący po nim regres oparty o przemiany ustrojowe w Polsce. W tamtym okresie zanotowano stopniowe odchodzenie od rynkowych regulacji tego zjawiska na rzecz regulacji państwowych. Bardzo istotnym momentem dla rynku ubezpieczeń stało się wprowadzenie umowy ubezpieczenia do Kodeksu Cywilnego, ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r.16.

Przełomem dla polskiego prawa ubezpieczeniowego był okres następujący w czasie transformacji ustrojowej, kiedy to na nowo uregulowano działalność ubezpieczeniową w Polsce, opierając się o standardy wolnorynkowe i kapitalistyczne. Do najważniejszych zmian zalicza się tu wydanie ustawy z 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej17, która stanowiła pierwszy krok w stronę dostosowywania rodzimego systemu prawnego do standardów europejskich. Położono w niej wyraźny nacisk na ochronę konsumentów usług ubezpieczeniowych, jako wyraz nawiązania do idei jednolitego rynku ubezpieczeniowego, w którym ochrona ubezpieczonych stanowi jedno z fundamentalnych założeń18.

PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ A TEMATYKA UBEZPIECZEŃ Idea wspólnego rynku ubezpieczeniowego od bardzo dawna towarzyszyła twórcom Unii Europejskiej jako jeden z elementów pogłębiania i zacieśniania relacji pomiędzy członkami. Wspólny rynek ubezpieczeniowy traktowany był jako jeden z etapów utworzenia wspólnego rynku wewnętrznego w całej wspólnocie, w oparciu o ideę czterech swobód, mianowicie swobodę przepływu osób, towarów, kapitału oraz usług 19 . Jego utworzenie zostało przewidziane już w Traktacie Rzymskim z 25 marca 1957 roku 20. Poniżej zostanie przybliżony w zarysie kształt, jaki przybierały na przestrzeni czasu zabiegi legislatorskie podejmowane w tym kierunku oraz ich skutki dla krajowych systemów prawnych.

W pierwszym etapie rozwoju jednolitego rynku ubezpieczeń skupiono się na tworzeni zestawu standardów i regulacji, odnoszących się jednak jedynie do bezpośrednich ubezpieczycieli 21 .

Na początku lat ’60 wdrożono specjalny program, mający na celu

rozszerzanie zakresu swobód związanych z działalnością gospodarczą i ubezpieczeniową.

16

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późń. zm.)

Współczesne ubezpieczenia gospodarcze, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2013, s. 49-54 18 Ubezpieczenia, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2007, s. 21-24 19 J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009, s. 45 20 Podstawy ubezpieczeń gospodarczych , pod red J. Przybytniowskiego, Kielce 2002, s. 144 i nast.

21 Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 65 17

19

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Skupiono się wówczas na usuwaniu restrykcji związanych z działalnością ubezpieczeniową, w celu realizacji postulatu swobody świadczenia usług w UE. Trwało to do roku 1976, kiedy ostatecznie usunięto ograniczenia związane z pośrednictwem ubezpieczeniowym 22 . Rynki ubezpieczeniowe w poszczególnych krajach UE pozostawały autonomiczne jednak aż do roku 1973, kiedy to wprowadzono tzw. Dyrektywy Pierwszej Generacji. Kolejnym ważnym etapem było podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego, wprowadzającego zmiany i poprawki do prawa tworzonego w oparciu o traktat Rzymski. Natomiast od 1 lipca 1994 r. można mówić o funkcjonowaniu jednolitego rynku ubezpieczeniowego w ramach Jednolitego Rynku UE23. Niemniej proces integracji i harmonizacji trwa nadal, wciąż bowiem istnieją obszary, w których istnieją niemałe trudności pod względem wprowadzania ujednoliconych standardów prawnych.

Sama umowa ubezpieczenia nie jest regulowana prawem Unii Europejskiej 24, które normuje jedynie pewne aspekty ubezpieczeń, przykładowo regulujące ubezpieczenia na życie oraz ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnoprawnej 25 . Warto jednak zaznaczyć, że w 1979 r. przygotowywano projekt dyrektywy mającej za zadanie harmonizację prawa ubezpieczeniowego, której jednak ostateczne nie zdecydowano się uchwalić. Obecnie natomiast prowadzi się badania nad modelem unifikacji umowy ubezpieczeniowej, czym zajmuje się tzw. Grupa Restatement. Być może w przyszłości stanie się to podstawą do wprowadzenia powszechnie obowiązujących przepisów26, jednak na razie projekt jest dopiero w fazie prac wykonywanych w ramach kół naukowych.

Przez długi czas Unia Europejska podchodziła do kwestii regulacji rynku ubezpieczeń od strony technicznej, uważając że kluczowym zagadnieniem jest tu regulacja kwestii odnoszących się do zakładanie zakładów ubezpieczeniowych, wyznaczając standardy prawne ekonomiczne i organizacyjne takiej działalności. Z biegiem czasu jednak dostrzeżono potrzebę znacznie szerszej regulacji tej dziedziny gospodarki, poprzez takie zagadnienia jak współpraca organów nadzorczych, należytą ochrona konsumentów, zagadnienia związane z pośrednictwem czy reasekuracją. Można wręcz powiedzieć, że procesowi „pogłębiania” regulacji zaczął w pewnym momencie towarzyszyć proces „rozszerzania” ich na pozostałe 22

J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009, s.5960 23 J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009, s.60 24 S. Byczko, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 47.

25 Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz, pod red. Z. Brodeckiego, Kraków 2005, s. 1350 i nast.

26 Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011, s. 270.

20

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 sektory rynku27.

Ustawodawstwo unijne, w przeciwieństwie do kwestii prawnomaterialnej, reguluje natomiast w

sposób

dość

syntetyczny zagadnienia

związane

z

prowadzeniem

działalności

ubezpieczeniowej. Chodzi tu zarówno o kwestie związane z podejmowaniem jak i prowadzeniem tego typu działań.

W ubezpieczeniach gospodarczych regulowane są

szczególnie mocno zasady prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń na życie oraz ubezpieczeń posiadaczy pojazdów mechanicznych od odpowiedzialności cywilnoprawnej, zwanych skrótowo ubezpieczeniami OC28. Ten ostatni rodzaj jest w zasadzie jedyną grupą ubezpieczeń, które zostały przez

ustawodawstwo unijne uregulowane w sposób

29

kompleksowy - dlatego też te regulacje zostaną szczegółowo omówione w dalszej części pracy.

DYREKTYWY KOORDYNACYJNE PIERWSZEJ, DRUGIEJ I TRZECIEJ GENERACJI Dyrektywy koordynacyjne Komisji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, czyli obecnej Komisji Europejskiej, miały duże znaczenie dla tworzenia się jednolitego rynku ubezpieczeń 30 . Zostały one podzielone przez ustawodawcę unijnego na dyrektywy trzech generacji.

Dyrektywy koordynacyjne pierwszej generacji poruszały kwestię podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Odnosiły się one bezpośrednio do swobody osiedlania się. Dyrektywa dla ubezpieczeń non-life została wydana 24 lipca 1973 (73/239/EEC), natomiast dla ubezpieczeń typu life 5 marca 1979 (79/267/EEC) Dyrektywy koordynacyjne drugiej generacji dotyczyły ogólnie rozumianej swobody świadczenia usług.

Tutaj, podobnie jak i w ostatniej grupie, również dokonano podziału na dyrektywę dotyczącą ubezpieczeń na życie oraz nie na życie (88/357/EEC z 22 czerwca 1989r. oraz 90/619/EEC z 30 października 1989r.). Pozostałe dyrektywy koordynacyjne, zaliczane do dyrektyw trzeciej generacji, wprowadziły zasadę jednolitej licencji na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej (92/46/EEC z 18 lipca 1992r. i 92/96/EEC z 10 listopada 1992 r.).

Dyrektywy I generacji nadały kierunek dla całego dalszego rozwoju ubezpieczeniowego

27

Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 65 S. Byczko, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 47 29 K. Malinowska, Umowa ubezpieczenia w Europie bez granic, Bydgoszcz- Warszawa 2008, s. 60-62 30 Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 67 28

21

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ustawodawstwa Unii Europejskiej. Doprowadziły one do ujednolicenia standardów działalności ubezpieczeniowej oraz harmonizacji kwestii związanych z nadzorem. Była to wówczas bardzo nagląca kwestia, z uwagi na poważne rozbieżności, co tego zagadnienia w ustawodawstwach poszczególnych krajów członkowskich. W tych dyrektywach zawarto, zatem zasadę konieczności objęcia regulacją licencjonowania ubezpieczeń bezpośrednich.

Wprowadziły równocześnie tzw. zasadę traktowania narodowego, opartą o równe traktowanie zakładów krajowych oraz zakładów z innych krajów członkowskich w momencie ubiegania się przez nie o zezwolenie na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej. Pojawił się też katalog wymagań, koniecznych by uzyskać zgodę na świadczenie usług w obszarze UE oraz zespół obowiązków, którymi obciążono poszczególne państwa w celu realizacji jak najpełniejszego wypełnienia celów owych przepisów. Dyrektywy te opowiadały sie za przewagą nadzoru kraju działalności przed krajem macierzystym. Koniecznym jest też zaznaczenie, że w ramach tego pakietu dyrektyw wprowadzono zakaz równoczesnego prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych oraz życiowych przez jedno przedsiębiorstwo. W przypadku istniejących w momencie wprowadzania tych przepisów, syntetycznych zakładów ubezpieczeń, pozostawiono im możliwość dalszego funkcjonowania w tej formie, jednak przy równoczesnym nałożeniu obowiązku ustanowienia odrębnego zarządu dla każdego z działów. Miało to służyć budowie tzw. chińskich murów, czyli ochronie klientów takich przedsiębiorstw31 .

Jak wspomniano powyżej celem wydania dyrektyw II generacji było zasadniczo zrealizowanie traktatowej zasady swobody świadczenia usług. W związku z tym dopuszczono w pewnych granicach oferowanie produktu ubezpieczeniowego na zasadzie transgranicznej, bez posiadania filii czy przedstawicielstwa w kraju oferty. Miało to zarazem usprawnić działalność ubezpieczeniową jak i umocnić pozycję konsumenta tych usług, poprzez zapewnienie mu swobodnego dostępu do owego produktu. Ważny jest fakt, iż dyrektywy II generacji wprowadziły podział na pasywnego i aktywnego ubezpieczyciela- czyli takiego który aktywnie działa w celu pozyskania klienta, oraz takiego, który biernie oczekuje na zgłoszenie się do niego konsumenta. W zależności od typu ubezpieczycie objęty został on odrębnymi regulacjami nadzorczymi 32 . Kolejny, fundamentalny podział to rozróżnienie 31

Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 69-71 Ubezpieczenia w polskim obszarze rynku europejskiego. Wyzwania i oczekiwania. Praca Zbiorowa pod patronatem Izby Gospodarczej Ubezpieczeń i Obsługi Ryzyka oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 565-566 32

22

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ryzyka dużego (large risks) oraz masowego (mass risks). Do pierwszej grupy zaliczono w szczególności ryzyko korporacyjne i przemysłowe, do drugiej- pozostałe jego rodzaje.

Pierwszy typ objęto swobodą świadczenia usług natomiast drugi z nich, czyli ryzyko masowe, podlegało specjalnym procedurom postępowania33.

Dyrektywy III generacji zasadniczo przyczyniły się do powołania jednolitego rynku ubezpieczeń. Ich celem było również pogłębienie deregulacji i liberalizacji tego sektora oraz zbliżenie ustawodawstw poszczególnych państwa członkowskich. Wprowadzono poprzez te przepisy tak fundamentalne dla całego systemu zasady jak zasada jednolitej licencji( zakład ubezpieczeń, posiadający zezwolenie w jednym z krajów członkowskich może prowadzić działalności w pozostałych, zrzeszonych państwach bez konieczności uzyskiwania dodatkowych zezwoleń), zasada Home Country Control (nadzór sprawuje państwo siedziby), oraz zasada nadzoru finansowego (nadzór materialny państwa zastąpiono nadzorem realizowanym nad sferą finansową zakładu ubezpieczeniowego).

Podkreśla się, że to właśnie implementacja dyrektyw III generacji zamknęła okres kształtowania się jednolitego rynku ubezpieczeń w UE34.

Uważa się iż dla wydania owych aktów prawnych istotny wpływ wywarło wejście w życie Jednolitego Aktu Europejskiego, który określił on harmonogram i tryb tworzenia jednolitego rynku wewnętrznego 35 . Polski ustawodawca zdecydował się na uwzględnienie większości z wymienionych dyrektyw EWG. Uczynił to poprzez szczegółowe, ustawowe określenie zasad, na jakich winno odbywać się podejmowanie oraz prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w Polsce w zakresie ubezpieczeń gospodarczych, czyli majątkowych i osobowych36.

33

Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 71 Ubezpieczenia w polskim obszarze rynku europejskiego. Wyzwania i oczekiwania. Praca Zbiorowa pod patronatem Izby Gospodarczej Ubezpieczeń i Obsługi Ryzyka oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004, s. 565-567 35 Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 71-72 36 E. Ratowska-Dziobak, Wpływ integracji z Unią Europejską na funkcjonowanie rynku ubezpieczeń w Polsce, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 213/2007, s. 128 34

23

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 UBEZPIECZENIA OD ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ POSIADACZY POJAZDÓW MECHANICZNYCH

JAKO

PRZYKŁAD

BEZPOŚREDNIEJ

REGULACJI

MATERIALNEGO PRAWA UBEZPIECZEŃ W UE Ubezpieczenia OC dla posiadaczy pojazdów mechanicznych reguluje szereg dyrektyw unijnych, których celem było ujednolicenie w wspólnocie europejskiej systemów odpowiedzialności za spowodowanie wypadków komunikacyjnych oraz równoczesne usprawnienie możliwości dochodzenia potencjalnych roszczeń z tytułu tego typu czynów37.

Ratio legis takiego rozwiązania opiera się o fakt coraz powszechniejszego występowania zjawisk związanych z wypadkami z udziałem pojazdów mechanicznych i koniecznością ujednolicenia, często odmiennych, stanów prawnych poszczególnych państw poprzez wydanie regulacji na poziomie unijnym.

Do najważniejszy dyrektyw unijnych z zakresu prawa ubezpieczeń OC zaliczamy następujące akty prawne, zwane w doktrynie dyrektywami komunikacyjnym: 

Dyrektywa Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych

i

egzekwowania

obowiązku

ubezpieczania

od

takiej

odpowiedzialności, (Dz.U.WE L 103 z dnia 2 lutego 1972 r.). Wprowadziła ona system Zielonej karty, czyli Międzynarodowa Kartę Ubezpieczenia Samochodowego i równocześnie znosiła jej kontrolę na wewnętrznych granicach UE. 

Druga Dyrektywa Rady 84/5/EWG

z dnia 30 grudnia 1983 r., w sprawie zbliżenia

ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych, (Dz.U.WE L 8 z dnia11 stycznia 1984 r.). Wniosła ona obowiązek ukonstytuowania w każdym kraju członkowskim instytucji odpowiadającej za wypłaty odszkodowań osobom, które poniosły szkody w wypadku spowodowanym przez pojazdy niezidentyfikowane i nieubezpieczone. 

Trzecia dyrektywa Rady 90/232/EWG z dnia 14 maja 1990 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów

37

S. Byczko, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 48

24

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 mechanicznych (Dz.U. L 129 z dnia19 maja 1990 r.). Wprowadziła ona zobowiązanie dla krajów członkowskich do tego, by wszystkie obowiązkowe polisy OC dla pojazdów obejmowały całe terytorium UE na podstawie jednej polisy. 

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/26/WE z dnia 16 maja 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych, zmieniająca dyrektywy Rady 73/239/EWG i 88/357/EWG (Dz.U.UE L 181 z dnia 20 lipca 2000 r.). Dyrektywa ta wprowadzała przepisy zbliżające i harmonizujące ustawodawstwa krajów członkowskich w zakresie ubezpieczenia OC dla pojazdów mechanicznych oraz odpowiedzialności za szkody w wyniku wypadków.



Dyrektywa 2005/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych Dz.U.UE L 149 z dnia 11czerwca 2005 r.)

Są to akt prawa wspólnotowego za pomocą których ukonstytuowano jednolity, unikalny na skalę światową system, mający pomóc w dochodzenie odszkodowań należnych z tytułu szkód poniesionych w wypadku komunikacyjnym, spowodowanym przez pojazdy objęte obowiązkowym ubezpieczeniem OC38. System ten zatem jest nastawiony przede wszystkim na ochronę poszkodowanych, jako osób o stosunkowo słabszym statusie w stosunku prawnym, jaki wytwarza się podczas zawarcia umowy ubezpieczenia.

DYREKTYWA SOLVENCY II - REWOLUCJA W SEKTORZE UBEZPIECZEŃ Dyrektywa Solvency II, czyli w pełnym brzmieniu Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (Dz.U.UE L 335 z dnia 17 grudnia 2009 r.) niewątpliwie zmieni diametralnie rynek ubezpieczeń. Ten akt prawny już od samego początku wzbudzał liczne emocje zarówno na poziomie ustawodawczym jak i wśród podmiotów zaangażowanych w działalność ubezpieczeniową,

38

S. Byczko, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013, s. 48

25

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 natomiast teraz, kiedy ostatecznie ustalono, że zacznie obowiązywać 1 stycznia 2016 r. 39 we wszystkich krajach UE, dyskusje nad tym aktem jeszcze bardziej się wzmogły. Prace ustawodawcze trwały kilkanaście lat, termin wejścia w życie dyrektywy 2009/138/WE II był kilkakrotnie przesuwany. Dyrektywa w większości

weszła w życie po upływnie

dwudziestodniowego vacatio legis, 6 stycznia 2010 r. Zaczynając od tej daty państwa członkowskie miały czas na dokonanie transpozycji przepisów dyrektywy do wewnętrznych systemów prawnych, poprzez implementację jej zapisów w aktach prawa krajowego.

Jednakże nowela tej dyrektywy, dokonana za pomocą dyrektywy Omnibus II oraz inne czynniki, generujące trudności w wdrażaniu rzeczonego aktu prawnego do wewnętrznych systemów legislacyjnych sprawiły, że termin jej ostatecznego obowiązywania kilkukrotnie przesuwano.

Dyrektywa Solvency II uzależnia wysokości kapitału od rozmiaru ryzyka podejmowanego przez ubezpieczycieli. Wprowadza poprzez I filar minimalne wymogi kapitału oraz kapitałowy wymóg wypłacalności, jako instytucje mające regulować kwestie kapitałowe40. Dyrektywa 2009/138/WE wpłynie zatem na sposób wyznaczania marginesu wypłacalności: wymogi kapitałowe będą wyznaczane osobno dla ryzyka ubezpieczeniowego, finansowego i operacyjnego. W literaturze podnosi się też, że bardzo dużą rolę odegra w przyszłości mechanizm harmonizujący obliczanie rezerwy ubezpieczeniowej. Reasumując, I filar dyrektywy odwołuje się do wymogów związanych z kapitałem i zabezpiecza wypłacalność ubezpieczycieli. W ramach Solvency II funkcjonuje też drugi filar, regulujący wewnętrzne systemy zarządzania ryzykiem w firmach ubezpieczeniowych. Zakłady ubezpieczeniowe będą musiały wyjątkowo mocno uwzględniać kalkulację ryzyka, co jest odpowiedzią Unii na niską jakość procesu underwrittingu w tych instytucjach. Dodatkowo zawiera ona wyraźne regulacje podwyższające transparentność oraz dostępność informacji o kapitale posiadanym przez ubezpieczycieli, zwane III filarem regulacji 41.

Dyrektywa ta uważana jest za bardzo daleko idącą formę zacieśniania integracji europejskiego rynku ubezpieczeniowego. Niektórzy autorzy uważają wprost, iż jest to krok

39

https://www.knf.gov.pl/o_nas/wspolpraca_miedzynarodowa/unia/regulacje_i_dokumenty_powiazane/aktualno sci.html 40 Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011, s. 268 41 Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011,s. 270-274

26

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w kierunku ujednolicenia kontaktu ubezpieczeniowego w całej wspólnocie42. Do celów, jakie ma pomóc osiągnąć ta regulacja, wlicza się redukcje deficytu informacji, zmniejszenie ryzyka nieprawidłowego

wykonania

umowy

ubezpieczenia

oraz

ochronę

adekwatności

43

konkurencyjnej . Próbę oceny wpływu, jaki Solvency II wywrze na sektor ubezpieczeń, należy odłożyć w czasie do momentu gdy zacznie ona wywierać realne skutki w obrocie.

Niemniej zwraca się uwagę na fakt, że ten akt prawny na pewno wpłynie na charakter prac organów kontroli poprzez indywidualizację nadzoru; wywrze też wpływ na politykę inwestycyjną prowadzona przez zakłady ubezpieczeń oraz na problematykę kosztów kapitału44.

WNIOSKI ORAZ POSTULATY DE LEGE FERENDA Poddając analizie całokształt procesu harmonizacji prawa Unii Europejskiej w kontekście stworzenia jednolitego rynku ubezpieczeń dość łatwo o wniosek, że wdrażane w tym zakresie dyrektywy co do zasady określały raczej ogólnie ujęte standardy oraz zakres funkcjonowania rynku ubezpieczeniowego. Dodatkowo wprowadziły też podział na grupy, istotny z punktu widzenia organów sprawujących nadzór nad tym segmentem rynku finansowego. Istotny jest też fakt, że tworzony rynek ubezpieczeń nie został ograniczony jedynie do krajów wspólnoty, na mocy szczególnych porozumień objął bowiem również kraje tworzące Europejski Obszar Gospodarczy oraz Konfederację Szwajcarii45.

Z pewnością warto raz jeszcze podkreślić konieczność rozwoju współpracy poszczególnych sektorów ubezpieczeniowych w ramach całej Unii Europejskiej, koncentrację działalności ubezpieczeniowej oraz potrzebę wzrostu znaczenia organizacji i związków międzynarodowych z tej dziedziny.46 Jak wspomniano powyżej obecnie prowadzi się badania nad jednolitym modelem umowy ubezpieczeniowej. Można założyć, iż w przyszłości stanie się to podstawą do wprowadzenia powszechnie obowiązujących w UE przepisów, jednakże nie powinno się nadmiernie przyspieszać tego procesu, ponieważ niewątpliwie wywoła on 42

Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011,s. 269 S. Schuckmann, The impact of Solvency II on insurance market competition- an economic assessment, Working Papers on Risk Management and Insurance 2007, no.44, s. 13 44 Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005, s. 151-152 45 J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009,s. 71 46 J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009,s. 216 43

27

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 duże fluktuacje w poszczególnych krajach, zmuszonych do zmiany swoich utartych regulacji w tym zakresie.

W literaturze przedmiotu kładzie się duży nacisk na kulturę bezpieczeństwa, uważaną za czynnik wpływający na kształt ochrony ubezpieczeniowej, zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń gospodarczych

47

ustawodawstwa

należałoby

unijnego

. Dlatego też ważnym punktem rozwoju przyszłego uczynić

rozwój

owego

obszaru

kultury

ubezpieczeniowej, który, choć niewątpliwie bardzo płynny pojęciowo, z pewnością wywrze pozytywny skutek w zakresie stosunków oraz wzajemnego zaufania poszczególnych podmiotów biorących udział w procesie ubezpieczania.

Warto też zwrócić uwagę, na konieczność nieustannego monitorowania tego, w jaki sposób realizowane są postanowienia dyrektywy Wypłacalność II w poszczególnych państwach wspólnoty. Ten akt prawny to nowa nadzieja i zarazem nowa jakość na europejskim rynku ubezpieczeniowym, dlatego można pokusić się o wniosek, że przyszłość europejskiego sektora ubezpieczeń w dużej mierze jest uzależniona od tego, czy owe przepisy będą konsekwentni i stopniowo egzekwowane oraz od stopnia zaangażowania krajowych organów nadzorczych w realizację nowo powierzonych zadań.

Dokonywane przez specjalistów analizy wskazują na duży potencjał polski w zakresie rynku ubezpieczeń gospodarczych. Nasz rodzimy rynek coraz bardziej zbliża się do rynków państw starej Unii, zmienia się struktura rynku oraz preferowanych rodzajów ubezpieczeń 48.

W związku z tym potrzebne jest w naszym kraju mądre ustawodawstwo które z jednej strony nie zahamuje krajowego rozwoju a z drugiej pozwoli na jak najlepszą harmonizacje ze standardami unijnymi.

PODSUMOWANIE Prawo Unii Europejskiej niewątpliwie wywiera silny wpływ na polskie przepisy regulujące kwestie ubezpieczeń gospodarczych.

Dotychczasowe regulacje skupiają się

jednakże głównie na kwestiach technicznych i organizacyjnych, w mniejszym stopniu dotykając prawa materialnego ubezpieczeń49. Niemniej w ustawodawstwie unijnym pojawiają się wyraźne sygnały, takie jak

dyrektywa Solvency II, zapowiadające iż w przyszłości

wspólnota zechce zharmonizować również samą umowę ubezpieczenia oraz ujednolicić 47

P. Jedynak, Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane elementy teorii i praktyki, Kraków 2001, s. 138-140 J. Przybytniowski, Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej, Kielce 2009,s. 216 49 Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011, s. 269 48

28

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 kontekst materialny ubezpieczeń. Należy zatem oczekiwać, że naturalnym następstwem postępującej integracji europejskiej stanie się kiedyś jednolity system ubezpieczeń gospodarczych stosowany na terenie całej Unii.

SUMMARY European Union law has a strong economic impact on Polish business insurance regulations. The existing regulations are focused on the technical and organizational issues.

The substantive law of insurance is less regulated, but in EU legislation are clear signals, such as the Solvency II Directive, announcing that in the future the community will want to harmonize the insurance contract, and to unify the substantive context of business insurance.

The expectation is that the natural consequence of the progressive integration of Europe will become a uniform system of business insurance in the European Union.

29

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Druga Dyrektywa Rady 84/5/EWG zbliżenia

ustawodawstw

Państw

z dnia 30 grudnia 1983 r., w sprawie Członkowskich

odnoszących

się

do

ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych, (Dz.U.WE L 8 z dnia11 stycznia 1984 r.)

2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/26/WE z dnia 16 maja 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów 3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (Dz.U.UE L 335 z dnia 17 grudnia 2009 r.)

4. Dyrektywa Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych

i

egzekwowania

obowiązku

ubezpieczania

od

takiej

odpowiedzialności, (Dz.U.WE L 103 z dnia 2 lutego 1972 r.)

5. Trzecia dyrektywa Rady 90/232/EWG z dnia 14 maja 1990 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych (Dz.U. L 129 z dnia19 maja 1990 r.)

6. Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. 2015 poz. 1844) 7. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej ( Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151 z późn. zm.) .

8. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1153 z późn. zm.), w dużej mierze zastąpiona obecnie ustawą z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem 30

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 finansowym (Dz.U. 2006 nr 157 poz. 1119 z późn. zm.), wdrażającą zintegrowany nadzór nad polskim rynkiem 9. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1154 z późn. zm.).

10. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1152 z późn. zm.).

11. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późń. zm.)

12. Ustawa z dnia 8 czerwca 1995 o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej, o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej - Kodeks handlowy oraz o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U.96 poz. 478)

Wydawnictwa zwarte: 1. 200 lat ubezpieczania 1803-2003. Geneza, powołanie, czas. PZU, pod red A. Knyt, Warszawa 2003 2. Byczko S., Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Zarys wykładu, Warszawa 2013 3. Jednolity rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2005 4. Jedynak P., Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane elementy teorii i praktyki, Kraków 2001 5. Malinowska K., Umowa ubezpieczenia w Europie bez granic, Bydgoszcz- Warszawa 2008 6. Podstawy ubezpieczeń gospodarczych, pod red. J. Przybytniowskiego, Kielce 2002 7. Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz, pod red. Z. Brodeckiego, Kraków 2005 8. Przybytniowski J., Rozwój ubezpieczeń gospodarczych w procesie integracji europejskiej 9. Ubezpieczenia gospodarcze w Polsce i w Unii Europejskiej, pod red. T. Michalskiego, Warszawa 2001 31

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 10. Ubezpieczenia gospodarcze. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gneli, Warszawa 2011 11. Ubezpieczenia w polskim obszarze rynku europejskiego. Wyzwania i oczekiwania.

Praca Zbiorowa pod patronatem Izby Gospodarczej Ubezpieczeń i Obsługi Ryzyka oraz Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004 12. Ubezpieczenia, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2007 13. Współczesne ubezpieczenia gospodarcze, pod red. W Sułkowskiej, Kraków 2013

Artykuły: 1. Ratowska-Dziobak E., Wpływ integracji z Unią Europejską na funkcjonowanie rynku ubezpieczeń w Polsce, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica ,nr 213/2007 2. Schuckmann S., The impact of Solvency II on insurance market competition- an economic assessment, Working Papers on Risk Management and Insurance, nr 44/2007

Źródła internetowe: 1. https://www.knf.gov.pl/o_nas/wspolpraca_miedzynarodowa/unia/regulacje_i_d okumenty_powiazane/aktualnosci.html 2. https://www.piu.org.pl/przepisy-krajowe

32

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 HANNA MISIAK50

POZYCJA KONSUMENTA W UMOWIE UBEZPIECZENIA W ŚWIETLE USTAWY O DZIAŁALNOŚCI UBEZPIECZENIOWEJ I REASEKURACYJNEJ CONSUMER’S POSITION IN THE INSURANCE CONTRACT IN THE LIGHT OF ACT ON INSURANCE AND REASURANCE ACTIVITY słowa

kluczowe:

działalność

ubezpieczeniowa,

konsument,

obowiązek

zakładu

ubezpieczeniowego, ubezpieczenia na życie, umowa ubezpieczenia

keywords: insurance activity, consumer, obligation of insurance company, life insurance, insurance contract

STRESZCZENIE W nowej ustawie regulującej działalność ubezpieczeniową ustawodawca wprowadził szereg przepisów rozszerzających prawa konsumenta. Zmiany zostały podyktowane m.in. dużą liczbą sporów w związku z ubezpieczeniami z elementem inwestycyjnym.

EXTRACT The new law on insurance activity includes a number of regulations expanding consumer rights. The changes were necessary inter alia due to lots of disputes considering insurance with investing component.

50

Studentka studiów doktoranckich w zakresie prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. W polu jej zainteresowań badawczych znajduje się prawo cywilne, a w szczególności ochrona praw konsumenta.

33

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

WPROWADZENIE W ciągu ostatnich lat w ustawodawstwie polskim i europejskim coraz wyraźniej zaznacza się trend prokonsumencki. Coraz to nowe wymagania stawia się przedsiębiorcom oferującym konsumentom produkty i usługi z różnych branż. Znacznie zwiększyła się liczba urzędów i instytucji, które mają czuwać nad przestrzeganiem praw konsumenta.

Trend ten nie mógł ominąć rynku ubezpieczeniowego. Klienci zakładów ubezpieczeń z zasady są słabszą stroną umowy i mają ograniczony wpływ na zakres jej warunków.

Z założenia ubezpieczeni będący konsumentami mają gorszy dostęp do profesjonalnej pomocy prawnej. Powodem chęci zwiększenia poziomu ochrony praw konsumenta była również utrata zaufania społeczeństwa do branży ubezpieczeniowej, spowodowana przede wszystkim problemami z ubezpieczeniami na życie z elementem inwestycyjnym. Przeciętny konsument nie ma możliwości świadomej decyzji o zawarciu umowy takiego ubezpieczenia.

Niezrozumienie istoty tego produktu ubezpieczeniowego, a czasem nawet celowe wprowadzanie klientów w błąd spowodowało znaczną ilość skarg oraz procesów sądowych51.

Wyrazem rozszerzania ochrony praw konsumenta na rynku finansowym w ostatnich latach w Polsce było m.in. wydanie przez Komisję Nadzoru Finansowego Rekomendacji U dotyczącej dobrych praktyk w zakresie bancassurance

52

oraz uchwalenie ustawy

o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym 53.

Rekomendacja

U

wzmocniła

pozycję

ubezpieczonych

w

umowach,

w których

ubezpieczającym lub pośrednikiem ubezpieczeniowym jest bank. Wspomniana ustawa ujednoliciła terminy oraz tryb postępowania rozpatrywania przez podmioty rynku finansowego skarg składanych przez ich klientów w ramach procedury reklamacyjnej.

Do dnia 1 stycznia 2016 r. państwa członkowskie Unii Europejskiej miały obowiązek implementacji przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II)54. Decyzją polskiego ustawodawcy transpozycja wspomnianej dyrektywy

51

Ubezpieczenia na życie z funduszem kapitałowym. Raport Rzecznika Ubezpieczonych, Warszawa 2012, s. 3 i nast.

52 Rekomendacja U dotycząca dobrych praktyk w zakresie bancassurance, Warszawa 2014 53 Ustawa o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym z dnia 5 sierpnia 2015 r. (Dz.U. 2015 poz. 1348) 54 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (Dz.Urz.UE.L nr 335)

34

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 została

dokonana

poprzez

uchwalenie

ustawy

o

działalności

ubezpieczeniowej

i reasekuracyjnej (dalej: ustawy)55. Na mocy tej ustawy uchylono dotychczas obowiązującą ustawę o działalności ubezpieczeniowej 56 , która była najważniejszym aktem prawnym regulującym działalność zakładów ubezpieczeń, wymogi dotyczące umów ubezpieczeń oraz obowiązki zakładów ubezpieczeń. Również dyrektywa Wypłacalność II obok przepisów dotyczących bezpieczeństwa klientów poprzez zachowanie i nadzór kondycji finansowej zakładów ubezpieczeń zawiera również szereg artykułów chroniących ubezpieczonych w sposób

bezpośredni.

Mając

na

uwadze

powyższe,

ustawodawca

zdecydował

o kompleksowym uregulowaniu praw konsumenta będącego klientem zakładu ubezpieczeń w nowej ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej57.

POZYCJA KONSUMENTA Definicja konsumenta, którą posługuje się orzecznictwo i doktryna, omawiając problemy związane z prawem ubezpieczeń, znajduje się w art. 221 k.c. 58 W omawianej ustawie nie pojawia się odmienna definicja konsumenta, w związku z czym należy nadal stosować przepis art. 221 k.c. Co więcej, w tekście ustawy pojęcie konsumenta pojawia się jedynie w odniesieniu do prawa odstąpienia od umowy. Nie znaczy to jednak, że ustawodawca na mocy nowych przepisów nie wzmocnił pozycji konsumenta.

Ustawa rozróżnia pojęcie uprawnionego z umowy ubezpieczenia, którym jest uprawniony do żądania spełnienia przez zakład ubezpieczeń świadczenia z tytułu umowy ubezpieczenia, w tym poszkodowany w przypadku ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej.

Uprawniony z umowy ubezpieczenia nie może jednak być zawsze rozumiany jako konsument.

Stroną zawierającą umowę ubezpieczenia jest ubezpieczający. Jeżeli spełnia on jednocześnie przesłanki zawarte w art. 221 k.c, jest konsumentem w stosunku do przedsiębiorcy – zakładu ubezpieczeń.

55

Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. 2015 poz. 1844) Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151) 57 A. Makowiecki, Nowe prawo wymaga korekty, Gazeta Ubezpieczeniowa, nr 41/2015 58 Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

56

35

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Więcej wątpliwości pojawia się przy próbie zakwalifikowania jako konsumenta ubezpieczonego. Można odnieść wrażenie, że zgodnie z literalną wykładnią przepisu art. 221 k.c., o ile ubezpieczony nie jest jednocześnie ubezpieczającym, nie można go uznać za konsumenta. Do odmiennego wniosku doszedł jednak Sąd Najwyższy59, który wskazał, że w przypadku umowy ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek ochrona ubezpieczeniowa może rozpocząć się dopiero po tym, jak ubezpieczony złoży odpowiednie oświadczenie woli. W tym momencie po stronie ubezpieczyciela oraz ubezpieczonego rodzą się obowiązki oraz prawa określone w umowie ubezpieczenia, zawarte między ubezpieczycielem a ubezpieczającym. Jednostronna czynność prawna, jaką jest złożenie oświadczenia woli ubezpieczającemu lub ubezpieczycielowi według Sądu Najwyższego stanowi czynność, o której mowa w art. 221 k.c.

W tym samym orzeczeniu Sąd Najwyższy omówił pozycję uposażonego: „Ubezpieczający jest zainteresowany, wskazując inną osobę jako uposażonego, by osoba uposażona otrzymała jak najszybciej i w pełnej wysokości świadczenia wynikające z umowy ubezpieczenia w przypadku ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego. To w celu realizacji tego zamierzenia ubezpieczający zawiera umowę ubezpieczenia, w której uposażonym jest inna osoba fizyczna. Dlatego postanowienia OWU rzutujące na realizację świadczeń przysługujących uposażonemu na podstawie umowy zawartej przez ubezpieczającego konsumenta godzą w interesy tej grupy konsumentów, którymi są osoby fizyczne występujące w roli ubezpieczających”. Uposażony nie jest więc konsumentem, ale naruszanie obowiązków, jakie ma wobec niego ubezpieczyciel, godzi w interesy ubezpieczającego. Jeśli ubezpieczający spełnia przesłanki zawarte w art. 221 k.c., pojawia się problem naruszenia praw konsumenta.

Przed uchwaleniem ustawy głośno było o tym, czy status konsumenta należy się również poszkodowanemu w przypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

Ostatecznie Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 września 2015 r. 60 uznał, że poszkodowany nie może zostać uznany za konsumenta. Do momentu ogłoszenia tej uchwały problem budził wiele emocji. Przeciwne stanowisko pojawiało się nie tylko w doktrynie, ale również w orzecznictwie61 oraz w decyzjach Prezesa UOKiK62.

59

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2015 r., sygn. III SK 42/14 Uchwała Sądu Najwyższego z 9 września 2015 r., sygn. III SZP 2/15 61 Np. wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 9 listopada 2013 r., sygn. XVII AmA 35/12 60

36

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Trafnym wydaje się pogląd, że polski ustawodawca ocenia umowę ubezpieczenia jako kontrakt szczególnego ryzyka. Nietrudno zauważyć, że stosowanie pojęcia „konsument” w przepisach dotyczących uprawnień ubezpieczającego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia lub obowiązków ubezpieczyciela albo ubezpieczającego wobec tegoż uprawnionego ograniczyłoby ochronę do osób spełniających przesłanki wynikające z przepisu art. 221 k.c. Tymczasem niektóre przepisy ustawy (np. art. 15 ust. 5) dotyczą stosunków umownych zarówno w obrocie między przedsiębiorcą (ubezpieczycielem) a konsumentem, jak i przedsiębiorcą (ubezpieczycielem) a przedsiębiorcą (ubezpieczającym). Szereg przepisów (np. art. 10, art. 15 ust. 5, art. 23 ust. 8, art. 25 pkt 3, art. 29 ust. 6 i in.) dotyczy „ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia”. Ten krąg podmiotowy do złudzenia przypomina zakres osób rozumianych jako konsument w dyrektywie Rady z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek63. Warto też zauważyć, że ustawodawca w przepisie art. 17 ust. 2 nakłada na ubezpieczającego

obowiązek

przekazania

określonych

informacji

zainteresowanemu

przystąpieniem do umowy ubezpieczenia. Tymczasem na mocy dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 maja 2005 r.64 ochrona konsumencka dotyczy również etapu przed zawarciem umowy. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że poprzez zaniechanie wprowadzenia pojęcia konsumenta do omawianej ustawy ustawodawca objął ochroną konsumencką również podmioty, które zgodnie z przepisem art. 221 k.c. konsumentami nie są.

Warto też wskazać, że znaczna ilość przepisów omawianej ustawy zwiększających ochronę ubezpieczonych lub uprawnionych z umowy ubezpieczenia dotyczy ubezpieczeń na życie, a w szczególności ubezpieczeń z elementem inwestycyjnym. Podmioty objęte ochroną w przypadku tego typu ubezpieczeń to z reguły osoby fizyczne, które w stosunkach z przedsiębiorcą nie działają w związku z ich działalnością gospodarczą lub zawodową.

Z powodów opisanych na początku niniejszej pracy ustawodawcy zależało na objęciu ochroną ubezpieczonych i uprawnionych z umowy ubezpieczenia w odniesieniu do tych umów ubezpieczeń. W rzeczywistości mamy tu więc do czynienia ze znacznym wzmocnieniem ochrony praw konsumenta oraz podmiotów podobnych, które konsumentami nie są tylko

62 63 64

Np. decyzja Prezesa UOKiK nr RPZ 30/2011 90/314/EWG 2005/29/WE

37

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 dlatego, że nie dokonały czynności prawnej z ubezpieczycielem.

WARUNKI UMOWY Przepis art. 15 ust. 3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej stanowi, że umowa ubezpieczenia, ogólne warunki ubezpieczenia oraz inne wzorce umowy są formułowane jednoznacznie i w sposób zrozumiały, natomiast na mocy ust. 5 wskazanego artykułu postanowienia umowy ubezpieczenia, ogólnych warunków ubezpieczenia oraz innych wzorców umowy sformułowane niejednoznacznie interpretuje się na korzyść ubezpieczającego,

ubezpieczonego

lub

uprawnionego

z

umowy

ubezpieczenia.

Za uprawnionego z umowy ubezpieczenia uważa się również poszkodowanego w przypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, co wynika z przepisu art. 3 ust. 1 pkt. 52 omawianej ustawy.

Nie sposób nie zauważyć analogii między przytoczonymi przepisami oraz treścią art.

385 § 2 k.c.65. Należy jednak stwierdzić, że „ubezpieczający, ubezpieczony lub uprawniony z umowy ubezpieczenia” to zakres podmiotowy znacznie szerszy niż „konsument”, wskazany w analogicznym przepisie k.c. Niejednoznaczne postanowienia umowne lub warunki tłumaczy się na również na korzyść przedsiębiorcy, jeżeli jest on jedną z osób wymienionych w art. 15 ust. 5 omawianej ustawy. Należy domniemywać, że ustawodawca rozszerzył w ten sposób krąg podmiotów chronionych omawianym przepisem z powodu skomplikowania produktów ubezpieczeniowych. Złożoność warunków niektórych umów ubezpieczenia może powodować problemy interpretacyjne nie tylko wśród konsumentów, ale też wśród przedsiębiorców. Być może zamiarem ustawodawcy była w szczególności ochrona małych przedsiębiorstw niezajmujących się na co dzień ubezpieczeniami, których pozycja jako strony w umowie ubezpieczenia jest niewiele silniejsza od pozycji przeciętnego konsumenta, a dla których profesjonalna pomoc prawna stanowi nadmierny wydatek. Brzmienie omawianego przepisu ma zniechęcić zakłady ubezpieczeniowe do formułowania postanowień umownych lub warunków umowy w sposób niejednoznaczny w odniesieniu zarówno do produktów ubezpieczeniowych przeznaczonych dla konsumentów, jak i do tych kierowanych do przedsiębiorców.

65

Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Zasady wyrażonej w zdaniu poprzedzającym nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.

38

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Ustawodawca w przepisie art. 15 ust. 4 ustawy nałożył na zakład ubezpieczeń obowiązek zamieszczania na jego stronie internetowej wzorców umowy. Celem ustawodawcy było tu ułatwienie ubezpieczającemu, ubezpieczonemu oraz uprawnionemu z umowy ubezpieczenia ustalenia warunków obowiązujących dla danej umowy ubezpieczenia.

Artykuły 16 i 17 ustawy zawierają wyliczenie obowiązkowych elementów, jakie muszą zostać zawarte w ogólnych warunkach ubezpieczenia oraz w innych wzorcach umów.

Przedstawiciele branży ubezpieczeniowej wskazali, że niektóre z przepisów zawartych w tych artykułach są niejasne. Wątpliwości wzbudził np. termin wystąpienie z umowy ubezpieczenia, dotąd nieznany i niestosowany w praktyce rynkowej66. Przepis art. 17 ust. 2 ustawy dotyczy obowiązku przekazywania osobie zainteresowanej do przystąpienia do ubezpieczenia grupowego lub innego ubezpieczenia na cudzy rachunek informacji wskazanych w ust. 1 tegoż artykułu. Obowiązek ten spoczywa na ubezpieczającym, jednak konsekwencje jego niewykonania może ponieść zakład ubezpieczeń. Na mocy art. 19 ustawy w umowie ubezpieczenia zawieranej na cudzy rachunek, w szczególności ubezpieczenia grupowego, jeżeli konieczna jest zgoda ubezpieczonego na udzielenie ochrony ubezpieczeniowej lub ubezpieczony zgadza się na finansowanie kosztu składki ubezpieczeniowej, w przypadku niedoręczenia ubezpieczonemu warunków umowy przed wyrażeniem takiej zgody, zakład ubezpieczeń nie może powoływać się na postanowienia ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń, a także przewidujące skutki naruszeń powinności ubezpieczonego lub obciążające go obowiązkami. Natomiast ubezpieczający, który nie dopełnił swojego ustawowego obowiązku przekazania określonych informacji osobie zainteresowanej przystąpieniem do ubezpieczenia, nie ponosi negatywnych konsekwencji swojego zaniechania. Takie rozwiązanie należy uznać za niefortunne, gdyż może ono prowadzić do częstego łamania obowiązku dostarczania ogólnych warunków umowy oraz informacji, o której mowa w art. 17 ust. 1 ustawy. Ubezpieczający z zasady może bezkarnie zaniechać wykonania tego obowiązku. W rezultacie, mimo gwarancji udzielonej przez ustawodawcę w art. 17 ust. 2 ustawy, nie każdy zainteresowany przystąpieniem do umowy ubezpieczenia otrzyma odpowiednie dokumenty przed przystąpieniem do tej umowy. Jest to skutek niekorzystny dla każdego zainteresowanego, a w szczególności dla konsumenta, który często nie ma odpowiedniej wiedzy lub umiejętności, aby właściwie ocenić, czy określona 66

Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015

39

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

umowa ubezpieczenia jest adekwatna do jego potrzeb. Opisana norma prawna w niekorzystnej sytuacji stawia również ubezpieczyciela, który ma ponieść negatywny skutek zaniechania spełnienia ustawowego obowiązku przez ubezpieczającego. Ubezpieczyciel może zabezpieczyć się przed takim rezultatem poprzez zastrzeżenie w umowie generalnej ubezpieczenia konieczności spełnienia ustawowego obowiązku przez ubezpieczającego pod konkretnym rygorem. Mimo to bezpośrednie skutki zaniechania ubezpieczającego wciąż będą spoczywać na ubezpieczycielu. Wydaje się, że lepszym rozwiązaniem byłoby powiązanie podmiotu zobowiązanego do przekazania warunków umowy ubezpieczenia oraz podmiotu ponoszącego konsekwencje niewykonania tego warunku na poziomie ustawowym, co wskazano w nieuwzględnionej uwadze Polskiej Izby Ubezpieczeń do projektu ustawy67.

Informacje, o których mowa w art. 17 ust. 1 ustawy, zostały szczegółowo określone w rozporządzeniu ministra finansów z dnia 16 grudnia 2015 r. Ten akt prawny wskazuje na treść takich informacji. Mają one postać czterech odrębnych sekcji: 1. przesłanki wypłaty odszkodowania i innych świadczeń lub wartości wykupu ubezpieczenia, 2. ograniczenia oraz wyłączenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń uprawniające do odmowy wypłaty odszkodowania i innych świadczeń lub ich obniżenia, 3. koszty oraz wszelkie inne obciążenia potrącane ze składek ubezpieczeniowych, z aktywów ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych lub poprzez umorzenie jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, 4. wartość wykupu ubezpieczenia w poszczególnych okresach trwania ochrony ubezpieczeniowej oraz okres, w którym roszczenie o wypłatę wartości wykupu nie przysługuje.

W każdej sekcji wskazuje się numer jednostki redakcyjnej wzorca, w której znajdują się postanowienia dotyczące powyższym punktom.

Celem ustawodawcy oraz autora rozporządzenia z pewnością było ułatwienie ubezpieczonym

lub

zainteresowanym

zawarciem

lub

przystąpieniem

do

umowy

ubezpieczenia znalezienia w gąszczu postanowień umownych zapisów dotyczących wskazanych punktów, bardzo istotnych z punktu widzenia ubezpieczonego. Niestety wydaje się, że cel ten nie został osiągnięty.

67

Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015

40

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Już po pobieżnej weryfikacji realizacji obowiązku zamieszczenia omawianych informacji przed postanowieniami wzorca umownego można stwierdzić, że sposób przekazania tych informacji nie ułatwi ubezpieczonemu, a w szczególności konsumentowi, znalezienia potrzebnych informacji w krótkim czasie. W przypadku jednego ubezpieczenia oferowanego przez jeden z zakładów ubezpieczeń na polskim rynku, w informacji dot. sekcji a) wymieniono aż 15 paragrafów, będących jednostkami redakcyjnymi ogólnych warunków ubezpieczeń zawierających łącznie 20 paragrafów68. Informacje z sekcji a) i b), zawarte w ogólnych warunkach ubezpieczenia innego rozpoznawalnego zakładu ubezpieczeń, mimo zwartej formy graficznej w postaci tabeli, zajmują niemal półtorej strony formatu A469.

Warto zauważyć, że zgodnie z projektem rozporządzenia w sprawie informacji zamieszczanych we wzorcach umów z dnia 30 października 2015 r. przedmiotowe informacje miały być zapisane czcionką w rozmiarze 14 punktów, z zastosowaniem interlinii 1,5 wiersza oraz mieścić się na jednej karcie A4. Co więcej, zgodnie z przedmiotowym projektem zakład ubezpieczeń miał określić również numer strony wzorca umów, w którym znajduje się każdy wskazywany zapis. Wymogi te zostały zniesione z powodu sprzeciwu przedstawicieli branży ubezpieczeniowej 70 . Zmiana wydaje się słuszna, biorąc pod uwagę, że przy obecnych wymogach zastosowania czcionki o rozmiarze 10 punktów oraz interlinii 1 wiersza i pominięciem numerów stron informacje potrafią – jak to już wcześniej wskazano – zająć niemal półtorej strony.

Niezależnie od technicznych aspektów dotyczących zawierania informacji, o których mowa w art. 17 ust. 1 ustawy, nie sposób nie przyznać racji teoretykom oraz praktykom zajmującym się tematyką ubezpieczeń, że informacje te nie pomagają zainteresowanemu zapoznać się z najważniejszymi dla niego warunkami umowy wybranego ubezpieczenia. Dla przeciętnego konsumenta tabela z wymienionymi kilkunastoma numerami jednostek redakcyjnych w każdej sekcji okazuje się nieczytelna. Jeżeli zaś, tak jak w przytoczonym wyżej przykładzie, w jednej sekcji wymienia się prawie wszystkie postanowienia ogólnych warunków umowy, zainteresowany musi w rzeczywistości przeczytać niemal cały wzorzec, aby znaleźć interesujące go zapisy. Trudno polemizować z powtarzanym w branży ubezpieczeniowej twierdzeniem, że większa ilość otrzymanych dokumentów nie przełoży się 68

Ogólne warunki ubezpieczenia Home Assistance, Pakiet ubezpieczeń Bezpieczny Dom Plus TuiR Allianz Polska S.A. w brzmieniu od 9 grudnia 2015 r.

69 Ogólne warunki ubezpieczenia PZU Dom w brzmieniu od 17 grudnia 2015 r.

70 Pismo PIU nr 1665/2015 z dnia 18 listopada 2015 r.

41

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 na lepsze zrozumienie warunków ubezpieczenia przez klienta.

Stopień zawiłości wymaganych informacji, które zgodnie z art. 17 ust. 1 pojawiły się w ogólnych warunkach umów ubezpieczeń i innych wzorcach umownych, może skłonić do zastanowienia nad spójnością tych dokumentów. Wręcz alarmujące jest np. pojawienie się kilkunastu jednostek redakcyjnych w sekcji wskazującej wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności ubezpieczyciela. Oznacza to, że potencjalny ubezpieczony nie może poprzestać na zapoznaniu się z rozdziałem ogólnych warunków umowy dotyczącym wyłączeń odpowiedzialności, gdyż podobne zapisy mogą ukrywać się również w wielu innych rozdziałach. Co prawda rozsądny klient, w tym konsument, powinien przed podpisaniem dowolnej umowy przeczytać całość jej warunków, jednak w praktyce osoba zainteresowana zawarciem umowy ubezpieczenia zazwyczaj o szczegóły dopytuje pośrednika ubezpieczeniowego, a z dokumentami zapoznaje się jedynie pobieżnie. Pozostaje mieć nadzieję, że nowe przepisy skłonią zakłady ubezpieczeń do tworzenia bardziej spójnych i łatwiejszych w odbiorze wzorców umowy.

UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE W art. 20 ustawy zostały zawarte przepisy dotyczące ubezpieczeń na życie, w tym elementy, które muszą znaleźć się w umowie takiego ubezpieczenia. Oprócz elementów z oczywistych względów istotnych dla każdego ubezpieczonego (definicje świadczeń, określenie wysokości składek odpowiadających poszczególnym świadczeniom podstawowym i dodatkowym, zasady ustalania świadczeń należnych z tytułu umowy, określenie stopy technicznej, wskazanie wartości wykupu oraz wysokości sumy ubezpieczenia w przypadku zmiany umowy ubezpieczenia na bezskładkową, określenie kosztów oraz innych obciążeń pobieranych przez zakład ubezpieczeń przy wypłacie świadczeń oraz opis czynników mogących mieć wpływ na zmianę wysokości świadczenia zakładu ubezpieczeń lub wartości wykupu ubezpieczenia, opodatkowanie świadczeń zakładu ubezpieczeń) ustawodawca zdecydował o zamieszczeniu w umowie również postanowień wskazujących przepisy regulujące miejsce ujawnienia sprawozdania o wypłacalności i kondycji finansowej zakładu ubezpieczeń. Pierwsza grupa wskazanych zapisów ma zapewnić każdemu ubezpieczonemu informacje na temat warunków ubezpieczenia, natomiast druga dotyczy informacji o stanie finansowym ubezpieczyciela.

42

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Ustawodawca nakazuje zakładowi ubezpieczeń przekazanie ubezpieczającemu informacji o zmianie warunków umowy lub prawa właściwego dla umowy przed wyrażeniem przez niego zgody na te zmiany. Informacje mogą być przekazane na piśmie lub, za zgodą ubezpieczającego, na innym trwałym nośniku lub za pomocą środków komunikacji elektronicznej. Podobny obowiązek ma ubezpieczyciel w zakresie informacji dotyczących zmiany wysokości świadczeń, wartości wykupu ubezpieczenia, sumy ubezpieczenia oraz wartości premii, przy czym informacje te mają być przekazywane co najmniej raz do roku.

Ubezpieczający jest natomiast zobowiązany do przekazania powyższych informacji ubezpieczonemu na piśmie lub, za zgodą ubezpieczonego, na innym trwałym nośniku.

W przypadku umowy ubezpieczenia zawieranej na cudzy rachunek ubezpieczony może żądać otrzymania tych informacji również bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń.

Przepis part. 21 ust. 1 ustawy nakłada na zakład ubezpieczeń obowiązek przeprowadzenia ankiety dotyczącej potrzeb, wiedzy i doświadczenia w dziedzinie ubezpieczeń na życie oraz

sytuacji finansowej ubezpieczającego w przypadku umów

wymienionych w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy (ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym lub umów ubezpieczenia na życie, w których świadczenie zakładu ubezpieczeń jest ustalane w oparciu o określone indeksy lub inne wartości bazowe), a także – w przypadku umów ubezpieczenia zawieranych na cudzy rachunek, w szczególności umów ubezpieczenia grupowego, wymienionych w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy

– ubezpieczonego. Na jej podstawie ubezpieczyciel

przedstawia ubezpieczającemu propozycje ubezpieczenia wraz z uzasadnieniem obejmującym zidentyfikowanie jego potrzeb oraz wyjaśnienie, w jaki sposób zostaną one zaspokojone przez propozycje zakładu ubezpieczeń. Jeżeli ze wskazanej analizy wynika, że potrzeby ubezpieczającego są nieadekwatne do jego doświadczenia, wiedzy w dziedzinie ubezpieczeń na życie lub sytuacji finansowej lub zakład ubezpieczeń nie posiada w ofercie odpowiedniego produktu,

zakład

ubezpieczeń

przekazuje

ubezpieczającemu

tę

informację

wraz

z ostrzeżeniem, że niemożliwe jest przedstawienie propozycji odpowiedniego ubezpieczenia.

Ubezpieczający potwierdza na piśmie otrzymanie tej informacji oraz zapoznanie się z ostrzeżeniem. W opisanym przypadku zawarcie umowy ubezpieczenia jest możliwe tylko w oparciu o pisemne żądanie ubezpieczającego. Podobny obowiązek ma zakład ubezpieczeń wobec ubezpieczonego, jednak w tym przypadku ubezpieczyciel przedstawia rekomendację wraz z uzasadnieniem w zakresie skorzystania przez ubezpieczonego z tej ochrony przed 43

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 wyrażeniem przez ubezpieczonego zgody na objęcie ochroną ubezpieczeniową. Zakład ubezpieczeń jest zwolniony z obowiązku przedstawienia informacji lub rekomendacji, jeżeli ubezpieczający lub ubezpieczony odmówi wypełnienia ankiety dotyczącej jego potrzeb.

Opisana procedura ma na celu ocenę potrzeb ubezpieczającego oraz dobranie odpowiedniego ubezpieczenia71.

Obowiązek szczegółowego określenia minimalnego zakresu danych wskazanych w ankiecie na mocy delegacji ustawowej, zawartej w ostatnim ustępie omawianego artykułu, został wskazany przez ministra finansów w rozporządzeniu z dnia 2 lutego 2016 r. 72 Zarówno art. 21 ustawy, jak i wskazane rozporządzenie wchodzą w życie z dniem 1 kwietnia 2016 roku, więc w momencie powstawania niniejszej pracy nie sposób jeszcze odnieść się do faktycznego zakresu ankiet stosowanych przez poszczególne zakłady ubezpieczeń, działające na polskim rynku.

Ustawodawca nie uwzględnił postulatu przedstawicieli branży ubezpieczeniowej doprecyzowania

sposobu

przeprowadzenia

analizy potrzeb

ubezpieczonego,

formy

przedstawienia propozycji lub rekomendacji oraz wskazania terminu na jej przedstawienie73.

Warto wskazać, że początkowo projekt wskazanego rozporządzenia w sposób wyraźny odnosił się jedynie do ubezpieczeń, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy. Zostało to zmienione po przekazaniu projektu rozporządzenia do rozpatrzenia przez komisję prawniczą 74 . W toku prac nad projektem zauważono, że treść rozporządzenia zgodnie z delegacją ustawową i przepisem art. 21 ust. 2 ustawy ma odnosić się do „umowy ubezpieczenia zawieranej na cudzy rachunek, w szczególności ubezpieczenia grupowego, o którym mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy”, czyli w rzeczywistości do „każdego przypadku umowy ubezpieczenia zawieranej na cudzy rachunek”. Zakres przedmiotowy rozporządzenia można jednak interpretować również w sposób odmienny, włączając do niego umowy ubezpieczenia, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, zawierane na cudzy rachunek, w tym – w szczególności – umowy ubezpieczenia grupowego. W taki sposób zakres przedmiotowy jest wskazany 71

P. Radziszewski, Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz jej wpływ na kształt rynku w obszarze bancassurance, Warszawa 2015 72 Dz.U. 2016 poz. 167 73 Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015 74 Pismo Dyrektora Departamentu Prawa Gospodarczego w Rządowym Centrum Legislacji z dnia 21 stycznia 2016 r., sygn. RCL.DPG.555.201/2015

44

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w niebudzącym wątpliwości interpretacyjnych przepisie art. 22 ust. 5 ustawy. Za takim określeniem zakresu przedmiotowego rozporządzenia przemawiają reguły wykładni systemowej oraz celowościowej. Przepis art. 21 ust. 2 ustawy jest poprzedzony przepisem dotyczącym umów ubezpieczenia wskazanych w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, tych samych umów dotyczą również przepisy zawarte w art. 22-24 ustawy. Co więcej, trudno przyjąć, aby celem ustawodawcy było nałożenie obowiązku przeprowadzenia ankiety potrzeb ubezpieczającego tylko w odniesieniu do tych umów ubezpieczenia, a ankiety potrzeb ubezpieczonego w odniesieniu do każdej umowy ubezpieczenia zawieranej na cudzy rachunek. Należy też zważyć na treść przepisu art. 21 ust. 4, który należy stosować również do ubezpieczonego. Jest w nim mowa m.in. o wiedzy w dziedzinie ubezpieczeń na życie i sytuacji finansowej. Tymczasem w ofercie zakładów ubezpieczeń znajdują się ubezpieczenia na cudzy rachunek, które nie są ubezpieczeniami na życie. W samym art. 21 ust. 2 mowa jest o wyrażeniu przez ubezpieczonego zgody na objęcie ochroną ubezpieczeniową, co stanowi nawiązanie do treści art. 829 § 2 k.c., dotyczącego umów ubezpieczenia na życie. Pojawienie się pojęć „doświadczenie” oraz „sytuacja finansowa” wskazuje na zamiar objęcia obowiązkiem przeprowadzenia ankiety umów ubezpieczenia, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, gdyż zawierają one element inwestycyjny.

Ogłoszone rozporządzenie odnosi się do treści delegacji ustawowej i nie wskazuje wyraźnie, o jakie umowy ubezpieczenia chodzi. Wykładnia językowa, wskazana w toku prac nad projektem, nakładałaby na zakład ubezpieczeń obowiązek przeprowadzania ankiet w odniesieniu do dużo większej liczby umów ubezpieczenia zawieranych na cudzy rachunek.

Należy więc spodziewać się sporów na tle nieprecyzyjnego i niejednoznacznego przepisu art.

21 ust. 2 ustawy.

Przepisy zawarte w art. 22-24 omawianej ustawy już bez wątpienia dotyczą obowiązków zakładu ubezpieczeń wobec zainteresowanych lub ubezpieczonych w przypadku ubezpieczeń, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy. Jak już wskazano wyżej, umowy tego typu ubezpieczeń stały się przyczyną ogromnej ilości sporów i spraw sądowych. Intencją ustawodawcy przy wprowadzaniu wskazanych przepisów było więc zwiększenie ochrony ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, a w konsekwencji zmniejszenie ryzyka wystąpienia sporów, które w ostatnich latach podważyły wiarygodność całej branży ubezpieczeniowej w oczach obywateli.

Art. 22 ustawy nakłada na zakład ubezpieczeń obowiązek informacyjny już wobec 45

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zainteresowanego zawarciem umowy ubezpieczenia na życie związanej z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Ustawodawca zadbał, aby zainteresowany przed zawarciem umowy zaznajomił się z ryzykiem inwestycyjnym. Ma to ukrócić praktykę missellingu tego typu ubezpieczeń, w ostatnich latach niepokojąco często oferowanych jako bezpieczna i zyskowna alternatywa dla lokaty bankowej 75 . Zakład ubezpieczeń ma przekazać zainteresowanemu informacje sformułowane w sposób zrozumiały i niewprowadzający w błąd oraz wskazać mu miejsce i sposób uzyskania dodatkowych informacji.

Art. 23 ustawy wskazuje, jakie informacje zakład ubezpieczeń powinien zawrzeć w umowie ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz w regulaminie lokowania środków ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, natomiast art. 24 ustawy dotyczy zakresu informacji zawieranych w umowie ubezpieczenia na życie, w której wysokość świadczenia jest ustalana w oparciu o określone indeksy lub inne wartości bazowe.

Zakład ubezpieczeń ma też obowiązek wyceny jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego co najmniej raz w miesiącu, ogłoszenia wartości tych jednostek na swojej stronie internetowej nie rzadziej niż raz w roku, a także sporządzania sprawozdań, których treść określił minister finansów w rozporządzeniu z dnia 25 lutego 2016 r. 76 Urząd Komisji Nadzoru Finansowego podczas prac legislacyjnych wskazał, że wycena jednostek uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego powinna mieć miejsce w każdym dniu roboczym, co pozwoliłoby na lepsze poinformowanie ubezpieczonego o aktualnej sytuacji danego funduszu77.

Obowiązek równomiernego rozłożenia w czasie wydatków z tytułu wynagrodzenia pośrednika ubezpieczeniowego, dotyczący umów ubezpieczeń, o których mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, ma na celu ograniczenie częstej dotąd praktyki, zgodnie z którą kwota składki wpłacanej przez ubezpieczającego w pierwszym roku trwania umowy ubezpieczenia równała się kwocie wynagrodzenia pośrednika, przy czym wynagrodzenie to było wypłacane z góry po zawarciu umowy. Wiązało się to z nadmiernie wysokimi opłatami likwidacyjnymi w przypadku wypowiedzenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego

75

Ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Raport Rzecznika Ubezpieczonych, Warszawa 2012 76 Dz.U. 2016 poz. 236 77 Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015

46

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

w pierwszym roku jej trwania

78

. Takie rozwiązanie zostało skrytykowane przez

przedstawicieli środowiska pośredników ubezpieczeniowych jako przepis nie tylko utrudniający rozwój młodych agentów ubezpieczeniowych, ale wręcz niekonstytucyjny79.

Informacje wskazane w art. 22 i 24 ustawy mają być przekazywane przez zakład ubezpieczeń na piśmie lub, za zgodą ubezpieczającego, na innym trwałym nośniku.

WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU Art. 25 ustawy reguluje obowiązek informacyjny zakładu ubezpieczeń dotyczący prawa właściwego dla umowy ubezpieczenia w przypadku właściwości wyłącznej i przemiennej. Jeżeli strony mają prawo dokonania wyboru prawa, zakład ubezpieczeń przedstawia swoją propozycję w tym zakresie. Ubezpieczyciel informuje również o sposobie i trybie rozpatrywania skarg i zażaleń zgłaszanych przez ubezpieczającego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, a także organu właściwego do ich rozpatrzenia. Wszystkie opisane obowiązki zakład ubezpieczeń ma wykonać w stosunku do ubezpieczającego będącego osobą fizyczną.

ODSTĄPIENIE OD UMOWY Na mocy art. 441 omawianej ustawy zmianie uległ art. 812 § 4 k.c. Zgodnie z jego nową treścią, w przypadku umów ubezpieczenia zawartych na okres ponad 6 miesięcy, ubezpieczający ma prawo odstąpienia od umowy ubezpieczenia w terminie 30 dni, a w przypadku gdy ubezpieczający jest przedsiębiorcą – w terminie 7 dni od dnia zawarcia umowy. Jeżeli najpóźniej w chwili zawarcia umowy ubezpieczyciel nie poinformował ubezpieczającego konsumenta o prawie odstąpienia od umowy, termin 30 dni biegnie od dnia, w którym ubezpieczający będący konsumentem dowiedział się o tym prawie. Odstąpienie od umowy ubezpieczenia nie zwalnia ubezpieczającego z obowiązku zapłacenia składki za okres, w jakim ubezpieczyciel udzielał ochrony ubezpieczeniowej.

78

P. Radziszewski, Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz jej wpływ na kształt rynku w obszarze bancassurance, Warszawa 2015 79

P. Czublun, Wpływ nowej ustawy na rynek ubezpieczeniowy w Polsce, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1/2015

47

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Jednocześnie art. 26 ustawy dodaje możliwość odstąpienia przez ubezpieczającego od umowy ubezpieczenia na życie, o której mowa w dziale I w grupie 3 załącznika do ustawy, oraz umowy ubezpieczenia na życie lub dożycie, w której świadczenie zakładu ubezpieczeń z tytułu dożycia jest równe składce ubezpieczeniowej powiększonej o określony w umowie ubezpieczenia wskaźnik w ciągu 60 dni od uzyskania informacji, jaką zakład ubezpieczeń ma obowiązek przekazać mu na podstawie przepisu art. 20 ust. 3 ustawy. Ust. 2 tego artykułu nadaje podobne uprawnienie ubezpieczonemu z tytułu takiej umowy ubezpieczenia.

W przypadku odstąpienia od umowy na warunkach określonych w tych przepisach zakład ubezpieczeń

wypłaca

wartość

opłaconych

składek

lub

zakupionych

jednostek

ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych pomniejszonych o nie więcej niż 4 % ich wartości oraz o ewentualne koszty udzielanej ochrony ubezpieczeniowej. Przepis ten stanowi długo oczekiwaną reakcję na postanowienia umowne, zawarte we wzorcach umownych tworzonych przez zakłady ubezpieczeń, a przewidujące opłaty likwidacyjne w wysokości nawet 100 % wartości wpłaconych składek lub zakupionych jednostek ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych w przypadku rozwiązania umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego w ciągu pierwszych lat jej obowiązywania 80 . Co więcej, ustawodawca nakazał również zakładowi

ubezpieczeń

informowanie

ubezpieczającego

lub

ubezpieczonego

w przekazywanej po raz pierwszy rocznej informacji, o której mowa w art. 20 ust. 3 ustawy, o prawie do odstąpienia od umowy, wartości jednostek ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych oraz wysokości kwoty potrąceń w przypadku odstąpienia od umowy ubezpieczenia. Zdaniem Polskiej Izby Ubezpieczeń, wyrażonym podczas konsultacji publicznych projektu ustawy, przepis ten może oznaczać usankcjonowanie mechanizmu pokusy nadużycia (moral hazard)81. Uwaga nie została uwzględniona przez ustawodawcę.

UBEZPIECZENIE OCHRONY PRAWNEJ Art. 27 ustawy dotyczy ubezpieczenia ochrony prawnej i zawiera definicję tego ubezpieczenia, które pojawiło się na polskim rynku ubezpieczeniowym stosunkowo niedawno

80

P. Wawszczak, Opłaty likwidacyjne w umowach ubezpieczenia na życie powiązanych z UFK w świetle orzecznictwa SOKiK – część I, Monitor Ubezpieczeniowy nr 57, czerwiec 2014 81 Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015

48

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 i nie jest jeszcze rozpoznawalne wśród klientów zakładów ubezpieczeń82. Zawarcie definicji tego ubezpieczenia w akcie rangi ustawowej może przyczynić się do popularyzacji tego produktu ubezpieczeniowego i do lepszego rozumienia jego istoty.

Ustawodawca

wprowadził

wymóg

odseparowania

postanowień

dotyczących

ubezpieczenia ochrony prawnej od innych rodzajów ubezpieczeń w umowie. Ubezpieczony ma prawo swobodnego wyboru pełnomocnika oraz prawo do rozstrzygnięcia sporu przez sąd polubowny lub w sposób zapewniający porównywalną gwarancję obiektywności, również w przypadku sporu z ubezpieczycielem.

WYSTĄPIENIE WYPADKU UBEZPIECZENIOWEGO Zgodnie z art. 29 ustawy zakład ubezpieczeń po otrzymaniu zawiadomienia o wystąpieniu wypadku ubezpieczeniowego w ciągu 7 dni informuje o tym ubezpieczającego lub ubezpieczonego, o ile to nie oni złożyli wspomniane zawiadomienie, i podejmuje postępowanie dotyczące ustalenia stanu faktycznego wypadku ubezpieczeniowego oraz zasadności zgłoszonych roszczeń i wysokości świadczenia. Ponadto, jeżeli jest to niezbędne do dalszego prowadzenia postępowania, ubezpieczyciel ma obowiązek poinformowania osoby występującej z roszczeniem o tym, jakie dokumenty są potrzebne do ustalenia odpowiedzialności ubezpieczyciela lub wysokości świadczenia. W przypadku umowy ubezpieczenia zawartej na cudzy rachunek również ubezpieczony lub jego spadkobierca może zawiadomić zakład ubezpieczeń o wystąpieniu wypadku. W takim przypadku spadkobierca jest traktowany jak uprawniony z umowy ubezpieczenia. Zakład ubezpieczeń ma obowiązek wypłacenia świadczenia lub bezspornej jego części w terminie określonym w umowie lub w art. 817 k.c. O przyczynach niezaspokojenia roszczeń w całości ubezpieczyciel informuje osobę zgłaszającą roszczenie oraz – w umowie zawartej na cudzy rachunek – ubezpieczonego. Te same osoby muszą zostać poinformowane, jeżeli świadczenie nie przysługuje lub przysługuje w wysokości innej niż wskazana w roszczeniu. Informacja ta zawiera pouczenie o możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej.

82

M. Olszewski, Ubezpieczenia ochrony prawnej w Polsce, 2014

49

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Termin 7 dni na poinformowanie o wystąpieniu wypadku ubezpieczeniowego wydaje się zbyt krótki, na co bezskutecznie zwracano uwagę podczas konsultacji społecznych83.

Dokumenty i informacje zgromadzone przez ubezpieczyciela w celu ustalenia jego odpowiedzialności

lub

wysokości

świadczenia

są

udostępniane

ubezpieczającemu,

ubezpieczonemu, osobie występującej z roszczeniem lub uprawnionemu z umowy ubezpieczenia, na ich żądanie również w formie elektronicznej. Wskazane osoby mogą żądać potwierdzenia

tych

informacji

na

piśmie

lub

możliwości

wykonania

kserokopii

potwierdzonych zgodności z oryginałem przez zakład ubezpieczeń. Osoby te nie mogą być obciążone nadmiernym kosztem wykonania kserokopii, a udostępnianie informacji i dokumentów nie może wiązać się z nadmiernymi utrudnieniami.

Zawiadomienia i oświadczenia złożone agentowi na piśmie lub innym trwałym nośniku uważa się za złożone zakładowi ubezpieczeń, w imieniu lub na korzyść którego działa. Zakład ubezpieczeń nie może tego upoważnienia wyłączyć ani ograniczyć.

OCENA RYZYKA W celu oceny ryzyka ubezpieczeniowego zakład ubezpieczeń może zażądać, aby ubezpieczony lub osoba, na której rachunek ma zostać zawarta umowa ubezpieczenia, poddali się badaniom diagnostycznym lub lekarskim z minimalnym ryzykiem. Jeżeli umowa ubezpieczenia nie została zawarta, zakład ubezpieczeń na żądanie wspomnianych osób udostępnia wyniki tych badań. Za zgodą wymienionych osób zakład ubezpieczeń może uzyskać informacje o ich stanie zdrowia od podmiotów wykonujących działalność leczniczą, które udzielały tym osobom świadczeń zdrowotnych. Za zgodą osoby, której dotyczą dane, zakład ubezpieczeń udziela innemu zakładowi ubezpieczeń danych potrzebnych do oceny ryzyka, ustalenia prawa ubezpieczonego do świadczenia z zawartej umowy ubezpieczenia i wysokości tego świadczenia, a także do udzielenia posiadanych przez siebie informacji o przyczynie śmierci ubezpieczonego lub informacji niezbędnych do ustalenia prawa uprawnionego z umowy ubezpieczenia do świadczenia i jego wysokości. Przepisy te dotyczą odpowiednio poszkodowanych w zdarzeniach objętych obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej. Zakład ubezpieczeń nie informuje ubezpieczonych lub 83

Raport z konsultacji publicznych projektu ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej, Warszawa 2015

50

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

uprawnionych z umowy ubezpieczenia o zbieraniu danych zawartych w umowie ubezpieczenia oraz oświadczeniach złożonych przed jej zawarciem.

Zakazane jest różnicowanie składek ubezpieczeniowych i świadczeń ze względu na płeć oraz ciążę i macierzyństwo.

PODSUMOWANIE Mimo że omawiana ustawa prawie nie wspomina o konsumencie, w rzeczywistości wprowadza szereg przepisów rozszerzających prawa konsumentów w stosunku do przedsiębiorców – zakładów ubezpieczeń. Prawa te dotyczą nie tylko ubezpieczającego, ale często również ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia, a nawet zainteresowanego, w czym widać wpływ prawa unijnego. Niektóre uprawnienia dotyczą również przedsiębiorców, co wskazuje na rozumienie umowy ubezpieczenia jako umowy szczególnego ryzyka.

Ustawodawca zadbał w szczególności o przekazanie wszelkich koniecznych informacji osobom zainteresowanym zawarciem umowy ubezpieczenia zawierającym element inwestycyjny. Jest to działanie długo oczekiwane przez instytucje rynku ubezpieczeniowego, dzięki któremu ma zmniejszyć się liczba sporów na tle tych umów.

Nie należy jednak zapominać, że przeciętny konsument może nie rozumieć zapisów umów ubezpieczenia, niezależnie od ilości przekazanych mu dokumentów i informacji.

Należy obawiać się, że podpisanie oświadczenia o zapoznaniu się z warunkami ubezpieczenia nie będzie tożsame ze zrozumieniem tych warunków. Przeciętny konsument będzie wiedział o produkcie tyle, ile dowie się od pośrednika ubezpieczeniowego, ewentualnie również z umowy ubezpieczenia, o ile jej warunki będą sformułowane w sposób jednoznaczny i spójny. Dlatego na rzeczywisty zakres wiedzy konsumenta o produkcie wpływ ma ubezpieczyciel oraz pośrednik ubezpieczeniowy. Od tych podmiotów zależy realne zmniejszenie alarmującej liczby sporów i spraw sądowych, która wystarczająco już podważyła zaufanie do branży ubezpieczeniowej.

51

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEĹƒ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

SUMMARY

The discussed law almost does not mention a consumer, nevertheless it introduces a number of rules

expanding consumer rights relative to entrepreneurs being insurance

companies. Those rights apply not only to an insurer but also to an insured person as well as a person entitled in insurance contract and even a person interested which is the influence of European Union law. Some rights apply also to entrepreneurs which shows that the insurance contract is a contract of special risk.

The legislator has taken care of providing any necessary information to the persons interested in entering into a contract including a component of investment. This action has been expected by the institutions of the insurance market for a long time which aims to decrease the number of disputes concerning those types of contracts.

Notwithstanding, the average consumer may not understand all the regulations included in an insurance contract despite the quantity of information and documents provided.

There is a risk that signing a statement of being acquainted with terms and conditions of insurance contract will not necessarily be the same as understanding them. An average consumer will know about the product as much as an insurance agent tells him, or what he can understand form the contract being its terms and conditions clear and consistent. An insurance company and an insurance agent have an impact on the consumer's knowledge of the product. Those subjects can decrease the alarming number of disputes that have already undermined confidence in the insurance industry.

52

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/29/WE z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG,

dyrektywy

97/7/WE,

98/27/WE

i

2002/65/WE

Parlamentu

Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych”) ( Dz.Urz.UE.L nr 149) 2.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (Dz.Urz.UE.L nr 335)

3.

Dyrektywa Rady 90/314/EWG z dnia 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek (Dz.Urz.UE.L nr 158)

4.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 2 lutego 2016 r. w sprawie minimalnego zakresu danych zamieszczanych w ankiecie dotyczącej potrzeb ubezpieczającego lub ubezpieczonego (Dz.U. 2016 nr 0 poz. 167)

5.

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 22 lutego 2016 r. w sprawie formy oraz sposobu sporządzenia przez zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji danych i informacji do celów nadzoru (Dz.U. 2015 nr 0 poz. 2189)

6.

Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. 2015 poz. 1844)

7.

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151)

8.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 t.j.)

9.

Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym (Dz.U. 2015 poz. 1348)

53

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Orzecznictwo: 1. Uchwała Sądu Najwyższego z 9 września 2015 r., sygn. III SZP 2/15 2.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2015 r., sygn. III SK 42/14

3. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 9 listopada 2013 r., sygn. XVII AmA 35/12 Artykuły: 1. Czublun P., Wpływ nowej ustawy na rynek ubezpieczeniowy w Polsce, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1/2015 2. Radziszewski P., Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej oraz jej wpływ na kształt rynku w obszarze bancassurance, Warszawa 2015 3. Wawszczak P., Opłaty likwidacyjne w umowach ubezpieczenia na życie powiązanych z UFK w świetle orzecznictwa SOKiK – część I, Monitor Ubezpieczeniowy nr 57, czerwiec 2014

Źródła internetowe: 1. http://rf.gov.pl/pdf/Raport_UFK.pdf 2. https://www.knf.gov.pl/Images/Rekomendacja_U_tcm75-38338.pdf 3. https://www.pzu.pl/c/document_library/get_file?uuid=9c78a731-afff-403b-8007c7aec8e16743&groupId=10172 4. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//502/12278765/12321903/12321906/dokument19824 0.pdf 5. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//502/12278766/12321957/dokument205696.pdf 6. https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/140603_ub_ochrony_prawnej/M_Olszewski _DAS.pdf

54

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

MAGDALENA WIKARJAK84

WYBRANE ZAGADNIENIA UBEZPIECZEŃ ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ POSIADACZY POJAZDÓW MECHANICZNYCH W ORZECZNICTWIE SELECTED ISSUES REGARDING LIABILITY INSURANCE OF MOTOR VEHICLE OWNERS IN THE JUDICATURE słowa kluczowe: ubezpieczenia oc., szkoda całkowita, szkoda częściowa, zwrot kosztów wynajmu pojazdu zastępczego, naprawa pojazdu uszkodzonego. keywords: liability insurance, total damage, partial damage, reimbursement of the cost of hiring a replacement vehicle, repair of damaged vehicle.

STRESZCZENIE Posiadanie

ubezpieczenia

OC

posiadaczy

pojazdów

mechanicznych

jest

obowiązkowe. Zarówno na zakładzie ubezpieczeń jak i poszkodowanym ciążą różnego rodzaju obowiązki. Zakład ubezpieczeń jest obowiązany do rekompensaty poniesionych strat przez poszkodowanego. Obejmuje to holowanie pojazdu, naprawę, wynajem pojazdu zastępczego, bądź w przypadku szkody całkowitej zamiast zwrotu kosztów naprawy ubezpieczyciel wypłaca różnicę między wartością pojazdu w stanie przed szkodą a wartością pojazdu po szkodzie według metody dyferencyjnej. Szkoda całkowita zachodzi wtedy, gdy przewidywana wartość naprawy przewyższa wartość pojazdu, naprawa jest wtedy nieopłacalna. Wypłata odszkodowania, czyli zakończenie postępowania likwidacyjnego, powinno nastąpić w ciągu 30 dni od zgłoszenia szkody. Ponadto na zakładzie ubezpieczeń ciąży obowiązek informacyjny, który polega na udzielaniu informacji dotyczących założeń, 84

Studentka III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

55

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 na których oparł się zakład ubezpieczeń, odmawiając w całości lub w części rekompensaty zgłoszonej szkody. Wypłacane odszkodowanie ma obejmować niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty poniesione przez poszkodowanego.

Na poszkodowanym ciąży natomiast obowiązek minimalizowania skutków szkody według zasady proporcjonalności, a także informowania zakładu ubezpieczeń o zaistniałej szkodzie w zakresie posiadanych przez siebie informacji i dokumentów.

Poszkodowanemu przysługuje uprawnienie do wynajmu pojazdu zastępczego przez cały okres, w którym jest pozbawiony możliwości korzystania z pojazdu, który został uszkodzony w wyniku kolizji. Koszty holowania czy parkowania pojazdu uszkodzonego pozostają w ścisłym związku zarówno ekonomicznym, jak i przyczynowym ze szkodą, a zatem ubezpieczyciel sprawcy ma obowiązek ich rekompensaty.

Na podstawie zasady pełnej kompensacji poszkodowanemu przysługuje wymiana uszkodzonych w wyniku wypadku komunikacyjnego części na część taką samą, jaką posiadał wcześniej w swoim pojeździe lub wyliczenie odszkodowania na podstawie cen części niezbędnych do przywrócenia pojazdu do stanu sprzed szkody.

W razie problemów poszkodowany może zgłosić się do Rzecznika Finansowego (dawniej Rzecznika Ubezpieczonych). Rzecznik z kolei może sygnalizować problemy organowi nadzorującemu zakład ubezpieczeń jakim jest Komisja Nadzoru Finansowego.

EXTRACT Having liability insurance of motor vehicle owners is mandatory. Both the insurance company and the affected have all kinds of duties. The insurance company is obliged to compensate the losses suffered by the injured party. This includes towing the vehicle, repair, rent a replacement vehicle, or in the event of total loss, instead of reimbursement of repair costs the insurer shall pay the difference between the value of the vehicle in before the the damage and the value of the vehicle after the event by a differential method. Total loss occurs when the estimated value of repair exceeds the value of the vehicle, then the repair is unprofitable. The payment of compensation which is the completion of liquidation proceedings should take place within 30 days of notification of damage. In addition, the insurance company is obliged to information, which consists in providing information on the 56

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

assumptions relied on by the insurance company refused, in whole or in part the compensation reported damage. Compensation is paid to cover the necessary and economically reasonable costs incurred by the injured party.

The injured party is obliged to minimize the effects of damage according to the principle of proportionality, and to inform the insurance company of the damage in terms of its own information and documents.

The injured party is entitled to hire a replacement vehicle for the entire period in which he/she is deprived of the possibility to use the vehicle that was damaged in the collision. The costs of towing of the damaged vehicle and parking are closely related to both economic and causal aspects of detriment, and therefore the perpetrator’s insurer has a duty to compensate them.

On the basis of the principle of full compensation the injured party is entitled to replace damaged parts as a result of a traffic accident for the part of the same he/she had earlier in his/her vehicle or to calculate damages based on the price of parts required to restore the vehicle to its state before the damage.

In case of problems injured parties may apply to the Financial Ombudsman (formerly the Insurance Ombudsman). The Ombudsman may signal problems to authority supervising the insurance company which is the Financial Supervision Commission.

WPROWADZENIE Każdy posiadacz pojazdu mechanicznego jest obowiązany zawrzeć umowę obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem posiadanego przez niego pojazdu. Obowiązek ten wynika z ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. nr 124, poz.

1152 z późn. zm.). Przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający lub osoba na rzecz której została zawarta umowa ubezpieczenia.

W ubezpieczeniach obowiązkowych obowiązuje reguła nadrzędności przepisów ustawy 57

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 (takich jak, np. ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, kodeks cywilny, prawo międzynarodowe) nad stosunkiem kontraktowym.

85

Wynika to z ochrony interesu

poszkodowanych. Z takiego ubezpieczenia korzysta osoba trzecia, jaką jest poszkodowany, któremu wypłaca się odszkodowanie za szkodę, której sprawcą jest najczęściej właściciel pojazdu ubezpieczonego w zakresie odpowiedzialności cywilnej w danym zakładzie ubezpieczeń. To poszkodowany staje się beneficjentem w stosunku ubezpieczony – zakład ubezpieczeń. W związku z tym wykształciła się powszechna praktyka wykupowania najtańszego pakietu ubezpieczeniowego OC, a co za tym idzie, zakłady ubezpieczeń, starając się osiągnąć zyski, minimalizują wypłacane odszkodowania.

Istotą odszkodowania jest pokrycie strat w takim zakresie, aby nie doszło do bezpodstawnego wzbogacenia poszkodowanego. Zgodnie bowiem z dyspozycją art. 8241 § 1 kc suma pieniężna wypłacona przez ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia nie może być wyższa od poniesionej szkody. „Odszkodowanie przysługujące od ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej za uszkodzenie pojazdu mechanicznego obejmuje niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty naprawy pojazdu, ustalone według cen występujących na lokalnym rynku.”86 Mamy do czynienia z typowym związkiem przyczynowo skutkowym.

Zakład ubezpieczeń pokrywa tylko to, co zostało uszkodzone przez sprawcę w tym konkretnym zdarzeniu, koszty, które zostały poniesione w celu przywrócenia poprzedniego stanu pojazdu.

Pojawia się jednak problem zdefiniowania „cen występujących na lokalnym rynku”.

Wiadomo przecież, że ceny inaczej kształtują się w dużej aglomeracji a inaczej w małej gminie. SN w uchwale dalej wyjaśnia: „Terytorialny aspekt kształtowania się cen stosowanych przez zakłady naprawcze w zakresie różnych kategorii usług naprawczych należy brać pod uwagę także wówczas, gdy odrzuca się możliwość przyjmowania w zakresie ustalania wysokości odszkodowania formuły cen przeciętnych. Poszkodowany mógłby dokonać naprawy samochodu np. w miejscu zamieszkania lub w miejscu uszkodzenia samochodu. Miejsca te wyznaczają jednocześnie rynek lokalny usług naprawczych, tj. krąg podmiotów świadczących usługi naprawcze na określonym obszarze. Jeżeli zatem poniesione przez poszkodowanego koszty naprawy samochodu odpowiadają cenom stosowanym przez 85 86

M. Orlicki, Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011, s. 452 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03

58

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 usługodawców na lokalnym rynku i jednocześnie można te koszty zaliczyć do kategorii niezbędnych i ekonomicznie uzasadnionych, ubezpieczyciel nie miałby podstaw do odmowy wypłaty odszkodowania odpowiadającego wspomnianym kosztom. W rezultacie należy przyjąć, że odszkodowanie przysługujące od ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej za uszkodzenie pojazdu mechanicznego obejmuje niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty pojazdu, ustalone według cen występujących na lokalnym

rynku usług

naprawczych.”. 87 Miejsce naprawy pojazdu ma znaczenie dla kształtowania się cen, a tym samym wielkości należnego odszkodowania. W postępowaniu sądowym o zapłatę należnego odszkodowania kwestię, czy ceny zastosowane w danym zakładzie naprawczym odpowiadają cenom na rynku lokalnym bada już odpowiedni biegły.

Przyjmuje się, że należy pokryć koszty „ekonomicznie uzasadnione”. Z odpowiedzią na pytanie, co należy uznać za takie koszty przychodzi SN. Otóż: „Kosztami „ekonomicznie uzasadnionymi” są koszty ustalone według cen, którymi posługuje się wybrany przez poszkodowanego warsztat naprawczy dokonujący naprawy samochodu. Nie ma przy tym znaczenia fakt, że ceny te odbiegają (są wyższe) od cen przeciętnych dla określonej kategorii usług naprawczych na rynku. Jeżeli nie kwestionuje się uprawnienia do wyboru przez poszkodowanego warsztatu samochodowego mającego dokonać naprawy, miarodajne w tym zakresie powinny być ceny stosowane właśnie przez ten warsztat naprawczy. Przyjęcie cen przeciętnych dla określenia wysokości przysługującego poszkodowanemu odszkodowania, niezależnie

od

samej

metody

ich

wyliczania,

która

może

być

zróżnicowana,

nie kompensowałoby poniesionej przez poszkodowanego szkody, gdyby ceny przyjęte w warsztacie naprawczym były wyższe od przeciętnych.” 88 Ekonomicznie uzasadnione wydatki mogą obejmować w przypadku samochodu używanego koszty nowych i oryginalnych części, koszt wykonania naprawy zgodnie z technologią i w autoryzowanym zakładzie blacharsko-lakierniczym niezbędne do naprawienia pojazdu.

SN porusza też kwestię wyboru warsztatu naprawczego. Z powyżej przytoczonego fragmentu uchwały wynika, że jeżeli zakład ubezpieczeń nie kwestionował uprawnienia poszkodowanego do wyboru warsztatu naprawczego, w którym będzie likwidowana szkoda, a w okresie późniejszym nie kwestionował także samego wyboru konkretnego warsztatu naprawczego, 87 88

zakład

ubezpieczeń

powinien

także

zaakceptować

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03

59

ceny

stosowane

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

w wybranym

warsztacie

naprawczym.

Brak

negowania

uprawnienia

i

wyboru

poszkodowanego jest równoznaczny ze zgodą na ceny usług w danym warsztacie, w którym następuje likwidacja szkody.

NAJEM POJAZDU ZASTĘPCZEGO

Poszkodowanemu przysługuje uprawnienie do najmu pojazdu zastępczego na okres, w którym jest on pozbawiony możliwości korzystania ze swojego pojazdu. Orzecznictwo wskazuje, iż poniesienie przez poszkodowanego kosztów najmu samochodu zastępczego (w związku z pozbawieniem poszkodowanego możliwości korzystania z własnego pojazdu, który uległ uszkodzeniu na skutek wypadku drogowego, którego sprawcą jest inny uczestnik ruchu drogowego) pozostaje w normalnym związku przyczynowym z wypadkiem i jest szkodą w rozumieniu art. 361 kodeksu cywilnego. Dowodzą tego wyroki SN sygn.: V CKN 1397/00, IV CK 672/03, II CK 494/03, IV CK 672/03, II CKN 109/98, II CK 412/03.

Poszkodowanemu przysługuje najem pojazdu zastępczego przez cały okres niezbędny do naprawy szkody w pojeździe oraz dodatkowo w czasie przeprowadzania czynności organizacyjnych związanych z naprawą. Rzeczywisty okres naprawy pojazdu obejmuje nie tylko technologiczny czas naprawy, ale także czynności przygotowawcze zmierzające do naprawienia szkody, m.in. czas na zamówienie części, a także czynności przeprowadzone po dokonanej naprawie, odebranie naprawionego pojazdu przez poszkodowanego.

Zaznaczyć przy tym należy, że okres najmu nie może być przyjmowany automatycznie, jednak winien uwzględniać indywidualną sytuację poszkodowanego.

Poszkodowany ma prawo natomiast do używania pojazdu zastępczego w takim zakresie, w jakim używałby swojego pojazdu, gdyby szkoda nie nastąpiła. Przez cały okres od kolizji poprzedzający naprawę oraz okres rzeczywistej naprawy pojazdu, poszkodowany jest pozbawiony możliwości korzystania z własnego samochodu, co stanowi szkodę w majątku poszkodowanego,

którą

zakład

ubezpieczeń

zobowiązany jest

naprawić.

Zgodnie

z powyższym: „Nie ulega wątpliwości, że szkoda majątkowa wyrażać się może w braku możliwości korzystania z określonej rzeczy - w realiach sprawy z samochodu stanowiącego własność poszkodowanych. Jeżeli więc poszkodowani ponoszą koszty najmu pojazdu 60

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zastępczego, które były konieczne to mieszczą się one w pojęciu szkody podlegającej wyrównaniu przez ubezpieczyciela. Odszkodowanie należy się tylko w takim zakresie, w jakim poszkodowany korzystałby z środka lokomocji, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Odszkodowanie należy się jednak jedynie za okres odpowiadający okresowi pomiędzy dniem wyrządzenia szkody a dniem naprawienia pojazdu, biorąc pod uwagę wszelkie technologiczne uwarunkowania związane z przywróceniem pojazdu do stanu poprzedniego oraz z przeprowadzeniem postępowania likwidacyjnego przez ubezpieczyciela.”89 Nie można w kwestii terminu najmu pojazdu zastępczego kierować się tzw. technologicznym czasem naprawy pojazdu w przypadku, gdy pojazd faktycznie przebywał w zakładzie naprawczym dłużej. Technologiczny czas naprawy, określony np. w programach kosztorysowych, jest wyliczony teoretycznie i nie uwzględnia wielu istotnych czynników (np. czasu dokonania pierwszych i ewentualnie kolejnych oględzin uszkodzonego pojazdu przez przedstawiciela zakładu ubezpieczeń, zamówienia, dostarczenia i koniecznego oczekiwania na niezbędne do naprawy części itp.).

Poszkodowany nie ma obowiązku wykazywać, że nie mógł zaspokoić potrzeb konsumpcyjnych i życiowych w szczególności poprzez korzystanie z ogólnodostępnych środków transportu. Jako ogólnodostępny środek transportu uważa się środki komunikacji publicznej. Poszkodowany w wyniku szkody nie może znajdować się w gorszej sytuacji niż w okresie sprzed zaistnienia szkody, w szczególności nie może ulec obniżeniu standard życia poszkodowanego. To, że poszkodowani nie muszą korzystać ze środków transportu publicznego zostało już jednoznacznie wskazane przed Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 listopada 2011r., III CZP 5/11: „Odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego

ubezpieczenia

odpowiedzialności

cywilnej

posiadaczy

pojazdów

mechanicznych za uszkodzenie albo zniszczenie pojazdu mechanicznego niesłużącego do prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje celowe i ekonomiczne uzasadnione wydatki na najem pojazdu zastępczego; nie jest ona uzależniona od niemożności korzystania przez poszkodowanego z komunikacji zbiorowej.” Zgodnie z powyższym nie można uzależniać refundacji kosztów najmu pojazdu zastępczego od konieczności wykazania przez poszkodowanego, że nie mógł on skorzystać ze środków komunikacji publicznej. Ponadto kwestię tę poruszył także Rzecznik Finansowy (dawniej Rzecznik Ubezpieczonych), 89

Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 9 listopada 2009 r., sygn. akt XII Ga 374/09

61

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 stwierdzając: „Rzecznik Ubezpieczonych w przypadku roszczeń konsumentów o zwrot kosztów najmu samochodu zastępczego nie ostrzega, ażeby przepisy polskiego Kodeksu cywilnego wprowadzały dla tych osób liczne ograniczenia i ciężary dowodowe co do „niezbędności” takiego najmu, w szczególności, że taka „niezbędność” powstaje, jeżeli konsument nie może poruszać się w okresie likwidacji szkody za pomocą komunikacji publicznej. Zasadność roszczenia jest uzależniona nie od funkcjonowania komunikacji publicznej, ale od istnienia związku przyczynowego pomiędzy utratą możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia albo uszkodzenia a poniesionymi kosztami najmu pojazdu zastępczego.”90 Faktura VAT wystawiona przez wynajmującego może być dowodem na wykazanie wysokości odszkodowania za wynajem pojazdu zastępczego. Zgodnie z tym przykładowo: „W konsekwencji, Sąd uznał, iż uzasadniony czas najmu pojazdu zastępczego dotyczył okresu wskazanego w fakturze VAT dołączonej do pozwu a co najmniej w odniesieniu do 10 dni, za który to okres powód żądał zapłaty. Jak już wspomniano, błędne jest utożsamianie technologicznego czasu naprawy z faktycznym czasem naprawy, a w konsekwencji – z okresem, za jaki poszkodowanemu przysługuje zwrot kosztów najmu pojazdu zastępczego.

Uzasadniony czas najmu pojazdu mógłby odpowiadać „czystemu czasowi naprawy”, ale tylko przy założeniu, że nie byłoby potrzeby np. zamawiania dodatkowych czynności czy wykonywania dodatkowych oględzin i weryfikacji kosztów naprawy a w tej sprawie taka sytuacja właśnie zaistniała, bowiem zakład naprawczy nie może podejmować ryzyka wykonania naprawy, co do której ubezpieczyciel wcześniej nie zaakceptował jej kosztów. […] Z punktu zaś widzenia formalnego faktura VAT zawiera wszystkie niezbędne dane (m.in. podpis) i jest dokumentem prywatnym w rozumieniu art. 245 k.p.c. a w świetle art. 233 k.p.c. podlega ocenie jako dokument wiarygodny.”91 a także „Sąd ten podkreślił sam fakt, że faktury, rachunki czy też oświadczenia stanowią dokument prywatny w rozumieniu art. 245 k.p.c. nie powoduje sam w sobie, iż są to dowody niewiarygodne czy też mało wiarygodne, dokument prywatny jest bowiem jednym z rodzajów dowodów przewidzianych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego i podlega takiej ocenie jak wszystkie inne dowody zawnioskowane w sprawie.”92 Faktura VAT zwierająca kwotę, jaką poniósł poszkodowany za 90

Stanowisko Rzecznika Ubezpieczonych w sprawie refundacji kosztów najmu pojazdu zastępczego z OC komunikacyjnego 91 Wyrok Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy w Warszawie z 25 października 2013, sygn. akt XVI GC 237/13 92 Wyrok Sądu Okręgowego w Rzeszowie z 24 lipca 2014 r., sygn. akt VI Ga 153/14

62

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 wynajem samochodu zastępczego (a także inne potrzebne elementy jak podpis wystawcy) stanowi dokument prywatny, który stwierdza o wysokości szkody, jaką poniósł poszkodowany, w zakresie w jakim nie mógł korzystać z własnego pojazdu. Taka faktura może stanowić dowód w postępowaniu sądowym na okoliczność ustalenia rozmiaru szkody w wyżej wymienionym zakresie. Z przytoczonych orzeczeń wynika, że faktury VAT są uwzględniane przez sądy. W związku z powyższym zakłady ubezpieczeń nie powinny podważać możliwości wykazania wysokości roszczenia na podstawie faktury VAT.

NAPRAWA POJAZDU USZKODZONEGO

Prawo poszkodowanego do przywrócenia pojazdu do stanu poprzedniego zawarte jest w art. 363 § 1 kodeksu cywilnego i jest tożsame z obowiązkiem uwzględnienia w procesie likwidacji szkody elementów identycznych z tymi, jakie zostały uszkodzone, chyba że poszkodowany wyrazi zgodę na zastosowanie części proponowanych przez zakład ubezpieczeń. Dopuszcza się również użycia części podobnych, choćby były to części ulepszone technicznie. 93 W przypadku ubezpieczeń OC zakład ubezpieczeń jest zobowiązany w ramach odpowiedzialności gwarancyjnej do wypłaty odszkodowań pieniężnych. Restytucja naturalna jest dokonywana przez osoby trzecie (zakłady naprawcze), na rachunek podmiotu odpowiedzialnego, za którego odpowiedzialność gwarancyjną ponosi zakład ubezpieczeń wypłacający jedynie sumę pieniężną pokrywającą jej koszt. 94 Poszkodowanemu

przysługuje

wymiana

uszkodzonych

w

wyniku

wypadku

komunikacyjnego części na takie same, jakie posiadał wcześniej w swoim pojeździe lub wyliczenie odszkodowania na podstawie cen części niezbędnych do przywrócenia pojazdu do stanu sprzed szkody. Stanowi o tym zasada pełnej kompensacji (naprawienia) wyrządzonej szkody, która jest określona w art. 363 § 1 kodeksu cywilnego: „naprawienie szkody powinno nastąpić według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej". Przywrócenie uszkodzonego pojazdu do stanu poprzedniego polega na doprowadzeniu go do stanu używalności i jakości w takim 93

M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2014, s. 531 A. Wąsiewicz, Obowiązkowe ubezpieczenie OC oraz odpowiedzialność cywilna posiadacza i kierowcy pojazdu mechanicznego, Warszawa-Poznań 1993, s. 55 94

63

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zakresie, jaki istniał przed wyrządzeniem szkody. Jeżeli zatem do osiągnięcia takiego celu jest konieczne użycie nowych elementów, to poniesione wydatki wchodzą w skład kosztów naprawienia szkody. Jeżeli w skutek uszkodzenia nastąpiło obniżenie ich wartości użytkowej, a naprawa nie przywróciłaby tej wartości, to powinny być one zastąpione nowymi. Aby zaszła konieczność zastąpienia uszkodzonej części nową, część uszkodzona nie musi być zniszczona.95 Zakłady ubezpieczeniowe na podstawie oględzin przygotowują kalkulację napraw, na podstawie których obliczają wartość pojazdu, a także rozmiary poniesionej szkody.

W chwili dokonywania kalkulacji naprawy zakład ubezpieczeniowy dokonuje jedynie szacunku- uśrednienia kosztów związanych z naprawą. Kwota szacunkowa nie jest równoznaczna z kwotą naprawy rzeczywiście poniesioną przez poszkodowanego. Jednakże zakład ubezpieczeniowy zobowiązany jest do pokrycia wszelkich celowych i ekonomicznych kosztów poniesionych przez poszkodowanego. Uwagę na ten problem zwrócił SN: „W praktyce ubezpieczeniowej niektóre zakłady ubezpieczeń przekazują poszkodowanemu zgłaszającemu szkodę standardowo opracowaną informację dotyczącą ustalenia wysokości kosztów i sposobu naprawy uszkodzonego pojazdu objętego ubezpieczeniem, z reguły po akceptacji zakresu i sposobu naprawy. Taką informacją posłużył się także ubezpieczyciel w niniejszej

sprawie.

Informacje

te,

niezależnie

od

stopnia

ich

szczegółowości,

kategoryczności sformułowań i czasu przekazania poszkodowanemu (zwykle po zgłoszeniu szkody), nie mają żadnego znaczenia w sferze określenia kryteriów wysokości należnego odszkodowania ubezpieczeniowego. Co najwyżej mogą tylko informować poszkodowanego o stosowanych na rynku lokalnym (obejmującym lokalne warsztaty naprawcze) możliwych cen naprawy pojazdów mechanicznych.”96 Nie można przyjąć za słuszne twierdzenia, że do naprawy pojazdu powinny być użyte części nieoryginalne. Zakład ubezpieczeniowy nie może narzucić właścicielowi pojazdu konieczności użycia tzw. części nieoryginalnych, a więc uzależniać spełnienia zobowiązania od użycia nieoryginalnych, alternatywnych części zamiennych. Zgodnie z tym: „W świetle przedstawionych rozważań należy przyjmować jako punkt wyjścia, że dla pełnej restytucji uzasadnione jest ustalenie odszkodowania przy odwołaniu się do cen części oryginalnych.

95

A. Wąsiewicz, Obowiązkowe ubezpieczenie OC oraz odpowiedzialność cywilna posiadacza i kierowcy pojazdu mechanicznego, Warszawa-Poznań 1993, s. 57 96 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03

64

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Przesłanki uprawniające do wypłacenia odszkodowania według cen części alternatywnych, należy traktować jako wyjątki od reguły. Z tej przyczyny ciężar dowodu, że w danych okolicznościach faktycznych szkoda może zostać w pełni naprawiona przez wypłatę wartości cen części alternatywnych, obciąża ubezpieczyciela.”97 Ponadto wskazać należy, że na poszkodowanego nie można przenosić ryzyka związanego z zastosowaniem części pochodzących od innych producentów niż producent uszkodzonego samochodu. Nie można oczekiwać, że poszkodowany będzie chciał naprawić pojazd w sposób jak najtańszy. Zastosowanie przy naprawie części oryginalnych ma zapewnić jakość i bezpieczeństwo podczas dalszej eksploatacji pojazdu. Części oryginalne poddawane są szeregom badań, dzięki czemu można mieć pewność, że odpowiadają wymogom stawianym przez producenta. Nie można zapominać, że kupując samochód w przeważającej mierze kupujący kieruje się jakością, jaką oferuje producent pojazdu, dlatego też niezrozumiałe jest ograniczanie przez zakład ubezpieczeniowy możliwości naprawy uszkodzonego pojazdu z zastosowaniem części rekomendowanych przez producenta pojazdu.

Ponadto zgodnie z orzecznictwem poszkodowany ma prawo domagać się naprawy pojazdu przy użyciu części oryginalnych, a zakład ubezpieczeniowy ma obowiązek zrefundowania kosztów tych części. „Zdaniem Sądu Okręgowego nie może budzić wątpliwości, że dopóki wykorzystanie części oryginalnych przy naprawie samochodu nie prowadzi do zwiększenia się jego wartości w stosunku do wartości jaką posiadał przez wypadkiem nie ma żadnych przeszkód do uwzględnienia ich cen w kosztach naprawy. Jeżeli wykorzystanie przy naprawie części oryginalnych zniweluje (w całości albo chociaż w części) wynikającą z wypadku utratę wartości auta, to ich użycie jest jak najbardziej zasadne.”98 Stosowanie w rozliczeniach z poszkodowanymi cen tzw. części alternatywnych zakłady ubezpieczeń uzasadniają najczęściej przepisem § 2 pkt 20 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 2003 r. w sprawie wyłączenia określonych porozumień wertykalnych

w sektorze

pojazdów

samochodowych

spod

zakazu

porozumień

99

ograniczających konkurencję , zgodnie bowiem z zawartą w tym przepisie definicją, za części oryginalne uznaje się także te części, których producent zaświadczy, że są one tej samej jakości co komponenty, które są lub były stosowane do montażu danych pojazdów 97

Wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z 30 grudnia 2014 r., sygn. akt VIII Ca 506/14 Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z 28 października 2014 r., sygn. alt III Ca 673/14 99 Dz.U. Nr 38, poz. 329 ze zm.

98

65

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 samochodowych. Warto zaznaczyć, że celem owego rozporządzenia było ograniczenie przywilejów producentów samochodów, a przez to do ograniczenia konkurencyjności, dlatego te regulacje należy łączyć wyłącznie z zagadnieniami dotyczącymi ochrony konkurencji na rynku motoryzacyjnym. Nie daje to upoważnienia do ograniczania prawa poszkodowanego do uzyskania pełnej rekompensaty za poniesioną szkodę. Proces taki wymaga uwzględnienia elementów tożsamych z tymi, co uszkodzone. W konsekwencji zastępowanie występujących uprzednio w pojeździe części oryginalnych częściami alternatywnymi jest dopuszczalne, ale pod bezwzględnym warunkiem, że poszkodowany wyrazi na to zgodę.

W

przypadku

obowiązkowego

ubezpieczenia

OC

posiadaczy

pojazdów

mechanicznych stawka wszystkich czynności, których podjęcie jest nieodzowne w procesie dokonywania naprawy, powinna odzwierciedlać ceny faktycznie poniesione przez poszkodowanego, gdyż dopiero wtedy odszkodowanie będzie równe poniesionej szkodzie.

Uchwała SN z dnia 16 czerwca 2003 r.100 wyraźnie wskazuje, że nie można w tym kontekście mówić o cenach uśrednionych, lecz stosowanych w indywidualnej naprawie dokonywanej w wybranym przez poszkodowanego zakładzie naprawczym. Pomimo to ceny zawarte w kosztorysach sporządzonych w systemach takich jak Eurotax czy Audatex, będących podstawą kalkulacji dokonywanych przez ubezpieczycieli oraz korekt faktur stwierdzających koszt naprawy, są właśnie cenami uśrednionymi (wprowadzonymi do programu przez sporządzającego wycenę). Powyższa uchwała stanowi także, iż w przypadku zaakceptowania przez ubezpieczyciela zasadności i sposobu dokonania naprawy, ubezpieczyciel nie powinien podważać wysokości tych kosztów. Jest to także równoznaczne z przyznaniem poszkodowanemu uprawnienia do swobodnego wyboru warsztatu naprawczego, z którego usług chce skorzystać.

Zakład ubezpieczeń może żądać przedstawienia faktur źródłowych stwierdzających źródło i rodzaj nabytych części zamiennych. Zakres żądanych przez zakład ubezpieczeń dokumentów nie jest nieograniczony. Ubezpieczyciel, domagając się jakiegokolwiek dokumentu, powinien móc wykazać, że jego żądanie jest konieczne do dalszego prowadzenia postępowania. Za niedopuszczalne należy również uznać żądanie dokumentów, których uzyskanie wiązałoby się z nadmiernymi trudnościami dla osoby zgłaszającej roszczenie.

Wynika to z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, 100

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03

66

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Ubezpieczeniowym

Funduszu

Gwarancyjnym

i

Polskim

Biurze

Ubezpieczycieli

Komunikacyjnych, który stanowi, że osoba objęta ubezpieczeniem obowiązkowym, uczestnicząca w zdarzeniu nim objętym, jest obowiązana m.in. do niezwłocznego powiadomienia o zdarzeniu zakładu ubezpieczeń, udzielając mu niezbędnych wyjaśnień i przekazując posiadane informacje. Obowiązek dotyczy jedynie informacji, które są w posiadaniu poszkodowanego. Dopiero gdy pomimo posiadania takich informacji poszkodowany zaniechał swojemu obowiązkowi, uczynił to z winy umyślnej czy niedbalstwa bądź zaniechanie miało wpływ na ustalenie istnienia lub zakresu odpowiedzialności cywilnej ewentualnie też na zwiększenie rozmiarów szkody powstaje możliwość zastosowania sankcji polegającej na ograniczeniu odszkodowania wypłacanego poszkodowanemu uzależnionej stosownie do art. 17 wyżej wymienionej ustawy.

Jeżeli w wyniku naprawy z przyczyn niezależnych od osoby dokonującej naprawy nie uzyskano stanu pojazdu sprzed wypadku, np. przez nieosiągalność niektórych części zamiennych, to trzeba uznać, że pojazd utracił część swej wartości i uwzględnić to przy ustalaniu odszkodowania. 101

HOLOWANIE I PARKOWANIE POJAZDU USZKODZONEGO

Poniesione koszty holowania i parkowania pojazdu uszkodzonego podlegają zwrotowi, o ile mieszczą się w granicach normalnego związku przyczynowego. Powyższe twierdzenie wynika wprost z dyspozycji art. 361 k.c. Koszty te pozostają w ścisłym związku zarówno ekonomicznym, jak i przyczynowym ze szkodą, a zatem ubezpieczyciel sprawcy ma obowiązek ich rekompensaty.

Problem może się pojawić w sytuacji, gdy poszkodowany posiadacz pojazdu występuje z powyższym roszczeniem, żądając zapłaty za holowanie lub parking w kwocie przekraczającej typową (standardową) cenę na danym lokalnym rynku za tego typu usługi.

Czy zakład ubezpieczeń powinien pokryć poniesione wydatki mimo przekroczonej kwoty ze względu na poniesioną szkodę, czy też zmniejszyć odpowiednio odszkodowanie do stawek odpowiadającym tych na rynku lokalnym?

101

M. Orlicki, M. Wąsiewicz., Ubezpieczenia komunikacyjne, Bydgoszcz –Poznań 2001, s. 82

67

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Każdy przypadek powinien być oceniany indywidualnie z uwzględnieniem czynników, takich jak lokalne ceny, możliwość negocjacji, sytuacji i stanu poszkodowanego itd. Trzeba jednak pamiętać o przypadkach, gdzie poszkodowany może być w szoku powypadkowym i w związku z tym nie jest on w stanie w sprawny i rozsądny sposób podejmować decyzji dotyczących wyboru holownika, czy też doznał szkody na osobie i został zabrany z miejsca zdarzenia do szpitala, a holowanie zleciła policja. W tego typu wypadkach zakład ubezpieczeń nie powinien w żaden sposób kwestionować kosztów za holowanie.

SZKODA CAŁKOWITA

Szkoda całkowita w ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych ma miejsce w sytuacji, gdy przewidywane koszty naprawy uszkodzonego w kolizji pojazdu przekraczają 100% wartości pojazdu sprzed wypadku. Definicji „szkody całkowitej” w polskim prawie nie ma, jednakże art. 363 § 1 k.c. stanowi, iż jeżeli przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu na podstawie metody dyferencyjnej. W przypadku uszkodzenia pojazdu używanego odszkodowanie obejmuje koszt nabycia dobra o analogicznym zużyciu. Od tak określonej kwoty odlicza się wartość pozostałości po dobru dotkniętym zdarzeniem szkodzącym. 102 Inaczej ten próg procentowy może przejawiać się w ubezpieczeniu autocasco.

Sąd Apelacyjny w Katowicach zdefiniował za to pojęcie szkody częściowej. Szkoda częściowa ma miejsce wówczas, gdy uszkodzony pojazd nadaje się do naprawy, a koszt naprawy nie przekracza wartości w dniu ustalenia przez zakład ubezpieczeń tego odszkodowania. A contrario szkoda całkowita występuje wówczas, gdy pojazd uległ zniszczeniu w takim stopniu, że nie nadaje się do naprawy, albo gdy koszty naprawy przekroczyłyby wartość pojazdu w dniu likwidacji szkody. 103 W razie wystąpienia szkody częściowej zakład ubezpieczeń ma obowiązek pokrycia kosztów dokonanej naprawy, w przypadku gdy wystąpiła szkoda całkowita odszkodowanie ustala się przy wykorzystaniu tzw. metody dyferencyjnej. Polega ona na ustaleniu wysokości odszkodowania poprzez 102 103

M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2014, s. 542 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 lutego 1992 r., sygn. akt I ACr 30/92

68

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 pomniejszenie wartości pojazdu w stanie przed uszkodzeniem o wartość pojazdu w stanie uszkodzonym, tj. po wypadku.

Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 20 lutego 2002 r. 104 uznając, iż jeżeli koszt naprawy samochodu jest wyższy od jego wartości przed uszkodzeniem, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do kwoty odpowiadającej różnicy wartości samochodu sprzed i po wypadku. Z kolei w postanowieniu składu siedmiu sędziów Izby Cywilnej SN z dnia 12 stycznia 2006 r. 105 Sąd Najwyższy stwierdził, iż za utrwalony należy uznać pogląd, że koszt naprawy uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym pojazdu, nie przewyższający jego wartości sprzed wypadku, nie jest nadmierny w rozumieniu art. 363 § 1 k.c. Ponadto sąd uzasadniając swoje stanowisko wskazał, że nieopłacalność naprawy, która jest przesłanką wystąpienia tzw. szkody całkowitej, ma miejsce wtedy, gdy jej koszt przekracza wartość pojazdu sprzed wypadku i stwierdził ponadto, że stan majątku poszkodowanego, niezakłócony zdarzeniem ubezpieczeniowym, wyznacza rozmiar należnego odszkodowania.

Zakłady ubezpieczeń często praktykują wyliczenie wartości pojazdu uszkodzonego w oparciu o serwisy aukcyjne, dzięki którym można zbyć wrak pojazdu. Sprzedaż wraku oferentowi

zakładu

ubezpieczeń

nie

jest

jednak

obowiązkiem.

Wybór

należy

do poszkodowanego. Zakłady ubezpieczeń wskazywały, że w sytuacji kiedy poszkodowany otrzymałby rekompensatę kosztów naprawy pojazdu, np. w wysokości

70%,

a

nie

naprawiając pojazdu sprzedałby go w stanie uszkodzonym, np. za 54% wartości pojazdu sprzed szkody, to uzyskałby w sumie odszkodowanie w wysokości 124% wartości pojazdu. Tym samym, według zakładu ubezpieczeń, nastąpiłoby bezpodstawne wzbogacenie poszkodowanego, bowiem uzyskałby on odszkodowanie wyższe od szkody, gdyż odszkodowanie z tytułu kosztów naprawy oraz kwoty uzyskanej ze sprzedaży przewyższałoby wartość pojazdu sprzed powstania szkody.

106

Zakłady ubezpieczeń

dopuszczają możliwość dopłaty kwoty odszkodowania, ale uzależniając to od faktu dokonania rzeczywistej naprawy pojazdu przez poszkodowanego, udokumentowania faktu jej dokonania fakturami lub rachunkami oraz przedstawienia pojazdu do oględzin po dokonanej naprawie.

Ubezpieczyciel nie jest zobowiązany do podejmowania czynności w celu przywrócenia stanu 104

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 903/00 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2006 r., sygn. akt III CZP 76/05 106 Orzecznictwo Sądu Najwyższego a praktyka likwidacji szkód komunikacyjnych. Raport Rzecznika Ubezpieczonych. Część II. 105

69

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 poprzedniego, nie oznacza to jednak, iż takich czynności nie ma prawa podjąć poszkodowany.

Zakład ubezpieczeń ma jedynie wypłacić odszkodowanie w stosownej wysokości.107 Uzależnianie wypłaty odszkodowania w wysokości określonej w kosztorysie naprawy od spełnienia warunku dokonania naprawy pojazdu oraz udokumentowaniu tej naprawy fakturą jest sprzeczny z przepisami kodeksu cywilnego. Zgodnie z treścią art. 363 § 1 k.c. to wyłącznie do poszkodowanego należy wybór sposobu naprawienia szkody, który może domagać się jej naprawienia poprzez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Sytuacja poszkodowanego to zobowiązanie przemienne z prawem wyboru służącym wierzycielowi (art.365 k.c.). Sposoby naprawienia szkody są równoprawne, a wybór stanowi uprawnienie poszkodowanego, więc dłużnik nie może narzucać rozwiązania korzystniejszego dla siebie.

Dłużnik może wybrać metodę, dopiero gdy wierzyciel pozostaje w bezczynności na postawie art. 365 § 3 k.c.108 Tak też stwierdził Sąd Okręgowy w Warszawie: „Trafnie podnosi skarżąca, iż kwestia sposobu wykorzystania przez powódkę odszkodowania nie ma żadnego znaczenia dla oceny zasadności roszczeń powódki, nie ma bowiem ona obowiązku naprawy uszkodzonego pojazdu. Celem odszkodowania jest wyrównanie uszczerbku w majątku powódki, jaki spowodował sprawca kolizji, nie zaś faktyczna naprawa pojazdu i refundacja jej kosztów, skoro żądanie powódki ma charakter pieniężny i nie domaga się ona od pozwanego by naprawił pojazd, ani nie przedstawia mu faktur za dokonaną naprawę"109.

OBOWIĄZEK MINIMALIZACJI SZKODY Obowiązek minimalizacji skutków szkody, inaczej nazywany także obowiązkiem współdziałania, wynika bezpośrednio z treści art. 354 k.c. Na podstawie jego § 1 dłużnik (ubezpieczyciel) powinien wykonywać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób im odpowiadający. § 2

107

B. Chmielowiec, Praktyczne problemy związane z kwalifikacją szkody jako szkody całkowitej i podejmowane w tym zakresie działania Rzecznika Ubezpieczonych - Monitor Ubezpieczeniowy nr 41 - marzec 2010 108 109

M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2014, s. 522-523 Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 13 maja 2008 r., sygn. akt XXIII Ga 207/08, niepubl.

70

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 tego przepisu zakłada zaś, iż w taki sam sposób wierzyciel (poszkodowany) powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania. Wyszczególnienie obowiązków współpracy stanowi art. 16 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych 110 . Wskazuje on na obowiązek zapobieżenia, w miarę możliwości, zwiększeniu się szkody.

Minimalizacja szkody ma przebiegać w sposób proporcjonalny. Z zasady proporcjonalności może natomiast wynikać zbędność najmu pojazdu zastępczego, jeżeli właściciel nie używał samochodu albo dysponuje innym samochodem nadającym się do wykorzystania. Nie

wszystkie wydatki

pozostające w związku przyczynowym

z wypadkiem komunikacyjnym mogą być refundowane, istnieje bowiem obowiązek wierzyciela zapobiegania szkodzie i zmniejszania jej rozmiarów (art. 354 § 2, art. 362 i 826 § 1 k.c.). Na dłużniku ciąży w związku z tym obowiązek zwrotu wydatków celowych i ekonomicznie

uzasadnionych,

pozwalających

na

wykluczenie

negatywnych

dla

poszkodowanego skutków, niedających się wyeliminować w inny sposób, z zachowaniem rozsądnej proporcji między korzyścią wierzyciela a obciążeniem dłużnika.111

TERMIN SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA

Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,

Ubezpieczeniowym

Ubezpieczycieli Komunikacyjnych

112

Funduszu

Gwarancyjnym

i

Polskim

Biurze

wypłata odszkodowania przez Pozwanego powinna być

dokonana w ciągu 30 dni od zawiadomienia o wystąpieniu szkody. W ciągu tych 30 dni postępowanie likwidacyjne powinno być zakończone. Zdarza się jednak z powodu wszelakich zdarzeń, że postępowanie się przeciąga. Czy można w takim wypadku mówić o zwłoce? „Zakład ubezpieczeń odpowiadający za sprawcę wypadku komunikacyjnego z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej dopuszcza się zwłoki, jeżeli nie spełnia świadczenia na rzecz poszkodowanego w terminie 30 dni, licząc od dnia otrzymania 110

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003r. Nr 124, poz. 1152 111 Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11 112 Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, Dz.U. z 2003r. Nr 124, poz. 1152

71

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zawiadomienia o wypadku. Jeżeli poszkodowany wezwał wcześniej sprawcę wypadku do zapłaty odszkodowania, który jednak świadczenia nie spełnił, wówczas zakład ubezpieczeń dopuszcza się zwłoki od daty tego wezwania.” 113 , a także:

„Ubezpieczyciel ponosi

odpowiedzialność za szkodę poniesioną przez ubezpieczającego wskutek zwłoki w spełnieniu świadczenia z umowy ubezpieczenie. (…) Nieterminowe spełnienie świadczenia przez pozwanego ubezpieczyciela „E.” S.A. należało więc ocenić – jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny – jako nienależyte wykonanie zobowiązania. Za szkodę w postaci poniesionych przez powodów kosztów wynajęcia samochodu zastępczego, spowodowaną wskutek – jak określił Sąd Apelacyjny – „opieszałości strony pozwanej”, mającej w świetle bezspornych ustaleń wszelkie cechy zwłoki w spełnieniu świadczenia, strona pozwana – jak wykazano – ponosi odpowiedzialność na postawie art. 471 k.c.” 114 Terminy wskazane w ustawie mają dyscyplinować zakłady ubezpieczeń. Postępowanie likwidacyjne powinno zakończyć się w najszybszym możliwym czasie przy dołożeniu należytej staranności. Bezsporne jest, że stopień staranności musi uwzględniać zawodowy charakter prowadzonej przez nie działalności. Nakazuje on uwzględnić profesjonalizm ubezpieczyciela, jego doświadczenie, fakt posiadania fachowej obsługi, a także łatwiejszy dostęp do opinii rzeczoznawców i innych specjalistów w danej dziedzinie, dlatego też nieterminowa wypłata odszkodowania poczytywana jest za zwłokę zakładu ubezpieczeń.

Okres 30 dni dotyczy jednak kwestii bezspornych. Ustawa stanowi, że w przypadku kwestii spornych odszkodowanie wypłaca się w terminie 14 dni od dnia, w którym przy zachowaniu należytej staranności wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe, nie później jednak niż w terminie 90 dni od dnia złożenia zawiadomienia o szkodzie, chyba że ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń albo wysokości odszkodowania zależy od toczącego się postępowania karnego lub cywilnego. Zakład ubezpieczeń zobowiązany jest więc zapłacić odszkodowanie w terminie 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia sądu, wyjaśniającego te okoliczności. Ponad to, jeżeli zakład ubezpieczeń nie może wypłacić odszkodowania w ciągu 30 dni (w terminie podstawowym), zakład ubezpieczeń powiadamia na piśmie uprawnionego o powodach niemożności dokonania wypłaty, jak również informuje o terminie podjęcia ostatecznego stanowiska, a także wypłaca bezsporną część odszkodowania.

113 114

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1995 r., sygn. akt III CZP 69/95 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2004 r., sygn. akt: II VK 412/03

72

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Warto zauważyć, że przepis dotyczący terminu wypłaty odszkodowania odnosi się także do poszkodowanego (osoby zgłaszającej szkodę). Ów termin liczy się od zgłoszenia szkody, więc powinno to nastąpić w miarę możliwości w jak najszybszym czasie od zdarzenia wywołującego szkodę.

Jeżeli więc zakład ubezpieczeń w nieuzasadniony sposób nie zakończył postępowania likwidacyjnego w ustawowym czasie, poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zapłatę odsetek ustawowych za czas opóźnienia na podstawie art. 481 §1 lub §2 k.c., co stanowi podstawową „sankcję" za nieterminową realizację zobowiązań umownych pieniężnych.

OBOWIĄZEK INFORMACYJNY

Obowiązek informacyjny ma na celu przede wszystkim umożliwienie zapoznania się z założeniami, na których oparł się zakład ubezpieczeń, odmawiając w całości lub w części rekompensaty zgłoszonej szkody. Dzięki temu zgłaszający roszczenie może podjąć przemyślaną decyzję o wytoczeniu przeciwko zakładowi ubezpieczeń powództwa albo o jego zaniechaniu.

Na podstawie art. 14 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (…) w sytuacji, gdy odszkodowanie nie przysługuje lub przysługuje w mniejszej wysokości niż zgłoszona przez poszkodowanego, zakład ubezpieczeń ma poinformować o tym na piśmie osobę występującą z roszczeniem w terminach, o których mowa w poprzednim podrozdziale, tj. 30 ew. 14 dni, podając okoliczności oraz podstawę prawną, które mają uzasadnić całkowitą lub częściową odmowę wypłaty odszkodowania, jak również powody dla których nie uznał dowodów przedstawionych przez poszkodowanego. Pismo zakładu ubezpieczeń powinno zawierać pouczenie o możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej. Wartym zapamiętania jest, że zakład ubezpieczeń ma obowiązek udostępnić poszkodowanemu lub uprawnionemu wszelakie informacje i dokumenty, które miały wpływ na ustalenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń i wysokość odszkodowania. Można więc żądać pisemnego potwierdzenia przekazanych informacji, bądź umożliwienia wykonania kopii dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, przy czym koszty dokonania tych czynności ponosi osoba, która żąda tych czynności.

73

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Za niedokonanie tych czynności można wnieść skargę do Komisji Nadzoru Finansowego jako organu sprawującego nadzór nad zakładami ubezpieczeń. KNF może natomiast zastosować wobec zakładu ubezpieczeń środki nadzorcze określone w art. 362 ust.

1 pkt 1 lub 2 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej.

POSUMOWANIE

Oba podmioty, zakład ubezpieczeń i poszkodowany, mają obowiązek współpracować w celu szybkiego i efektywnego zakończenia postępowania likwidacyjnego. Judykatura wypracowała

linię

orzeczniczą

dotyczącą

sektora

ubezpieczeń

komunikacyjnych,

a najważniejsze kwestie zostały omówione powyżej. Pomimo że poszkodowanemu przysługuje szereg uprawnień, jego działania nie mogą prowadzić do bezpodstawnego wzbogacenia. Ze względu na to ciąży na nim obowiązek minimalizowania skutków szkody.

Ubezpieczyciel powinien z kolei w szybkim czasie przeprowadzić i zakończyć całą procedurę w taki sposób, aby w pełni pokryć straty poszkodowanego. Poszkodowany może wnosić odwołania od decyzji zakładu ubezpieczeń a także wytoczyć powództwo. Termin na złożenie odwołania lub pozwu to 3 lata, a po przekroczeniu tego terminu roszczenia ulegają przedawnieniu na podstawie art. 819 § 3 k.c. w związku z art. 4421 § 1 k.c. Jeżeli ubezpieczyciel nie powołał rzeczoznawcy w celu wykonania ekspertyzy lub poszkodowany nie zgadza się z przygotowanym raportem bądź wyceną, może zażądać powołania niezależnego eksperta w celu wyjaśnienia sprawy lub też sam zlecić dokonanie ekspertyzy przez wybranego eksperta. Jeżeli podjęte kroki nie doprowadziły do zmiany decyzji ubezpieczyciela, zostaje kontynuowanie sprawy na drodze sądowej.

74

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

SUMMARY

Both entities, the insurance company and the injured party, have a duty to cooperate in order to fast and efficient completion of the liquidation proceedings. Jurisprudence has developed a consistent line regarding the insurance sector and the major issues have been discussed above. Despite the fact that the injured party is entitled to a number of rights, his/her actions must not lead to unjust enrichment. Because of this he/she is obliged to minimize the effects of the damage. The insurer should in a short time carry out and complete the procedure in such a way as to fully cover the loss of the injured.

The injured party may file an appeal against the decision of the insurance as well as take legal action. The deadline for filing an appeal or a lawsuit is 3 years and after this deadline the claims are barred under Article 819 § 3 of the Civil Code in conjunction with 442 1 § 1 of the Civil Code. If the insurer did not appointed an expert to conduct the expertise or the injured does not agree with the prepared report or valuation he/she may request the appointment of an independent expert to resolve the matter itself or to commission expertise by a selected expert.

If those steps do not lead to change the decision of the insurer then shall be the continuation of the case in court.

75

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 22 maja 2003r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. nr 124, poz. 1152 z późn. zm.)

2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93)

Wydawnictwa zwarte: 1. Chmielowiec B., Praktyczne problemy związane z kwalifikacją szkody jako szkody całkowitej i podejmowane w tym zakresie działania Rzecznika Ubezpieczonych Monitor Ubezpieczeniowy nr 41 - marzec 2010 2. Kaliński M., Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2014 3. Orlicki M., Wąsiewicz M., Ubezpieczenia komunikacyjne, Bydgoszcz –Poznań 2001 4. Orlicki M., Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011 5. Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. Tom I. Komentarz do przepisów prawnych o funkcjonowaniu rynku ubezpieczeń, pod red. Brodecki Z., Glicz M, Serwach M., LEX 2010 6. Wąsiewicz A., Obowiązkowe ubezpieczenie OC oraz odpowiedzialność cywilna posiadacza i kierowcy pojazdu mechanicznego, Warszawa-Poznań 1993

Orzecznictwo: 1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2006 r., sygn. akt III CZP 76/05 2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2003 r., sygn. akt: III CZP 32/03 3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r., III CZP 5/11 4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1995 r., sygn. akt III CZP 69/95 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 lutego 1992 r., sygn. akt I ACr 30/92 6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2004 r., sygn. akt: II VK 412/03 7. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 903/00 76

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 8. Wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 9 listopada 2009 r., sygn. akt XII Ga 374/09 9. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z 28 października 2014 r., sygn. alt III Ca 673/14 10. Wyrok Sądu Okręgowego w Rzeszowie z 24 lipca 2014 r., sygn. akt VI Ga 153/14 11. Wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z 30 grudnia 2014 r., sygn. akt VIII Ca 506/14 12. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 13 maja 2008 r., sygn. akt XXIII Ga 207/08, niepubl.

13. Wyrok Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy w Warszawie z 25 października 2013, sygn. akt XVI GC 237/13

Źródła internetowe: 1. http://www.rzu.gov.pl/publikacje/raporty-iopracowania/Refundacja_kosztow_najmu_pojazdu_zastepczego_w_ocenie_Rzecznika _Ubezpieczonych__3008 ( 2. http://rf.gov.pl/najczestsze-pytania/pytania-i-odpowiedzi-ubezpiecznia 3. dziennikubezpieczeniowy.pl/pub/101220_pojazd_zastepczy.pdf 4. http://rf.gov.pl/pdf/raport_praktyka_likwidacyjna_orzecznictwo_sn_cz_II.pdf

77

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 JACEK KUDŁA115

ASYMETRIA REGULACJI JURYSDYKCJI KRAJOWEJ W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH UBEZPIECZENIA W ŚWIETLE ROZPORZĄDZENIA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY UE NR 1215/2012

ASSYMETRICAL REGULATION OF JURISDICTION IN INSURANCE CASES IN THE LIGHT OF EU REGULATION NO. 1215/2012 słowa kluczowe: europejskie prawo postępowania cywilnego, jurysdykcja krajowa, ochrona strony słabszej, jurysdykcja krajowa w sprawach dotyczących ubezpieczenia keywords: European Civil Procedural Law, international jurisdiction, protection of the weaker party, jurisdiction in matters relating to insurence

STRESZCZENIE W artykule zaprezentowane jest zagadnienie asymetryczności uregulowania podstaw jurysdykcji krajowej w szczególnym reżimie ochronnym przewidzianym dla strony słabszej w sprawach ubezpieczeniowych przez rozporządzenie PE i Rady (UE) nr 1215/2012. Jest to jeden z trzech głównych mechanizmów mających wyrównać pozycję procesową ubezpieczyciela i jego przeciwnika. Polega on na przysługiwaniu ubezpieczającemu, ubezpieczonemu, beneficjentowi ubezpieczenia (uposażonemu z tytułu ubezpieczenia) oraz poszkodowanemu w sporze przeciwko ubezpieczycielowi kilku przemiennych podstaw jurysdykcji przy wytoczeniu powództwa. Jednocześnie taki wybór nie został zapewniony ubezpieczycielowi. Artykuł przedstawia w sposób deskryptywny kolejno podstawy

115

Doktorant w Katedrze Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, aplikant adwokacki, LL.M.

78

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 jurysdykcji krajowej w sprawach dotyczących ubezpieczenia wynikających z art. 10 - 16 rozporządzenia nr 1215/2012 z perspektywy strony słabszej oraz ubezpieczyciela, wraz z przytoczeniem poglądów doktryny i wybranego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TS UE)116.

EXTRACT In the article is presented the issue of asymmetrical regulation of jurisdiction criteria in the specific regime of protection the weaker party in Regulation (EU) no 1215/2012. It is one of the three main means, which grants protection to weaker party through equalize the position of the insurer and his weaker opponent in the proceding. The concept is that the policyholder and certain third parties (the insured, the beneficiary and the injured party) are entitled in the proceding against insurer to use several, optional grounds of jurisdiction by suing him. Moreover such option was not granted to the insurer. The article presents in a desriptive way the grounds of the interntaional jurisdiction in matters relating to insurance pursuant to Art. 10 - 16 of the Regulation no 1215/2012 from the perspective of the weaker party and insurer, along with the presentation of the doctrine's opinion and chosen judgements of the Court of Justice of the European Union (CJEU).

WPROWADZENIE

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie problematyki asymetryczności regulacji jurysdykcji krajowej w sprawach dotyczących ubezpieczenia na podstawie rozporządzenia nr 1215/2012

117

.

Przedstawione

zagadnienie,

jako

element

szerszej

problematyki

jurysdykcyjnoprawnej ochrony słabszej strony stosunku prawnego zyskało na aktualności w związku z rozpoczęciem stosowania w głównej części w dniu 10 stycznia 2015 r. rozporządzenia 1215/2012 (Bruksela I A), zmieniającego obowiązujące wcześniej rozporządzenie nr 44/2001 (Bruksela I) 118 . Jako stronę słabszą w rozumieniu przepisów 116

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako „TS UE” lub „Trybunał”) Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. L Nr 351 z 20.12.2012 r., s. 1 ze zm.), tzw. rozporządzenie „Bruksela I A”; dalej jako: rozporządzenie 1215/2015 118 Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji krajowej i uznawania orzeczeń 117

79

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 rozporządzenia nr 1215/2012 należy wskazać, konsumenta 119 w relacji do kontrahenta przedsiębiorcy, pracownika w relacji do pracodawcy120, a w zakresie istotnym dla niniejszego artykułu ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego z tytułu ubezpieczenia oraz poszkodowanego w relacji do ubezpieczyciela. Jak trafnie wskazuje się w doktrynie, na mechanizm chroniący stronę słabszą składają się zasadniczo trzy elementy główne: 1.)

asymetria

regulacji

jurysdykcji

krajowej

przejawiająca

się

w

widocznym

uprzywilejowaniu strony słabszej - m.in. ubezpieczającego, ubezpieczonego i uposażonego, a także poszkodowanego w przedmiocie skorzystania z ustanowionych przemiennie podstaw jurysdykcji, wobec braku takiego prawa dla strony silniejszej; 2.) zachowanie kontroli jurysdykcji pośredniej w państwie uznania lub wykonania orzeczenia i to pomimo zasadniczego zniesienia procedury exequatur wobec wyroków z innych państw członkowskich UE; 3.) ograniczenie swobody stron w zawieraniu umów jurysdykcyjnych121.

Celem artykułu jest przedstawienie regulacji dotyczącej wyłącznie pierwszego z wyżej wymienionych elementów mechanizmu ochronnego tj. asymetryczności rozłożenia uprawnień do wyboru podstaw jurysdykcji krajowej, przewidzianej przez europejskie prawo procesowe cywilne wraz z odgrywającym dlań doniosłą rolę orzecznictwem TS UE. Zasadniczo pominięta w artykule zostanie sytuacja, gdy jedną ze stron procesu jest podmiot z państwa trzeciego. Jednocześnie należy wskazać, że ramy niniejszego opracowania nie pozwalają na całościowe i zupełne przedstawienie tytułowego zagadnienia122, które ze względu na swoje sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. L Nr 12 z 16.1.2001 r., s. 1; polskie wydanie specjalne Dz.Urz. UE rozdział 19, t. 4, s. 42 ze zm.), dalej jako: rozporządzenie „Bruksela I” lub „rozporządzenie 44/2001“. Por. też tłumaczenie autorstwa K. Weitza, Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 1/2004, s. 239 i nast.

119 Odnośnie ochrony jurysdykcyjnej konsumenta por. J. Kudła, Wybrane zagadnienia prawnoprocesowej i materialnoprawnej ochrony konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, dotyczącym częściowo poprzedniego stanu prawnego, dodatek specjalny do Monitor Prawniczy nr 8/2015, s. 7 - 15; J. Kudła, Badanie przestrzegania przepisów o jurysdykcji krajowej w sprawach konsumenckich w świetle rozporządzenia nr 1215/2012, [w] Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. Pachuca-Smulska, Warszawa 2016, s. 287 - 312; J. Kudła, Jurysdykcja krajowa w sprawach dotyczących umów konsumenckich w świetle europejskich norm jurysdykcyjnych, Polski Proces Cywilny nr 2/2016, s. 246 - 289 120 Zob. P. Grzebyk, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa pracy w świetle rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001, Warszawa 2011 121 Por. K. Weitz, Nowe rozwiązania dotyczące ochrony słabszej strony stosunku prawnego w rozporządzeniu Bruksela IA, [w:] Ochrona strony słabszej stosunku prawnego: księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red. M. Boratyńska, Warszawa 2016 s. 785 - 786 122 Zob. szerzej M. Fras, Jurysdykcja krajowa w sprawach ubezpieczeniowych (część I), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 2007, nr 9, s. 2 – 12; tenże, Jurysdykcja krajowa w sprawach ubezpieczeniowych (część II), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 2007, nr 10, s. 2 – 14; D. Fuchs,

80

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 skomplikowanie w niektórych fragmentach będzie mieć charakter przyczynkarski.

SZCZEGÓLNY REŻIM PRAWNY OCHRONY SŁABSZEJ STRONY STOSUNKU PRAWNEGO UBEZPIECZENIA

Normy szczególne jurysdykcyjne dla spraw ubezpieczeniowych zawarte w przepisach art. 10 - 16 rozporządzenia nr 1215/2012, stanowią wyjątek od podstawowego łącznika jurysdykcyjnego przyjętego w rozporządzeniu nr 1215/2012, opartego na zasadzie actor sequitur forum rei. Poza funkcją regulacyjną, normy te spełniają w pierwszym rzędzie funkcję ochronną.

Celem

ustanowienia

szczególnych

reguł

jurysdykcyjnych

w

sprawach

ubezpieczeniowych nie było li tylko zagwarantowanie odpowiedniego sądu dla mającego się toczyć procesu, tak aby istniał związek stron i sporu z konkretnym forum i aby zagwarantować dogodność prowadzenia sporu np. w postaci prowadzenia postępowania dowodowego, przed sądem miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę (w odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej - art. 12 rozporządzenia nr 1215/2012). Celem podstawowym istnienia tych norm była i jest potrzeba ochrony słabszego, ze społeczno-ekonomicznego punktu widzenia, podmiotu stosunku ubezpieczeniowego w stosunku do, z założenia silniejszego ubezpieczyciela.

Realizująca cel ochronny przepisów asymetria w zakresie uprawnień jurysdykcyjnych w sprawach ubezpieczeniowych, oznacza uprzywilejowanie słabszej strony stosunku prawnego ubezpieczenia względem ubezpieczyciela. Jest to więc procesowy instrument sprawiedliwości wyrównawczej, czyli uwzględnienie przez prawodawcę europejskiego systemowej, częściowo pozaprawnej, nierówności stron, wynikającej z innej siły ekonomicznej, negocjacyjnej lub znajomości prawa ubezpieczeń. Europejski legislator prowadzi akcję o charakterze pozytywnej dyskryminacji, polepszając pozycję strony słabszej - ubezpieczającego etc., kosztem pozycji ubezpieczyciela. Rozbieżne są zatem perspektywy Właściwość sądu i właściwość prawa w europejskich ubezpieczeniach gospodarczych, Prawo Asekuracyjne 2008, nr 2, s. 49 - 65; tenże, Jurysdykcja sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, [w:] Z. Brodecki, M. Serwach (red.), Prawo ubezpieczeń gospodarczych.

Komentarz. t. II, Warszawa 2010, s. 53 – 111. Ze starszej literatury zob. J. Łopuski, Konwencja lugańskja i jej znaczenie dla praktyki ubezpieczeniowej, Prawo Asekuracyjne 2001, nr 2, s. 3 – 22; D. Fuchs, Działalność ubezpieczeniowa w świetle Konwencji Brukselskiej-Lugano o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i gospodarczych, Rejent 1999, nr 3, s. 60 – 72

81

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczyciela i ubezpieczającego w przedmiocie wyboru podstaw jurysdykcji.

Z perspektywy słabszej strony stosunku prawnego, będącej w konsekwencji stroną słabszą sprawy ubezpieczeniowej 123 , dostępnych jest aż siedem przemiennych podstaw jurysdykcji krajowej wskazanych wprost przez rozporządzenie nr 1215/2012 - niekiedy mogących znaleźć zastosowanie tylko do niektórych rodzajów ubezpieczeń; nie licząc trzech pozostałych, które wchodzą w rachubę w szczególnej sytuacji procesowej - po części na skutek działań strony silniejszej lub w efekcie zawarcia umowy jurysdykcyjnej.

ACTOR SEQUITUR FORUM REI Po pierwsze, powód będący stroną słabszą sprawy ubezpieczeniowej może pozwać ubezpieczyciela przed sąd państwa członkowskiego miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczyciela (art. 11 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 1215/2012). Regulacja jurysdykcji w sprawach dotyczących ubezpieczeń stanowi regulację pełną i wyłączną 124 . W związku z tym prawodawca unijny zmuszony był powtórzyć w pewnym zakresie reguły jurysdykcji ogólnej, w tym zasadę actor sequitur forum rei - sprowadzającą się na płaszczyźnie europejskiego prawa postępowania cywilnego do reguły pozywania przed sąd w państwie członkowskim miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego - ubezpieczyciela. Miejsce zamieszkania stanowi od starożytności najbardziej oczywisty łącznik dla ustalania właściwego forum. Ponadto ad casu wygodniejsze i korzystniejsze dla strony słabszej sprawy ubezpieczeniowej może być forum miejsca zamieszkania ubezpieczyciela.

Wyjaśnienia wymaga w tym miejscu kwestia siedziby ubezpieczyciela, który z zasady nigdy nie będzie osobą fizyczną. Motyw 15 rozporządzenia nr 1215/2012 w zdaniu 3 wskazuje, że siedziba osób prawnych musi być zdefiniowana wprost w rozporządzeniu celem wzmocnienia przejrzystości wspólnych przepisów i uniknięcia konfliktów kompetencyjnych.

Wypełnieniem tego wskazania jest, nawiązujący do art. 54 TFUE 125, art. 63 rozporządzenia nr 123

W dalszej części artykułu podmioty ubezpieczający, ubezpieczony, uposażony z tytułu ubezpieczenia i poszkodowany w relacji do ubezpieczyciela będą określane zbiorczo terminem „słabsza strona" lub „słabsza strona sprawy ubezpieczeniowej" 124 J. Zatorska, Rozporządzenie nr 1215/2012. Komentarz., LEX 2015, art. 10, Nb. 1 125 Dotychczasowy art. 48 TWE oznaczony jako art. 54 TFUE zgodnie z traktatem z dnia 13.12.2007 r.

(Dz.Urz.UE.C Nr 306, poz. 1), który wszedł w życie 1.12.2009 r. Art. 54 TFUE: Na potrzeby stosowania postanowień niniejszego rozdziału spółki założone zgodnie z ustawodawstwem Państwa Członkowskiego i mające swą statutową siedzibę, zarząd lub główne przedsiębiorstwo wewnątrz Wspólnoty są traktowane jak

82

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 1215/2012, który w ust 1 precyzuje, że przez miejsce zamieszkania w przypadku spółek i osób prawnych rozumie się miejsce, w którym znajduje się: a) ich statutowa siedziba; b) ich główny organ zarządzający; lub c) ich główne przedsiębiorstwo126. Z powyższego wynika, że w przypadku powiązania osoby prawnej lub spółki za pośrednictwem statutowej siedziby, głównego organu zarządzającego lub głównego przedsiębiorstwa z różnymi państwami, w oparciu o normę posługującą się łącznikiem miejsca zamieszkania (np. art. 4 ust. 1 lub art.

11 ust. 1 lit. a lub b rozporządzenia nr 1215/2012) istnieć będzie właściwość międzynarodowa sądów w każdym z tych państw127, zaś swobodny wybór pomiędzy nimi będzie przysługiwał powodowi128. Przepis art. 63 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 jest szczególnie istotny dla powództw strony słabszej, bowiem ubezpieczyciel nigdy nie będzie prowadził działalność ubezpieczeniowej jako osoba fizyczna, zaś wcale nie rzadka jest sytuacji, gdy główne przedsiębiorstwo ubezpieczyciela lub jego organ zarządzający będzie się znajdować w innym państwie niż jego statutowa siedziba, której położenie może być podyktowane np. względami podatkowymi lub łatwości prowadzenia działalności. Przy czym powyższa norma jest aktualna także dla powództw ubezpieczyciela.

Jednocześnie należy wskazać, że przepis art. 11 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 1215/2012 nie reguluje kwestii właściwości miejscowej, która normowana jest autonomicznie przez prawo krajowe 129 , przykładowo w Polsce przez art. 10 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej z dnia 11 września 2015 r.130 i art. 20 ust. 1 oraz art. 34a

osoby fizyczne mające obywatelstwo Państw Członkowskich.Przez spółki rozumie się spółki prawa cywilnego lub handlowego, a także spółdzielnie oraz inne osoby prawne prawa publicznego lub prywatnego, z wyjątkiem tych, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysków 126 Natomiast w przypadku Irlandii, Cypru i Zjednoczonego Królestwa, zgodnie z ust. 2 art. 63rozporządzenia nr 1215/2012pod pojęciem "siedziby statutowej" należy rozumieć registered office lub, jeżeli takie nigdzie nie istnieje – place of incorporation (miejsce uzyskania zdolności prawnej) lub, jeżeli takie nigdzie nie istnieje – miejsce, zgodnie z którego prawem nastąpiło formation (założenie) 127 M. Fras, Jurysdykcja krajowa w sprawach ubezpieczeniowych (część I), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 2007, nr 9, s. 2 128 K. Weitz, Jurysdykcja krajowa oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w świetle prawa wspólnotowego, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2004, nr 1, s. 220, cyt. za M. Fras, Jurysdykcja krajowa w sprawach ubezpieczeniowych (część I), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 2007, nr 9, s. 2 129 Pogląd dominujący - por. m.in. P. Gottwald, [w] Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, tom 3, EGZPO, GVG, EGGVG, UklaG, Internationales und Europäisches Zivilprozessrecht, pod red. W. Krüger, T. Rauscher, München 2013, s. 1799, Art 9 EuGVO, Nb 2 130 Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej z dnia 11 września 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz.

1844), dalej jako: DziałUbezpReasU. Zgodnie z art. 10 ww. ustawy, zastępującym art. 9 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, powództwo o roszczenie wynikające z umowy ubezpieczenia można wytoczyć według przepisów o właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub siedziby ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia (art. 10 ust. 1) oraz według przepisów o właściwości ogólnej albo przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania spadkobiercy ubezpieczonego lub spadkobiercy uprawnionego z umowy ubezpieczenia (art. 10 ust. 2)

83

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych z dnia 22 maja 2003 r.131.

FORUM ACTORIS Po drugie, słabsza strona ma możliwość wytoczenia powództwa przeciwko ubezpieczycielowi przed sąd swojego miejsca zamieszkania (forum actoris) zgodnie z art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012. Istotą uprzywilejowania strony słabszej jest polepszenie jej pozycji nie tylko jako strony „biernej” 132 ale także jako strony „czynnej”, tj. gdy występuje ona z w roli powoda z powództwem przeciwko ubezpieczycielowi.

Uprzywilejowanie następuje na płaszczyźnie jurysdykcyjnoprawnej i ma charakter stworzenia właściwości międzynarodowej przemiennej w postaci przyznania stronie słabszej dodatkowej, dogodnej właściwości sądu w jej miejscu zamieszkania. Dzięki temu pozwanie zagranicznego ubezpieczyciela nie jest zasadniczo trudniejsze od pozwania ubezpieczyciela z tego samego państwa. Ponieważ nie ma różnicy pomiędzy pozwaniem krajowego i zagranicznego ubezpieczyciela, obniżone zostają koszty transakcyjne i urzeczywistnione zostają swobody przepływu usług i przedsiębiorczości, bowiem dla ubezpieczającego nie ma większego znaczenia, z którym ubezpieczycielem zawrze umowę ubezpieczenia. Decydujące będzie dla niego kryterium wysokości składki i inne merytorycznie relewantne kryteria, a nie samo pochodzenie ubezpieczyciela. Po drugie nie dochodzi do powstania efektu w postaci zniechęcenia do pozywania ubezpieczyciela, tylko dlatego, że wiązałoby się to z niedogodnościami w postaci odległego forum, a w konsekwencji ponoszeniem dodatkowych kosztów, w tym obsługi prawnej oraz ryzyka w postaci nieznajomości tamtejszego prawa procesowego.

Omawiany przywilej forum actoris jest jednak ograniczony podmiotowo do osób wskazanych wprost w przepisie art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012. Wobec powyższego nie jest możliwe powoływanie się na tę podstawę jurysdykcji przez inne podmioty. Wywołało to w doktrynie dyskusję na temat kwalifikacji pod pojęcie „uposażony”

131

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych z dnia 22 maja 2003 r. (Dz.U. Nr 124, poz. 1152) tj. z dnia 8 lutego 2013 r.

(Dz.U. z 2013 r. poz. 392) 132 O czym szerzej w dalszej części

84

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 na gruncie tego przepisu osoby poszkodowanego133. Taka kwalifikacja nie wydaje się jednak obecnie ani zasadna ani potrzebna. Po pierwsze rozporządzenie nr 1215/2012 wyróżnia oba podmioty, wobec tego powinny posiadać one dwa różne znaczenia. Po drugie rozstrzygający jest fakt istnienia odesłania w art. 13 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 do art. 10, 11 i 12 rozporządzenia nr 1215/2012, a więc w szczególności także do normy art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012. Z argumentu systemowego wynika, że gdyby poszkodowany był kwalifikowany jako uposażony, to po co prawodawca unijny uważałby za konieczne tworzenie stosownego odesłania, skoro przypadek powództwa poszkodowanego przeciwko ubezpieczycielowi byłby objęty bezpośrednio normą z art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012.

Wątpliwości

w

tej

kwestii

zakończył

ostatecznie

wyrok

Trybunału

Sprawiedliwości w sprawie „FBTO Schadeverzekeringen NV przeciwko Jack Odenbreit“134, w

którym

jednoznacznie

przesądzono

możliwość

wytoczenia

powództwa

przez

poszkodowanego bezpośrednio przeciwko ubezpieczycielowi, przed sąd miejsca, w którym poszkodowany ma miejsce zamieszkania.

Uprawnienie forum actoris z racji sformułowania przepisów reguł jurysdykcji szczególnej w sprawach dotyczących ubezpieczeń, podobnie jak w sprawach konsumenckich, związane jest z posiadaniem miejsca zamieszkania powoda w państwie członkowskim, konstytuując jednak tylko dodatkową opcję dla powoda obok sądu państwa członkowskiego, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania. Samo posiadanie przez pozwanego miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego stanowi generalną zasadę podlegania rozporządzeniu nr 1215/2012135.

133

Por. M. Fricke, Der Abschnitt über Versicherungssachen (Art. 8 – 14) in der Revision der EuGVVO, „Versicherungsrecht“ nr 10/2009, s. 432 134 Wyrok TS UE z dnia 13.12.2007 r., sygn. C-463/06, w sprawie „FBTO Schadeverzekeringen NV przeciwko Jack Odenbreit“, Zb.Orz. C 2007, 792, Legalis nr 89491, dalej jako „sprawa FBTO Schadeverzekeringen NV przeciwko Jack Odenbreit“. Por. w szczególności przedstawione w wyroku stanowisko rzadu polskiego 135 Wyrok TS UE (szósta izba) z dnia 13.7.2000 r., sygn. C-412/98, w spr. Group Josi Reinsurance Company SA przeciwko Universal General Insurance Company (UGIC), Zb. Orz. C 2000, 399, Legalis nr 152880, dalej jako: orzeczenie „Group Josi“, Nb. 40

85

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 WSPÓŁUCZESTNICTWO PROCESOWE BIERNE KOASEKURATORÓW Po trzecie, na podstawie art. 11 ust. 1 lit. c rozporządzenia nr 1215/2012, celem koncentracji podmiotowej postępowania przeciwko wszystkim współubezpieczającym w tej samej jurysdykcji136, ubezpieczyciel będący zarazem koasekuratorem, może zostać pozwany przed sąd państwa członkowskiego, przed który został pozwany koasekurator główny.

Mimo, że omawiana norma nie posługuje się terminem koasekuracja tylko wskazuje od strony podmiotowej na współubezpieczyciela, nie ma wątpliwości, iż przedmiotem regulacji jest koasekuracja. Ani terminu koasekuracja, ani współubezpieczenie jako zagadnienia o materialnoprawnym charakterze, rozporządzenie nr 1215/2012 nie reguluje, aczkolwiek nie ulega wątpliwości konieczność autonomicznej wykładni tego pojęcia. Dla rozwiązań przyjętych w regulacji art. 11 ust. 1 lit. c rozporządzenia nr 1215/2012 zasadnicze znaczenie ma regulacja koasekuracji na płaszczyźnie dyrektywy „Wypłacalność II” 137 i przyjęta tam konstrukcja głównego ubezpieczyciela. Przy czym w zakresie omawianej podstawy jurysdykcji mieści się zarówno koasekuracja wewnętrzna jak i zewnętrzna.

Jako koasekuracja w rozumieniu tego przepisu nie może być jednak uznana sytuacja sporu pomiędzy ubezpieczycielami przy zbiegu ubezpieczeń, jak miało to miejsce w sprawie „GIE Réunion européenne przeciwko Zurich Espana” 138 , gdzie ubezpieczyciele podmiotu odpowiedzialnego za szkodę, wystąpili do ubezpieczyciela poszkodowanego, który ubezpieczał poszkodowanego od tego samego ryzyka 139 . Jest to bowiem spór pomiędzy ubezpieczycielami, nie wchodzący w zakres „sprawy ubezpieczeniowej” na gruncie rozporządzenia nr 1215/2012.

136

P. Schlosser, EU-Zivilprozessrecht. EuGVVO, AVAG, VTVO, MahnVO, BagatellVO, HZÜ, EuZVO, HBÜ, EuBVO. Kommentar, wyd. 3 rozszerzone, München 2009, s. 82, Art. 9 Nb. 2 137 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (wersja przekształcona) z dnia 25 listopada 2009 r. (Dz. Urz. UE. L Nr 335 z 17.12.2009 r., str. 1), dalej jako dyrektywa „Wypłacalność II". Podobnie jak poprzedniczka dyrektywy „Wypłacalność II” – dyrektywa Rady 78/473/EWG z dnia 30 maja 1978 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do koasekuracji we Wspólnocie (Dz. Urz. UE. L Nr 151, s. 25) miała dla poprzednika art. 11 ust. 1 lit c Rozporządzenia 1215/2012, tj. art. 9 ust. 1 lit c rozporządzenia 44/2001. Należy jednak podkreślić, że w samym omawianym przepisie nie ma odesłania do dyrektywy Wypłacalność II, takiego jak np. w art. 16 rozporządzenia nr 1215/2012 138 Por. wyrok TS UE z 26.5.2005 r., C-77/04, w sprawie Groupement d'intéret économique (GIE) Réunion européenne i in. przeciwko Zurich Espana, Société pyrénéenne de transit d'automobiles (Soptrans), Zb.Orz. C 2005, 327, Legalis nr 70192, dalej jako: sprawa „GIE Réunion européenne przeciwko Zurich Espana”, pkt 20 139 Opinia Rzecznika Generalnego Jacobsa z dnia 24 lutego 2005 r., do orzeczenie TS UE z 26.5.2005 r., C-77/04 w sprawie „GIE Réunion européenne przeciwko Zurich Espana”, Zb. Orz. C 2005, 113, Legalis nr 155962, pkt.

21

86

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 FILIA, AGENCJA, INNY ODDZIAŁ UBEZPIECZYCIELA Po czwarte, strona słabsza może pozwać ubezpieczyciela przed sąd miejsca, w którym ten ma swoją filię, agencję lub inny oddział, jeżeli spór wynika z działalności tejże jednostki ubezpieczyciela (art. 7 pkt 5 rozporządzenia nr 1215/2012). Co więcej, rozporządzenie nr 1215/2012 oddziałuje także na ubezpieczycieli z państw trzecich (nie mających siedziby w UE), mających jednak filię, agencję lub inny oddział na terytorium państwa członkowskiego UE, bowiem art. 11 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 nakazuje w sporach wynikających z działalności tych jednostek traktować tych ubezpieczycieli tak, jak gdyby mieli miejsce zamieszkania na terytorium tego państwa członkowskiego.

Z perspektywy polskiej w związku z omawianym zagadnieniem warty wskazania jest także przepis art. 11 DziałUbezpReasU, z mocy którego wskazanie w piśmie procesowym oddziału zagranicznego zakładu ubezpieczeń jako strony postępowania dotyczącego roszczenia wynikającego z działalności zagranicznego zakładu ubezpieczeń wykonywanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez oddział jest jednoznaczne ze wskazaniem jako strony tego postępowania zagranicznego zakładu ubezpieczeń. Regulacja ta ma znaczenie w kontekście art. 7 pkt 5 i art. 11 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012. Przed wprowadzeniem omawianej normy w przypadku kierowania powództw przeciwko zagranicznym zakładom ubezpieczeń z Unii Europejskiej działającym na terytorium Polski przez oddział przedsiębiorcy zagranicznego, jeżeli w pozwie oznaczono pozwanego jako oddział przedsiębiorcy zagranicznego działający na terytorium Polski – zamiast zagranicznego zakładu ubezpieczeń, skutkowało to odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c., albowiem oddział przedsiębiorcy zagranicznego nie posiada osobowości prawnej, a w rezultacie zdolności sądowej

140

. Wobec powyższego obecnie nawet niewłaściwe

oznaczenie strony postępowania będzie jednoznaczne ze wskazaniem jako strony zagranicznego zakładu ubezpieczeń i nie będzie skutkować automatycznym odrzuceniem pozwu, przy czym należy wskazać, że w praktyce sądów powszechnych zarysowała się rozbieżność i niektóre sądy tak oznaczonych pozwów nie odrzucały141.

140

E. Bukowska, Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Komenatrz, red. P. Czublun, Warszawa 2016, s. 57 141 E. Bukowska, Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Komenatrz, red. P. Czublun, Warszawa 2016, s. 57 - 58

87

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 JURYSDYKCJA W SPRAWACH UBEZPIECZENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ I UBEZPIECZENIA NIERUCHOMOŚCI Po piąte, na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1215/2012 142 w odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej lub ubezpieczenia nieruchomości ubezpieczyciel może być ponadto pozwany przed sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Tę samą zasadę stosuje się dla ubezpieczenia mienia, jeżeli są spełnione dwie przesłanki. Po pierwsze ruchomości i nieruchomości muszą być objęte są tą samą umową ubezpieczenia. Po drugie powstała na ruchomości lub nieruchomości szkoda wynika z tego samego zdarzenia – wypadku

ubezpieczeniowego.

Przy

czym

warunku

identyczności

wypadku

ubezpieczeniowego powodującego uszkodzenie lub zniszczenie mienia, istotnego dla art. 12 zd. 2 rozporządzenia nr 1215/2012, nie należy utożsamiać z identycznością następstw wypadku ubezpieczeniowego143.

Powyższy przepis uzupełnia art. 11 rozporządzenia nr 1215/2012 w ten sposób, że daje powodowi do dyspozycji dodatkową, obok tych wskazanych w art. 11 rozporządzenia nr 1215/2012, podstawę jurysdykcji dla powództw przeciwko ubezpieczycielowi – sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę 144 . To dodatkowe uprzywilejowanie powoda niebędącego ubezpieczycielem obowiązuje jednak tylko w trzech kategoriach spraw wskazanych w art. 12 rozporządzenia nr 1215/2012: 1.) ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, lub 2.) ubezpieczenia nieruchomości, zaś zdanie drugie przepisu rozszerza jego stosowanie także na 3.) spory z umów ubezpieczenia obejmujących jednocześnie ruchomości jak i nieruchomości, o ile powstała na nich szkoda wynika z tego samego zdarzenia (np. ubezpieczenie nieruchomości pokrywające szkody w sprzętach domowych145.

Pojęcie

ruchomości

i

nieruchomości

podlega

wykładni

autonomicznej,

uwzględniającej także treść umowy ubezpieczenia i ogólnych warunków ubezpieczenia, które

142

Treść przepisu nie uległa zmianie w porównaniu do jego odpowiednika zawartego w art. 10 Rozporządzenia Nr 44/2001 143 Tak trafnie D. Fuchs, Jurysdykcja sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, [w] Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. t. II, pod red. Z. Brodecki, M. Serwach, Warszawa 2010, s. 92 144 Tak M. Świerczyński, [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, pod red.

J. Gołaczyński, Warszawa 2015, s. 98 145 H. Dörner, [w] Zivilprozessordnung. Familienverfahren, Gerichtsverfassung, Europäisches Verfahrensrecht.

Handkommentar, pod red. I. Saenger, wyd. 6, Baden-Baden 2015, s. 3092

88

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zazwyczaj

precyzyjnie

i

kazuistycznie

definiują

znaczenie

pojęcia

ruchomości

i nieruchomości 146 . W konsekwencji dopiero po uwzględnieniu woli stron w tej mierze, określającej wprost w umowie, co uznają za ruchomość i nieruchomość, względnie w braku takiego określenia, możliwe będzie sięgnięcie do przepisów definiujących te pojęcia na gruncie prawa właściwego. Jednocześnie prawo właściwe dla stosunku ubezpieczenia może zostać wskazane wolą stron, choć w ograniczonych przez przepis art. 7 rozporządzenia Rzym I147 ramach. Jeżeli jednak umowa - dotycząca prawa rzeczowych na nieruchomościach, najmu lub dzierżawy nieruchomości - posiada tylko dodatkową klauzulę zawierającą odniesienie do ubezpieczeń, to nie powinno się stosować do niego przepisów sekcji 3 rozdziału II rozporządzenia nr 1215/2012 lecz zastosowanie znajdzie do niej art. 24 pkt 1 rozporządzenia nr 1215/2012 przewidujący jurysdykcję wyłączną sądu państwa członkowskiego, w którym nieruchomość jest położona148.

Miejsce zdarzenia wywołującego szkodę - jako łącznik służący ustaleniu jurysdykcji krajowej - obejmuje także miejsce, w którym szkoda się zmaterializowała149. Wskazuje się, że zachodzi tożsamość tego łącznika z użytym w art. 7 pkt 2 Rozporządzenia Nr 1215/2012 (poprzednio art. 5 pkt. 3 rozporządzenia 44/2001), co uzasadnia przyjęcie w stosunku do niego analogicznej reguły kwalifikacji150. Jednocześnie należy zauważyć, że w oparciu o art.

7 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 dla zastosowania omawianego przepisu konieczne jest, aby miejsce zdarzenia wywołującego szkodę było innym miejscem, niż miejsce zamieszkania lub siedziba ubezpieczyciela151.

146

Por. D. Fuchs, Jurysdykcja sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, [w] Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. t. II, pod red. Z. Brodecki, M. Serwach, Warszawa 2010, s. 92 147 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) z dnia 17 czerwca 2008 r. (Dz. Urz. UE. L z 04.07.2008 Nr 177, str. 6), dalej jako „Rozporządzenie Rzym I" 148 Tak jeszcze na gruncie konwencji lugańskiej i rozporządzenia 44/2001 D. Fuchs, Jurysdykcja sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, [w] Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. t. II, pod red. Z. Brodecki, M. Serwach, Warszawa 2010, s. 92 - 93.

149 M. Świerczyński, [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, pod red.

J. Gołaczyński, Warszawa 2015, s. 99 150 Por. A. Adamek, A. Frań-Adamek, Komentarz do rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Lex/el.

2004, art. 10 teza 3; M. Świerczyński, [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, pod red.

J. Gołaczyński, Warszawa 2015, s. 99.

151 Por. H. Dörner, [w] Zivilprozessordnung. Familienverfahren, Gerichtsverfassung, Europäisches Verfahrensrecht. Handkommentar, pod red. I. Saenger, wyd. 6, Baden-Baden 2015, s. 3092

89

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Sformułowanie art. 12 rozporządzenia nr 1215/2012 wskazuje jednoznacznie, że poza jurysdykcją krajową, przepis reguluje także właściwość miejscową sądu miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

FORUM WYNIKAJĄCE Z ART. 13 UST. 1 ROZPORZĄDZENIA NR 1215/2012 Po szóste wyłącznie w odniesieniu do ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, ubezpieczyciel może być pozwany przed sąd, w którym zawisło powództwo poszkodowanego przeciwko ubezpieczonemu, o ile jest to dopuszczalne według prawa tego sądu. Przepis art.

13 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 podobnie jak art. 8 pkt 2 rozporządzenia nr 1215/2012 reguluje kwestię podstaw jurysdykcji dla tzw. powództw gwarancyjnych i interwencyjnych.

Obie instytucje prawne wywodzą się z romańskich porządków prawnych, w których przez powództwo gwarancyjne, pozwany z głównego postępowania (np. ubezpieczony) w ramach tego postępowania wytacza powództwo przeciwko osobie trzeciej (ubezpieczyciel) celem wynagrodzenia własnej szkody, jaka może być następstwem postępowania głównego.

Natomiast za pomocą powództwa interwencyjnego zainicjowane zostaje postępowanie, wskutek którego osoba trzecia (ubezpieczyciel) stanie się stroną toczącego się postępowania głównego, w celu ochrony interesów interwenienta albo jednej ze stron postępowania głównego lub zmierzania do wydania orzeczenia zasądzającego świadczenie lub przyznania roszczenia gwarancyjnego 152. Powództwo interwencyjne może mieć charakter dobrowolny, gdy osoba trzecia (np. ubezpieczyciel) sama wstępuje do postępowania głównego, co w prawie polskim odpowiadałoby konstrukcyjnie instytucji interwencji ubocznej (art. 76 i n. k.p.c.) lub przymusowy, w sytuacji gdy osoba trzecia zostaje pozwana przez jedną ze stron postępowania głównego, co w prawie polskim częściowo odpowiadałoby konstrukcyjnie instytucji przypozwania (art. 84 k.p.c.)153.

Jednocześnie należy wskazać, że na podstawie art. 65 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 jurysdykcja określona w art. 8 pkt 2 i art. 13 rozporządzenia nr 1215/2012 152

M. Świerczyński, [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, J. Gołaczyński, Warszawa 2015, s. 88 153 Por. M. Świerczyński, [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012. Komentarz, J. Gołaczyński, Warszawa 2015, s. 88

90

sprawach pod red. sprawach pod red.

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w sprawach dotyczących powództwa gwarancyjnego lub interwencyjnego może mieć zastosowanie w państwach członkowskich wymienionych w wykazie utworzonym przez Komisję, zgodnie z art. 76 ust. 1 lit b) i art. 76 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 wyłącznie w zakresie, na jaki zezwala prawo krajowe. Osoba mająca miejsce zamieszkania w innym państwie członkowskim może zostać wezwana do przystąpienia do postępowania w tych państwach członkowskich na podstawie przepisów o przypozwaniu zgodnie z powołanym wyżej wykazem. Wykaz 2 wskazuje, że omawiane wyłączenie dotyczy 11 krajów członkowskich Unii Europejskiej, czerpiących w pewnej mierze z rozwiązań prawnych systemów germańskich, a mianowicie: Austrii 154 , Niemiec 155 , Estonii 156 , Chorwacji 157 , Cypru 158 , Łotwy 159 , Litwy 160 , Węgier 161 , Malty 162 , Polski 163 i Słowenii 164 . Wobec tego, pozostałych państw UE odesłanie z art. 65 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 nie dotyczy.

Z drugiej strony, przepis art. 13 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 stosuje się do polskich ubezpieczycieli również w ten sposób, że powód może wytoczyć powództwo przeciwko ubezpieczycielowi przed sądem państwa, które przewiduje możliwość wytoczenia powództwa interwencyjnego165. Zgodnie z art. 65 ust. 2 zd. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 orzeczenia wydane w państwie członkowskim na podstawie art. 8 pkt 2 lub art. 13 rozporządzenia nr 1215/2012, a więc w przedmiocie omawianych typów powództw, są w Polsce uznawane i wykonywane.

154

Art. 21 austriackiego kodeksu postępowania cywilnego Art. 68 oraz 72-74 niemieckiego kodeksu postępowania cywilnego 156 Art. 212 - 216 estońskiego kodeksu postępowania cywilnego 157 Art. 211 chorwackiego kodeksu postępowania cywilnego 158 Zasada nr 10 cypryjskich zasad postępowania cywilnego dotycząca postępowania wobec osób trzecich 159 Art. 78, 79, 80, 81 oraz 75 łotewskiego kodeksu postępowania cywilnego 160 Art. 46 i 47 litewskiego kodeksu postępowania cywilnego 161 Art. 58 - 60 lit. a ustawy III z 1952 r. o kodeksie postępowania cywilnego dotyczącego powiadamiania strony trzeciej 162 Art. 960 - 962 kodeksu organizacji i postępowania cywilnego (rozdział 12 zbioru praw Malty) 163 Art. 84 i 85 k.p.c. dotyczące przypozwania 164 Art. 204 słoweńskiego kodeksu postępowania cywilnego dotyczący przypozwania 165 Por. P. Schlosser, EU-Zivilprozessrecht. EuGVVO, AVAG, VTVO, MahnVO, BagatellVO, HZÜ, EuZVO, HBÜ, EuBVO. Kommentar, wyd. 3 rozszerzone, München 2009, s. 83, Art. 11, Nb. 1 155

91

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ACTIO DIRECTA Odnośnie do siódmego możliwego forum należy wskazać, że z mocy art. 13 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 przepisy art. 10, 11, 12 rozporządzenia nr 1215/2012 - pięć pierwszych wskazanych powyżej forów - mają zastosowanie do powództw wytoczonych przez poszkodowanego bezpośrednio przeciwko ubezpieczycielowi (actio directa), jeżeli takie bezpośrednie powództwo jest dopuszczalne w danym państwie członkowskim. Z niezwykle obszernej problematyki stosowania omawianego przepisu, ze względu na przekrojowy charakter opracowania w tym miejscu uwaga zostanie zwrócona wyłącznie na kwestię zakresu odesłania w art. 13 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 do art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012. Jak wskazano powyżej, zgodnie z orzeczeniem w sprawie „Jack Odenbreit”, odesłanie w art. 13 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 do art. 11 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 1215/2012 należy interpretować w ten sposób, że poszkodowany może wytoczyć powództwo bezpośrednio przeciwko ubezpieczycielowi przed sądem państwa członkowskiego, w którym poszkodowany ma miejsce zamieszkania, o ile takie bezpośrednie powództwo jest dopuszczalne i ubezpieczyciel ma siedzibę na terytorium jednego z państw członkowskich.

Na marginesie należy zwrócić uwagę na sytuację, w której na forum actoris poszkodowanego przeciwko ubezpieczycielowi nałoży się wynikającą z art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 1215/2012 możliwość przypozwania przez ubezpieczyciela do sporu osoby ubezpieczającego lub ubezpieczonego. W takiej sytuacji ubezpieczający i ubezpieczony są obowiązani występować w procesie wytoczonym przez poszkodowanego przed swoim sądem, wbrew regule ochrony strony słabszej prze niekorzystną dla niej jurysdykcją przed sądem w innym państwie członkowskim, a więc innym niż sąd swojego miejsca zamieszkania. Dochodzi tu do sprzeczności ochrony dwóch podmiotów godnych ochrony.

Rozwiązaniem tej sprzeczności zawsze wiązać się będzie z „pokrzywdzeniem” w sensie odebrania uprzywilejowania podmiotu, zasługującego na ochronę jako strona słabsza.

W obliczu konieczności ważenia wartości, gdy po obu stronach wagi występuje ta sama wartość - ochrona strony słabszej - po jednej stronie poszkodowanego, po drugie ubezpieczającego lub ubezpieczonego, rolę języczka u wagi pełnią inne wartości, w szczególności koncentracja postępowania, ekonomia procesowa, zapobieganie sprzecznym bądź niespójnym rozstrzygnięciom w tym samym stanie faktycznym oraz ochrona 92

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczycieli przed wyłudzeniami - oszustwami ubezpieczeniowymi166.

POZOSTAŁE FORA Poza wymienionymi powyżej forami, stronie słabszej przysługiwać mogą także inne fora w oparciu o jeszcze inne podstawy jurysdykcji. W szczególności w rachubę wchodzi tzw. forum connexitatis - w sytuacji wytoczenia powództwa wzajemnego przez stronę słabszą przed sąd miejsca wytoczenia powództwa przez ubezpieczyciela. Ponadto na korzyść ubezpieczyciela może zadziałać także regulacja art. 26 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012, przewidująca ustanowienie jurysdykcji poprzez wdanie się w spór pozwanego 167. Wreszcie możliwe jest także ustalenie jeszcze innego forum na podstawie umowy stron, w granicach zakreślonych przez art. 15 rozporządzenia nr 1215/2012.

PERSPEKTYWA UBEZPIECZYCIELA Z perspektywy ubezpieczyciela posiadającego siedzibę w państwie członkowskim UE, możliwe jest wytoczenie powództwa przeciwko słabszej stronie stosunku ubezpieczenia zamieszkałej w UE, co do zasady jedynie przed sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium pozwany ma miejsce zamieszkania

168

, bez względu na to czy jest on

ubezpieczającym, ubezpieczonym lub uposażonym z tytułu ubezpieczenia (art. 14 rozporządzenia nr 1215/2012). Należy podkreślić, że rozstrzygające jest miejsce zamieszkania nie z chwili zawarcia umowy, lecz z chwili wytoczenia powództwa. Rozporządzenie nr 166

Por. na gruncie art. 10 ust. 3 konwencji brukselskiej - Raport Jenarda - Report on the Convention on jurisdiction and the enforcement of judgments in civil and commercial matters, Official Journal of the European Communities, 5.3.79, s. No C 59/32; M. Fras, Jurysdykcja krajowa w sprawach ubezpieczeniowych (część I), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2007, nr 9, s. 7 167 Na temat ustanowienia jurysdykcji na podstawie wdania się w spór por. K. Weitz, Nowe rozwiązania dotyczące ochrony słabszej strony stosunku prawnego w rozporządzeniu Bruksela IA, [w] Ochrona strony słabszej stosunku prawnego: księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red.

M. Boratyńska, Warszawa 2016 s. 796 - 799; J. Kudła, Badanie przestrzegania przepisów o jurysdykcji krajowej w sprawach konsumenckich w świetle rozporządzenia nr 1215/2012, [w] Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. Pachuca-Smulska, Warszawa 2016, s. 287 - 312; B. Wołodkiewicz, Czy wdanie się w spór przez kuratora pozwanego nieznanego z miejsca pobytu może ustanowić jurysdykcję krajową? Glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 11.09.2014 r., w sprawie A przeciwko B i innym (C-112/13), Polski Proces Cywilny 2016 nr 1, s. 151 i n 168 Nie należy też zapominać o art. 63 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 dot. siedziby spółki i osoby prawnej i wynikającej z tego przepisu wielomiejscowości

93

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 1215/2012 przyznaje w ten sposób jurysdykcyjnoprawną ochronę podmiotom określanym jako strona słabsza sprawy ubezpieczeniowej, poprzez zapewnienie, że zostaną pozwani w ich ojczystym (w znaczeniu miejsca zamieszkania) forum. Na taką ochronę nie mogą powołać się inne podmioty niż ubezpieczający, ubezpieczony i uposażony, z uwagi po pierwsze na jasne brzmienie znowelizowanego przepisu, który w pierwotnej wersji zakładał jedynie ubezpieczającego, zaś po drugie przez wzgląd na wyjątkowy charakter regulacji i celu ochronnego przepisu, skutkujący koniecznością zawężającej wykładni. Taka sytuacja nie budzi jednak kontrowersji, bowiem w przypadkach uzasadnionego udziału w sprawie innych podmiotów (np. poszkodowanego) rozporządzenie nr 1215/2012 przyznaje odpowiednią podstawę w sekcji 3 lub w pozostałych regułach jurysdykcyjnych (np. jurysdykcja deliktowa), dzięki

czemu

osiągnięte

zostało

wyważone

rozstrzygnięcie

pomiędzy

interesem

jurysdykcyjnoprawnym powoda i pozwanego169. W istocie regulacja art. 14 rozporządzenia nr 1215/2012 pokrywa się z zasadą actor sequitur forum rei wynikającą z art. 4 rozporządzenia 1215/2012, który przewiduje jurysdykcję ogólną sądu miejsca zamieszkania pozwanego niezależnie od jego obywatelstwa 170 . Jednocześnie należy wskazać, że art. 14 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 dotyczy jedynie jurysdykcji krajowej, zaś właściwość miejscowa wynika z prawa krajowego171.

Od zasady wyłączności sądu państwa członkowskiego miejsca zamieszkania pozwanego dla wytaczania powództw przez ubezpieczyciela, wyrażonej w art. 14 rozporządzenia nr 1215/2012, przewidziane zostały jednak wyjątki. Podyktowane są one ekonomią procesową, poszanowaniem wpływu woli stron na prowadzenie sporu oraz interesem wymiaru sprawiedliwości w unikaniu rozbieżnych orzeczeń 172 . Jak wskazano powyżej, w ograniczonym zakresie art. 15 rozporządzenia nr 1215/2012 dopuszcza zawarcie umów jurysdykcyjnych. Z założenia będą to umowy prorogacyjne korzystne dla strony słabszej. Ponadto na podstawie art. 14 ust. 1 w zw. z art. 13 ust. 3 rozporządzenia nr 1215/2012 możliwe jest przypozwanie przez ubezpieczyciela osoby trzeciej, przed sąd, przed 169

M. Fricke, Der Abschnitt über Versicherungssachen (Art. 8 – 14) in der Revision der EuGVVO, „Versicherungsrecht“ nr 10/2009, s. 431 170 M. Fricke, Der Abschnitt über Versicherungssachen (Art. 8 – 14) in der Revision der EuGVVO, „Versicherungsrecht“ nr 10/2009, s. 431 171 Pogląd dominujący, zob. A. Stadler, [w] Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz. Kommentar, pod red. H.-J. Musielak, wyd. 11, München 2014, s. 2953, Art. 12 Nb. 1; P. Gottwald, [w] Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, EGZPO, GVG, EGGVG, UklaG, Internationales und Europäisches Zivilprozessrecht, tom 3, pod red. W. Krüger, T. Rauscher, München 2013, s. 1802, Art 12 EuGVO, Nb 1 172 M. Fricke, Der Abschnitt über Versicherungssachen (Art. 8 – 14) in der Revision der EuGVVO, „Versicherungsrecht“ nr 10/2009, s. 431

94

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 którym zawisło powództwo przeciwko ubezpieczycielowi. Natomiast art. 14 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 reguluje kwestię powództwa wzajemnego, które przysługuje ubezpieczycielowi nawet wówczas, gdyby forum nie było właściwe dla samodzielnego powództwa ubezpieczyciela. Konieczne jest jednak spełnienie wymagań dopuszczalności powództwa wzajemnego na podstawie art. 8 nr 3 rozporządzenia nr 1215/2012.

Na marginesie należy zauważyć, że także w razie powództwa ubezpieczyciela, jurysdykcja krajowa może zostać ustanowiona na podstawie wdania się w spór przez stronę słabszą, która na podstawie art. 26 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 musi zostać uprzednio poinformowana o skutkach wdania się w spór i możliwości podniesienia zarzutu braku jurysdykcji173.

Jednocześnie należy wskazać, że możliwe jest pozwanie ubezpieczającego i ubezpieczonego na podstawie art. 7 pkt 5 rozporządzenia nr 1215/2012 przed sąd miejsca, w którym znajduje się ich filia, agencja lub inny oddział, o ile są wobec nich spełnione przesłanki z art. 7 pkt 5 rozporządzenia nr 1215/2012 tj. powództwo dotyczy sporów wynikających z działalności ich filii, agencji lub innego oddziału174.

PODSUMOWANIE Z przedstawionego powyżej wyliczenia jasno wynika, że w określonych prawnie ramach ma miejsce asymetryczne rozłożenie uprawnień do wyboru podstawy jurysdykcji krajowej w sprawach dotyczących ubezpieczenia

175

. Ubezpieczający, ubezpieczony,

uposażony z tytułu ubezpieczenia i poszkodowany mają prawo do tzw. forum shopping, tj. poszukiwania najkorzystniejszej dla siebie w danej sytuacji jurysdykcji. W pewnym uproszeniu można wskazać, że dla strony słabszej stosunku ubezpieczenia został stworzony 173

Na temat charakteru pouczenia i skutków jego braku zob. K. Weitz, Nowe rozwiązania dotyczące ochrony słabszej strony stosunku prawnego w rozporządzeniu Bruksela IA, [w] Ochrona strony słabszej stosunku prawnego: księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red. M. Boratyńska, Warszawa 2016 s. 796 - 799 i 808; J. Kudła, Badanie przestrzegania przepisów o jurysdykcji krajowej w sprawach konsumenckich w świetle rozporządzenia nr 1215/2012, [w] Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. Pachuca-Smulska, Warszawa 2016, s. 296 - 301 174 A. Stadler, [w:] Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgestez. Kommentar, red. H.-J. Musielak, wyd.

11, München 2014, s. 2950, Art. 8 Nb. 3.

175 Por. K. Weitz, Autonomiczna wykładnia europejskiego prawa procesowego cywilnego - wprowadzenie i wyrok ETS z 19.01.1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson Lehmann Hutton Inc. Przeciwko TVB Treuhandgesellschaft für Vermögensverwaltung und Beteiligungen mbH, Europejski Przegląd Sądowy nr 2/2008, s. 58.

95

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 „proceduralny bezpieczny port" w państwie jej miejsca zamieszkania, dający stronie słabszej pewność, gdzie może pozywać i być pozywaną.

SUMMARY From the above mentioned enumeration results that in the legal framework there is an asymmetrical division of right to choose the grounds of international jurisdiction in matters relating to insurance. The policyholder and certain third parties (the insured, the beneficiary and the injured party) have the right to forum shopping - using the most convient jurisdiction in the given case. In some simplification one can point out, that there was created for the weaker party of the insurance relation the „procedural safe port" in the Member State in which the weaker party is domiciled. This solution gives the weaker party the certainty, where she can sue and be sued.

96

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Wypłacalność II) (wersja przekształcona) z dnia 25 listopada 2009 r. (Dz. Urz. UE. L Nr 335 z 17.12.2009 r., s. 1) 2. Dyrektywa Rady 78/473/EWG z dnia 30 maja 1978 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych odnoszących się do koasekuracji we Wspólnocie (Dz. Urz. UE. L Nr 151, s. 25) 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L Nr 351 z 20.12.2012 r., s. 1 ze zm.)

4. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) z dnia 17 czerwca 2008 r. (Dz. Urz. UE. L Nr 177 z 04.07.2008 r. , s. 6) 5. Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji krajowej i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L Nr 12 z 16.1.2001 r., s. 1 ze zm.; polskie wydanie specjalne Dz. Urz. UE rozdział 19, t. 4, s. 42 ze zm.)

6. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej z dnia 11 września 2015 r.

(Dz. U. z 2015 r. poz. 1844) 7. Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych z dnia 22 maja 2003 r. (Dz. U. Nr 124, poz. 1152) tj. z dnia 8 lutego 2013 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 392).

97

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Wydawnictwa zwarte: 1. Adamek A., Frań-Adamek A., Komentarz do rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, Lex 2004 2. Dörner H., [w] Zivilprozessordnung. Familienverfahren, Gerichtsverfassung, Europäisches Verfahrensrecht. Handkommentar, pod red. I. Saenger, wyd. 6, Baden-Baden 2015 3. Fuchs D., Jurysdykcja sądowa w zakresie ubezpieczeń gospodarczych według rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, [w] Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. t. II., pod red. Z. Brodecki, M. Serwach, Warszawa 2010 4. Grzebyk P., Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa pracy w świetle rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001, Warszawa 2011 5. Gottwald P., [w] Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, tom 3, EGZPO, GVG, EGGVG, UklaG, Internationales und Europäisches Zivilprozessrecht, pod red. W. Krüger, T. Rauscher, München 2013 6. Kudla J., Badanie przestrzegania przepisów o jurysdykcji krajowej w sprawach konsumenckich w świetle rozporządzenia nr 1215/2012, [w] Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. Pachuca-Smulska, Warszawa 2016 7. Schlosser P., EU-Zivilprozessrecht. EuGVVO, AVAG, VTVO, MahnVO, BagatellVO, HZÜ, EuZVO, HBÜ, EuBVO. Kommentar., wyd. 3 rozszerzone, München 2009 8. Stadler A., [w] Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz. Kommentar, pod red.

H.-J. Musielak, wyd. 11, München 2014 9. Świerczyński M., [w] Jurysdykcja, uznawanie orzeczeń sądowych oraz ich wykonywanie w sprawach cywilnych i handlowych. Rozporządzenie Parlamentu i Rady (UE) Nr 1215/2012.

Komentarz, pod red. J. Gołaczyński, Warszawa 2015 10. Weitz K., Nowe rozwiązania dotyczące ochrony słabszej strony stosunku prawnego w rozporządzeniu Bruksela IA, [w] Ochrona strony słabszej stosunku prawnego: księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red. M. Boratyńska, Warszawa 2016 98

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 11. Zatorska J., Rozporządzenie nr 1215/2012. Komentarz., LEX 2015

Artykuły: 1. Fricke M., Der Abschnitt über Versicherungssachen (Art. 8 – 14) in der Revision der EuGVVO, „Versicherungsrecht“ nr 10/2009 2. Kudła J., Wybrane zagadnienia prawnoprocesowej i materialnoprawnej ochrony konsumenta w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, dotyczącym częściowo poprzedniego stanu prawnego, Monitor Prawniczy, dodatek specjalny do nr 8/2015 3. Kudła J., Jurysdykcja krajowa w sprawach dotyczących umów konsumenckich w świetle europejskich norm jurysdykcyjnych, Polski Proces Cywilny nr 2/2016, nr 2, (w druku).

4. Weitz K., Tłumaczenie rozporządzenia 44/2001, Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 1/2004 5. Weitz K., Autonomiczna wykładnia europejskiego prawa procesowego cywilnego wprowadzenie i wyrok ETS z 19.01.1993 r. w sprawie C-89/91 Shearson Lehmann Hutton Inc. Przeciwko TVB Treuhandgesellschaft für Vermögensverwaltung und Beteiligungen mbH, Europejski Przegląd Sądowy nr 2/2008

99

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 KRZYSZTOF KNOPP176

PRAWNO-EKONOMICZNA ANALIZA ART. 298 KODEKSU KARNEGO – OSZUSTWO UBEZPIECZENIOWE

LEGAL AND ECONOMIC ANALYSIS OF ARTICLE 298 OF CRIMINAL CODE – INSURANCE FRAUD

słowa kluczowe: ubezpieczenia, przestępstwo, kodeks karny, odszkodowanie, firma ubezpieczeniowa keywords: insurance, crime, criminal code, compensation, insurance company

STRESZCZENIE Celem

niniejszego

artykułu

jest

przedstawienie

zjawiska

przestępczości

ubezpieczeniowej w Polsce na podstawie art. 298 kodeksu karnego. Autor na początku pracy dokonał wyjaśnienia definicji pojęć dotyczących przestępstwa ubezpieczeniowego oraz przytoczył statystyki dotyczące oszustw ubezpieczeniowych. Następnie podano różnice między klasycznym przestępstwem a przestępstwem ubezpieczeniowym oraz dokonano egzegezy i szczegółowej analizy ww. artykułu z kodeksu karnego. Autor artykułu dokonuje również przeglądu twierdzeń w doktrynie w zakresie opinii, czy zdarzenie dające podstawę wypłacenia odszkodowania musi być rzeczywiście spowodowane, czy też dla jego zrealizowania wystarczy jego pozorowanie.

488

Student III roku Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz III roku Ekonomii na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, SKN Inwestycji Kapitałowych Profit

100

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

EXTRACT The purpose of this article is to present the phenomenon of crime insurance in Poland based on art. 298 of the Criminal Code. Author at the beginning of the article made a clarification on the definition of terms relating to the crime of insurance and cited statistics about insurance fraud. Author then gave the differences between classical crime and crime insurance and made the exegesis of the article of the Criminal Code and the detailed analysis of the above article in the Criminal Code. The article also reviews assertions in the doctrine whether the event giving grounds to pay compensation must be actually caused, or for the realization of his is sufficient pretense

WPROWADZENIE Aktywność ludzka we wszelkich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego wiąże się z wieloma niebezpieczeństwami, które zagrażają nie tylko zdrowiu, ale również życiu.

Niebezpieczeństwa mogą powodować zniszczenie majątku, rezultatów pracy. Stąd wynika potrzeba ludzi do ubezpieczania się. Polski rynek ubezpieczeń, na którym funkcjonują zarówno krajowe zakłady ubezpieczeń, jak i międzynarodowe grupy ubezpieczeniowofinansowe, cechuje wysoki stopień koncentracji. Jak wynika z danych KNF za 2010 rok, na polskim rynku działało ponad 30 grup ubezpieczeniowych. Spośród nich sześć największych posiadało razem 63,8% udziału w rynku mierzonym pozyskaną składką brutto łącznie w segmentach ubezpieczeń na życie oraz ubezpieczeń osobowych i majątkowych. Pozycję lidera zajęła Grupa PZU z udziałem w rynku wynoszącym 31,5%. Kolejne miejsca zajęły grupy: Warta (8,3%), TU Europa (8,2%), Allianz (5,9%), Ergo Hestia (5,8%) oraz Aviva (4,0%). Mówiąc o ubezpieczeniach - na samym wstępie pracy warto dokonać pewnych ustaleń terminologicznych.

Według A. Banasińskiego ubezpieczenie jest multiregulatorem procesów rozwoju gospodarki narodowej

zakłócanych

przez

zdarzenia losowe

–

klęski

żywiołowe

i nieszczęśliwe wypadki. Koszty tej regulacji zostają przeniesione bezpośrednio na osoby fizyczne i prawne, które korzystają z tego regulatora. Zakładem ubezpieczeń powszechnie nazywa się przedsiębiorstwo, które świadczy usługi ubezpieczeniowe w zakresie ubezpieczeń majątkowych, ubezpieczeń osobowych, które zobowiązane jest to wypłacenia świadczenia 101

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w następstwie ziszczenie się warunku zawieszającego umowy ubezpieczeniowej (wystąpienia zdarzeń losowych) 177 . Zakłady ubezpieczeniowe funkcjonują zgodnie z zasadą realności ochrony ubezpieczeniowej, co znaczy, że muszą posiadać zdolność wywiązania się z zobowiązania będącego węzłem prawnym powstałym w wyniku podpisania umów ubezpieczeniowych. Obecnie umowy ubezpieczeniowe są nadużywane przez osoby ubezpieczone w rezultacie wyłudzania świadczeń i odszkodowań - co zwykło się określać jako

przestępczość

ubezpieczeniowa.

Odsetek

osób

dokonujących

przestępstw

ubezpieczeniowych za 2014 rok wyniósł 9690, wartość oszustw wyniosła prawie 160 mln zł178.

Ubezpieczenie jest umową, w wyniku której osoba ubezpieczona może ograniczyć ciężar pewnych przyszłych zdarzeń losowych. Zdarzeniem losowym określa się zdarzenie przyszłe, niepewne, którego w momencie zawierania umowy ubezpieczeniowej nie jesteśmy w stanie przewidzieć. W ten sposób część ryzyka zostaje przeniesiona na firmę ubezpieczeniową, która w wyniku ziszczenia się warunku zawieszającego i wystąpienia zdarzenia losowego jest zobowiązana do wypłacenia świadczenia lub odszkodowania.

Powyższa definicja ubezpieczenia łączy dwa aspekty: prawny oraz społeczno-ekonomiczny.

Kwestia prawna odnosi się do form społecznego zabezpieczenia obywateli, których funkcjonowanie opiera się na przepisach prawa. Aspekt ekonomiczny związany jest z transportem części ryzyka na stronę umowy będącą firmą ubezpieczeniową. Instytucja ubezpieczeniowa przejmuje ryzyko za odpowiednią zapłatą. W doktrynie istnieje wiele definicji przestępstwa ubezpieczeniowego, warto w tym miejscu przytoczyć kilka z nich.

Najszerszą definicję przestępstwa ubezpieczeniowego przedstawia M. Kurpisz, który utożsamia przestępstwo ubezpieczeniowe z czynami godzącymi w interesy zakładów ubezpieczeń oraz rynku ubezpieczeniowego

179

. T. Rydzek definiuje przestępstwo

ubezpieczeniowe jako ogół przestępstw i wykroczeń godzących bezpośrednio lub pośrednio w interesy firm ubezpieczeniowych lub rynku ubezpieczeniowego 180 . W. Jaroch, opisuje przestępczość ubezpieczeniową jako ogół przestępstw godzących w interesy zakładów

177

E. Stroiński, Organizacja i Zarządzanie Zakładem Ubezpieczeń, pod red. J. Monkiewicz, Podstawy ubezpieczeń Tom III – przedsiębiorstwo, Warszawa 2003, s. 60-61 178 http://www.bankier.pl/wiadomosc/Prawie-10-tysiecy-oszustw-ubezpieczeniowych-wykrytych-w-2014-r7279140.html 179 P. Halba, Działalność na szkodę zakładu ubezpieczeń cz. I, „Gazeta Ubezpieczeniowa”, Warszawa 180 T. Rydzek, Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, „Prawo asekuracyjne” 2/1996, s. 70

102

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeń i rynku ubezpieczeniowego

181

. Z. Niezgoda wskazuje, że przestępstwo

ubezpieczeniowe jest typem przestępstwa, gdzie stosunek ubezpieczeniowy wykorzystuje się dla osiągnięcia kosztem zakładu ubezpieczeń korzyści majątkowej w postaci nielegalnego odszkodowania. W świetle regulacji państw zrzeszonych w Europejskim Komitecie Ubezpieczeń przestępstwem ubezpieczeniowym jest żądanie bezpodstawnego odszkodowania albo otrzymanie takiego odszkodowania drogą oszustwa 182 . Wszystkie powyższe definicje utożsamiają wyłudzenie nienależnego odszkodowania lub świadczenia z przestępczością ubezpieczeniową. Zgodnie z kodeksem karnym z 06.04.1997 r. [Dz.U. Nr 126, poz. 615] przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało zawarte w art. 298. § 1, który stanowi: „kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Natomiast zgodnie z treścią art. 298 § 2 kodeksu karnego: „nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania”183.

STATYSTYKA OSZUSTW Oszustwa ubezpieczeniowe występują coraz częściej – w szczególności dotyczy to zawyżonej kalkulacji kosztów naprawy pojazdów. Najwięcej prób wyłudzeń ma miejsce w przypadku szkód komunikacyjnych oraz zgonów bliskich osób. Według raportu Polskiej Izby Ubezpieczeń opracowanego przez Doktora Piotra Majewskiego z Polskiej Izby Ubezpieczeń, Komsji ds. Przeciwdziałania Przestępczości Ubezpieczeniowej za rok 2012 odnotowano łącznie 7753 przestępstw w ubezpieczeniach majątkowych, średnia wartość przestępstwa wyniosła ok. 13.3 tysięcy złotych, łączna wartość to 103 316 149 zł. W 2012 roku w stosunku do 2011 roku odnotowano 68% wzrost przestępstw w ubezpieczeniach, w tym 46 % w ubezpieczeniach na życie (z 188 do 274) 184 . Wyłudzenia wśród szkód osobowych dotyczą najczęściej symulowania depresji i zaburzeń psychicznych wynikających z rzekomo doznanego szoku pourazowego, jak i powiększaniu skali dolegliwości. Jednym z bardziej popularnych powypadkowych urazów są bóle kręgosłupa i głowy. Takim metodom 181

W. Jaroch, Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 37 M. Krupicz, Zwalczanie przestępczości ubezpieczeniowej, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1999, nr 5-6 s. 16 183 http://www.monitorprawniczy.pl/index.php?cid=20&id=1384&mod=m_artykuly 184 P. Majewski, Raport: Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2012 roku w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń - członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2013 182

103

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 sprzyja nieład w dokumentacji medycznej i słabość systemów administracyjnych służby zdrowia, a także kwestia w jak dużym stopniu można zdiagnozować faktyczny uszczerbek, a na ile trzeba opierać się na zeznaniach i relacjach pacjentów. W zakresie ubezpieczeń na życie przeważają wyłudzenia odszkodowania za śmierć bliskiej osoby. W 2013 roku wykryto próby oszustw na kwotę blisko 110 milionów zł, najwięcej było wyłudzeń o charakterze majątkowym – 103 miliony złotych, blisko 6,4 milinów złotych odnotowano w grupie umów życiowych. Przeciętne przestępstwo ubezpieczeniowe opiewało w 2013 roku na kwotę blisko 23 tysięcy złotych185.

Statystyki ukazują, że zwalczanie przestępczości ubezpieczeniowej jest bardzo istotne, ponieważ przestępczość ubezpieczeniowa naraża firmy ubezpieczeniowe na straty, co więcej - może doprowadzić do złej kondycji finansowej firm ubezpieczeniowych, a w konsekwencji do podniesienia składek. W 1994 r. ustawą z 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego wprowadzono nieznane dotąd w polskim prawie nowe typy przestępstw. Jednym z nich było oszustwo ubezpieczeniowe (art. 4 ustawy). Ten typ przestępstwa został uwzględniony w nowym kodeksie karnym uchwalonym 6 czerwca 1997 r., jako oszustwo ubezpieczeniowe w art. 298 kodeksu karnego. Oszustwo gospodarcze (ubezpieczeniowe) różni się od klasycznego przestępstwa oszustwa, gdyż nie występują w nim elementy przemocy, oszustwa gospodarcze dokonywane są w związku z legalnie prowadzoną działalnością - sprawca stara się nadać tej działalności pozory legalności, następstwem tych przestępstw są znaczne szkody materialne i niematerialne, poza tym sprawcy w większości wywodzą się z wyższych sfer społeczeństwa. Art. 298 kodeksu karnego budzi obecnie w doktrynie wiele wątpliwości co do jego egzegezy i stosowania. Prawidłowe zrozumienie przepisu stanowi prawidłowe jego stosowanie i wykorzystanie w pełni jego funkcji ochronnej, która jest istotnym wzmocnieniem w walce z przestępczością ubezpieczeniową. W tym celu należy dokonać analizy prawnej art. 298 kodeksu karnego.

Artykuł 298 kodeksu karnego ochrania przedmiotowo interesy majątkowe firm ubezpieczeniowych, a także interesy społeczne (zwiększona składka ubezpieczeniowa w przypadku niskiej płynności finansowej firm ubezpieczeniowych). Istota tego artykułu polega na świadomym doprowadzeniu do sytuacji określanej w momencie zawierania umowy

185

P. Majewski, Raport: Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2013 r. w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń – członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2014

104

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeniowej jako zdarzenie losowe. Niniejszy artykuł ma na celu ograniczenie ilości wyłudzeń odszkodowania od zakładu ubezpieczeń. Ochroną z art. 298 kodeksu karnego objęte są zarówno ubezpieczenia społeczne i gospodarze. Przedmiotem ochrony nie jest natomiast bezpieczeństwo obrotu gospodarczego, czy też inne przepisy prawne, które regulują rynek ubezpieczeń, lecz reguły prawidłowego funkcjonowania tego rynku, wyznaczone przez te przepisy186 . Istotną kwestią, która wynika z tego przepisu jest zachowanie się sprawcy przestępstwa oraz pojęcie umowy ubezpieczeniowej, która jest niezbędna do wypłaty odszkodowania i zaistnienia przestępstwa z art. 298 kodeksu karnego. Zachowaniem wypełniającym znamiona czynu określonego w art. 298 kodeksu karnego jest każde zachowanie, z którego skutkiem łączy się wypłata odszkodowania, bez względu na to, czy było ono tylko pozorowane, czy spowodowane umyślnie w celu wyłudzenia odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia 187 . Charakter umowy ubezpieczenia ma każda umowa ubezpieczenia majątkowego, wynika z tego, że firma ubezpieczeniowa jest zobowiązana do zapłaty

odszkodowania

tylko

i

wyłącznie

w

następstwie

wystąpienia

wypadku

przewidzianego w umowie. Wobec tego należy uznać, iż egzegeza art. 298 § 1 nie obejmuje ubezpieczeń osobowych, w przypadku których zgodnie z art. 805 § 2 pkt. 2 kodeksu cywilnego, wypłacane przez zakład ubezpieczeń środki nie są odszkodowaniami, ale świadczeniami188. Art. 298 § 1 kodeksu karnego nie obejmuje również wypłat z tytułu reasekuracji ryzyka ubezpieczeniowego z uwagi na brak bezpośredniego stosunku prawnego pomiędzy ubezpieczającym (ubezpieczonym) a zakładem reasekuracji oraz wypłaty z Ubezpieczeniowego

Funduszu

Gwarancyjnego.

Zadaniem

funduszu

jest

wypłata

odszkodowań za szkodę na osobie, jednakże tylko i wyłącznie w okolicznościach określonych w art. 98 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym

Funduszu

Gwarancyjnym,

Polskim

Biurze

Ubezpieczycieli

Komunikacyjnych.

186

R. Zawłocki, Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 kodeksu karnego, Monitor Polski nr 6/2003, s. 259 187 Kodeks karny. Komentarz., pod red. O. Górnioka, Warszawa 2006, s. 873 188 Kodeks karny rozdziały XXXVI i XXXVII, Komentarz., pod red. O. Górnioka, Warszawa 2000, s. 40

105

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

ART. 298 KODEKSU KARNEGO

Wątpliwości w literaturze dotyczą pytania, czy zdarzenie dające podstawę wypłacenia odszkodowania musi być rzeczywiście spowodowane, czy też dla jego zrealizowania wystarczy jego pozorowanie. Zdaniem J. Wojciechowskiego i P. Kardada zdarzenia te muszą być rzeczywiście spowodowane, natomiast R. Góral dopuszcza spełnienie przez pozorowanie. Czyn opisany w artykule 298 § 1 kodeksu karnego może być spowodowany zarówno przez osobę, która jest stroną umowy ubezpieczenia, jak i przez inną osobę, byle sprawca działał w celu uzyskania odszkodowania189. Zdarzeniem w rozumieniu art. 298 kodeksu karnego jest zarówno zdarzenie przewidziane w umowie ubezpieczenia, jak i zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania. Ustawodawca jednoznacznie wskazuje na zdarzenia stanowiące podstawę do wypłaty odszkodowania, a nie kreację wypadku. Jeżeli bowiem zdarzenie jest wynikiem zachowania się sprawcy, to nie jest już wypadkiem ubezpieczeniowym

190

. Zdarzenie pozorujące wypadek ubezpieczeniowy

to zdarzenie wywołujące cechy tego wypadku. Wypadek od zdarzenia różni się tylko tym, iż wypadek jest zdarzeniem losowym, wynikiem zachowania się sprawcy – zdarzeniem umyślnie przez niego zdeterminowanym. Istotą karalnego zachowania się sprawcy jest bezprawne wywołanie stanu pozorującego wypadek ubezpieczeniowy. Chodzi tutaj o swoiste sfałszowanie przez sprawcę stanu rzeczywistego. Fałsz ten może dotyczyć bezpośrednio rzeczy objętej ubezpieczeniem (fałsz materialny) albo identyfikacji tej rzeczy (fałsz intelektualny). Z analizowanego przepisu wynika, iż kreacja fałszu musi nastąpić po zawarciu umowy ubezpieczenia191. Ubezpieczenia mienia w ilości nieodpowiadającej rzeczywistemu stanowi rzeczy i następnie np. jego zniszczenie w celu uzyskania odszkodowania nie stanowi spowodowania zdarzenia, w rozumieniu analizowanego przepisu. Powodowanie zdarzenia nie jest natomiast sytuacją, w której sprawca domaga się odszkodowania za rzeczywiście zaistniały wypadek losowy, kłamliwie określa wysokość spowodowanej szkody i przedstawia zawyżone roszczenia 192 . Wskazane elementy fałszowania przez sprawcę okoliczności

189

J. Skorupka, Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przestępstw oszustwa, MP 2004, nr 14, s.

637 190 R. Zawłocki, Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 k.k., Monitor Polski nr 6/2003, s. 259 191 R. Zawłocki, Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 k.k., Monitor Polski nr 6/2003, s. 259 192 O. Górniok, Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003, s. 94

106

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeniowych należy odnosić do przepisu art. 286 kodeksu karnego Ustawodawca kryminalizuje w art. 298 kodeksu karnego samo wywołanie zdarzenia, które potencjalnie stanowi podstawę do wypłaty odszkodowania.

Sprawca rozważanego przestępstwa nie musi dokonywać jakichkolwiek innych czynności związanych z otrzymaniem odszkodowania. Dla bytu tego przestępstwa nie jest konieczne, aby zakład ubezpieczeń zapoznał się z dokumentami przedłożonymi przez sprawcę, a tym bardziej, aby sprawca wprowadził w błąd zakład ubezpieczeń co do rzeczywistych zdarzeń. Powzięcie przez zakład ubezpieczeń informacji o zdarzeniu

nie

stanowi warunku karalności jego sprawcy. Rozważaną czynność sprawczą z art. 298 § 1 kodeksu karnego można popełnić przez działanie i zaniechanie. Odpowiedzialność za zaniechanie opiera się tutaj na szczególnym prawnym obowiązku działania sprawcy. Wypłata odszkodowania przez zakład ubezpieczeń oraz osiągnięcie przez sprawcę korzyści majątkowych nie są wymagane dla bytu rozważanego przestępstwa. Podmiotem przestępstwa może być każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. Będzie nim zarówno strona umowy ubezpieczenia, jak i osoba powodująca swoim zachowaniem zdarzenie, które jest podstawą wypłaty odszkodowania dla kogoś innego. Ustawodawca nie wymaga, aby sprawca rozważanego przestępstwa był w jakikolwiek sposób związany umową ubezpieczeniową, na podstawie której wypłacone jest odszkodowanie. Nie jest tu ważne, kto odnosi

korzyści

z

wypłaty odszkodowania,

lecz

samo

wypłacenie

niesłusznego

odszkodowania.

Przestępstwo to nie jest uzależnione od skutku w postaci niekorzystnego rozporządzenia mieniem (wypłaty odszkodowania). Jest ono popełnione w chwili spowodowania zdarzenia, które dopiero w przyszłości może doprowadzić do wypłaty tego odszkodowania. W wyniku zachowania się sprawcy zostaje tylko narażony interes gospodarczy towarzystwa ubezpieczeniowego, a nie powstaje rzeczywista strata. Należy podkreślić, iż korzyścią z przestępstwa jest również korzyść dla innej osoby (art. 115 § 4 k.k.). Przestępne działanie osoby trzeciej na rzecz ubezpieczonego stanowi zatem zachowanie równie karygodne, jak działanie samego beneficjenta odszkodowania. Strona podmiotowa oszustwa ubezpieczeniowego polega na zamiarze bezpośrednim kierunkowym, sprawca chce wyłudzić odszkodowanie i w tym celu powoduje zdarzenie, będące podstawą do jego wypłacenia. Artykuł 298 § 1 może często pozostawać w zbiegu kumulatywnym z przepisami kodeksu, w których spenalizowano zachowania polegające na stwarzaniu niebezpieczeństwa 107

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 dla życia i zdrowia oraz

bezpieczeństwa powszechnego. Duże rozbieżności w doktrynie

wywołuje kwestia zbiegu art. 298 § 1 z art. 286 § 1. Przekonujący wydaje się pogląd, zgodnie z którym, w przypadku gdy sprawca swoim zachowaniem najpierw powoduje zdarzenie będące podstawą wypłaty odszkodowania, a następnie składa wniosek o taką wypłatę, należy przyjąć wielość czynów, rozważając jednocześnie możliwość uznania pierwszego z zachowań sprawcy za współkaralny czyn uprzedni. A. Marek opowiada się w takiej sytuacji za kumulatywną kwalifikacją prawną, jako najlepszym sposobem oddania całej zawartości kryminalnej zachowania sprawcy. Nie można jednak tracić z pola widzenia negatywnego warunku multikwalifikacji zarówno w wymiarze legislacyjnym, jak i w kategoriach sądowoprokuratorskiej kwalifikacji czynu. Racjonalny ustawodawca nie powtarza zakazu już ustalonego innym przepisem, jeżeli za jego przekroczenie nie wprowadza innej sankcji mającej uzasadnienie w racjonalnej polityce kryminalnej 193 . Jeżeli jednak w omawianym przypadku przyjąć występowanie jedności czynów – a tak będzie szczególnie wtedy, gdy sprawca działa w warunkach czynu ciągłego określonego w art. 12 – właściwe wydaje się zastosowanie pozornego zbiegu przepisów opartego na zasadzie pochłaniania, przy czym przepisem pochłaniającym jest art. 286 § 148. Nie może być mowy o zbiegu przepisu art. 298 kodeksu karnego z przepisami ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Wynika to już z samego przedmiotu ochrony wskazanych przepisów, których celem jest zapewnienie gwarancji prawidłowości prowadzenia działalności ubezpieczeniowej lub brokerskiej, dalej ochrona instytucji ubezpieczeniowych przed szkodliwymi działaniami osób zasiadających w gremiach decyzyjnych tych zakładów, czy pewność w obrocie informacjami dotyczącymi tych instytucji. Przepisy te swoją treścią nawiązują bardziej do uregulowań zawartych w ustawie prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi niż do uregulowania zawartego w kodeksie karnym194.

193 194

K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 42 K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 42

108

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

PODSUMOWANIE Oszustwo ubezpieczeniowe stanowi odrębny od zwykłego oszustwa instrument w zwalczaniu nieuczciwych praktyk w obrocie gospodarczym. Art. 298 kodeksu karnego wyraźnie odbiega od charakteru z art. 286 kodeksu karnego. W związku z tym określenie go mianem oszustwa może powodować uzasadnione zastrzeżenia. Nazwa „oszustwa ubezpieczeniowe” w tym przypadku jest umowna, lecz nietrafna. Istotą przestępstwa z art.

298 kodeksu karnego jest karalna kreacja przesłanki aktualizującej uprawnienie do otrzymania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia. Właściwą nazwą tego przestępstwa jest więc „upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego”. Problem zwalczania i minimalizowania skutków przestępczości ubezpieczeniowej od kilku już lat coraz bardziej aktywizuje działalność zarówno organów ścigania, jak też całego rynku ubezpieczeniowego.

Przestępstwa ubezpieczeniowe oznaczają wysokie koszty społeczne, a odszkodowania wypłacane w wyniku popełnionych przestępstw ubezpieczeniowych – stratę dla uczestników rynku, zakładów ubezpieczeń, akcjonariuszy i ubezpieczonych – jednym słowem całego społeczeństwa. Przestępczość na rynku ubezpieczeń nie maleje w istotny sposób w ostatnich latach. Zmniejsza się liczba ujawnionych spraw, w których zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że została podjęta próba wyłudzenia odszkodowania. Metody działania przestępców są coraz bardziej wyrafinowane, ale też coraz lepiej przygotowane są zespoły przeciwdziałające przestępczości w firmach ubezpieczeniowych, policji i prokuraturze.

Istnieje ponadto duża część przestępstw, które nie są ujawniane i stanowią tzw. ciemną liczbę. Straty w tym nierozpoznanym obszarze mogą znacznie przekraczać koszty w wyłudzeniach ujawnionych Najczęściej ujawniane i najliczniejsze są przestępstwa dokonane w związku ze szkodami komunikacyjnymi objętymi ubezpieczeniami OC i AC. Wynika to z dużej liczby tego rodzaju ubezpieczeń w ogólnym portfelu umów oraz znacznej liczby zgłaszanych szkód komunikacyjnych, wśród których są również ewidentne wyłudzenia. Odnotowuje się także większą liczbę zgłoszeń szkód z innych ubezpieczeń majątkowych, zwłaszcza pożarów, gdzie sumy roszczeń są bardzo wysokie, a sposób działania sprawców podpaleń niejednokrotnie jest trudny do wykrycia. Ujawniane są przypadki dotyczące wyłudzeń w innych rodzajach ubezpieczeń, w tym również w ubezpieczeniach na życie, ale stanowią one mniejszą część przestępczej działalności klientów zakładów ubezpieczeń. Przestępstwa popełniają też pracownicy i współpracownicy 109

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 firm ubezpieczeniowych. Są to kradzieże składek ubezpieczeniowych, fingowanie szkód – także przy współudziale osób pracujących na rzecz rynku ubezpieczeniowego, np. rzeczoznawców, lekarzy i policjantów. Najczęściej wystawiają oni nieprawdziwe świadectwa i opinie, które uwiarygodniają zdarzenie ubezpieczeniowe. Jednym z najważniejszych elementów skutecznej walki z przestępczością ubezpieczeniową jest coraz bardziej niezbędny profesjonalizm organów ubezpieczeniowych, ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W obecnej sytuacji prawnej walka z tym zjawiskiem jest mało skuteczna. Powstają tu bowiem trudności w interpretowaniu samej istoty przestępstwa ubezpieczeniowego oraz wzbudzająca wątpliwości

wykładnia

przepisów

karnych

niwelująca

skuteczne

zapobieganie

i przeciwdziałanie temu procederowi.

SUMMARY Insurance fraud is separate from the ordinary fraud instrument in the fight against unfair practices in trade. Art. 298 of the Criminal Code clearly departs from the nature of art.

286 of the Criminal Code. Therefore, the classification as fraud can cause justified concerns.

The name "insurance fraud" in this case is arbitrary, but inaccurate. The essence of the crime of art. 298 of the Criminal Code is punishable creation factor updating entitled to receive compensation under the insurance contract. The proper name of this crime is so "simulacrum the accident insurance." The problem of combating and minimizing the consequences of insurance fraud for several years now, increasingly stimulates the activity of both law enforcement agencies, as well as the entire insurance market. Crime insurance mean high social costs, and compensation paid as a result of crimes insurance committed - loss for market actors insurance companies, shareholders and policyholders - in a word, the whole society. Crime in the insurance market does not decrease significantly in recent years.

110

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Wydawnictwa zwarte: 1. Banasiński, A., Ubezpieczenia gospodarcze, Potext, Warszawa 1997, s.74.

2. Buczkowski, K., Przestępstwa gospodarcze, Warszawa 2000, s. 42 3. Górniok, O., Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2003, s. 94 4. Jaroch, W., Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Warszawa 2002, s. 37.

5. Kodeks karny. Komentarz., pod red. O. Górnioka, Warszawa 2006, s. 873 6. Kodeks karny. Komentarz., pod red. O. Górnioka, Warszawa 2000, s. 40 7. Kwiecień, I., Istota i rola ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia. Rynek i Ryzyko, red.

Wanda Ronka-Chmielowiec,PWE, Warszawa 2002, s. 34-36.

8. Majewski P., Raport: Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2012 roku w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń - członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2013 9. Majewski P., Raport: Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2013 r. w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń – członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, Warszawa 2014 10.

11. Nowotarska-Romaniak, B., Marketing usług ubezpieczeniowych, PWE, Warszawa 1996, s.15.

12. Rydzek, T., Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, „Prawo asekuracyjne” 2/1996, s. 70.

13. Skorupka, J., Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przestępstw oszustwa, MP 2004, nr 14, s. 637 14. Stroiński, E., Organizacja i Zarządzanie Zakładem Ubezpieczeń, [w:] red. J. Monkiewicz, Podstawy ubezpieczeń Tom III – przedsiębiorstwo, Poltext, Warszawa 2003, s. 60-61.

15. Zawłocki, R., Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 k.k., MP 6/2003, s. 259

111

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Artykuły: 1. Halba,

P.,

Działalność

na

szkodę

zakładu

ubezpieczeń

cz.

I,

„Gazeta

Ubezpieczeniowa”, Poltext, Warszawa 15.11.2005.

2. Iwaszkiewicz, Z., Ekonomiczne aspekty przestępczości ubezpieczeniowej w Polsce i Unii Europejskiej, Business & Promotion 2002, nr 2, s. 23.

3. Krupicz M., Zwalczanie przestępczości ubezpieczeniowej, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1999, nr 5-6 s. 16

Źródła internetowe: 1. http://forsal.pl/artykuly/728181,najczestsze-oszustwa-ubezpieczeniowe.html 2. http://www.bankier.pl/wiadomosc/Prawie-10-tysiecy-oszustw-ubezpieczeniowychwykrytych-w-2014-r-7279140.html 3. https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/PIU_Raport_o_przestepczosci_2013.pdf

112

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 MAGDALENA KRAJENTA195

ROZWÓJ I ZNACZENIE UBEZPIECZEŃ CYBERNETYCZNYCH NA POLSKIM RYNKU UBEZPIECZENIOWYM

EVOLUTION AND IMPORTANCE OF CYBER INSURANCE ON POLISH INSURANCE MARKET słowa kluczowe: ryzyko cybernetyczne, bezpieczeństwo danych, ochrona danych, sektor IT keywords: cyber risk, data safety, data protection, IT sector

STRESZCZENIE Asumptem do napisania artykułu był udostępniony przez PwC raport – Badanie Stanu Bezpieczeństwa i Informacji w Polsce 2016, przeprowadzony jesienią 2015 wśród 126 przedsiębiorców działających na terenie naszego kraju. Zgodnie z tym raportem w ciągu roku liczba incydentów naruszających bezpieczeństwo informacji wzrosła o 46% w porównaniu do roku ubiegłego. Oznacza to, że ataki hackerskie stają się coraz bardziej powszechne.

Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, jak rozwój nowoczesnych technologii wpływa na kształt prawa ubezpieczeniowego. Pokazuje także, że rynek ubezpieczeniowy zapewnia właściwe standardy ubezpieczeniowe, oferując produkty dostosowane do potrzeb i oczekiwań społeczeństwa. Autorka udowadnia, że świadomość ubezpieczeniowa w Polsce jest coraz większa, a społeczeństwo coraz częściej interesuje się tzw. nietypowymi ubezpieczeniami. Jako przykład może posłużyć ubezpieczenie członków zarządu spółki kapitałowej (ubezpieczenie D&O). Niespełna kilka lat temu nikt nie śmiał przypuszczać, że polski rynek ubezpieczeniowy będzie oferował klientom produkt, który zapewniałby ochronę

195

Doktorantka w Katedrze Prawa Ubezpieczeniowego WPiA UMK, wiceprezes Studenckiego Koła Naukowego Prawa Ubezpieczeń Gospodarczych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

113

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 władzom spółki przed odpowiedzialnością za błędne decyzje. Obecnie większość polskich przedsiębiorców korzysta ze wspomnianego ubezpieczenia. Podobnie jest z ubezpieczeniami antyhakerskimi. Bezpieczeństwo i ochrona danych osobowych są aktualnym problemem.

Coraz częściej pojawiają się informacje o atakach hackerów i ogromnych stratach, spowodowanych tego typu działaniami. Praktyka uświadamia, że niemalże każdy, kto przechowuje dane online jest narażony na ataki. Zasadnicze jest to, że konsekwencją ataków hackerskich są szeroko pojęte koszty związane z przywróceniem danych, działań PR-owych zmierzających do poprawienia wizerunku podmiotu, czy też usunięcia zagrożeń. Dlatego ważne jest, aby koszty te ograniczać. Instrument, który to umożliwia oferują zakłady ubezpieczeń w postaci tzw. cyberpolis. Świadomość zagrożeń, szkód i strat związanych z bezpieczeństwem informacji w cyfrowym świecie powoduje zwiększanie budżetów na zapewnienie bezpieczeństwa na możliwie najwyższym poziomie. Aby zminimalizować koszty warto zapewnić ochronę ubezpieczeniową w postaci ubezpieczeń cybernetycznych.

EXTRACT The reason for writing this article was the Report – Research on the State of Safety and Information in Poland in 2016 – published by PwC. The research was performed in the autumn of 2015 among 126 entrepreneurs operating on the area of our country. According to this report the number of incidents breaching the information safety increased by 46%. It means that hacker attacks are becoming more and more common.

The aim of this article is to show how development of new technologies influences the shape of insurance law. It also shows that insurance market assures suitable insurance standards, offering products which comply with the needs and expectations of the society. The author proves that insurance consciousness in Poland is on higher levels, and the society itself is more often interested in the so called non-typical insurances. Insurance of the members of a capital co-partnership board (D & O insurance) can be a good example. Several years ago nobody dared to assume that Polish insurance market would offer the product which could provide capital co-partnership boards protection against the responsibility for wrong decisions. Nowadays most Polish entrepreneurs use the above mentioned insurance. The situation with anti-hacker insurance is similar. Safety and personal data protection are current problems. More and more often information about hacker attacks and huge losses caused by this kind of action appears. Practice shows that anybody storing data online is vulnerable to 114

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

attacks. Consequences of hacker attacks are found in the wide range of costs related to restoring the data, PR actions aiming to improvement of a company image as well as removing threats. That is why it is important to reduce these costs. The instrument which allows this is offered by insurance companies in the form of the so called cyber-policies.

Awareness of dangers, damages and losses connected with safety of information in the digital world results in increasing budgets for assuring this safety at the highest possible level.

Currently, Polish companies spend 10% of the IT budget on protection against cyber attacks.

This is a very positive fact, taking into account that in 2014 this figure was limited to less than 5% of the IT budget. But it is worth considering whether the amount of allocated funds is synonymous with quality. It is important that the measures taken for the information security investments help to reduce the risk of attack, and if anything like that occurs - quickly realize that such action had occurred. In the latter case, the consequence will be certain damage and losses. To minimize costs it is worth to provide insurance coverage, investing in cyber policies.

WPROWADZENIE Ryzyko cybernetyczne jest nieodłącznym elementem świata systemów informatycznych.

Nie budzi wątpliwości, że niemalże każda firma przechowująca dane w formie elektronicznej na komputerze, serwerze czy w Internecie jest narażona na ataki sieciowe. Wraz z rozwojem nowoczesnych technologii ewoluuje także ryzyko, które staje się coraz bardziej złożone.

Konsekwencje, jakie powodują ataki hackerskie są różnorodne – utrata informacji, zakłócenie działania stron internetowych oraz zmiana ich treści, odmowa dostępu do pewnych danych itp.

Obecnie polskie firmy przeznaczają na ochronę przed cyberatakami 10% budżetu IT. Jest to bardzo pozytywna konstatacja, mając na względzie, iż w 2014 roku kwota ta stanowiła niespełna 5% budżetu IT 196 . Warto jednak zastanowić się, czy wysokość przeznaczanych środków jest równoznaczna z jakością. Ważne jest, aby podjęte na rzecz bezpieczeństwa informacji inwestycje pozwoliły zmniejszyć ryzyko ataku, a jeżeli już tak się stanie – szybciej

196

Raport PwC Badanie Stanu Bezpieczeństwa Informacji w Polsce 2015, http://www.pwc.pl/pl/pdf/raport-pwc-gsiss-cyberzagrozenia-2016.pdf, dostęp: 09.03.2016 r.

115

dostępny

online:

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zorientować się, że takie działanie nastąpiło. W ostatnim przypadku konsekwencją będą pewne szkody i straty.

Zasadne jest stwierdzenie, że ryzyko cybernetyczne jest w obecnych czasach realnym zagrożeniem. Świadczą o tym chociażby wyniki Badania Stanu Bezpieczeństwa Informacji w Polsce 2016, które stanowią, że liczba wykrytych incydentów naruszenia bezpieczeństwa wzrosła o 46%. Ponadto szacuje się, iż ponad połowa polskich firm odnotowała nie mniej niż 6 cyberataków w ciągu roku197.

Rynek ubezpieczeń w odpowiedzi na tak realne i aktualne potrzeby społeczeństwa oferuje produkty

pozwalające

na

ograniczenie

szkód

powstałych

w

wyniku

zagrożenia

cybernetycznego. Tego typu produkty gwarantują ochronę ubezpieczeniową obejmującą roszczenia o odszkodowanie z tytułu utraty lub ujawnienia danych, odzyskania ich, a także koszty prawników i konsultantów PR. Co prawda zainteresowanie społeczeństwa tego typu usługami stale rośnie, jednak nie jest ono na tak wysokim poziomie jak w innych państwach.

KONSEKWENCJE ATAKÓW HACKERSKICH Jak już wcześniej wspominano ryzyko cybernetyczne we współczesnych czasach jest bardzo realnym zagrożeniem. Sektor bezpieczeństwa informacji jest bardzo złożony – nieprawidłowość na jakimkolwiek etapie może powodować w rezultacie ogromne straty, tworząc tzw. efekt domina. Nie dziwi więc, że każdy przypadek najmniejszych nawet naruszeń może prowadzić do długofalowych skutków. Ataki cybernetyczne mogą doprowadzić do wycieku informacji, kryzysu - nie tylko finansowego, ale także informatycznego. Ponadto mogą mieć negatywne konsekwencje dla działalności zarządu oraz PR. O wycieku danych możemy mówić w sytuacji, kiedy dane cyfrowe są utracone z firmowego systemu lub ujawnione osobom nieuprawnionym. Zdecydowana większość dokumentów powstaje obecnie w formie cyfrowej. Dokumenty elektroniczne z pewnością ułatwiają i usprawniają pracę, ale także stwarzają okazję wykorzystywania ich do działań przestępczych – kradzież, sabotaż, celowe usunięcie.

197

Raport PwC Badanie Stanu Bezpieczeństwa Informacji w Polsce 2015, http://www.pwc.pl/pl/pdf/raport-pwc-gsiss-cyberzagrozenia-2016.pdf, dostęp: 09.03.2016 r.

116

dostępny

online:

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Dział IT w przypadku zagrożenia cybernetycznego ma dwa zadania. Po pierwsze musi pracować nad problemem, który się pojawił i starać się jak najszybciej go rozwiązać. Po drugie zaś musi wykonywać bieżące zadania. W przypadku wycieku danych konieczne jest zdiagnozowanie w jaki sposób utracono dane, a przede wszystkim czy można zatrzymać ten proces. Następstwem ataku hackerskiego może być potrzeba wymiany oprogramowania.

Najważniejsze jest jednak opracowanie planu usunięcia skutków zdarzenia i jak najszybsza jego realizacja.

Przy obecnym rozwoju środków masowego przekazu, informacje o wycieku danych i ataku hackerskim docierają bardzo szybko do społeczności. Incydent bezpieczeństwa powoduje naruszenie wizerunku firmy, a w skrajnym przypadku masową utratę klientów.

Ogromną rolę w tym przypadku odgrywa dział PR. Trzeba wówczas rozważnie komunikować się z pracownikami, klientami, kontrahentami oraz mediami.

Wszystkie wymienione wyżej następstwa ataków hackerskich powodują ogromne straty finansowe dla przedsiębiorstwa. Działania podjęte w celu odzyskania dobrego imienia i reputacji firmy generują koszty. Kwestia nowego oprogramowania, odtworzenia danych, przeprowadzenia reklamy wymaga ogromnych nakładów pieniężnych. W przypadku mniejszych firm może to być jednoznaczne z upadłością. Dlatego tak ważne jest, aby prowadzić odpowiednią politykę bezpieczeństwa oraz korzystać z instrumentów, które umożliwiają nam zakłady ubezpieczeń w postaci tzw. ubezpieczeń antyhackerskich.

KSZTAŁT PROPONOWANYCH NA RYNKU PRODUKTÓW UBEZPIECZENIOWYCH Rynek ubezpieczeń dostosowując się do potrzeb społeczeństwa, dostrzegł potrzebę opracowania produktu, gwarantującego ochronę ubezpieczeniową przypadku wystąpienia incydentu bezpieczeństwa. Warto podkreślić, że zakres tego typu produktów jest bardzo szeroki. Dowodzi to, że zakłady ubezpieczeń problematykę ryzyka ubezpieczeniowego traktują wieloaspektowo. A. Makowiecki twierdzi, że “cyberpolisy obejmują swoim zakresem bardzo wiele różnego rodzaju ryzyk. Ochrona dostępna w ich ramach może obejmować zniszczenie danych, ataki powodujące odmowę obsługi oraz kradzież i wymuszenie.

Fakultatywnie, także reakcję na incydenty i koszty napraw, a także dochodzenie i koszty audytu cyberbezpieczeństwa. Niektóre firmy ubezpieczeniowe rozszerzają swoją ofertę

117

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 o polisy umożliwiające pokrycie wartości utraconej własności intelektualnej, reputacji, wizerunku i marki oraz awarie infrastruktury”198.

Ubezpieczenie skierowane jest do każdego podmiotu, który gromadzi, przetwarza lub przekazuje dane. Konstrukcja i zakres omawianych ubezpieczeń pozwalają na dostosowanie oferty dla każdego przedsiębiorstwa, bez względu na jego wielkość i branżę. Priorytetowe, zdaniem zakładów ubezpieczeń, jest wsparcie w ograniczeniu szkód wizerunkowych oraz ograniczenie negatywnych konsekwencji finansowych. Ubezpieczyciele dopuszczają także możliwość rozszerzenia zakresu ochrony o odpowiedzialność za zakłócenia w działaniu sieci, próby szantażu oraz działalność multimedialną.

Ograniczenie negatywnych konsekwencji finansowych opiera się na trzech filarach.

Po pierwsze zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność za dane osobowe i informacje handlowe. W ramach ubezpieczenia pokrywane są koszty obrony prawnej w przypadku roszczeń związanych z bezprawnym użyciem danych bądź ich utratą, czy wyciekiem. Ponadto ubezpieczyciele wypłacą stosowne odszkodowania dla poszkodowanych. Drugim filarem jest wsparcie w toczącym się postępowaniu administracyjnym. Jego założeniem jest zabezpieczenie ubezpieczonego przed kosztami związanymi z postępowaniem prowadzonym przez organ nadzorujący bezpieczeństwo i przechowywanie danych (Główny Inspektorat Ochrony Danych Osobowych). Produkt zapewnia przede wszystkim uregulowanie należności z tytułu porad prawnych. Zastanawiające jest jednak to, że ubezpieczyciel gwarantuje pokrycie kar administracyjnych. W moim ujęciu nie pozwala to na spełnienie podstawowych funkcji, jakie kara powinna spełniać. Trzecim filarem jest odpowiedzialność za bezpieczeństwo sieci. Obejmuje on pokrycie odszkodowań z tytułu odmowy dostępu osoby uprawnionej do danych, nieuprawnionego nabycia kodu dostępu do sieci, wprowadzenia wirusa do danych osoby trzeciej.

Zakłady ubezpieczeń w zakresie omawianego ubezpieczenia uwzględniają także wsparcie w zakresie ograniczenia szkód wizerunkowych. Wsparcie to obejmuje odbudowę reputacji firmy i osób. Polega na pokryciu kosztów wydatków i wynagrodzeń niezależnych doradców, dążących do zapobiegania i ograniczania skutków medialnych, które mogą zagrażać reputacji firmy oraz osób w organizacji.

198

http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=59119:pwc-cyberpolisy-nadal-maopopularne-w-polsce&catid=107:rynek-ubezpiecze&Itemid=106, dostęp: 10.03.2016 r.

118

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Niewątpliwą zaletą ubezpieczenia jest to, ze gwarantuje on ochronę ubezpieczeniową także w przypadku działalności przestępczej lub zaniedbania na skutek działań pracowników ubezpieczonego przedsiębiorstwa. Ponadto ubezpieczenie umożliwia korzystanie ze wsparcia nie tylko kancelarii prawnych, czy ekspertów public relations, ale także firm specjalizujących się w informatyce śledczej. Celem działania wymienionych podmiotów jest przede wszystkim zminimalizowanie negatywnych skutków ataków oraz poprawa wizerunku firmy.

Zakres ubezpieczenia obejmującego ryzyko cybernetyczne może być zupełnie inny w różnych zakładach ubezpieczeń. Inny ubezpieczyciel przyjmuje nieco inne rozwiązania aniżeli przedstawione wyżej. Zakres ubezpieczenia cyber szkód oparty został na trzech sekcjach. Pierwsza związana jest z procesem przywracania danych i obejmuje wszystkie koszty z nim związane. Przykładowo można wskazać takie czynności, jak przywrócenie dostępu do danych, zakup oprogramowania itp. Druga obejmuje koszty dodatkowe, które są następstwem działania hakerów. Do tej grupy kosztów zaliczyć można nakłady na PR w przypadku, gdy wizerunek firmy stał się negatywny, czy koszty porad prawnych. Ostatnia sekcja to ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej. Obejmuje ona nie tylko koszty odtworzenia danych u poszkodowanych, którzy są osobami trzecimi, ale także utracone przez nich korzyści i koszty poniesione na skutek znalezienia sprawców ataku.

BADANIE STANU BEZPIECZEŃSTWA INFORMACJI W POLSCE 2016 Przeprowadzone przez PwC badanie miało przede wszystkim na celu pokazanie, jak ważne jest dla przedsiębiorców zarządzanie cyber ryzykiem. Z raportu tego wynika, że coraz więcej polskich firm stosuje nowatorskie i innowacyjne rozwiązania w celu zapewnienia bezpieczeństwa danych. Zadowalające jest, że świadomość wspomnianych podmiotów jest znacznie większa, co przejawia się w gotowości do inwestowania w zabezpieczenia.

Niewątpliwie pomaga to z odpowiednim wyprzedzeniem chronić dane przed jakimkolwiek atakiem. Ważne jest także, że przedstawiciele przedsiębiorstw dostrzegają konieczność ubezpieczenia się przed ewentualnymi konsekwencjami ataków hackerskich. M. Makusak dostrzega, że „Ubezpieczenie z pewnością nie może stanowić alternatywy wobec zabezpieczeń techniczno-logicznych, które chronią informacje i dobre imię firmy, ale zdecydowanie może okazać się dobrym uzupełnieniem tych działań. W szczególności warto przemyśleć strategię ubezpieczeniową dla wrażliwych danych klientów firmy. W przypadku 119

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ich ujawnienia w sposób niepożądany zabezpieczy to firmę od problemów finansowych wynikających np. z lawiny roszczeń od niezadowolonych klientów. Spoglądając w niedaleką przyszłość, widać, że ubezpieczenia od skutków cyberataków będą odgrywały coraz większe znaczenie – z jednej strony na szali stawiamy inwestycje w zabezpieczenia technicznologiczne oraz ubezpieczenie, z drugiej negatywne efekty skutecznego ataku”199. Szacuje się, że w 2015 roku co dziesiąta firma w Polsce zdecydowała się na zakup ubezpieczenia chroniącego przed cyber ryzykiem. W porównaniu ze światowym rynkiem ubezpieczeń, gdzie polisę taką posiada prawie dwie trzecie przedsiębiorstw, nie jest to wiele. Jednak należy mieć na uwadze, że ubezpieczenia cybernetyczne wciąż się rozwijają. Moim zdaniem polski rynek tzw. cyberpolis dopiero „rozkwita”. A. Makowiecki uważa, że „rynek cyberubezpieczeń jest jednym z najszybciej rosnących segmentów produktów ochronnych na świecie. Jego wartość ubiegłoroczna szacowana jest na 2,5 mld dolarów. W 2020 r. będzie to już 7,5 mld dolarów.

W Polsce rynek ubezpieczeń od cyberryzyka znajduje się jeszcze w początkowej fazie rozwoju. Jednak w ostatnich miesiącach można było zauważyć, że coś drgnęło w tej gałęzi produktów”200. Wyrażam nadzieję, że polski rynek ubezpieczeń rozwinie się, wzorując się na światowych standardach CYBERPRZESTĘPCZOŚĆ – ASPEKT KARNY Logiczną

i

naturalną

konsekwencją

cyberprzestępczości

powinna

być

odpowiedzialność sprawców. Nie może bowiem w państwie prawa dojść do sytuacji, kiedy sprawcy czynów przestępnych nie odpowiadają za swoje zachowania. Na samym wstępie zaznaczyć jednak należy, że polskie prawo, a dokładniej mówiąc kodeks karny nie zna pojęć takich jak: przestępczość komputerowa, czy przestępczość internetowa. W tym przypadku niestety rozwój nowoczesnych technologii nie przyczynia się do dostosowania prawa karnego. Powoduje to wiele niejasności. Coraz częściej pojawiają się problemy z odpowiednią kwalifikację prawną popełnionych czynów. To z kolei implikuje znaczne trudności w ściganiu sprawców201.

199

http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=59119:pwc-cyberpolisy-nadal-maopopularne-w-polsce&catid=107:rynek-ubezpiecze&Itemid=106, dostęp: 10.03.2016 r.

200 http://www.pwc.pl/pl/pdf/raport-pwc-gsiss-cyberzagrozenia-2016.pdf, dostęp: 11.03.2016 r.

201 T. Grabowska, Cyberprzestępczość w świecie finansów – ryzyka cybernetyczne, Rozprawy Ubezpieczeniowe, nr 1/2015

120

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Nie budzi wątpliwości, że w Polsce nie dostrzegamy jednolitej i kompleksowej regulacji związanej z nadużyciami wynikającymi z cyberataków. Normy regulujące takie zachowania zawarte są m.in. w ustawie z dnia 18 lipca 2002 roku o świadczeniu usług drogą elektroniczną 202 , ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych 203 , ustawie z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych 204 oraz w art.

287 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku kodeks karny205 (dalej k.k.).

Niewątpliwie przestępczość komputerowa jest ogromnym wyzwaniem dla systemu prawa karnego. Zachowania będące przejawem tego typu czynów są penalizowane w art. 287 k.k. Artykuł ten wyraźnie stanowi, iż „ kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. Warto podkreślić, że cytowany przepis wspomina o celu, jakim jest korzyść majątkowa. Ponadto motywacją sprawcy może być wyrządzenie szkody osobie.

Zaznaczyć trzeba, że fakt nieuzyskania jakichkolwiek korzyści majątkowych czy niewyrządzenie szkody nie wyłącza odpowiedzialności karnej. W cytowanym przepisie mowa o wpływaniu. M. Kluska rozumie przez to „ zakłócanie, utrudnianie lub uniemożliwianie procesów automatycznego przetwarzania, które prowadzą do zniekształcenia przebiegu tych procesów lub ich wyniku. Wpływaniem będzie także mechaniczna ingerencja w urządzenie (np. uszkodzenie linii telefonicznej, podłączenie się do jakiegoś systemy przesyłania informacji i modyfikacja treści tej informacji)206”. Podsumowując podkreślić należy, że art.

287 k.k. obejmuje wszelkie przestępstwa i oszustwa komputerowe oraz manipulacje danymi, które mają na celu osiągnięcie korzyści majątkowych lub wyrządzenie szkody innym osobom.

Zaznaczyć równocześnie trzeba, że tego typu działań dokonują nie tylko tzw. wyspecjalizowani przestępcy, ale także młodzi ludzie, chcący „przetestować” umiejętności związane z obsługą komputera.

202

Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną z dnia 18 lipca 2002 r. (Dz.U. Nr 144 poz. 1204) Ustawa o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. Nr 133, poz. 883) 204 Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83) 205 Ustawa kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 88 poz. 553) 206 M. Kluska, Przestępczość komputerowa – kontrowersje wokół art. 287 kodeksu karnego, Dziennik Internautów Biznes i Prawo, dostępny online: http://di.com.pl/przestepczosc-komputerowa-kontrowersje-wokolart-287-kodeksu-karnego-31479, dostęp: 12.03.2016 r.

203

121

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

SPECTRUM PRZYPADKU Bardzo

rozpowszechniony

wyciek

danych

dotyczył

kancelarii

prawnej.

Za pośrednictwem zapewniającej anonimowość sieci Tor, na forum pojawiła się informacja o przejęciu kontroli nad serwerami i komputerami nie tylko wspomnianej kancelarii, ale także firmy świadczącej usługi informatyczne. Przestępca szantażował prawników, żądając 500 000 euro za nieujawnienie posiadanych przez niego informacji. W oświadczeniu przesłanemu „Gazecie Prawnej” zarząd kancelarii poinformował, iż „zapłata jakiejkolwiek kwoty szantażystom byłaby sprzeczna z wyznawanymi przez naszą kancelarię zasadami etycznymi i spowodowałaby eskalację przestępczego procederu, jakim jest działalność hackerska” 207 .

W Internecie opublikowano ok. 500 mb plików (korespondencje mailowe, dokumentacja spraw prowadzonych przez kancelarię, dane klientów, dane przeciwników procesowych, umowy, dokumenty opatrzone klauzulą poufności).

W kontekście omawianego zagadnienia należy zastanowić się, czy możliwym było uniknięcie włamania. Stosownie do oświadczenia „kancelaria od lat ma bardzo wysoki poziom ochrony zgromadzonych danych. Niestety zdarza się, że cyberprzestępcy wyprzedzają działania programów zabezpieczających. Najlepszym na to dowodem są udane cyberataki na Departament Stanu USA, Pentagon, londyńskie lotnisko Heathrow i warszawskie lotnisko Okęcie oraz szereg największych banków”

208

. Niewątpliwie posiadanie stosownego

ubezpieczenia zminimalizowałoby poniesione koszty oraz pomogło szybko odbudować pozytywny wizerunek kancelarii.

Jako egzemplifikacja może także posłużyć atak na Polskie Linie Lotnicze LOT, który sparaliżował funkcjonowanie lotniska. Z tego powodu odwołanych zostało 10 lotów.

Zaatakowano system do przekazywania planów lotów. Jest to dokument, który dostarcza się załodze samolotu tuż przed startem. Zarówno samoloty, jak i załogi były gotowe do lotów, ale bez tego dokumentu nie mogły się one odbyć. Ubezpieczenie cybernetyczne z pewnością zminimalizowałoby koszty, jakie zostały poniesione w efekcie ataku hackerskiego.

Atak cybernetyczny dokonał się także w pierwszym kwartale 2015 roku na Plus Banku. W wyniku tych działań wykradziono dane dotyczące kilkuset klientów. Obejmowały

207

http://cyberprzestepczosc.pl/2015/mamy-pierwszy-wyciek-danych-z-kancelarii-adwokackiej, dostęp: 11.03.2016 r.

208 http://serwisy.gazetaprawna.pl/orzeczenia/artykuly/892135,znana-kancelaria-prawna-padla-ofiara-hakerowwyciekly-dane.html, dostęp: 10.03.2016 r.

122

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 one: imię, nazwisko, adres e-mail, adres zamieszkania, PESEL, numer i serię dowodu, historię 50 ostatnich transakcji, informację o lokatach i kredytach oraz karty płatnicze (debetowe i kredytowe). Dane części klientów zostały ujawnione, a przestępca zapowiadał dalsze upublicznianie informacji. Ponadto domagał się, aby Plus Bank przekazał kwotę w wysokości 200.000 zł na rzecz domu dziecka. W ten sposób paradoksalnie chciał „ukarać” bank za to, że nie podjął prób negocjacji i nie przyznał publicznie, że dane zostały wykradzione.

PODSUMOWANIE Przeprowadzona analiza pozwoliła twierdzić, że rynek ubezpieczeń cybernetycznych jest niewątpliwie w fazie rozwoju. Rosnące zainteresowanie tego typu produktami prowadzi do

konstatacji, że cyberpolisy staną się bardzo ciekawą formą zabezpieczenia roszczeń

związanych z atakami hackerów. Zadowalający jest także fakt, że rynek ubezpieczeniowy zmienia się, dostosowując się nie tylko do potrzeb społeczeństwa, ale także do rozwoju nowoczesnych technologii.

Ataki cybernetyczne bardzo często niosą ze sobą ogromne straty dla danej instytucji.

Wiąże się to z kosztami nie tylko w postaci odzyskania czy odtworzenia danych, ale także zakupu coraz nowszych programów zabezpieczających środowisko komputerowe. Ponadto należy pamiętać, że w przypadku wycieku danych naruszony zostaje interes osoby, której dane były przechowywane. Powoduje to utratę zaufania do podmiotu, który stał się obiektem zainteresowania

hackerów.

Konsekwencje

naruszenia

incydentów

bezpieczeństwa

w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw mogą doprowadzić do upadłości przedsiębiorstwa. Mając na uwadze następstwa, jakie powoduje działalność hackerów, zalecane jest korzystanie z instrumentów, które będą minimalizować koszty związane z tego typu incydentami. Zakres proponowanych przez zakłady ubezpieczeń produktów jest bardzo szeroki. Niewątpliwie zasadne okazuje się twierdzenie, że cyberpolisy w kompleksowy sposób zabezpieczają interes poszkodowanych w wyniku ataku cyberprzestępców, uwzględniając wszelkie możliwe następstwa związane z naruszeniem bezpieczeństwa informacji.

123

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

SUMMARY Cyber-attacks very often bring huge losses for institutions. This is connected not only with costs in the form of recovering or restoring data, but also buying newer and newer security software for computer environment. Moreover, it should be kept in mind that in a case of a data leakage, the interests of a person whose data has been stored is breached. This causes loss of confidence to the company which became the object of interest to hackers. The consequences of incidents of breach of security in the case of small and medium-sized enterprises could lead to their bankruptcy. Regarding the consequences which are caused by the activities of hackers, it is recommended to use the instruments that will minimize the costs associated with this type of incidents. The range of products offered by insurance companies is obviously very wide. With no doubt it appears reasonable to state that cyber–policies in the complex way protect the interests of victims of cyber attack, taking into account all possible consequences associated with the violation of information safety.

124

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Ustawa kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. 1997 Nr 88 poz. 553) 2. Ustawa o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. o (Dz.U. Nr 133, poz.

883) 3. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. Nr 24 poz. 83) 4. Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną z dnia 18 lipca 2002 r. (Dz.U. Nr 144 poz. 1204)

Artykuły: 1. Duszczyk M., Polska łatwym celem dla hakerów, Rzeczpospolita, 01/2016 2. Grabowska T., Cyberprzestępczość w świecie finansów -

ryzyka cybernetyczne,

Rozprawy Ubezpieczeniowe, nr 1/2015 3. Kluska M. , Przestępczość komputerowa – kontrowersje wokół art. 287 kodeksu karnego,

Dziennik

Internautów

Biznes

i

Prawo,

dostępny

online:

http://di.com.pl/przestepczosc-komputerowa-kontrowersje-wokol-art-287-kodeksukarnego-31479 4. Theiler O., Nowe zagrożenia: wymiar cybernetyczny, Przegląd NATO, nr 01/01/2000 5. Tophoff V., Cyber Security: It isn’t as Clear as Us vs. Them, IFAC, nr 09/2014 6. Trąbiński P.K., Cyberwyzwania dla Polski, Rzeczpospolita, 02/2016 7. Wróblewski T., Wyciek danych może zniszczyć przedsiębiorcę, Rzeczpospolita, nr 02/2011

125

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Źródła internetowe:

1. http://antyweb.pl/ergo-hestia-wprowadza-cyber-ubezpieczenia-o-co-chodzi/ 2. http://www.chip.pl/news/bezpieczenstwo/luki-bezpieczenstwa/2015/07/cyberatakizagrozeniem-dla-przemyslu-2013-rowniez-w-polsce 3. http://www.cyberdefence24.pl/292079,raport-znaczny-wzrost-cyberatakowwykrytych-w-polsce 4. http://www.pwc.pl/pl/pdf/raport-pwc-gsiss-cyberzagrozenia-2016.pdf 5. http://www.pwc.pl/pl/media/2016/2016-01-12-liczba-cyberatakow-na-firmy-w-polscerosnie.html 6. https://www.aig.pl/business/produkty-i-uslugi/financial-lines/cyberedge 7. https://www.aig.pl/content/dam/aig/emea/poland/documents/brochures/pl10000270-flcyber-broszura-apr14-web-brochure.pdf 8. http://www.pwc.pl/pl/artykuly/2016/2016-globalne-badanie-stanu-bezpieczenstwainformacji-perspektywa-branzowa.html 9. http://cyberprzestepczosc.pl/2015/mamy-pierwszy-wyciek-danych-z-kancelariiadwokackiej/ 10. http://serwisy.gazetaprawna.pl/orzeczenia/artykuly/892135,znana-kancelaria-prawnapadla-ofiara-hakerow-wyciekly-dane.html 11. http://di.com.pl/nowe-metody-bankomatowych-zlodziejow-wyciek-danych-z-polskiejkancelarii-prawnej-przeglad-wydarzen-dot-e-bezpieczenstwa-4092015-52987 12. http://www.rp.pl/artykul/615842-Wyciek-danych-moze-zniszczycprzedsiebiorce.html#ap-4

126

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ADRIAN ROMKOWSKI209

PRYWATNE UBEZPIECZENIE ZDROTOWNE JAKO ALTERNATYWA DO UBEZPIECZENIA POWSZECHNEGO

PRIVATE HEALTH INSURANCE AS ALTERNATIVE TO COMMON ONE słowa kluczowe: modele ubezpieczeń zdrowotnych, ryzyko prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych, prywatnoprawne formy ubezpieczeń zdrowotnych key words: models of health insurance, the risk of private health insurance, private forms of health insurance

STRESZCZENIE Pogarszająca się sytuacja wielu państw i ich rosnące deficyty nakazują poszukiwanie nowych rozwiązań w wielu dziedzinach działania państwa, w tym i w systemie ubezpieczeń zdrowotnych.

Ochrona

zdrowia

zdefiniowana

przez

WHO

jako

spójna

całość

wyspecjalizowanych czynników oddziałujących na zdrowie populacji realizowana jest na świecie w 4 głównych modelach: brytyjskim modelu Beveridge’a, niemieckim modelu Bismarcka, radzieckim (już de facto nieaktualnym) modelu Siemaszki i amerykańskim modelu rezydualnym (rynkowym). Po przemianach ustrojowych w Polsce w 1989 r. recypowano zmodyfikowaną wersję modelu Bismarckowskiego, początkowo poprzez system kas chorych na mocy ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, a następnie poprzez utworzenie Narodowego Funduszu Zdrowia ustawą z dnia 23 stycznia 2003 r. o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia.

Obecnie fundusz ma charakter scentralizowany, opłacany na zasadzie składkowej. Jest on

209

Student III roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od listopada 2015 r. prezes Koła Naukowego Polityki Gospodarczej TBSP UJ. Prelegent wielu konferencji naukowych, zwłaszcza z zakresu prawa podatkowego. Do zainteresowań badawczych autora należą: polityka gospodarcza i finanse publiczne, prawo podatkowe, prawo spółek, prawo bankowe.

127

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 oparty o zasadę solidarności społecznej i równość dostępu do służby zdrowia. Jednakże, w warunkach wysokiego deficytu budżetowego (w 2014 r. 29 mld zł) wydatki państwa na służbę zdrowia (72 mld 85 mln zł) wydają się zbyt wysokie, zwłaszcza mając na uwadze ich nieefektywność i niską jakość usług. Alternatywą dla państwowej służby zdrowia jest system ubezpieczeń

prywatnych.

Jest

on

oparty

o

ryzyko

obywatela

dzielone

wraz

z ubezpieczającym, co niejednokrotnie w postaci funduszy kompensacyjnych zabezpiecza państwo. Ustawowe regulacje mogą stwarzać obywatelom możliwość swobodnego, nieprzymusowego wyboru formy ubezpieczenia i świadczeniodawcy, mogą też nakładać na nich obowiązek ubezpieczania się w sposób prywatny na zasadzie wymaganego przez prawo minimum. Obecnie próżno szukać klasycznego modelu leseferystycznego, jednakże w niektórych państwach ubezpieczenia prywatne mają charakter wyłączny bądź dominujący.

Takimi państwami są np. Holandia, Słowacja oraz Szwajcaria, w których to ubezpieczenia zdrowotne mają charakter niemal całkowicie prywatny, jednakże są obligatoryjne. Państwo w skrajnych przypadkach subsydiuje ubezpieczenia dla najbiedniejszych, wymuszając ponadto na ubezpieczycielach równe traktowanie wszystkich czy dostosowywanie się do maksymalnej ceny ubezpieczenia określonej ustawowo. Modele te mogłyby być z powodzeniem zastosowane w Polsce jako bardziej przystające do realiów gospodarki kapitalistycznej, wartą rozważenia jest także amerykańska liberalna koncepcja ubezpieczeń zdrowotnych.

EXTRACT

The deteriorating situation of many countries and their growing deficits require the search for new solutions in many areas of the state’s action, including health insurance system. Health care is defined by WHO as a coherent whole specialized in influencing on the health of the population. Health care is carried out in the world in 4 major models: the British Beveridge’s model, the German Bismarck’s model, the Soviet Union Siemashko’s model and the American residual model. In Poland there is a modified version of the Bismarck’s model, which is based on the centralized National Health Fund, which embodies the principles of social solidarity and equality of access to the health care. However, due to the budget deficit (29 billion zlotys in 2014), government spendings on health care (72 billion 85 million zlotys) 128

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

seem to be too high. An alternative to the NHF is a system of private insurances. It is based on risk shared between the insurer and the policyholder, which is often guaranteed by the state.

Statutory regulations may give the citizens either a free choice whether to insure or not, or oblige them to insure for the legally required minimum. In some countries, such as the Netherlands, Slovakia or Switzerland, health insurance system is almost entirely private, but it is also mandatory. The state subsidizes the insurance for the poor, and the basic insurance (which is mandatory) costs the same for everybody. These models could be successfully applied in Poland as they are more congruent to the realities of capitalism.

WPROWADZENIE W dobie kryzysu demograficznego wielu wysoko rozwiniętych państw oraz wysoce prawdopodobnego kryzysu finansowego, dywagacje na temat alternatyw dla społecznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych znów stają się niezwykle aktualne. Wykształcony w ciągu niespełna stu pięćdziesięciu lat210 modele państwowego zabezpieczenia zdrowotnego stają się coraz bardziej niewydolne, przyczyniając się nieustannie do powiększenia tak deficytów, jak i długów publicznych wielu państw oraz zwiększając z roku na rok prawdopodobieństwo swoich niewypłacalności. W kontekście tychże zagrożeń coraz bardziej ważkie stają się dywagacje na temat odmiennych niż publicznoprawne systemów ubezpieczeń zdrowotnych.

DEFINICJA SYSTEMU ZDROWOTNEGO Zgodnie z definicją ustaloną w dokumencie Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pojęcie systemu zdrowotnego (systemu ochrony zdrowia, systemu opieki zdrowotnej) może „być zdefiniowane jako spójna całość, której liczne powiązane między sobą części wspólnie oddziałują pozytywnie na stan zdrowia populacji”. Z kolei Włodarczyk i Paździoch mianem systemu zdrowotnego określają „wyodrębnioną całość złożoną z wielu różnorodnych elementów, które powiązane są różnorodnymi więziami i które realizują cel związany ze zdrowiem”211.

210 211

Okres ten liczony jest od wprowadzenia systemu Bismarckowskiego w 1883 r.

C. Włodarczyk, S. Paździoch, Systemy zdrowotne, Kraków 2001, s. 6

129

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Należy wskazać legalną definicję świadczenia zdrowotnego, ukonstytuowaną przez (obecnie już uchyloną) ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej212.

Zgodnie z art. 3, „Świadczeniem zdrowotnym są działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania (…)”.

MODELE OCHRONY ZDROWIA Pojęciem „modelu ochrony zdrowia” określa się przyjęty przez regulację prawną sposób zapewniania świadczeń zdrowotnych podmiotom ochrony zdrowia, uwzględniając relacje między tymi podmiotami oraz przyjęte zasady ochrony zdrowia 213. Abstrahując od konkretnych regulacji obowiązujących w danych państwach w określonym czasie, historycznie należałoby wyróżnić cztery modele ochrony zdrowia 214 : model niemiecki Bismarcka, zwany również modelem ubezpieczeniowym; model brytyjski Beveridge’a, zwany również modelem zaopatrzeniowym; model radziecki Siemaszki, zwany modelem socjalistycznym (de facto będący już modelem historycznym) oraz model amerykański, nazywany także rynkowym, rezydualnym tudzież pluralistycznym.

Bismarckowski model ubezpieczeniowy, wprowadzony w Niemczech w 1883 r. 215 , zakłada odpowiedzialność państwa za zdrowie obywateli216. Państwo opłaca usługi medyczne poprzez państwowe agencje ubezpieczeniowe, agencje rządowe czy związki zawodowe, środki na ów cel czerpiąc z danin publicznych (głównie z podatków i składek celowych, płaconych na zasadzie partycypacji pracownika i pracodawcy). Płatnicy, czyli przykładowo kasy chorych, zawierają umowy o świadczenie usług medycznych na rzecz ubezpieczonej populacji, pokrywając całość lub część kosztów usługi.

Ideą systemu Bismarckowskiego jest solidaryzm społeczny oparty na zasadzie przymusowości, mający na celu upowszechnienie dostępu do opieki medycznej, 212

Dziennik Ustaw z 1991 r., nr 91, pozycja 408 z późniejszymi zmianami J. Jończyk, Zasady i modele ochrony zdrowia, [w] Państwo i Prawo, Numer 8/2010, Warszawa 2010, s. 8 214 A. Depta, Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w] Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia pod red. J. Sucheckiej, Warszawa 2011, s. 23 215 M. Rutkowska-Podołowska, Ł. Popławski, M. Zaleska-Tsitini, Health care policy in Poland and in selected European Union countries: Attempts at reducing fast increasing medical care costs, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tom 19, Tarnów 2011, s. 132 216 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 61 213

130

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w szczególności uwzględniając osoby najniżej sytuowane. Ponadto fakt ponoszenia odpowiedzialności za finansowanie usług medycznych przez stronę trzecią (państwo) i konieczność rozliczania się przez nią ze spożytkowanych środków powinien zwiększać możliwość kontroli zarówno praktykujących lekarzy, jak i instytucji medycznych 217 . Co więcej, w procesie decydowania o finansowaniu świadczeń zdrowotnych uczestniczy szerokie spektrum składające się zarówno z reprezentantów medycznych organizacji zawodowych, jak i pracowników oraz pracodawców tudzież przedstawicieli samorządów lokalnych218.

Model Bismarckowski stosowany jest w krajach Europy Zachodniej (oprócz Wielkiej Brytanii), Polsce (z wieloma modyfikacjami) oraz w Japonii219.

Charakterystyczny dla kultury anglosaskiej, występujący w Wielkiej Brytanii220 model Beveridge’a 221 za swój cel przyjmuje zapewnienie obywatelom powszechnego dostępu do usług medycznych, przejmując niemalże całkowitą odpowiedzialność za ich zdrowie. Dostęp do świadczeń zdrowotnych nie jest uzależniony od wysokości płaconych składek czy podatków (czyli od tzw. czynnika kontrybucji 222 ), jak również od statusu społecznego: z założenia opieka medyczna powinna być zagwarantowana każdemu obywatelowi.

W systemie brytyjskim prawo własności tak szpitali, jak i całego sprzętu medycznego przysługuje administracji publicznej, lekarze zaś są pracownikami Narodowej Służby Zdrowia (NHS), która to z kolei środki na swoją działalność czerpie bezpośrednio ze skarbu państwa223. Pomimo monopolu państwa w świadczeniu usług medycznych, wyjątkiem jest zjawisko dotyczące lekarzy środowiskowych tudzież lekarzy pierwszego kontaktu, którzy to w przeważającej większości wykonują praktykę jako podmioty prywatne, niezależne od NHS224.

217

E. Bukłaha, Modele zarządzania systemem ochrony zdrowia w Polsce i na świecie, [w] S. Lachiewicz, M. Matejun, Problemy współczesnej praktyki zarządzania, Tom I, Łódź 2007, s. 62 218 M. Paszkowska, Finansowanie systemu opieki zdrowotnej w wybranych państwach UE, E-finanse: finansowy kwartalnik internetowy, dostęp online w dniu 11.03.2016 r. [http://www.e-finanse.com/artykuly/47.pdf], s. 5 219 E. Bukłaha, Modele zarządzania systemem ochrony zdrowia w Polsce i na świecie, [w] S. Lachiewicz, M. Matejun, Problemy współczesnej praktyki zarządzania, Tom I, Łódź 2007, s. 62 220 Warto zaznaczyć, że model brytyjski w zmodyfikowanej formie występuje także np. w Szwecji czy Hiszpanii.

Od pierwowzoru odróżnia go decentralizacja obowiązku gwarantowania usług medycznych, który to obowiązek należy do kompetencji jednostek samorządu terytorialnego, a nie jak w Wielkiej Brytanii do władzy centralnej 221 Nazwa modelu pochodzi od nazwiska Williama Beveridge’a, angielskiego ekonomisty reprezentującego nurt Keynesistowski oraz zajmującego się problematyką państwa opiekuńczego. Więcej w: P. Addison, The Road to 1945, Londyn 1975, s. 169-170 222 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 61 223 A. Olivier, The English National Health Service: 1979-2005, Health Economics Vol. 14 Special Issue: Analysing the Impact of Health System Changes in the EU Member States, Hoboken 2005, s. 75 224 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 63

131

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Będący ucieleśnieniem ideologii marksistowskiej w zakresie opieki zdrowotnej model Siemaszki 225 w istocie stanowił zradykalizowaną formę modelu Beveridge’a. System świadczeń zdrowotnych podlegał całkowitemu scentralizowaniu: państwo dysponowało własnością szpitali i sprzętu medycznego, lekarze i personel służby zdrowia byli natomiast opłacani z budżetu państwa226, stanowiąc klasyczny kolektyw urzędniczy. Pełny nadzór nad funkcjonowaniem, finansowaniem i wydatkami służby zdrowia należał do Rady Komisarzy Ludowych (przemianowanej później na Radę Ministrów). Zgodnie z założeniami gospodarki centralnie planowanej, władza kładła nacisk na budowę dużych ośrodków leczniczych mogących przyjąć wielu pacjentów, co zwłaszcza w okresie II wojny światowej przynosiło korzystne rezultaty227. W późniejszym okresie strategia ta okazała się być jednak niewydolna, opierała się bowiem nie na inwestycjach technologicznych i jakościowych, a na ilościowej rozbudowie placówek świadczących usługi miernej jakości.

Swoistą osobliwością typową dla patologii komunizmu było zjawisko istnienia „równoległej” służby zdrowia o znacznie wyższej jakości dla elitarnych grup społecznych, czyli urzędników partyjnych i wojska.

Najbardziej liberalny i wolnościowy model amerykański w swym założeniu zakłada całkowity brak odpowiedzialności państwa za świadczenie jakichkolwiek usług medycznych, prawo wyboru sposobu i drogi leczenia oraz jego metodę jego sfinansowania pozostawiając swobodnemu uznaniu obywateli228. Opłacanie świadczeń leczniczych powinno odbywać się głównie poprzez prywatnych ubezpieczycieli, a tańsze zabiegi winny być finansowane bezpośrednio przez obywatela229. Lekarze i ich pracodawcy (na przykład szpitale lub kliniki) powinni konkurować ze sobą na wolnym rynku, ciesząc się dużą autonomią i niezależnością od państwa. W rzeczywistości jednak, wskutek socjalizujących reform w Stanach Zjednoczonych (warto choćby wskazać na stosunkowo świeży casus „Obamacare” 230) model rynkowy nie występuje w wersji czystej.

225

Nazwa modelu pochodzi od nazwiska ministra (komisarza ludowego) Związku Radzieckiego do spraw ochrony zdrowia w latach 1918-1930, Mikołaja Siemaszki 226 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 64 227 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 64 228 J. Suchecka, Ekonomia zdrowia i opieki zdrowotnej, Warszawa 2010, s. 48 229 W skrajnych przypadkach należy także podkreślić rolę organizacji dobroczynnych i fundacji 230 „Obamacare” jest potocznym określeniem „Patient Protection and Affordable Care Act”. Akt ów, między innymi, nakłada na każdego Amerykanina obowiązek posiadania ubezpieczenia zdrowotnego

132

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Obecnie w USA funkcjonuje wiele publicznych programów oferujących opiekę medyczną (największymi z nich są „Medicare” oraz „Medicaid”231), których zadaniem jest finansowanie leczenia osób nieposiadających wystarczających środków na samodzielne jego opłacenie (czyli głównie osób z niższych warstw społecznych, niepełnosprawnych czy w podeszłym wieku).

Ubezpieczenia zdrowotne w Ameryce mają najczęściej charakter ubezpieczeń wykupywanych przez pracodawców na rzecz pracobiorców albo bezpośrednio w instytucjach medycznych, albo za pośrednictwem wyspecjalizowanych ubezpieczycieli, bądź też umów zawieranych z funduszami gromadzącymi środki na opiekę medyczną232 (co pozwala uzyskać ulgi podatkowe). We wspomnianych już wyżej, wyjątkowych dla modelu amerykańskiego, programach ubezpieczeń publicznych, ubezpieczenia są finansowane z budżetów stanowych bądź z budżetu federalnego.

POLSKI MODEL UBEZPIECZEŃ ZDROWOTNYCH. REGULACJE USTAWOWE Obowiązujący w Polsce system ubezpieczeń zdrowotnych, jak nietrudno się domyślić, jest spuścizną zarówno prawną, jak i systemową po okresie komunizmu. Wzorowany na radzieckim modelu Siemaszki peerelowski sposób finansowania sektora medycznego swoje umocowanie czerpał już z samej ustawy zasadniczej, bowiem Konstytucja z 22 lipca 1952 r.233, a ściślej jej art. 60 pkt 1 stwierdzał, iż „obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy”.

Po przemianach ustrojowych w 1989 r., pierwszym krokiem ku przekształceniom socjalistycznego modelu ubezpieczeń zdrowotnych w model bardziej wolnorynkowy była wspomniana już ustawa o zakładach opieki zdrowotnej z 1991 r. Jej ratio legis było gruntowne przekształcenie sposobu finansowania służby zdrowia i usług leczniczych, szczególnie uwzględniając ustrojowe umocowanie instytucji zajmujących się zdrowiem obywateli. Faktem jest jednak, iż model Siemaszki obowiązywał w Polsce jeszcze przez

231

P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 65 C. DeNavas-Walt, B.D. Proctor, J.C. Smith, Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2009, [w] U.S. Census Bureau, Current Population Reports, Waszyngton 2010, s. 22 233 Dziennik Ustaw z 1952 r., nr 33, pozycja 232. W praktyce jednak nie wszyscy mieli prawo do nieodpłatnego leczenia, gdyż np. rolnicy indywidualni takie uprawnienie uzyskali dopiero w 1972 r.

232

133

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 niemal dekadę, kiedy to w życie po długim, niemal dwuletnim vacatio legis (1 stycznia 1999 r.), weszła ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym234.

Wspomniana ustawa przeformowywała nieprzystający do nowej rzeczywistości gospodarczej model radziecki w zmodyfikowany model Bismarckowski, odchodząc od finansowania systemu zdrowotnego jedynie z budżetu państwa, a wprowadzając mieszany system budżetowo-ubezpieczeniowy 235 . Utworzono kasy chorych (art. 4 wspomnianej ustawy), rozlokowane zgodnie z nowym podziałem administracyjnym w 16 województwach oraz branżowe kasy chorych (art. 65). Środki na funkcjonowanie kas miały pochodzić ze składek odliczanych z podatku dochodowego od osób fizycznych, początkowo w wysokości 10 % wpłacanego podatku, a po znowelizowaniu w wysokości 7,75 % (art. 30).

Zgodnie z art. 1a, ubezpieczenie zdrowotne oparte było m.in. na zasadach solidarności społecznej, samorządności, samofinansowania, prawa wolnego wyboru świadczeniodawcy i kasy chorych, zapewnienia równego dostępu do świadczeń, działalności kas chorych nie dla zysku oraz gwarancji państwa.

System kas chorych został zastąpiony w 2003 r., na mocy ustawy z dnia 23 stycznia tegoż roku o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia236, funduszem scentralizowanym. NFZ przejął kompetencje regionalnych kas chorych, każda zaś z tych kas została zastąpiona regionalnym oddziałem NFZ, utworzona została ponadto główna siedziba funduszu w Warszawie. Ustawa ta została uznana w znacznej części za niezgodną z Konstytucją

237

, co spowodowało uchwalenie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r.

o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych238. Na jej mocy Narodowy Fundusz Zdrowia stał się powszechnym ubezpieczycielem i gwarantem usług medycznych dla obywateli, finansowanym ze środków publicznych, świadczenia zdrowotne zapewniającym zgodnie z zasadami powszechnej i równej dostępności do służby zdrowia oraz solidarności społecznej239.

234

Dziennik Ustaw z 1997 r., nr 28, pozycja 153 z późniejszymi zmianami. Pomimo, że ustawa wchodziła w życie 1 stycznia 1999 r., art. 167 i 168 miały skrócone vacatio legis do 26 marca 1997 r.

235 C. Włodarczyk, Reformy zdrowotne. Uniwersalny kłopot, Kraków 2003, s. 209-212 236 Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 45, pozycja 391 z późniejszymi zmianami 237 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 stycznia 2004 r., sygn. K 14/03 238 Dziennik Ustaw z 2004 r., nr 210, pozycja 2135 z późniejszymi zmianami 239 Art. 65 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych

134

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

FINANSOWANIE SYSTEMU ZDROWOTNEGO W POLSCE Zgodnie ze wspomnianą już wyżej ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, organem centralnym finansującym świadczenia zdrowotne jest Narodowy Fundusz Zdrowia. W ustawie wyróżniono źródła finansowania ochrony zdrowia w postaci dobrowolnych lub obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych (art.

1 pkt 4) oraz finansowania lub dofinansowania z budżetu państwa (art. 11 pkt 4). Co więcej, świadczenia medyczne mogą być naturalnie finansowane z własnych środków pacjentów, płacących bezpośrednio świadczeniodawcom.

Według sporządzonego przez Główny Urząd Statystyczny raportu „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r.” 240 , wydatki na zdrowie w 2014 r. wyniosły 75 760 000 000 zł.

W zestawieniu tym uwzględnione zostały m.in. wydatki samorządów (3 675 000 000 zł), refundacja cen leków (7 551 000 000 zł), opieka (7 360 000 000 zł), jak również leczenie szpitalne (31 216 000 000 zł). W całkowitej sumie wydatków sektora publicznego w 2014 r.

(734 000 000 000 zł) koszty finansowania systemu zdrowotnego stanowiły więc zaledwie ok.

10,32 %. Należy jednak zwrócić uwagę, że tak niski odsetek udziału w wydatkach publicznych wydatków na służbę zdrowia był rezultatem przyjęcia metodyki obliczenia stosunku wydatków na zdrowie (państwowych i samorządowych) do całkowitej sumy wszelkich wydatków państwa (czyli scentralizowanych i zdecentralizowanych), a nie jedynie do wydatków budżetu centralnego. Przy tym należy podkreślić, iż wydatki na lecznictwo są niemalże całkowicie wydatkami scentralizowanymi. Przyjmując z kolei metodykę obliczenia wydatków na zdrowie w stosunku do wydatków budżetu centralnego (312 500 000 000 zł241) wydatki na zdrowie (bez wydatków samorządowych – 72 085 000 000 zł) stanowiły ok. 23,07 %.

Wedle raportu NIK, deficyt budżetowy w 2014 r. wyniósł 29 000 000 000 zł 242 .

Oznacza to, że wydatki na służbę zdrowia były prawie dwuipółkrotnie wyższe od deficytu realnego, a od deficytu prognozowanego (47 500 000 000 zł) – półtora raza. Prowadzi to do jednoznacznej konkluzji, iż odstąpienie od państwowego finansowania ochrony zdrowia nie 240

Raport GUSu „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r.”, dostęp online w dniu 23.05.2016 r. [http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/zdrowie-i-ochrona-zdrowia-w-2014-r-,1,5.html], s. 146 147 241 Wydatki państwa ustalone na podstawie „Analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2014 r.” Najwyższej Izby Kontroli, s. 14 242 Co zaskakujące, deficyt rzeczywisty był znacznie niższy od deficytu prognozowanego w ustawie budżetowej (47,5 mld zł)

135

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 tylko pozwoliłoby na likwidację budżetowego deficytu, ale pozwoliłoby (przy zachowaniu wpływów budżetowych na obecnym poziomie) na wygenerowanie nadwyżki budżetowej.

Dyskusja na ten temat ma jednak charakter nie tylko finansowo-prawny, ale przede wszystkim filozoficzny i ideologiczny. Ponadto, rozważając argumenty za rezygnacją państwa ze świadczenia usług zdrowotnych, warto przytoczyć badania M. Friedmana 243, który wykazał, że wzrost wydatków (nakładów) na służbę zdrowia spowodował spadek dostępności i efektywności udzielanej opieki zdrowotnej (przykładowo, w latach 1965 – 1989 nakłady na państwową służbę zdrowia w USA wzrosły o 224 %, podczas gdy w tym samym okresie liczba łóżek szpitalnych przypadających na 1000 obywateli spadła o 44 %, zaś w latach 1944 – 1989 koszty dziennego pobytu pacjenta w szpitalu wzrosty 24-krotnie, uwzględniając naturalnie inflację).

PRYWATNE UBEZPIECZENIA ZDROWOTNE Ubezpieczenie zdrowotne jest jednym z rodzajów ubezpieczeń w ogóle. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez B. Hadyniaka, ubezpieczenie to „urządzenie gospodarcze, które z jednej strony na podstawie umowy i dzięki opłacie składki pozwala zakładowi ubezpieczeń przyjąć na siebie, a ubezpieczającemu przekazać do zakładu ryzyko negatywnych, ekonomicznych skutków określonego zdarzenia losowego; z drugiej – na podstawie metod oceny ryzyka pozwala selekcjonować i gromadzić ryzyka przez zakład ubezpieczeń i jednocześnie gromadzić składki, w sposób i w skali pozwalającej co najmniej pokryć przyrzeczone świadczenia z tytułu wypadków ubezpieczeniowych oraz koszty funkcjonowania zakładu” 244 . Dostosowując niniejszą definicję do pojęcia ubezpieczenia zdrowotnego, należałoby lapidarnie stwierdzić, że ubezpieczenie zdrowotne to rodzaj ubezpieczenia na wypadek utraty zdrowia, rekompensującego zarówno koszty leczenia, jak i negatywne konsekwencje będące rezultatem uszczerbku zdrowotnego (na przykład niemożność pracowania w okresie leczenia bądź utratę możliwości wykonywania zawodu w ogóle).

243

M. Friedman, Input and Output in Medical Care, Stanford 1992, s. 2 - 7 B. Hadyniak, Ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, [w] Podstawy ubezpieczeń, Tom I – mechanizmy i funkcje pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2000, s. 56 244

136

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Świadczenia

ubezpieczyciela

na

rzecz

ubezpieczonego

mogą

mieć

postać

odszkodowawczą, czyli zwrotu wydatków związanych z pogorszeniem zdrowia (w tym i kosztów samego leczenia oraz np. renty) bądź zryczałtowaną, polegającą na wypłacie określonej w umowie ubezpieczeniowej kwoty245.

Ryzyko odpowiedzialności za następstwa uszczerbku zdrowotnego przeniesione jest na podmiot trzeci, jednakże w odróżnieniu od społecznego systemu ubezpieczeń zdrowotnych, model prywatnoprawny charakteryzuje brak przymusu oraz możliwość swobodnego wyboru ubezpieczyciela spośród podmiotów konkurujących na wolnym rynku.

Jednocześnie, ubezpieczyciel ma prawo wyboru podmiotu ubezpieczanego, co może stwarzać ryzyko odmowy zawarcia umowy z przedstawicielami tzw. grup wysokiego ryzyka, czyli np. osobami chorującymi lub niepełnosprawnymi. Jednakże wolna, nieskrępowana regulacjami konkurencja ubezpieczycieli prędzej czy później doprowadziłaby do tego, że ubezpieczyciele zaczęliby zawierać umowy także z jednostkami ze wspomnianych grup, motywowani nie tyle chęcią zysku, ile względami marketingowymi (pewność wypłacania odszkodowań nawet osobom z grup wysokiego ryzyka przyciągnęłaby wszakże wielu innych klientów). Co więcej, nawet w (czysto teoretycznym) przypadku niemożności zawarcia umowy ubezpieczenia przez wspomniane osoby istotną rolę w finansowaniu ich leczenia odegrałyby prywatne fundacje oraz inna działalność filantropijna.

W zależności od modelu ubezpieczeniowego obowiązującego w danym kraju (a ściślej od tego, czy państwo nakłada na obywateli obowiązek partycypacji w ubezpieczeniach zdrowotnych, czy też nie, ubezpieczenia prywatne mogą spełniać trzy funkcje: podstawową, suplementarną oraz substytucyjną 246 . Funkcja podstawowa oznacza naturalnie wyłączność prywatnoprawnego modelu ubezpieczeń jako formy finansowania usług medycznych.

Funkcja suplementarna oznacza natomiast pomocniczą i wtórną rolę prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych jako mających, czy to poprzez pokrywanie kosztów dopłat do usług medycznych, czy to poprzez umożliwianie bądź ułatwienie dostępu do świadczeń nieoferowanych w ramach ubezpieczenia państwowego, zapewnić pewność otrzymania i wyższą jakość otrzymywanych usług. Funkcja substytucyjna jest z kolei charakterystyczna dla systemów, w których pewne podmioty nie podlegają obowiązkowi zdrowotnych 245

J. Bogutyn, J. Monkiewicz, Ubezpieczenia zdrowotne, [w] Podstawy ubezpieczeń. Tom II – produkty pod red.

J. Monkiewicza, Warszawa 2002, s. 429 246 S. Sikorski, Problematyka dobrowolnych, dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych, [w] Uwarunkowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce – aspekty prawne i socjologiczne pod red. Teresy Mróz, Białystok 2012, s.

173 – 174

137

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeń społecznych lub też mogą z tych ubezpieczeń zrezygnować. W przypadku niepodlegania obowiązkowi ubezpieczeń, wybór prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego jest fakultatywny, zaś w przypadku możliwości rezygnacji ze społecznych ubezpieczeń zdrowotnych, jest on obligatoryjny, a wymagany zakres ubezpieczenia jest uregulowany ustawowo.

RYZYKO W PRYWATNOPRAWNYM MODELU UBEZPIECZEŃ Brak zagwarantowania przez państwo opieki zdrowotnej wiąże się z ryzykiem dla obywatela. Istotą funkcjonowania funduszy ubezpieczeniowych jest wspólnota ryzyka ogółu ubezpieczonych w danym funduszu, którą podzielić można byłoby na ryzyko ex ante i ex post247. Ryzykiem ex ante określa się klasyczne dla idei ubezpieczeniowej oczekiwanie, iż większość spośród osób ubezpieczonych nie skorzysta z uprawnień, a świadczenia te zostaną redystrybuowane na rzecz mniejszości, co do której przewiduje się, że z tych uprawnień skorzysta. Ryzyko ex post związane jest z transferem części środków zgromadzonych przez osoby zdrowe na rzecz osób chorych.

Ryzyko w przypadku prywatnych form ubezpieczeń zdrowotnych należałoby także rozróżnić z perspektywy charakteru umowy zawieranej z podmiotem ubezpieczającym, wskazując tu na ubezpieczenia w ujęciu wąskim i szerokim 248 . Ubezpieczeniem w ujęciu wąskim określa się umowę zawieraną z ubezpieczycielem prywatnym, w której ustala on wysokość składki, tworząc wspólnotę ryzyka dla ubezpieczonych i, następnie, nabywając na ich rzecz określone w umowie świadczenia medyczne. Ubezpieczyciel w tym przypadku jest jednocześnie jednostką łączącą funkcje podmiotu pobierającego środki oraz finansującego usługi medyczne (ang. collecting agent i financing agent 249 ). Z kolei w przypadku ubezpieczenia w ujęciu szerokim zwraca się uwagę na ograniczoną funkcję ubezpieczyciela, która to wyraża się bądź to w niemożności ustalania wysokości składki pobieranej przez podmiot

zewnętrzny,

bądź

w

zjawisku

„ubezpieczania

ubezpieczyciela”

poprzez

zabezpieczenie w funduszach zewnętrznych wyrównujących ryzyko 250 . Do tejże kategorii

247

P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 80 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 81 249 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 81 250 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 81 248

138

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 należałoby zaliczyć podmioty niemające możliwości autonomicznego ustalania wysokości składki, za pobór której odpowiadałby inny podmiot, najczęściej centralny fundusz ubezpieczeniowy.

PRYWATNOPRAWNE MODELE UBEZPIECZEŃ ZDROWOTNYCH W WYBRANYCH KRAJACH Rozważając rodzaje modeli ubezpieczeniowych w poszczególnych państwach, należy zwrócić uwagę na kraje, w których model prywatny ma charakter podstawowy i dominujący.

Na potrzeby niniejszego opracowania analizie poddane zostaną Holandia, Słowacja i Szwajcaria.

HOLANDIA Niderlandzki model ubezpieczeniowy oparty jest na dwóch filarach: opiece ambulatoryjnej i szpitalnej oraz opiece długoterminowej, pielęgnacyjnej, rehabilitacyjnej i psychiatrycznej251. Mocą ustawy z dnia 14 czerwca 2005 roku o ubezpieczeniu zdrowotnym (hol. Zorgverzekeringswet), obowiązującej od 1 stycznia 2006 roku 253

mieszkańca

252

, na każdego

Holandii nałożony został obowiązek prywatnego ubezpieczania się. Holendrzy

nie mają zatem pełnej swobody odnośnie wyboru sposobu i drogi finansowania ochrony zdrowia. Niniejszy akt prawny wprowadził standardy jednolitego zakresu ochrony dla wszystkich mieszkańców Holandii, możliwość dofinansowania usług medycznych dla osób najniżej sytuowanych, możliwość zmiany ubezpieczyciela raz do roku czy możliwość dowolnego wyboru przez rezydenta ubezpieczyciela spośród podmiotów konkurujących na rynku254.

251

P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 89 B. Więckowska, Partnerstwo publiczno-prywatne w zastosowaniu ubezpieczeń w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – przykład Holandii, [w] Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – Holandia, Warszawa 2009, s. 153 253 Jedynym wyjątkiem od reguły jest kazus kalwinistów, którzy to zwolnieni są od obowiązku ubezpieczania się ze względu na przekonania religijne 254 B. Więckowska, Partnerstwo publiczno-prywatne w zastosowaniu ubezpieczeń w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – przykład Holandii, [w] Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – Holandia, 252

139

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Ubezpieczyciele, którzy ze sobą konkurują mają ustawowo nałożony obowiązek przyjęcia każdego klienta, cena polisy nie może być natomiast zależna od ryzyka wiążącego się z podpisaniem umowy z daną osobą. Każdy z klientów funduszu płaci taką samą składkę, co w praktyce wymusza na ubezpieczycielach kreowanie funduszy zabezpieczających ryzyko.

Rząd określa podstawowy pakiet usług, jakie każdy z ubezpieczycieli musi oferować. Opłaca on ponadto składki za dzieci i młodzież do ukończenia przez nią lat 18, a także subsydiuje płacenie składek osobom najuboższym.

SŁOWACJA Regulacją zbliżoną do regulacji holenderskiej jest obowiązująca od 1994 r. regulacja słowacka, która na Słowaków nakłada obowiązek ubezpieczania się w prywatnych funduszach ubezpieczeniowych

255

. W wyniku pakietu reform z lat 2002-2006

i przekształcenia funduszy w spółki akcyjne, na słowackim rynku ostały się 3 spółki, z których dwie są własnością całkowicie prywatną, jedna zaś posiada większościowy akcjonariat podmiotów publicznych256.

Paradoksem pseudowolnościowym w modelu słowackim (który obecny jest także w modelu

holenderskim

i

szwajcarskim)

jest

fakt

ustalania

wysokości

składek

ubezpieczeniowych przez władzę. Ponadto, podobnie jak w modelu holenderskim, rząd poprzez system dopłat subsydiuje najbiedniejszym składki ubezpieczeniowe. Państwo kompensuje także ryzyko ubezpieczycielom, zarządzając (poprzez Urząd Nadzoru nad Opieką Zdrowotną257) funduszem gwarantującym ewentualne wyrównywanie wydatków na rzecz grup szczególnego ryzyka (np. studentów, emerytów i rencistów, niepełnosprawnych).

Specyfika regulacji słowackiej (i w gruncie rzeczy również holenderskiej) nastręcza nieprzeciętnych trudności w jej zakwalifikowaniu jako prywatnoprawnego modelu ubezpieczeń zdrowotnych, wszakże spełnia ona wiele znamion przypisywanych systemom publicznoprawnym (m.in. mowa tu o obowiązku ubezpieczeniowym czy ograniczeniu zakresu Warszawa 2009, s. 153 255 P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 92 256 Mowa tu o „Všeobecná”, największym ubezpieczycielu w Słowacji (3,38 mln ubezpieczonych). Więcej w: P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 92 257 Ustawa z dnia 21 października 2004 roku o ubezpieczeniach zdrowotnych, nadzorze nad opieką zdrowotną oraz o zmianie niektórych ustaw, 581/2004, Słowacja

140

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 osób uprawnionych z tytułu ubezpieczenia do ubezpieczonego i jego najbliższej rodziny, bądź też, w przypadku Słowacji, o zjawisku płacenia składek przez pracodawców na rzecz pracowników 258 ). Wskutek tego w literaturze rozwiązania te często zyskują miano modeli hybrydowych259.

SZWAJCARIA Od ustawowego przymusu ubezpieczania się nie stroni także szwajcarska ustawa o ubezpieczeniu zdrowotnym z 18 marca 1994 r. (obowiązująca od 1 stycznia 1996 r.)260. Na jej mocy każdy mieszkaniec Szwajcarii ma obowiązek wykupić określone w ustawie minimum ubezpieczeniowe. W odróżnieniu od wielu krajów, w tym od wspomnianych wyżej Holandii i Słowacji, polisy ubezpieczeniowe są ściśle zindywidualizowane i nie istnieją tu polisy rodzinne bądź grupowe.

Działalność funduszy może być prowadzona dla zysku jedynie poza zakresem pakietu ubezpieczeń obowiązkowych. Wymaga to także utworzenia dwóch odrębnych spółek: jednej do działalności oferującej podstawowe, wymagane ustawowo ubezpieczenia zdrowotne (notfor-profit) oraz drugiej do działalności stricte komercyjnej261.

Podobnie jak w modelu holenderskim czy słowackim, na ubezpieczycielu ciąży obowiązek zawarcia umowy z podmiotem zainteresowanym, bez względu na jego wiek, stan zdrowia czy status społeczny, a każdy ubezpieczony powinien płacić jednakową składkę 262 (de facto istnieje możliwość dywersyfikacji wysokości płaconej składki w zależności od wieku czy zamieszkiwanego kantonu).

Model szwajcarski jest znacznie mniej formalistyczny od modelu holenderskiego czy słowackiego. Pomimo zbieżności co do przymusu ubezpieczeń jako takiego, jego obligatoryjny zakres obowiązuje całkowite minimum, resztę pozostawiając swobodnemu uznaniu obywateli i grze rynkowej rywalizujących ubezpieczycieli. Faktem jest jednak, że Szwajcarzy niechętnie „wykraczają” zakresem ubezpieczenia poza prawny obowiązek (rynek 258

P. Prędkiewicz, Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012, s. 94 H. Maarse, Y. Bartholomee, A public-private analysis of the New Dutch health insurance system, European Journal of Health Economics, Vol. 8, Luksemburg 2007, s. 78 260 832.10 Bundesgesetz über die Krankenversicherung (KVG) vom 18. März 1994 261 R.E. Leu, F.F.H. Rutten, W. Brouwer, The Swiss and Dutch Health Insurance Systems: Universal Coverage and Regulated Competitive Insurance Markets, Nowy Jork 2009, s. 9 262 O równej wysokości składek dla każdego obywatela mówi art. 61 ustawy o ubezpieczeniu zdrowotnym 259

141

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeń obowiązkowych to 21 mld franków, a rynek ubezpieczeń nieobowiązkowych to „zaledwie” 1,5 mld franków263).

Podobnie jak w Holandii czy Słowacji, w Szwajcarii państwo subsydiuje opłaty ubezpieczeniowe dla najbiedniejszych, a także kompensuje straty związane z transferami na rzecz osób z grup szczególnego ryzyka.

PODSUMOWANIE W realiach współczesnego świata niemal całkowicie porzucono leseferystyczne koncepcje odpowiedzialności za ochronę zdrowia. Powszechny przymus ubezpieczeń zdrowotnych wyparł już jego wolnościowe prywatnoprawne alternatywy, gdzieniegdzie przyjmując pośrednią postać modeli publiczno-prywatnoprawnych. W kontekście zarówno niskiej jakości usług medycznych, jak i konieczności długiego oczekiwania na jej otrzymanie, mając także na uwadze rosnący deficyt Polski264, aktualnym staje się pytanie o konieczność reformy systemu zdrowotnego.

Istotnym jest także zwrócenie uwagi na to, jaki rzeczywiście wpływ na zdrowie społeczeństwa ma wybrany system ochrony zdrowia. Należy tu przytoczyć koncepcje Lalonda265 oraz Devera266. Wedle koncepcji Lalonda, wpływ na życie obywatela ma przede wszystkim, bo aż w połowie, styl życia obywatela (praca, reagowanie na stres, odżywianie, etc.). W 20 % na zdrowie obywatela wpływ mają czynniki biologiczne oraz środowisko życia, zaś system opieki zdrowotnej wpływa na zdrowie jedynie w 10 %. Zdaniem Devera, na opiekę zdrowotną przeznaczane jest aż 90 % całkowitych nakładów na ochronę zdrowia, co przyczynia się do zredukowania umieralności jedynie o 10 %, a nakłady na zmianę stylu życia i edukację, które redukują wskaźnik umieralności aż o 40 %, wynoszą zaledwie 1,5 % wszystkich nakładów na ochronę zdrowia. W przypadku wydatków na ochronę środowiska, które wpływają na zredukowanie umieralności w ok. 20 %, wartość ta wynosi 1,5 %, a w przypadku nakładów na biologię człowieka, przyczyniającą się do zredukowania 263

OECD/WHO, OECD Reviews of Health Systems: Switzerland 2011, OECD Publishing 2011, s. 40 Ustawa budżetowa na rok 2016 przewiduje deficyt w wysokości 54,6 mld złotych.

265 M.J. Wysocki, M. Miller, Paradygmat Lalonde'a, Światowa Organizacja Zdrowia i nowe zdrowie publiczne, [w] Przegląd epidemiologiczny, Numer 3/2003, Warszawa 2003, s. 506 - 507 266 C. Włodarczyk, S. Paździoch, Systemy zdrowotne, Kraków 2001, s. 142 - 144 264

142

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 umieralności o 30%, nakłady te wynoszą ok. 7 %. Badania te mogą sugerować, iż to nie system ochrony zdrowia jest decydującym czynnikiem wpływającym na poziom zdrowia obywateli.

Bazując na doświadczeniach innych krajów, należałoby wziąć pod rozwagę odejście od gwarantowanego przez państwo systemu opieki medycznej poprzez recepcję czy to rozwiązań hybrydowych, czy to odrzuconych dziś rozwiązań skrajnie liberalnych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że modele te znacznie lepiej przystają do praktyki gospodarki wolnorynkowej niźli regulacja polska.

SUMMARY

In the realities of today's world laissez-faire ideas of responsibility for the health care have been almost completely abandoned. Present-day countries, which do not have public healthcare system, applied specific public-private models. Both low quality of medical services and the necessity for long waiting for its receiving, and also the growing deficit in Poland, make economists think of the need to reform the health system. Basing on the experience of other countries, it should be considered to change the health care system guaranteed by the state into either a hybrid solution or the extremely liberal solution. There is no doubt that these models fit better than the Polish one to the practice of free market economy.

143

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. 832.10 Bundesgesetz über die Krankenversicherung (KVG) vom 18. März 1994 2. Konstytucja

Polskiej

Rzeczypospolitej

Ludowej

uchwalona

przez

Sejm

Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz.U. 1952 nr 33 poz. 232) 3. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. 1997 nr 28 poz. 153) 4. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. 2004 nr 210 poz. 2135) 5. Ustawa z dnia 21 października 2004 roku o ubezpieczeniach zdrowotnych, nadzorze nad opieką zdrowotną oraz o zmianie niektórych ustaw, 581/2004, Słowacja 6. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. 1991 nr 91 poz. 408) 7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 stycznia 2004 r., sygn. K 14/03

Wydawnictwa zwarte:

1. Addison P., The Road to 1945, Londyn 1975 2. Bogutyn J., Monkiewicz J., Ubezpieczenia zdrowotne, [w] Podstawy ubezpieczeń.

Tom II – produkty pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2002 3. Bukłaha E., Modele zarządzania systemem ochrony zdrowia w Polsce i na świecie, [w] S. Lachiewicz, M. Matejun, Problemy współczesnej praktyki zarządzania, Tom I, Łódź 2007 4. DeNavas-Walt C., B.D. Proctor, J.C. Smith, Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2009, [w] U.S. Census Bureau, Current Population Reports, Waszyngton 2010

144

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 5. Depta A., Transformacja współczesnych systemów zdrowotnych w wybranych krajach, [w] Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia pod red. J. Sucheckiej, Warszawa 2011 6. Friedman M., Input and Output in Medical Care, Stanford 1992 7. Hadyniak B., Ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, [w] Podstawy ubezpieczeń, Tom I – mechanizmy i funkcje pod red. J. Monkiewicza, Warszawa 2000 8. Leu R.E., Rutten F.F.H., Brouwer W., The Swiss and Dutch Health Insurance Systems: Universal Coverage and Regulated Competitive Insurance Markets, Nowy Jork 2009 9. OECD/WHO, OECD Reviews of Health Systems: Switzerland 2011, OECD Publishing 2011 10. Prędkiewicz P., Prywatne ubezpieczenia jako źródło finansowania opieki zdrowotnej, Wrocław 2012 11. Sikorski S., Problematyka dobrowolnych, dodatkowych ubezpieczeń zdrowotnych, [w] Uwarunkowania systemu opieki zdrowotnej w Polsce – aspekty prawne i socjologiczne pod red. Teresy Mróz, Białystok 2012 12. Suchecka J., Ekonomia zdrowia i opieki zdrowotnej, Warszawa 2010 13. Więckowska B., Partnerstwo publiczno-prywatne w zastosowaniu ubezpieczeń w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – przykład Holandii, [w] Ubezpieczenia w systemie zabezpieczenia zdrowotnego – Holandia, Warszawa 2009 14. Włodarczyk C., Reformy zdrowotne. Uniwersalny kłopot, Kraków 2003 15. Włodarczyk C., Paździoch S., Systemy zdrowotne, Kraków 2001

Artykuły:

1. Jończyk J., Zasady i modele ochrony zdrowia, [w] Państwo i Prawo, Numer 8/2010, Warszawa 2010 2. Maarse H., Bartholomee Y., A public-private analysis of the New Dutch health insurance system, European Journal of Health Economics, Vol. 8, Luksemburg 2007

145

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

3. Olivier A., The English National Health Service: 1979-2005, Health Economics Vol. 14 Special Issue: Analysing the Impact of Health System Changes in the EU Member States, Hoboken 2005 4. Rutkowska-Podołowska M., Popławski Ł., Zaleska-Tsitini M., Health care policy in Poland and in selected European Union countries: Attempts at reducing fast increasing medical care costs, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tom 19, Tarnów 2011 5. Wysocki M.J., Miller M., Paradygmat Lalonde'a, Światowa Organizacja Zdrowia i nowe zdrowie publiczne, [w] Przegląd epidemiologiczny, Numer 3/2003, Warszawa 2003

Źródła internetowe:

1. „Analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2014 r.”

Najwyższej Izby Kontroli [https://www.nik.gov.pl/plik/id,8696.pdf] 2. Paszkowska M., Finansowanie systemu opieki zdrowotnej w wybranych państwach UE,

E-finanse:

finansowy

kwartalnik

internetowy,

[http://www.e-

finanse.com/artykuly/47.pdf] 3. Raport Głównego Urzędu Statystycznego „Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r.”, [http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/zdrowie/zdrowie/zdrowie-i-ochrona-zdrowia-w2014-r-,1,5.html]

146

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ANNA ABRAMEK - MADEJSKA267

UBEZPIECZENIE WYPADKOWE I OD CHORÓB ZAWODOWYCH W ROLNICTWIE

ACCIDENT INSURANCE AND INSURANCE AGAINST OCCUPATIONAL DISEASE IN AGRICULTURE słowa klucze: ubezpieczenie wypadkowe, ubezpieczenie od rolniczych chorób zawodowych, problem systemowy, luka prawna, pozarolnicza działalność gospodarcza keywords: accident insurance, insurance against occupational disease in agriculture, gap in the law, system problem, non-agricultural economic activity

STRESZCZENIE W konstrukcji ubezpieczenia społecznego rolnika prowadzącego działalność gospodarczą brakuje ważnego elementu, jakim jest ubezpieczenie od następstw wypadku przy działalności pozarolniczej i choroby zawodowej powstałej w związku z jej wykonywaniem.

Jest to problem systemowy.

Zasadą uregulowań ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jest wykluczenie podlegania ubezpieczeniu rolniczemu w okresie podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu lub zabezpieczeniu. Zatem zawsze pierwszeństwo ma tytuł, tzw. „nierolniczy”.

Istotny wyjątek dotyczy osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, które po spełnieniu ustawowych warunków mogą pozostać w ubezpieczeniu rolniczym.

Zasady podlegania ubezpieczeniu rolniczemu rolnika prowadzącego jednocześnie działalność gospodarczą są określone w art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z powyższym, rolnik, który podlegając 267

Familiolog oraz absolwentka kierunku administracja na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie

147

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie przez co najmniej trzy lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy jej prowadzeniu, podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeśli spełnia określone warunki.

Przepis art. 5a ustawy o ubezpieczeniu rolników miał stanowić zachętę dla rolników, którzy posiadają małe gospodarstwa, z których dochód nie wystarcza na utrzymanie rodziny, do podejmowania dodatkowo pozarolniczej działalności na małą skalę, w celu uzupełnienia dochodu rodziny. Zachęta ta miała wspierać małą przedsiębiorczość. Polegała na tym, że rolnik nie musiał ubezpieczać się w ZUS z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, ale podlega nadal ubezpieczeniu rolniczemu, znacznie tańszemu dla ubezpieczonego.

Obecne uregulowania ustawowe, dotyczące rolniczych ubezpieczeń społecznych nie zapewniają rolnikom, wykonującym dwa rodzaje działalności - rolniczą oraz pozarolniczą, właściwej ochrony ubezpieczeniowej.

Trybunał Konstytucyjny stoi na stanowisku, że w systemie prawa brakuje właściwego rozwiązania legislacyjnego związanego z możliwością dobrowolnego ubezpieczenia wypadkowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej dla osób, które taką działalność wykonują, podlegając ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy.

EXTRACT The construction of social insurance for farmer which run economic activity lack of an important element which is an accident insurance in case of non-agricultural economic activity and occupational disease which originated in connection with this activity. It is a system problem.

The rule of statutory adjustsments about social insurance for farmers is exclusion from being subject insurance in agriculture during the period of alternative social insurance or security. Therefore, always takes precedence title called. "Non-agricultural". An essencial

148

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

exception to every rules, refer to people, whose are doing non-agricultural business, whose if qualify conditions, they could be subject insurance in agriculture.

The rules of insurance from the agricultural farmer also operates a business as defined in Article. 5a. 1 of the Act of 20 December 1990 on social insurance for farmers.

Accordingly, the farmer who are insured with farmers to the full extent under the law for at least three years, will begin conducting non-agricultural business or start cooperation in the conduct, subject to continued sickness insurance during the period of non-agricultural activities or cooperation in the conduct of the activity if it meets certain conditions.

The provision of Article. 5a insurance act farmers had an incentive to farmers who have small farms from which the income is not enough to support the family, to take additional non-agricultural activities on a small scale, in order to supplement the family income. This incentive was to support small businesses. It is based on the fact that the farmer does not have to insure the ZUS in respect of non-agricultural business, but is still subject to agricultural insurance, which is cheaper for the insured.

The current statutory regulations concerning the agricultural social insurance do not provide farmers carrying out two types of activity - agriculture and non-agricultural, proper insurance coverage.

In the Constitutional Court opinion is that the legal system lacks proper legislative solution associated with the possibility of voluntary accident insurance in respect of business for people who perform such activities, subject to the agricultural insurance to the full extent under the law.

WPROWADZENIE Ramy systemu ubezpieczeń społecznych rolników określa ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Na jej podstawie została powołana instytucja, tj. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego – KRUS, mająca na celu zapewnienie kompleksowej obsługi systemu ubezpieczeń rolników.268 KRUS realizuje ubezpieczenie społeczne rolników.

Prowadzi obsługę ubezpieczonych i świadczeniobiorców w sprawach dotyczących objęcia 268

A. Siporska, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, Warszawa 2015, s.117

149

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczeniem, składek, przyznawania i wypłaty świadczeń, działalność informacyjną a także działalność prewencyjną w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy i rolniczym chorobom zawodowym

oraz działalność profilaktyczną,

promocyjną i pomocową

w odniesieniu do osób całkowicie niezdolnych do pracy w gospodarstwie rolnym, albo zagrożonych taką niezdolnością.269 Ubezpieczenie społeczne to skomplikowany system zagwarantowanych ustawowo świadczeń na pokrycie potrzeb wywołanych przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje. Ich finansowanie odbywa się przez rozłożenie ciężaru w całości lub części na uprawnionych przez składkę kalkulowaną w proporcji do rozmiaru ryzyka. Prawo do świadczeń powstaje z mocy prawa po wykazaniu, iż zaszło zdarzenie, które objęte jest ubezpieczeniem oraz spełnione zostały ustawowe warunki do nabycia tego prawa.270 Zasadą uregulowań ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jest wykluczenie podlegania ubezpieczeniu rolniczemu w okresie podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu lub zabezpieczeniu. Istotny wyjątek dotyczy osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, które po spełnieniu ustawowych warunków mogą pozostać w ubezpieczeniu rolniczym.271 System ubezpieczeń społecznych rolników zapewnia w ramach ubezpieczenia wypadkowego,

chorobowego

następujące

świadczenia

pieniężne:

jednorazowe

odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, zasiłek chorobowy w razie choroby trwającej nieprzerwanie co najmniej 30 dni i nie dłużej niż 180 dni, zasiłek chorobowy w przedłużonym okresie ponad 180 dni, nie dłużej niż o kolejne 360 dni.272

269

G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 232-233 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 25 271 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 232 272 A. Sipowska, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, Warszawa 2015, s. 121 270

150

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ODSZKODOWANIE UBEZPIECZONEGO ROLNIKA Z TYTUŁU WYPADKU PRZY PRACY ROLNICZEJ W świetle przepisów ustawy z dn. 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników

273

jednorazowe odszkodowanie przysługuje ubezpieczonemu (rolnikowi lub

domownikowi), który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej. Jednorazowe odszkodowanie przysługuje również członkom rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej.274 Definicja wypadku przy pracy rolniczej wzorowana jest na definicji wypadku przy pracy stworzonej na potrzeby ubezpieczenia pracowniczego. Próba przeniesienia definicji wypadku z systemu pracowniczego na system rolniczy podjęta w poprzednich rozwiązaniach prawnych nie dała oczekiwanych rezultatów, ponieważ w tradycyjnym gospodarstwie rolnym oddzielenie sfery bytowej od zawodowej jest praktycznie niemożliwe. Ustawodawca chcąc poradzić

sobie

z

tymi

trudnościami

wprowadził

pojęcia:

„czynności

związane

z prowadzeniem działalności rolniczej”, „czynności pozostające w związku z wykonywaniem czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej”. 275 Za wypadek przy pracy rolniczej, zgodnie z art. 11 ust.1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolniczym, uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności: na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi lub w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem rolnym, lub w drodze ubezpieczonego z mieszkania do tegoż gospodarstwa rolnego, albo w drodze powrotnej, lub podczas wykonywania poza terenem tegoż gospodarstwa rolnego zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej albo w związku z wykonywaniem tych czynności, lub w drodze do miejsca wykonywania powyższych czynności, albo w drodze powrotnej. 276 W orzecznictwie

273

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24) E. Jaworska-Spicak, Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia społecznego rolników, Kwartalnik.

Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia, nr 51-52/2014, s. 48 275 B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 333 276 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art.11 ust.1 274

151

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 sądowym pojawiła się jednak wyraźna tendencja, aby za wypadek przy pracy rolniczej nie uznawać zdarzeń, które ewidentnie nie były związane z działalnością rolniczą.277 Po uznaniu zdarzenia za wypadek przy pracy rolniczej jednorazowe odszkodowanie ustala się dla ubezpieczonego w wysokości proporcjonalnej do określonego procentowo stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu. Orzeczenie dotyczące stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wydają lekarze rzeczoznawcy KRUS (I instancja) i komisje (II instancja).278

ZASIŁEK CHOROBOWY Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu (rolnikowi, domownikowi), który wskutek choroby jest niezdolny do pracy nieprzerwanie co najmniej przez 30 dni, nie dłużej niż przez 180 dni. Podstawa do wypłaty zasiłku chorobowego w podstawowym okresie jest zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy wydane przez lekarza uprawnionego przez ZUS. 279 Za rolniczą chorobę zawodową uważa się chorobę, która powstała w związku z pracą w gospodarstwie rolnym, jeżeli choroba ta jest objęta wykazem chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu pracy. 280 Wykaz ten stanowi załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie chorób zawodowych. Najczęściej rolnicy narażeni są na choroby odzwierzęce. 281

PROBLEM BRAKU OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ OD RYZYKA WYPADKU PRZY PRACY LUB CHOROBY ZAWODOWEJ OSÓB UBEZPIECZONYCH W SYSTEMIE UBEZPIECZENIOWYM ROLNIKÓW, JEDNOCZEŚNIE WYKONUJĄCYCH POZA ROLNICZĄ DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ Zasady podlegania ubezpieczeniu rolniczemu rolnika prowadzącego jednocześnie działalność gospodarczą są określone w art. 5a ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.

277

B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 333 A. Sipowska, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, Warszawa 2015 , s. 127 279 A. Sipowska, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, Warszawa 2015, s. 128 280 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art.12 281 B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 334 278

152

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 o ubezpieczeniu społecznym rolników. 282 Zgodnie z powyższym artykułem, rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie przez co najmniej 3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy jej prowadzeniu, podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeśli spełnia łącznie następujące warunki.

Po pierwsze złoży w KRUS oświadczenie o kontunuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy niej. Po drugie, jednocześnie nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale pracuje w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego lub w dziale specjalnym. Po trzecie, nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym. Nie ma także ustalonego prawa do emerytury lub renty albo świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz kwota należnego podatku dochodowego za poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie przekracza kwoty ogłaszanej corocznie przez ministra właściwego do spraw rozwoju wsi w drodze obwieszczenia283, tj. 2528 zł.284 Sąd Okręgowy w Tarnowie potwierdził ustanie ubezpieczenia społecznego rolników w okresie od 1 lipca 2009 r. do 11 lutego 2010 r. z uwagi na podleganie w tym czasie innemu ubezpieczeniu – z tytułu umowy zlecenia oraz od dnia 1 lipca 2010 r. z uwagi na prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej. Wnioskodawczyni złożyła oświadczenie o chęci kontunuowania ubezpieczenia społecznego rolników. Decyzją KRUS została poinformowana, iż spełnia wszystkie warunki do dalszego podlegania ubezpieczeniu rolniczemu. Decyzja ta zawierała pouczenie o obowiązku zgłaszania wszystkich okoliczności mających wpływ na podleganie ubezpieczeniu społecznemu rolników, w tym o podjęciu zatrudnienia lub innych form aktywności zawodowej rodzących obowiązek podlegania innemu ubezpieczeniu społecznemu. Sąd Okręgowy trafnie podkreślił, iż wnioskodawczyni została wyłączona z ubezpieczenia społecznego rolników w okresie od 1 lipca 2009 r. do 11 lutego 2010 r. i od 1 lipca 2010 r. Bowiem wykonywała ona w tym czasie prace na podstawie umowy zlecenia i podlegała ubezpieczeniu z tego tytułu, a warunkiem objęcia ubezpieczeniem społecznym 282

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r. , sygn. SK 64/12 System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G. Szpor, Warszawa 2013, s. 227 – 228 284 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art. 5a ust. 1 283

153

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 rolników jest nie podleganie innemu ubezpieczeniu społecznemu. Zaś rozpoczynając prowadzenie

pozarolniczej

działalności

gospodarczej

nie

podlegała

ubezpieczeniu

społecznemu rolników. Sąd Apelacyjny podzielił zdanie sądu I instancji i nie uwzględnił apelacji. 285 Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 2013 r. uznał, iż brak ochrony ubezpieczeniowej od ryzyka wypadku przy pracy lub choroby zawodowej osób ubezpieczonych w systemie ubezpieczeniowych rolników, którzy wykonują pozarolniczą działalność gospodarczą, jest problem systemowym. Zgodnie z powyższym postanowieniem TK 286 , stan faktyczny przedstawiał się następująco: skarżący był rolnikiem i jednocześnie prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą, stwierdzono u niego chorobę zawodową związaną z prowadzoną przez niego pozarolniczą działalnością gospodarczą, skarżący nie był ubezpieczony

w

ZUS,

dlatego

nie

mógł

skorzystać

z

uprawnień

związanych

z ubezpieczeniem powszechnym w zakresie wypadków i chorób zawodowych. Nie mógł również

uzyskać jednorazowego odszkodowania, określonego w

art. 10

ustawy

o ubezpieczeniach społecznych rolników287, gdyż jego choroba zawodowa nie była związana z działalnością rolniczą. Zadaniem skarżącego przepisy regulujące ubezpieczenia społeczne rolników nie zapewniają właściwej ochrony ubezpieczeniowej osobom wykonującym dwa rodzaje działalności zarobkowej – rolniczą oraz pozarolniczą.288 Zakres podmiotowy ubezpieczenia społecznego rolników wyznaczony jest przez kilka elementów. Podstawowymi kategoriami służącymi do wyznaczenia zakresu podmiotowego ubezpieczenia są kategorie: rolnika, domownika, działalności rolniczej, gospodarstwa rolnego, pozarolnicza działalność gospodarcza.

289

Zanim przejdziemy do analizy

postanowienia Trybunału przyjrzyjmy się zakresowi powyższych pojęć.

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników obejmuje rolników i pracujących z nimi domowników, posiadających obywatelstwo polskie, lub przebywających legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a także obywateli państw członkowskich UE, Konfederacji

Szwajcarskiej

lub

państw

stron

285

umowy

o

Europejskim

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dn. 18 grudnia 2012 r., sygn. III AUA Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 287 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24) 288 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 289 B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 328 286

154

Obszarze

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Gospodarczym.290 Modyfikacje w tym zakresie mogą wynikać jedynie z przepisów unijnych dotyczących stosowania systemów zabezpieczenia społecznego. 291 Zgodnie z ustawową definicją, rolnikiem jest pełnoletnia osoba fizyczna, zamieszkująca i prowadząca na terytorium RP, osobiście i na własny rachunek, działalność rolniczą w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym, w tym również w ramach grupy producentów rolnych, a także osoba, która przeznaczyła grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia.

292

Przepisy ustawy (art. 5) dotyczące

ubezpieczenia rolników stosuje się także do małżonka rolnika, chyba że ten małżonek nie pracuje w gospodarstwie rolnika ani gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym. Przepis ten będzie miał zastosowanie w nielicznych przypadkach, ponieważ większość gospodarstw rolnych jest przedmiotem ustawowej wspólności małżeńskiej, w sytuacji kiedy małżonka rolnika nie będzie można uznać za współwłaściciela, współposiadacza gospodarstwa rolnego, a ponadto nie będzie występować więź z gospodarstwem rolnym lub związanym z nim gospodarstwem domowym w postaci pracy chociażby w jednym z tych gospodarstw.293 Za domownika (art. 6 pkt 2) uważa się osobę bliską rolnikowi, która: ukończyła 16 r.ż., pozostaje z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie, stale pracuje w tym gospodarstwie rolnym i nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy. Nie ma ustawowej definicji osoby bliskiej, wobec tego przy ustalaniu stosunku bliskości można wskazywać na różne okoliczności świadczące o szczególnej więzi łączącej rolnika z osobą, która ma być uznana za osobę bliską.294 Jako domownik może zatem podlegać ubezpieczeniu społecznemu rolników, zarówno członek najbliższej rodziny rolnika, jak i osoba obca, związana z nim takimi więzami osobistymi, które mogą wyjaśnić przyczynę wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym na rachunek rolnika bez wynagrodzenia z tego tytułu. W obecnym

290

Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art. 1 ust. 1 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 233 292 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 233 293 B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 329 294 B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013, s. 329 291

155

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 stanie prawnym, nie wymaga się, aby praca w gospodarstwie rolnym stanowiła główne źródło295 utrzymania domownika.

Działalność rolnicza jest to działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej i rybnej (art. 6 pkt 3).296 Gospodarstwem rolnym jest każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej.

297

Jest to pewna zorganizowana całość gospodarcza. Należy zaznaczyć, iż

posiadanie nie każdego gospodarstwa pociąga za sobą obowiązek podlegania ubezpieczeniu rolniczemu, ponieważ wyłącznie przepisy ustawy stanowią, jakie kryteria trzeba spełnić, aby podlegać określonym rodzajom ubezpieczeń.298 O pozarolniczej działalności gospodarczej możemy mówić w odniesieniu do osób objętych ubezpieczeniem w KRUS, na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, tj. rolników, ich współmałżonków lub zamieszkujących z nimi domowników, które to osoby prowadzą działalność gospodarczą inną niż działalność rolnicza. Działalność pozarolnicza obejmuje leśnictwo, rybactwo śródlądowe, rybołówstwo morskie, działalność produkcyjną (np. produkcję odzieży), przetwórstwo produktów rolnych (np. mięsa, owoców i warzyw, napojów, wyrobów piekarniczych), przetwarzanie drewna, działalność rękodzielniczą, handel, agroturystykę i wynajem pokoi, budownictwo, transport i magazynowanie (np. przechowywanie towarów w silosach zbożowych), obsługę nieruchomości i wynajem maszyn (m.in. działalność agencji kupna i sprzedaży, wypożyczanie urządzeń rolniczych), wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, a także inne działalności, jak np. prywatne praktyki lekarskie, pielęgniarskie, stomatologiczne lub weterynaryjne, prowadzenie usług pralniczych lub fryzjerskich.299 W celu zbadania sprawy oraz sporządzenia ekspertyz Trybunał powołał biegłych.

I. Jędrysiak - Jankowska sporządziła swoją ekspertyzę. Zaznaczyła w niej, iż ubezpieczenie od wypadku przy pracy w rolnictwie nie może zapewnić ochrony w razie wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej, tak jak ubezpieczenie od wypadku przy pracy

295

W. Koczur [w] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, pod red. G. Szpor, Warszawa 2013, s. 225-226 296 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art. 6 pkt 3 297 Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7, poz. 24), art. 6 pkt 4 298 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012, s. 235 299 http://ksu.parp.gov.pl/pl/baza_wiedzy_dla_przedsiebiorcow/pozarolnicza-dzialalnosc-gospodarcza

156

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w jednym przedsiębiorstwie nie zapewnia świadczeń w razie doznania urazu u innego pracodawcy lub zleceniodawcy.300 K. Ślebzak również został powołany na biegłego. Zgodnie z jego poglądami, rolnik prowadzący działalność gospodarczą i podlegający ubezpieczeniu rolniczemu płaci na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie jedną składkę w takiej samej wysokości jak rolnik nieprowadzący pozarolniczej działalności. W zakresie ubezpieczenia emerytalno-rentowego, nie ma żadnej różnicy w uprawnieniach pomiędzy rolnikiem nieprowadzącym działalności pozarolniczej, który płaci składkę na podstawie art.

17 ust. 1 u.u.s.r oraz rolnikiem, który taką działalność prowadzi i płaci składkę na podstawie art. 17 ust.2 u.u.s.r. Rolnik określony w art. 5a u.u.s.r. nie nabywa żadnych dodatkowych uprawnień z tytułu płacenia podwójnej składki. Nie zwiększa się zakres jego ochrony.

Z przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników ani z ustaw regulujących powszechne ubezpieczenie społeczne nie wynika większy zakres ochrony dla osób płacących podwójną składkę na podstawie art. 17 ust 2 u.u.s.r. Warunkiem kontynuowania podlegania ubezpieczeniu rolniczemu jest to, aby kwota należnego podatku dochodowego od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej za poprzedni rok, nie przekraczała tzw. kwoty granicznej. Po przekroczeniu tej kwoty rolnik przestaje podlegać ubezpieczeniu rolniczemu. Biegły podkreśla, iż świadczenia z KRUS realizują raczej funkcję socjalną niż odzwierciedlają zasadę sprawiedliwości. Podwójna wysokość składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe została wprowadzona w 2003 r., wówczas uszczelniono system zabezpieczenia społecznego dla rolników dwuzawodowych.301 Trybunał Konstytucyjny podkreślił, iż brak ochrony ubezpieczeniowej od ryzyka wypadku przy pracy i choroby zawodowej osób ubezpieczonych w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, jednocześnie wykonujących pozarolniczą działalność gospodarczą, stanowi problem systemowy. Trybunał stoi na stanowisku, że w systemie prawa brakuje właściwego

rozwiązania

legislacyjnego

związanego

z

możliwością

dobrowolnego

ubezpieczenia wypadkowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej dla osób, które taką działalność wykonują, podlegając ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy.302

300

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 302 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 301

157

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Sędzia TK Teresa Liszcz zgłosiła zdanie odrębne do postanowienia z 29.09.2013 r.

Zgodnie z jej zdaniem, Trybunał stwierdził, iż w rozpatrywanej sprawie mamy do czynienia ze skargą konstytucyjną na zaniechanie ustawodawcze, do którego badania nie jest właściwy i z tego powodu uznał merytoryczne orzekanie za niedopuszczalne. Sędzia nie zgadza się na taką oceną, ponieważ uważa ona, iż skarga, która zainicjowała niniejsze postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym, jest skargą na pominięcie legislacyjne i dlatego powinna być rozpoznana merytorycznie. Pominięcie w badanej sprawie polega na tym, iż w hybrydowej konstrukcji ubezpieczenia społecznego rolnika prowadzącego działalność gospodarczą brakuje ważnego elementu , jakim jest ubezpieczenie od następstw wypadku przy działalności pozarolniczej i choroby zawodowej powstałej w związku z jej wykonywaniem. Tego typu ubezpieczenie występuje we wszystkich innych ubezpieczeniach z tytułu wykonywania działalności zarobkowej.303 Zgodnie z przepisem art. 5a ustawy o ubezpieczeniu rolników, rolnik lub domownik rolnika podlegający z mocy prawa ubezpieczeniu społecznego rolników w pełnym zakresie nieprzerwanie co najmniej 3 lata, który rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej, podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności lub współpracy przy jej prowadzeniu oraz jednocześnie spełnia inne warunki, zawarte w powyższym artykule. Najważniejszy z nich dotyczy tego, aby należny podatek dochodowy za poprzedni rok podatkowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie przekraczał tzw. kwoty granicznej. Sędzia zgłaszająca zdanie odrębne podkreśla, iż regulacja ta stanowiła zachętę dla rolników, zwłaszcza dla tych, którzy posiadają małe gospodarstwa, z których dochód nie wystarcza na utrzymanie rodziny, do podejmowania dodatkowo pozarolniczej działalności na niewielką skalę, w celu uzupełnienia dochodu rodziny. Zachęta ta miała wspierać małą przedsiębiorczość, a polegała na tym, że taki rolnik nie musi ubezpieczać się w ZUS z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej, która co do zasady wyłącza ubezpieczenie rolnicze, ale podlega nadal ubezpieczeniu rolniczemu, znacznie tańszemu dla ubezpieczonego. 304 Zwraca ona uwagę na sformułowanie zawarte w art. 5a, które głosi, iż „rolnik podlega nadal temu ubezpieczeniu (tj. ubezpieczeniu rolniczemu), co sugeruje, że jest to przypadek obowiązkowego ubezpieczenia z mocy ustawy. Przywilej ten niesie za sobą obowiązek, jakim jest płacenie 303 304

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12

158

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 podwójnej stawki na ubezpieczenie emerytalno-rentowej (art. 17 ust. 2). Na koniec dodaje, że nawet gdyby taki obywatel był świadomy tejże luki prawnej, to i tak nie mógłby temu zaradzić, gdyż w obowiązującym stanie prawnym nie jest możliwe dobrowolne ubezpieczenie od następstw wypadków przy pracy lub chorób zawodowych.305

ZBIEG OBOWIĄZKU UBEZPIECZENIA POWSZECHNEGO Z OBOWIĄZKIEM UBEZPIECZENIA ROLNICZEGO Zbieg obu systemów ubezpieczeń regulują art. 5a oraz art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Regułą jest fakt, iż obowiązek ubezpieczenia rolniczego jest wyłączony, jeżeli zbiega się z obowiązkiem innego ubezpieczenia społecznego. Zatem zawsze pierwszeństwo ma tytuł, tzw. „nierolniczy”. Jedyny wyjątek odnosi się do zbiegu ubezpieczenia rolniczego z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Rolnik prowadzący równocześnie działalność gospodarczą podlega nadal ubezpieczeniu rolniczemu, jeżeli w ciągu 14 dni od rozpoczęcia prowadzenia działalności gospodarczej złoży w KRUS oświadczenie o kontunuowaniu tego ubezpieczenia. Niezachowanie tego terminu powoduje ustanie obowiązku ubezpieczenia rolniczego od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności. 306 Należy również podkreślić, iż ubezpieczenie rolnicze takiej osoby ustaje z mocy prawa w razie niedostarczenia w terminie zaświadczenia właściwego urzędu skarbowego o wysokości płaconego podatku dochodowego. 307 O obowiązku złożenia do KRUS, zaświadczenia lub oświadczenia o kwocie należnego podatku dochodowego od przychodów

z

pozarolniczej

działalności

gospodarczej

za

miniony

rok,

zostaje

poinformowany zainteresowany w decyzji Prezesa KRUS. Wnioskodawca nie przedłożył wymaganego zaświadczenia, ani oświadczenia do dnia 31 maja 2013 r., natomiast złożył wniosek o przywróceniu terminu do złożenia wymienionego zaświadczenia. Sąd Okręgowy powołał się na art. 5a ust. 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, oraz stwierdził, że określony w tym przepisie termin jest terminem zawitym prawa materialnego, a jego niedochowanie skutkuje ustaniem ubezpieczenia z dniem do którego rolnik lub domownik był

305

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r., sygn. SK 64/12 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2013, s.77 307 I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2013, s.77 306

159

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zobowiązany złożyć zaświadczenie. Zasada, że terminy prawa materialnego nie podlegają przywróceniu, chyba że prawo tak stanowi, została potwierdzona w art. 5a ust. 7 ustawy.

Terminy określone w art. 5a ust. 1 pkt 1 i ust. 4, mogą zostać przywrócone na wniosek zainteresowanego rolnika, jeżeli udowodni on, że niezachowanie terminu nastąpiło wskutek zdarzeń losowych, czyli okoliczności nadzwyczajnych i nieprzewidzianych, których nie można było przezwyciężyć. W wyroku Sądu Najwyższego z dn. 27 października 2015 r., zainteresowany, jako przyczynę niezłożenia tegoż zaświadczenia z Urzędu Skarbowego, wskazał, iż w związku z chorobą zapomniał o tym obowiązku. Zdaniem Sądu, choroba jest wprawdzie zdarzeniem losowym, ale zapomnienie nie jest już zdarzeniem losowym.

Tymczasem przy uchybieniu terminu konieczne jest udowodnienie, że to tylko i wyłącznie zdarzenie losowe spowodowało uchybienie terminu.308

PODSUMOWANIE Brak ochrony ubezpieczeniowej w wypadku przy pracy i choroby zawodowej osób ubezpieczonych w systemie ubezpieczenia społecznego rolników, którzy jednocześnie wykonują pozarolniczą działalność gospodarczą, stanowi problem systemowy. W systemie prawa brakuje właściwego rozwiązania legislacyjnego związanego z możliwością dobrowolnego ubezpieczenia wypadkowego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej dla osób, które taką działalność wykonują, podlegając ubezpieczeniu rolniczemu w pełnym zakresie z mocy ustawy.

SUMMARY Lack of the insurance in case of accident during work and occupational disease people insured in the system of insurance for farmers, who also run a non - agricultural economic activity is a system problem. In a system of law lack of the right solution in legislation connected with possibility of voluntary accident insurance on the ground of running the economic activity for people who run such an activity and are also insured by insurance for farmers.

308

Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 27 października 2015 r., sygn. III UK 32/15

160

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dn. 29 października 2013 r. , sygn. SK 64/12 2. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 7, poz. 24) 3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dn. 18 grudnia 2012 r., sygn. III AUA 988/12 4. Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 27 października 2015 r., sygn. III UK 32/15

Wydawnictwa zwarte: Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego,

1.

Warszawa 2013 2.

B. Wierzbowski [w] Prawo rolne, red. P. Czechowskiego, Warszawa 2013

3.

A. Siporska, Zabezpieczenie społeczne w Polsce, Warszawa 2015

4.

W. Koczur [w] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, red.

G. Szpor, Warszawa 2013 G. Szyburska-Walczak, Ubezpieczenia społeczne. Repetytorium, Warszawa 2012

5.

Artykuły: 1. E. Jaworska-Spicak, Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia społecznego rolników, Kwartalnik. Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia, nr 51-52/2014, s. 48

161

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 PAULINA BREJDAK309 SŁAWOMIR KORUS310 DIANA TYLUS311

NEGATYWNE ASPEKTY DOBROWOLNEGO UBEZPIECZENIA UPRAW ROLNYCH

NEGATIVE ASPECTS OF VOLUNTARY INSURANCE OF AGRICULTURAL CROPS

słowa kluczowe: dobrowolne ubezpieczenie upraw rolnych, gospodarstwo rolne, negatywne skutki ubezpieczenia

keywords: voluntary insurance of agricultural crops, farm, negative effects of insurance

309

Studentka V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo oraz II roku studiów magisterskich II stopnia na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, absolwentka studiów licencjackich na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II 310

Student IV roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo oraz II roku studiów magisterskich II stopnia na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, absolwent studiów licencjackich na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II 311

Studentka IV roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo oraz II roku studiów magisterskich II stopnia na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, absolwentka studiów licencjackich na kierunku Administracja na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

162

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

STRESZCZENIE Działalność rolna ze względu na swoją specyfikę, czyli sezonowość i zależność od warunków atmosferycznych jest ściśle związana z występowaniem szkód w uprawach rolnych. Niemniej, niebezpieczeństwo ich powstania obciąża poszkodowanego, a więc rolnika. Tym samym, jest on narażony na uszczerbek w swoim majątku. Wobec tego, możliwość skorzystania z dobrowolnych ubezpieczeń upraw rolnych dla rolników jest szansą na pokrycie zaistniałych szkód oraz dalsze kontynuowanie działalności.

Dobrowolne ubezpieczenia upraw rolnych dla rolników należą do grupy ubezpieczeń gospodarczych majątkowych. Na mocy przedmiotowej umowy, ubezpieczyciel zobowiązuje się do ochrony i wypłaty odszkodowania, w następstwie wystąpienia określonego zdarzenia losowego. Najważniejszym celem i ich istotą jest gwarancja otrzymania rekompensaty, która pozwoli pokryć straty powstałe wskutek wystąpienia określonego zdarzenia atmosferycznego.

Niemniej, coraz częściej można spotkać się z poglądem, iż nie spełniają one swojej podstawowej roli. Zatem, na szczególne podkreślenie zasługują aspekty, które są nierozerwalnie związane ze specyfiką dobrowolnych ubezpieczeń upraw rolnych.

Wobec tego, niniejszy artykuł służy krytycznemu przedstawieniu i omówieniu najistotniejszych negatywnych ich skutków, odnosząc się do trzech płaszczyzn. Pierwsza, dotyczy kwestii uszczuplenia budżetu państwa, poprzez wypłatę środków pieniężnych rolnikom dotkniętym klęską żywiołową. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, iż większość korzystających z tej formy pomocy nie uczyniła zadość ciążącemu na nich obowiązkowi ubezpieczenia. Druga płaszczyzna rozciąga się na kwestie rolników, którzy będąc beneficjentami dobrowolnego ubezpieczenia upraw rolnych, narażeni są na negatywne konsekwencje z tytułu zawarcia przedmiotowej umowy. Trzecia płaszczyzna, dotyczy samych ubezpieczycieli. Należy mieć na względzie, iż dobrowolność ubezpieczeń nie skutkuje bezpośrednim upowszechnianiem się ich. Ponadto, na rynku istnieje monopol podmiotów, z którymi można zawrzeć umowę dobrowolnego ubezpieczenia upraw rolnych.

163

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEĹƒ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

EXTRACT

Agricultural activity due to its specific meaning seasonality and dependence on weather conditions is closely associated with the occurrence of damage to crops.

Nevertheless, the danger of the emergence charged to farmer. Therefore, it is exposed to detriment in his property. Thus, access to the voluntary insurance of agricultural crop for farmers is a chance to cover damage done and the further continuation of the activity.

The voluntary insurances of agricultural crop for farmers belong to the group business property insurances. Pursuant to the agreement, the insurer commits to the protection and compensation, as a result of occurrence of a random incident. The most important objective and essence is a guarantee of compensation, which will allow cover losses caused by a specific atmosphere incident. Nevertheless, more and more often meet with the view that did not fulfill its primary role. Thus, for particularly noteworthy are aspects that are inextricably linked with the specificity of the voluntary insurance of agricultural crop.

Therefore, this article is critical presentation and discussion of the most significant negative consequences referring to the three levels. The first concerns the depletion of the national budget, through the payment of cash to farmers affected by natural disaster.

Particular emphasis is given the fact that most of the use of this form of assistance did not failed to fulfill their obligation of insurance. The second plane extends to the issues of farmers, who being beneficiaries of voluntary insurance of agricultural crop, are exposed to the negative consequences arising from the conclusion of the agreement. The third plane, concerns the insurers. It should be considered that the voluntary insurance does not result in the immediate dissemination of them. In addition, in the market exist monopoly entities with farmer may enter into an agreement voluntary insurance of agricultural crop.

164

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

WPROWADZENIE Ubezpieczenie stanowi instytucję zapewniającą pokrycie potrzeb majątkowych, które mogą powstać w przyszłości wskutek występujących z określoną statystyczną prawidłowością zdarzeń losowych312. Podstawowym celem ubezpieczenia jest zapewnienie ubezpieczającemu ochrony ubezpieczeniowej. Funkcja ta realizowana jest przede wszystkim poprzez wypłatę przez ubezpieczyciela świadczenia określonego w umowie 313 . Możemy wyróżnić dwa podstawowe rodzaje ubezpieczeń: ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenia gospodarcze.

Ubezpieczenia społeczna stanowią system świadczeń związanych z pracą, zagwarantowanych ustawowo na wypadek zdarzeń losowych i zdarzeń z nimi zrównanych, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje i finansowanych przez rozłożenie ciężaru ich ponoszenia na zbiorowość osób do świadczeń takich uprawnionych314. Do ubezpieczeń społecznych należą ubezpieczenia: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe315. Ze względu na omawianą tematykę na bardziej szczegółowe przedstawienie zasługują jednak te drugie. Ubezpieczenia gospodarcze to taki rodzaj ubezpieczeń, w których stosunek ubezpieczenia powstaje na mocy umowy pomiędzy osobą, która chce się ubezpieczyć (ubezpieczającym), a licencjonowanym podmiotem, świadczącym usługi ubezpieczeniowe (zakładem ubezpieczeń)316.

Stosując kryterium przedmiotowe możemy podzielić ubezpieczenia gospodarcze na osobowe i majątkowe 317 . Ochroną ubezpieczeniową w przypadku ubezpieczeń osobowych objęte są w szczególności zdrowie, życie, zdolność do pracy318. Przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być zaś każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu319.

Biorąc pod uwagę kryterium stopnia swobody w zakresie nawiązywania stosunku ubezpieczenia, wyróżnia się natomiast ubezpieczenia dobrowolne oraz obowiązkowe 320 .

312

http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ubezpieczenie;3990705.html (dostęp: 27.02.2016 r.)

W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2014, s. 1465 314 W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987, s. 66 315 Art. 1 pkt 1, 2, 3 i 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 121 z późn. zm.), zw. dalej: u.s.u.s.

316 https://www.knf.gov.pl/dane_wspolne/Serwis_konsumenta/ubezpieczenia/o_ubezpieczeniach.html (dostęp: 27.02.2016 r.)

317 Art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2015 r. poz. 1844 z późn. zm.), zw. dalej: u.d.u.r.

318 Por. art. 829 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tj. Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.), zw. dalej: k.c.

319 Art. 821 k.c.

320 Zob. art. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu 313

165

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 O zawarciu każdej umowy, a w szczególności ubezpieczenia, decydują swobodnie jej strony321. Istotny wyjątek od przytoczonej zasady stanowią ubezpieczenia obowiązkowe. Są nimi ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotu lub ubezpieczenia mienia, jeżeli ustawa lub ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską umowa międzynarodowa nakłada obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia322. Do ubezpieczeń obowiązkowych zaliczamy po pierwsze ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, zwane dalej ,,ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznychˮ

323

. Po drugie ubezpieczenie odpowiedzialności

cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego, zwane dalej ,,ubezpieczeniem OC rolnikówˮ324. Po trzecie ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych, zwane dalej ,,ubezpieczeniem budynków rolniczychˮ325. Po czwarte ubezpieczenia wynikające z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską, nakładających na określone podmioty obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia326. A contrario, jeśli dane ubezpieczenie nie spełnia powyższych cech oraz nie mieści się w przedstawionym katalogu - stanowi ubezpieczenie dobrowolne327. Przykładem ubezpieczenia dobrowolnego jest co do zasady, rolnicze ubezpieczenie upraw rolnych328.

Stosunek ubezpieczenia w każdym przypadku wymaga dla swego powstania zawarcia umowy, nawet wtedy, gdy ubezpieczenie ma charakter obowiązkowy 329 . Ubezpieczyciel udziela bowiem ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia zawartej z ubezpieczającym330.

Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 392 z późn. zm.), zw. dalej: u.u.o.

321 J. Miaskowski, K. Niezgoda, P. Skawiński, Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012, s.

20 322 Art. 3 ust. 1 u.u.o.

323 Art. 4 pkt 1 u.u.o.

324 Art. 4 pkt 2 u.u.o.

325 Art. 4 pkt 3 u.u.o.

326 Art. 4 pkt 4 u.u.o.

327 Por. art. 15 ust. 2 u.d.u.r.

328 Ubezpieczenie to zostało szczegółowo uregulowane w ustawie z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 577 z późn. zm.), zw. dalej: u.u.r.z.g.

329 W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2014, s. 1466 330 Art. 15 u.d.u.r.

166

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

STRONY UMOWY UBEZPIECZENIA Umowa ubezpieczenia występuje w obrocie prawnym jako umowa kwalifikowana331.

Dzieje się tak, ponieważ jedną ze stron jest zawsze ubezpieczyciel - podmiot profesjonalny zajmujący się działalnością ubezpieczeniową. Z obowiązujących przepisów wynika, że działalność ubezpieczeniowa w Polsce jest reglamentowana i może ją prowadzić tylko ubezpieczyciel za zezwoleniem organów nadzoru332. Wynika z tego to, że umowa zostanie skutecznie zawarta tylko z ubezpieczycielem w rozumieniu przepisów ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Potwierdzają to również przepisy Kodeksu cywilnego przez dodanie w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa

333

. Działalność ubezpieczycieli może

odbywać się w formie spółki akcyjnej bądź towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych 334 .

Natomiast drugą stroną umowy będzie ubezpieczający. Jest nim osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która poprzez zawarcie we własnym imieniu umowy ubezpieczenia zobowiązuje się do zapłaty składki ubezpieczeniowej w zamian za ponoszenie przez ubezpieczyciela ryzyka zapłaty oznaczonego świadczenia w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego 335 . Obok stron umowy mogą występować inne podmioty niebędące stronami, a są nimi ubezpieczony i uposażony.

Ubezpieczonym jest osoba, której mienia, odpowiedzialności cywilnej, zdrowia, życia, zdolności do pracy dotyczy wypadek ubezpieczeniowy 336 . Natomiast uposażonym - osoba uprawniona do otrzymania określonej w ubezpieczeniu osobowym sumy ubezpieczenia na wypadek śmierci ubezpieczonego337.

Z punktu

widzenia

omawianej

tematyki,

na szczególną uwagę

zasługuje

ubezpieczający będący rolnikiem. Definicja rolnika w polskim prawie istnieje w kilku, niezależnych od siebie, aktach prawnych. Ustawy te są odmienne zakresowo, a definicje które zawierają są uzależnione od spraw, które regulują338. Zawierają tylko te elementy, które ze względu na przedmiot regulacji, mają znaczenie istotne. Odmienny zakres definicji 331

L. Ogiegło [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088. Przepisy wprowadzające, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015, s. 740 332 Zob. art. 6 u.d.u.r.

333 Art. 805 § 1 k.c.

334 Zob. art. 5 u.d.u.r.

335 W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2014, s. 1466; inaczej L. Ogiegło, którego zdaniem ubezpieczającym jest każda osoba fizyczna lub prawna 336 W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2014, s. 1466 337 Art. 831 § 1 k.c.

338 http://www.wir.org.pl/archiwum/aktualne/definicja_rolnik.htm (dostęp:28.02.2016)

167

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 motywowany jest także przepisami wynikającymi z prawa Unii Europejskiej, gdzie inne zdefiniowanie danego określenia byłoby sprzeczne z przepisami tego prawa oraz celami jakie mają osiągnąć poszczególne ustawy. Sformułowanie jednej definicji rolnika na użytek wszystkich, bądź większości ustaw w zakresie rolnictwa jest niemożliwe, niepraktyczne i mogłoby spowodować trudności interpretacyjne z uwagi na różny zakres spraw, które regulują poszczególne ustawy339.

Dla przykładu, według ustawy o społecznym ubezpieczeniu rolników przez rolnika rozumie się pełnoletnią osobę fizyczną, zamieszkującą i prowadzącą na terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej,

osobiście i

na

własny rachunek,

działalność rolniczą

w pozostającym w jej posiadaniu gospodarstwie rolnym, w tym również w ramach grupy producentów rolnych, a także osobę, która przeznaczyła grunty prowadzonego przez siebie gospodarstwa rolnego do zalesienia 340 . Przywołana definicja posiada stosunkowo szeroki, choć zamknięty, katalog wyodrębniony ze względu na przedmiot.

Jednakże ważniejszą definicją, ze względu na temat opracowania, jest ta zawarta w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Według w/w ustawy za rolnika uważa się osobę fizyczną, w której posiadaniu lub współposiadaniu jest gospodarstwo rolne 341 .

Oznacza to, że w rozumieniu tej ustawy może nim być tylko i wyłącznie osoba fizyczna, z wyłączeniem innych podmiotów, nawet jeśli posiadają osobowość prawną342.

Rolnik jako podmiot, którego dotyczy ubezpieczenie musi, według powyższego przepisu, prowadzić gospodarstwo rolne. Podobnie jak w przypadku definicji rolnika, tak i tu, nie ma jednej spójnej definicji gospodarstwa rolnego. Rozbieżność między definicjami jest motywowana tymi samymi względami. Ponadto konstrukcja prawna definicji opiera się albo na kryterium podmiotowym, albo na kryterium funkcjonalnym, gdzie gospodarstwo rolne rozumie się jako określoną działalność rolniczą 343 . Gospodarstwem rolnym jest obszar użytków rolnych, gruntów pod stawami oraz sklasyfikowanych jako użytki rolne gruntów pod 339

Tak: M. Sawicki - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w latach 2007-2012,2014-2015 [w:] Poradnik dla producentów rolnych prowadzących dostawy bezpośrednie, sprzedaż bezpośrednią, działalność marginalną, lokalną i ograniczoną, gospodarstwa agroturystyczne oraz oferujących produkty tradycyjne, Opole 2014, s. 56 340 Art. 6 pkt 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tj. Dz. U. z 2015 r. poz.

704 z późn. zm.), zw. dalej: u.s.r.

341 Art. 2 ust. 1 u.u.o.

342 J. Miaskowski, K. Niezgoda, P. Skawiński, Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012, s.

17 343 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30.05.1996 r., sygn. III CZP 47/96

168

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 zabudowaniami, przekraczający łącznie powierzchnię 1,0 ha, jeżeli podlega on w całości lub części opodatkowaniu podatkiem rolnym, a także obszar takich użytków i gruntów, niezależnie od jego powierzchni, jeżeli jest prowadzona na nim produkcja rolna, stanowiąca dział specjalny w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych 344 .

Dodatkowo, ze względu na charakter dobrowolnego ubezpieczenia, istotne jest również pojęcie gospodarstwa rolnego zawarte w ustawie o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich. Gospodarstwem rolnym, wg tej ustawy, jest obszar gruntów sklasyfikowanych w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż działalność rolnicza, a także obszar takich gruntów, niezależnie od powierzchni, jeżeli jest prowadzona na nim produkcja rolna stanowiąca dział specjalny produkcji rolnej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz przepisów o podatku dochodowym od osób prawnych345.

Przedstawione definicje gospodarstwa rolnego są dość zbieżne przedmiotowo, jednak pojęcie zawarte w ustawie o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich wyraźnie podkreśla wyłączenie spod zakresu ustawy gruntów, które są wykorzystywane do prowadzenia działalności gospodarczej innej niż rolnicza. Chodzi tutaj o działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, czyli zarobkową działalność wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową oraz poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania kopalin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły346.

344

Art. 2 ust. 1 pkt 4 u.u.o.

Art. 2 pkt 1 u.u.r.z.g.

346 Art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 584 z późn. zm.)

345

169

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

PODSTAWY OTRZYMANIA ODSZKODOWANIA Uprawy rolne nie posiadają legalnej definicji, co zostało podkreślone w uchwale Sądu Najwyższego347. Niemniej, na podstawie przepisów ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich można wyodrębnić ich poszczególne kategorie. Wobec tego, wyróżniamy uprawy zbóż, kukurydzy, rzepaku, rzepiku, chmielu, tytoniu, warzyw gruntowych, drzew i krzewów owocowych, truskawek, ziemniaków, buraków cukrowych lub roślin strączkowych 348 . Z zastrzeżeniem, iż uprawa powyższych roślin dotyczy ich plonu głównego, za który uznaje się korzenie buraka, kolby i nadziemne części kukurydzy przeznaczonej na pasze, ziarna lub nasiona zbóż, rzepaku, rzepiku, kukurydzy przeznaczonej na ziarno, bulwy ziemniaków, części warzyw gruntowych przeznaczone do konsumpcji, owoce

lub

całe

nasadzenia

drzew

i

krzewów

owocowych

oraz

truskawek,

szyszki chmielu, liście tytoniu oraz nasiona roślin strączkowych349.

W sytuacji braku ustawowych definicji nie sposób jest nie uwzględnić dorobku orzecznictwa. Bowiem, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż uprawą rolną sensu largo w rozumieniu prawa łowieckiego jest każda uprawa prowadzona na gruncie rolnym 350 .

Ponadto przyjął, iż przedmiotem uprawy rolnej w niniejszym ujęciu winny być uprawy roślin o krótkim cyklu rozwojowym, powtarzalne, plonujące w wyniku niezbędnych uprzednich zabiegów rolniczych w rodzaju orki, bronowania, siania czy sadzenia 351 . Natomiast, na kanwie orzecznictwa sądów administracyjnych została uszczegółowiona interpretacja pojęcia upraw rolnych, w myśl której są to wszelkiego rodzaju uprawy prowadzone na gruncie rolnym, będące efektem działalności człowieka związanej ściśle z produkcyjną funkcją ziemi, jako środka produkcji 352 . Należy przy tym podkreślić, że nie będzie stanowiła uprawy roślinność, która występuje na gruncie rolnym w efekcie zjawisk stricte przyrodniczych, przykładowo w drodze tzw. samosiejki. Zatem, warunkiem właściwej klasyfikacji pojęcia upraw rolnych jest wobec nich celowa działalność człowieka 353 , a także szczególnym

347

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14.04.1994 r., sygn. III CZP 46/94 Art. 3 ust. 1 pkt 1 u.u.r.z.g.

349 Art. 3 ust. 3 u.u.r.z.g.

350 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27.11.2007 r., sygn. III CZP 67/07 351 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.07.2002 r., sygn. I CKN 795/00 352 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21.03.2007 r., sygn. I SA/Wa 186/07; wyrok Wojewódzkiego Sądu administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 6.06.2007 r., sygn. II SA/Bd 358/07 353 M. Goettel, Sytuacja zwierzęcia w prawie cywilnym, Warszawa 2013, s. 358 348

170

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 i decydującym kryterium jest charakter danego gruntu354. W konsekwencji, to co rośnie na gruncie rolnym wyłącznie w wyniku działania czynników przyrodniczych, nie zasługuje na miano uprawy355.

Prowadzenie działalności rolniczej ze względu na swoją specyfikę związane jest nierozerwalnie z występowaniem szkód. Natomiast, elementarną funkcją oraz celem ubezpieczeń jest pokrywanie uszczerbku majątkowego powstałych w wyniku określonych ryzyk, takich jak klęski żywiołowe, nieszczęśliwe wypadki oraz działanie człowieka 356 .

Pojęcie szkody nie posiada ustawowej definicji. Jednakże, judykatura wypracowała własną interpretację tego terminu. Poprzez szkodę należy rozumieć uszczerbek występujący w sferze interesów, zwłaszcza majątkowych danego podmiotu, obejmujący różnicę między stanem istniejącym po jej wyrządzeniu a hipotetyczną sytuacją, która istniałaby, gdyby do niej nie doszło 357 . Ponadto, podkreślenia wymaga fakt, iż przez szkodę w uprawie rolnej należy rozumieć, szkodę wyrządzoną przed zasiewem i związaną z ponownym wykonaniem niezbędnych czynności agrotechnicznych przygotowujących grunt do zasiewu 358. Co ważne, szkoda powstaje wbrew woli poszkodowanego359. Natomiast, ryzyko w literalnym brzmieniu to niebezpieczeństwo powstania szkody obciążające poszkodowanego360. Na gruncie stricte rolniczym charakter ryzyka uzależniony jest nie tylko od czynników koniunkturalnych, ale przede wszystkim od czynników przyrodniczo-klimatycznych. W konsekwencji, prowadzi to do utraty części dochodów 361 . Rolnictwo jest najbardziej narażoną sferą działalności pod względem niepewności co do wystąpienia czynników przyrodniczych. Ryzyko to kreowane jest przez naturę i posiada charakter katastroficzny lub niekatastroficzny. Obejmuje wszelkie zjawiska takie jak opady atmosferyczne, susze, silne wiatry, ale również stany nieodbiegające istotnie od normy, jak większe niż średnie opady deszczu. Co ważne, rolnik nie ma wpływu na ich przebieg, a może on wyłącznie niwelować ich skutki. Podstawową rolą umowy ubezpieczeniowej jest kompensacja ewentualnych strat powstałych w majątku rolników

354

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Środowiska z dnia 9.01.2013 r. na interpelację nr 12743 w sprawie szacowania szkód oraz wypłat odszkodowań za szkody w uprawach i płodach rolnych, http://sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=68718393 (dostęp: 25.02.2016 r.)

355 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2015 r., sygn. III CZP 114/14 356 E. Kremer [w:] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2015, s. 368 357 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29.04.2015 r., sygn. I ACa 1141/14 358 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2015 r., sygn. III CZP 114/14 359 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.11.2010 r., sygn. VI ACa 364/10 360 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ryzyko;3970588.html (dostęp: 29.02.2016 r.).

361 W. Rembisz, Możliwości rozwoju ubezpieczeń dochodów producentów rolnych, Ubezpieczenia w rolnictwie.

Materiały i studia, nr 42/2011, s. 5

171

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w ramach prowadzonej działalności rolniczej

362

. Uzależnione jest to od wystąpienia

określonych zjawisk i ich negatywnych rezultatów. Wobec tego, w uregulowaniach ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich wskazano numerus clausus źródeł szkód spowodowanych przez konkretne zjawisko atmosferyczne. Klasyfikacja ta zawiera 11 kategorii zjawisk oraz ich cechy od których zależy uznanie szkody.

Szkody spowodowane przez huragan należy kwalifikować w dwóch ujęciach. Po pierwsze, szkody masowe powstałe w wyniku działania wiatru o prędkości nie mniejszej niż 24 m/s. Po drugie, są to pojedyncze szkody spowodowane przez huragan, jeżeli w najbliższym sąsiedztwie stwierdzono jego działanie363. Powódź oznacza szkody powstałe wskutek trzech kategoriach, to jest zalania terenów w następstwie podniesienia się poziomu wód płynących lub stojących, zalania terenów wskutek deszczu nawalnego oraz spływu wód po zboczach lub stokach na terenach górskich i podgórskich364. Szkody powstałe przez deszcz nawalny charakteryzują się współczynnikiem wydajności o wartości co najmniej 4. Jednak, w przypadku braku możliwości ustalenia tego współczynnika bierze się pod uwagę stan faktyczny i rozmiar szkód w miejscu ich powstania świadczące wyraźnie o działaniach deszczu nawalnego 365 . Grad oznacza szkody powstałe wskutek opadu atmosferycznego składającego się z bryłek lodu366. Przez szkody wywołane piorunem należy rozumieć szkody będące następstwem wyładowania atmosferycznego pozostawiającego bezsporne ślady tego zdarzenia367. Obsunięcie się ziemi oznacza szkody spowodowane przez zapadanie się ziemi oraz usuwanie się ziemi. Jednakże, za szkody spowodowane przez zapadanie się ziemi uważa się szkody powstałe wskutek obniżenia się terenu z powodu zawalenia się podziemnych wolnych przestrzeni w gruncie oraz przez usuwanie się ziemi uważa się szkody powstałe wskutek ruchów ziemi na stokach 368 . Wystąpienie lawiny charakteryzuje się szkodami wyrządzanymi wskutek gwałtownego zsuwania się lub staczania ze zboczy górskich, podgórskich mas śniegu, lodu, skał, kamieni, ziemi lub błota 369 . Susza oznacza szkody spowodowane wystąpieniem w dowolnym sześciodekadowym okresie od dnia 1 kwietnia do dnia 30 września, spadku klimatycznego bilansu wodnego poniżej wartości określonej dla 362

I. Lipińska, Pojęcie szkody w produkcji rolniczej w aspekcie zarządzania ryzykiem, Roczniki naukowe ekonomii rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, nr 4/2014, s. 106 363 Art. 3 ust. 2 pkt 2 u.u.r.z.g.

364 Art. 3 ust. 2 pkt 3 u.u.r.z.g.

365 Art. 3 ust. 2 pkt 4 u.u.r.z.g.

366 Art. 3 ust. 2 pkt 5 u.u.r.z.g.

367 Art. 3 ust. 2 pkt 6 u.u.r.z.g.

368 Art. 3 ust. 2 pkt 8 u.u.r.z.g.

369 Art. 3 ust. 2 pkt 9 u.u.r.z.g.

172

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 poszczególnych gatunków roślin uprawnych i gleb370. Natomiast, odmiennie ujemne skutki przezimowania

oznaczają

szkody

spowodowane

wymarznięciem,

wymoknięciem,

wyprzeniem, wysmaleniem lub wysadzeniem roślin w okresie od dnia 1 grudnia do dnia 30 kwietnia, polegające na całkowitym lub częściowym zniszczeniu roślin lub całkowitej utracie plonu lub jego części371. Przymrozki wiosenne oznaczają wystąpienie szkody spowodowane przez obniżenie się temperatury poniżej 0oC w okresie od dnia 15 kwietnia do dnia 30 czerwca, polegające na całkowitym lub częściowym zniszczeniu roślin lub całkowitej utracie plonu lub jego części 372 . Ostatnim źródeł szkód jest ubój z konieczności, który oznacza szkody spowodowane w wyniku uboju zarządzonego przez lekarza weterynarii, dokonanego w następstwie zdarzeń losowych określonych w przepisach ustawy 373 . W kontekście wystąpienia szkód istotny jest fakt, iż ustalenie czy doszło do wypadku ubezpieczeniowego wedle ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich może nastąpić za pomocą wszystkich środków dowodowych374.

NEGATYWNE ASPEKTY Co raz częściej występuje spór na temat tego, czy ubezpieczenia dobrowolne spełniają swoją rolę. Celem ubezpieczeń, zarówno dobrowolnych jak i obowiązkowych, jest rozłożenie ryzyka wystąpienia jakiegoś zdarzenia losowego z jednostki na grupę osób, które wniosły składkę do funduszu ubezpieczeniowego 375 . Różnice występują natomiast przy skutkach.

Z założenia ubezpieczenia dobrowolne mają zachęcać do objęcia nimi swojego majątku.

Niestety nie zawsze tak jest. Jeżeli coś przyjmujemy jako ,,dobrowolneˮ, to z zasady traktuje się to jako - ,,nie muszę, więc nie ubezpieczamˮ. W. Warkałło stwierdził: ,,(...) ubezpieczenie dobrowolne nigdy nie może osiągnąć tego stopnia upowszechnienia co ubezpieczenie obowiazkoweˮ376. Sens tych słów jest taki, iż powszechna ochrona ubezpieczeniowa może zostać osiągnięta tylko wtedy, gdy ustawodawca skorzysta z instrumentu obowiązku ubezpieczenia. Obecnie istnieje tendencja w krajach członkowskich OECD oraz Unii 370

Art. 3 ust. 2 pkt 10 u.u.r.z.g.

Art. 3 ust. 2 pkt 11 u.u.r.z.g.

372 Art. 3 ust. 2 pkt 11a u.u.r.z.g.

373 Art. 3 ust. 2 pkt 12 u.u.r.z.g.

374 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2012 r., sygn. IV CSK 507/11 375 P. Dudzicz, P. Matraszek, P. Nowak, Ł Szymański, Ubezpieczenia z głową, czyli ubezpieczeniowe ABC dla myślących przed szkodą, Warszawa 2012, s. 6 376 W. Warkałło, Ubezpieczenia majątkowe jako instytucja prawna [w:] Ubezpieczenia majątkowe, Ochrona ubezpieczeniowa mienia społecznego, red. W. Warkałło, Warszawa 1971, s. 136 371

173

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Europejskiej do wprowadzania obowiązkowych ubezpieczeń od określonych ryzyk, ponieważ zdaniem tych krajów dają one największą gwarancję i ochronę ubezpieczanemu mieniu377, a ponadto korzystnie wpływają na różne obszary gospodarki.

STRATY W BUDŻECIE PAŃSTWA Państwo nie ma możliwości ani też powinności bycia mądrzejszym lub bardziej zapobiegliwym od swoich obywateli. Wydawałoby się więc, iż nie celowym jest nakazywanie by rolnicy podejmowali jakiekolwiek środki ochrony, które służą wyłącznie im samym. Z drugiej jednak strony posiadacze gospodarstw rolnych, którzy nie okazali się wystarczająco przezorni, powinni ponosić negatywne skutki swojej niefrasobliwości i nie powinni liczyć na reakcję państwa w zakresie wyższym niż pomoc humanitarna pozwalająca na przeżycie.

Pomoc ta z pewnością nie powinna służyć dalej idącym interesom majątkowym i gospodarczym jednostek pozbawionych cnoty zapobiegliwości 378 . Jak się jednak często okazuje w przypadku klęsk żywiołowych, państwo wspiera rolników w stopniu wyższym niż przewidziany w art. 38 Konstytucji RP379.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami określającymi zasady udzielania pomocy gospodarstwom rolnym w przypadku nieprzewidzianych zdarzeń klęskowych, poszkodowani rolnicy mogą ubiegać się, obok lub zamiast odszkodowań z zakładów ubezpieczeń, o określone formy pomocy państwowej

380

. Po pierwsze rolnicy tacy, po spełnieniu

określonych wymogów, mogą otrzymać kredyty preferencyjne zarówno obrotowe na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej jak i na odtworzenie środków trwałych381. Po drugie mogą liczyć na udzielenie przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, na indywidualny wniosek rolnika, który poniósł szkody spowodowane przez niekorzystne zjawiska atmosferyczne, w tym suszę, 377

Projekt ustawy z dnia 12 marca 2015 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z projektem aktu wykonawczego, Druk nr 3247 378 M. Orlicki, Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011, s. 198 379 Art. 38 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

380 http://www.minrol.gov.pl/Ministerstwo/Biuro-Prasowe/Informacje-Prasowe/Informacja-o-formach-pomocydla-rolnikow-poszkodowanych-w-wyniku-niekorzystnych-zjawisk-atmosferycznych-w-tym-suszy-i-obszarachzagrozonych-susza-rolnicza (dostęp: 8.03.2016 r.)

381 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobów realizacji niektórych zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. Z 2015 r. poz. 187 z późn. zm.)

174

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 pomocy w opłaceniu bieżących składek na ubezpieczenie społeczne oraz regulowaniu zaległości z tego tytułu w formie odroczenia terminu płatności składek i rozłożenia ich na dogodne raty, a także umorzenie w całości lub w części bieżących składek 382 . Po trzecie poszkodowani mogą oczekiwać zastosowania przez Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych odroczenia i rozłożenia na raty płatności z tytułu umów sprzedaży i dzierżawy nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz ulg w opłatach czynszu, a także umorzenia raty płatności czynszu z tytułu umów dzierżawy, na indywidualny wniosek producenta rolnego, w którego gospodarstwie rolnym lub dziale specjalnym produkcji rolnej powstały szkody383. Po czwarte rolnikom takim mogą zostać udzielone przez wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast ulgi w podatku rolnym384.

Z powyższego wynika, iż organy państwa nie mają żadnych oporów przed szczodrym wspieraniem osób poszkodowanych - zwłaszcza wówczas, gdy szkody są skutkiem kataklizmów, a udzielenie przez państwo pomocy poszkodowanym może zyskać medialny rozgłos. Co więcej praktyka pokazuje, że z roszczeniami występują nawet ci rolnicy, którzy nie uczynili zadość ciążącemu na nich obowiązkowi ubezpieczenia (sic!)385. Fakt ten jest tym bardziej zatrważający, iż z badań przeprowadzonych dla AgriNet24 przez firmę Martin & Jacob wynika, że aż 59% rolników zobowiązanych do zawarcia obligatoryjnej umowy ubezpieczenia upraw rolnych386, nigdy nie ubezpieczyło swych upraw, a 60% nie zamierza tego robić w ogóle 387 . Brak jest jednak jednolitych danych potwierdzających jaki procent rolników niezobligowanych do zawarcia umowy ubezpieczenia upraw rolnych, czyni temu zadość. Liczba ta jest z pewnością znacznie większa. Należy jednak zaznaczyć, iż pomoc państwa dla osób poszkodowanych w wyniku klęsk żywiołowych jest aprobowana przez większość społeczeństwa. Ponadto przysparza popularności władzom co z pewnością implikuje do częstego jej udzielania, bez baczenia na konsekwencje budżetowe. ,,W Polsce panuje przekonanie, że w przypadku dramatycznych zdarzeń - a takie na ogół są skutki kataklizmów przyrodniczych - poszkodowanym powinno pomóc państwo. Tragedię nagłośnią media, zaraz pojawią się też na miejscu przedstawiciele państwowi. I wtedy do nich, a nie do 382

Art. 41a ust. 1 pkt 1 i 2 u.s.r.

Art. 23a ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 1014 z późn. zm.)

384 Art. 21a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tj. Dz. U. z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.)

385 M. Orlicki, Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011, s. 249 386 Zob. art. 10c ust. 1 u.u.r.z.g.

387 http://biznes.pl/magazyny/rolnictwo/sondaz-tylko-41-proc-rolnikow-otrzymujacych-doplaty-ubezpieczauprawy/dhlgfn (dostęp: 8.03.2016 r.)

383

175

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 ubezpieczycieli, wyciąga się rękę po pomoc 388 . Podobny pogląd w ujęciu ubezpieczeń rolniczych wyraził R. Fulneczek, który stwierdził, że ,,przeważa przekonanie, że w razie czego i tak uda się otrzymać jakiś rodzaj pomocy i naprawić lub zrekompensować poniesione straty. Rolnicy liczą na to, że państwo zawsze będzie miało w zanadrzu wystarczającą ilość środków, aby udzielić pomocy poszkodowanym np. w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej na pewnym obszarze kraju. Bardzo często okazuje się jednak, że pomimo usilnych starań nie udaje się w wystarczającym stopniu naprawić poniesionych stratˮ 389. Przekonali się o tym rolnicy, których uprawy zostały zniszczone na wskutek suszy z 2015 r. Pomimo, że rząd przeznaczył na pomoc dla poszkodowanych prawie 488 mln złotych, to kwota nie wystarczyła na pełne pokrycie strat390.

NEGATYWNE ASPEKTY DLA ROLNIKÓW Rolnik będący beneficjentem dobrowolnego ubezpieczenia upraw rolnych narażony jest na szereg negatywnych skutków z tytułu zawarcia przedmiotowej umowy. Wobec tego na podkreślenie i omówienie zasługuje kilka z nich.

Ubezpieczenie stanowi swoistą gwarancję zabezpieczenia pokrycia ewentualnej szkody majątkowej, powstałej wskutek określonego zdarzenia atmosferycznego. Niemniej, w stosunku do rywalizacji na rynku sektora produkcji rolnej mogą wystąpić negatywne zakłócenia lub też brak tej właściwej konkurencji. Jak wiadomo, umowa dobrowolnego ubezpieczenia może obejmować wszystkie lub tylko wybrane rodzaje ryzyka 391 . Zatem, rolnicy posiadający umowę ubezpieczenia, w której została zawarta większa ilość danych ryzyk wystąpienia szkód są na bardziej uprzywilejowanej pozycji, aniżeli rolnicy ubezpieczeni od jednego rodzaju ryzyka. Konkurencyjna pozycja rolnika na rynku wzmacnia się poprzez konkretne korzyści ekonomiczne. Zatem, w przypadku wypłaty określonego odszkodowania, mając na uwadze dysproporcję w ilości ryzyk, należy podkreślić niewspółmierność, zróżnicowanie oraz niezgodność z założeniami prawidłowej konkurencji 388

P. Wrabec, Co z serca, co z polisy, Polityka, 4 sierpnia 2007, s. 37 R. Fulneczek, Świadomość ubezpieczeniowa rolników a potrzeba ubezpieczenia, Rozprawy ubezpieczeniowe nr 3/2007, s. 129 390 http://www.pb.pl/4266263,94466,blisko-pol-miliarda-na-pomoc-dla-rolnikow-dotknietych-susza (dostęp: 8.03.2016 r.)

391 E. Kremer [w:] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2015, s. 375 389

176

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 w procesie rolniczej produkcji. Dobitnym przykładem różnicującym konkurencję było uprzywilejowanie przez państwo tych rolników, którzy podlegali ubezpieczeniu od co najmniej jednego ryzyka pogodowego. Taka kwalifikacja była warunkiem otrzymania wsparcia dla poszkodowanych z tytułu wystąpienia suszy w kwocie od 400 do 800 złotych.

Niemniej, gospodarstwa nieubezpieczone również mogły liczyć na pomoc. Jednakże, wartość kwot pomocowych była pomniejszona o 50 procent392.

Kolejną negatywną konsekwencją ubezpieczenia dobrowolnego, która jest ściśle powiązana z zakłóceniem konkurencji i jest jej wynikiem to wystąpienie strat, uszczerbku w ramach całego systemu gospodarki. Racjonalne współzawodnictwo na rynku rolniczym pozwala nie tylko na rozwój tego sektora, ale także wpływa na całość gospodarki. Pomimo różnorodnych przemian kulturowych, prawnych czy unowocześniania się sektora rolnictwa to nadal pełni on szczególną rolę na tle narodowej gospodarki 393. Wystąpienie szkód, a co za tym idzie wypłata określonej rekompensaty pieniężnej na ich pokrycie urzeczywistnia się w produktywności ziemi i nakładów pracy. Zgodnie z założeniami, uzyskane odszkodowanie powinno czynić zadość poniesionym stratom, ale również powinno pozwolić rolnikowi na dalsze kontynuowania działalności. W orzecznictwie podkreślany jest pogląd, iż szkoda i strata powstają nie w chwili ziszczenia się samego ryzyka, lecz dopiero w chwili zebrania plonu z upraw i możliwości jego spieniężenia. Wówczas powstaje szkoda i możliwe jest ustalenie strat poniesionych przez rolnika poprzez porównanie zbiorów uzyskanych i potencjalnych do osiągnięcia, gdyby nie wystąpiło zdarzenie 394 . Jednakże, w praktyce otrzymane świadczenia nie wyrównują w pełni szkód, a tym samym wpływa to bezpośrednio na kondycję gospodarki. Dobitym przykładem niniejszej sytuacji jest wzrost cen warzyw czy owoców ze względu na suszę. Niedobory podażowe oraz słaba jakość spowodowały nawet, iż zaczęto poszukiwać innego źródła importu 395 . Tym samym, wszelkie koszty rozwoju gospodarczego przerzucane są na strumień środków publicznych przy jednoczesnym sukcesywnie zmniejszającym się udziale rolnictwa w dochodzie narodowym396.

392

http://www.pb.pl/4266263,94466,blisko-pol-miliarda-na-pomoc-dla-rolnikow-dotknietych-susza (dostęp: 09.03.2016 r.)

393 A. Mrówczyńska-Kamińska, Znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej w Polsce. Analiza makroekonomiczna i regionalna, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, nr 5/2008, s. 97 i nast.

394 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 11.11.2014 r., sygn. I ACa 825/18 395 http://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/susza-zbiera-zniwo-ceny-warzyw-i-owocowszybuja-w-gore,119005.html (dostęp: 08.03.2016 r.)

396 W. Chomicz, B. Balewski, Zadania i funkcje rolnictwa w warunkach polskiej gospodarki rynkowej XXI wieku, http://www.balewski.pl/media_f_450/file/728_pl_wskm_rolnictwo.pdf, s. 2 (dostęp: 08.03.2016 r.)

177

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 W ekonomice rolnictwa, gospodarstwo rolne określane jest mianem ziemi, innych środków produkcji, ale przede wszystkich zespołu ludzi, których celem jest wytwarzanie artykułów rolniczych

397

. Stąd też, ponoszone straty z tytułu niewspółmierności

odszkodowawczej uwidaczniają się również stricte w kwestiach pracowniczych. Jeżeli, wypłacane kwoty rekompensaty nie są wystarczające to wielu rolników zatrudniających osoby w gospodarstwie ze względów finansowych jest zmuszona do ich zwolnienia. Aspekt ten również przekłada się na gospodarkę jako całość. Mianowicie, osoby te stają się bezrobotne. Czynnikami wpływającymi na taki stan rzeczy to choćby brak pozarolniczych kwalifikacji zawodowych czy ograniczone możliwości poszukiwania pracy ze względów mieszkaniowych398.

W ramach negatywnych aspektów dobrowolnego ubezpieczenia upraw rolnych, należy wskazać także niską świadomość rolników, co do możliwości ubezpieczania się w ten sposób.

Zgodnie z uregulowaniami rolnicy mogą liczyć na współfinansowanie kosztów ubezpieczenia z środków budżetu państwa. Tym samym, mechanizm ten stanowi rozwiązanie mające istotne znaczenie na wzrost liczby i powszechność zawieranych przedmiotowych umów. Niemniej, pomimo możliwości dodatkowej, dotowanej gwarancji odszkodowawczej nadal można spotkać się z przekonaniami, że w razie wystąpienia danego zdarzenia zostanie udzielona odgórnie pomoc państwa. Bez wątpienia sektor rolnictwa pełniąc ogromną rolę ekonomiczną, społeczną i przestrzenną potrzebuje finansowej pomocy publicznej. Jednakże, nie może ona posiadać charakteru wyłączności399.

Negatywne skutki ubezpieczenia rozciągają się również na kwestie określania wyceny strat oraz wypłaty odszkodowań. W sytuacji wystąpienia danego zdarzenia atmosferycznego objętego treścią umowy ubezpieczeniowej, rolnik oczekuje jak najszybszego oszacowania szkód i w następstwie wypłaty rekompensaty pieniężnej. Niemniej, dokonując analizy skarg wniesionych do Biura Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2009-2013 w sprawach ubezpieczeń upraw podkreślenia wymaga fakt, iż większość z nich dotyczy terminowości.

Ponadto, w latach 2010-2012 na 137 postępowań skargowych odmowy wypłat odszkodowań stanowiły około 70% ogólnej liczby skarg. Zaś, przypadki zaniżania wysokości 397

K. Czerwińska-Koral, Pojęcie gospodarstwa rolnego w kodeksie cywilnym - zagadnienia wybrane, Roczniki Administracji i Prawa, nr 13/2013, s. 382 398 W. Chomicz, B. Balewski, Zadania i funkcje rolnictwa w warunkach polskiej gospodarki rynkowej XXI wieku, http://www.balewski.pl/media_f_450/file/728_pl_wskm_rolnictwo.pdf, s. 6 (dostęp: 08.03.2016 r.)

399 A. Suchoń, Wybrane zagadnienia prawne pomocy de minimis w rolnictwie, Przegląd Prawa Rolnego, nr 1/2011, s. 174

178

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 odszkodowania stanowiły około 30% tych skarg400. Problematyka terminowości jest związana z masowym wystąpieniem szkód w tym samym czasie na danym obszarze, zwykle o zasięgu regionalnym. Jednakże, rolnik zawierając umowę dobrowolnego ubezpieczenia oczekuje rzetelnej i terminowej oceny strat, przy jednoczesnym ignorowaniu kwestii logistycznych przy tego typu zdarzeniach. Niemniej, w działalności rolniczej czas odgrywa ogromne znaczenie,

gdyż

pracę

rolnika

cechuje

sezonowość

i

zależność

od

warunków

atmosferycznych.

NEGATYWNE SKUTKI DLA UBEZPIECZYCIELI Chcąc skorzystać z dopłat ze środków budżetu państwa do składek ubezpieczenia upraw rolnych lub zwierząt gospodarskich, rolnik jest obowiązany do zawarcia umowy ubezpieczenia z jednym z trzech zakładów ubezpieczeń określonych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi na podstawie ustawy401. Zakładami tymi w 2016 r. są: 

Powszechnym Zakładem Ubezpieczeń S.A. z siedzibą w Warszawie,



Towarzystwem Ubezpieczeń Wzajemnych „TUW” z siedzibą w Warszawie,



Concordia Polska Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych z siedzibą w Poznaniu.

Istnienie możliwości zawarcia umowy wyłącznie z tymi 3 firmami jest swoistym

przejawem istnienia monopolu. W sytuacji, gdyby wszystkie ubezpieczenia w tym zakresie były obowiązkowymi, to odpadłaby podstawa do określania wymogu konieczności ubezpieczania się u konkretnych ubezpieczycieli w celu skorzystania z takich dopłat.

Powstałoby więcej firm oferujących takie usługi, co poprawiłoby zdrową konkurencję na rynku. Mnogość ofert skutkowałaby obniżeniem cen ubezpieczeń, poprzez co każdy rolnik mógłby wybrać ofertę korzystną dla siebie. Pomimo mniejszych kwotowo składek na ubezpieczenie, firmy odniosłyby znaczną korzyść materialną, ponieważ wzrosłaby ilość klientów zainteresowanych usługami. Obowiązkowy charakter ubezpieczenia pozwoliłby ubezpieczycielom na skoncentrowaniu się na działaniach marketingowych, które pokazałyby przewagę konkurencyjną własnej oferty bez konieczności przekonywania do użyteczności 400

C. Orłowski, Problemy związane z likwidacją szkód w uprawach rolnych, Monitor Ubezpieczeniowy, nr 54/2013,http://rf.gov.pl/publikacje/artykuly-pracownikow-i wspolpracownikow/Cezary_Orlowski___Problemy_zwiazane_z_likwidacja_szkod_w_uprawach_rolnych___Mo nitor_Ubezpieczeniowy_nr_54___wrzesien_201__21696 (dostęp: 08.03.2016 r.)

401 Art. 9 ust. 1 u.u.r.z.g.

179

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 usługi ubezpieczeniowej402. Pozytywne skutki odczułaby również gospodarka narodowa ze względu na zwiększone wpływy do budżetu państwa tytułem wykupowanych ubezpieczeń.

Przymus

jest

czynnikiem

rozwoju

rynku

ubezpieczeniowego.

Ponadto

podmioty

ubezpieczone obowiązkowo uważają, iż ochrona zaoferowana im pod przymusem jest wystarczająca dla zabezpieczenia realizacji ich potrzeb. Świadomość ta powoduje, że nie widzą potrzeby korzystania z innych mechanizmów mających na celu zabezpieczenie ich interesów. Prowadzi to osłabienia podmiotów, które oferują dobrowolne ubezpieczenia, co jest również przyczyną zahamowania rozwoju konkurencji takich firm.

PODSUMOWANIE Problem dochodzenia świadczeń przez nieubezpieczone ofiary żywiołów jest uniwersalny i trudny do wykorzenienia bez głębokich zmian mentalnych. W przekonaniu wielu osób coś ,,dobrowolnegoˮ jest utożsamiane z czymś niepotrzebnym, zbytecznym, nie wartym uwagi. Na chwilę obecną niechęć rolników do dobrowolnych ubezpieczeń upraw rolnych powoduje, iż szkody spowodowane przez żywioły, są często skutecznie naprawiane ze środków budżetowych lub zebranych w akcjach charytatywnych. Działania takie pogłębiają w właścicielach gospodarstw rolnych przeświadczenie, o braku negatywnych konsekwencji nieubezpieczania się.

Trybunał Konstytucyjny, identyfikując wartości, których bronić należy nawet za cenę ograniczenia swobody gospodarczej podkreślił, że obowiązki mające charakter powszechny ,,nakładane są na obywateli, jeżeli ustawodawca uzna, że ważny interes społeczny wymaga szczególnej ochronyˮ

403

. Bezspornie należy stwierdzić, iż brak kompensacji szkód

poniesionych przez rolników, którzy nie ochronili własnych interesów majątkowych poprzez dobrowolne zawarcie umowy ubezpieczenia, osłabia wydolność gospodarki jako całości, a tym samym godzi w interes wspólny całego społeczeństwa. Fakt ten potęguje okoliczność, iż rolnicy ci otrzymują od państwa świadczenia, które nadwyrężają jego budżet.

W ocenie teoretyków, państwo nie powinno w pierwszej kolejności nakładać na obywateli obowiązków, lecz przede wszystkim zachęcać ich do danych zachowań poprzez 402

J. Łopuski, Uwagi na temat reformy cywilnego prawa ubezpieczeniowego, Prawo Asekuracyjne 2007, nr 3, s.

9 403

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18.04.2000 r., sygn. K 23/99

180

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 stosowanie określonych stymulantów. Bodźcami takimi są m.in. dopłaty do ubezpieczeń lub mniejsze wsparcie finansowe w przypadku braku ubezpieczenia. Jednakże jak wynika z praktyki, działania te nie przynoszą rezultatu. Mając na uwadze powyższe, należy wysunąć postulat de lege ferenda o celowości wprowadzenia obowiązkowego ubezpieczenia upraw rolnych.

SUMMARY

Problem investigation of benefits for uninsured victims of the elements is universal and difficult to eradicate without profound mental changes. In the opinion of many people is something ,,voluntary” equated with something unnecessary, superfluous, not worth mentioning. At the moment the reluctance of farmers to voluntary crop insurance makes the damage caused by the elements, they are often successfully repaired from the budget or collected for charity. Such actions deepen the owners of farms conviction about the lack of negative consequences of not insured.

The Constitutional Court, identifying the values that must be defended, even at the cost of limiting economic freedom emphasized that the responsibilities of having a universal character ,, imposed on citizens if the legislator considers that an important public interest requires a special "protection". Clearly it must be noted that the lack of compensation of the damage suffered by farmers who did not protect their own interests through voluntary property insurance contract, weakens the capacity of the economy as a whole, and thus harms the common interest of the whole society. This fact is compounded by the fact that these farmers receive state benefits, which are abusing his budget.

In the opinion of theorists, the state should not first impose duties on citizens, but above all, encourage them to data behavior through the use of specific stimulants. Such stimuli include subsidies for insurance or less financial support in the absence of insurance.

However, as practice shows, these actions do not bring results. Considering the above, pull postulate de lege ferenda about the advisability of introducing a mandatory crop insurance.

181

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz.

483 z późn. zm.)

2. Projekt ustawy z dnia 12 marca 2015 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich z projektem aktu wykonawczego, Druk nr 3247 3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobów realizacji niektórych zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz.U. Z 2015 r. poz. 187 z późn. zm.)

4. Ustawy z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. z 2015 r. poz. 1844 z późn. zm.)

5. Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 1014 z późn. zm.)

6. Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tj. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.)

7. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.)

8. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 584 z późn. zm.)

9. Ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 121 z późn. zm.)

10. Ustawa

z

dnia

22

maja

2003

r.

o

ubezpieczeniach

obowiązkowych,

Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (tj. Dz.U. z 2013 r. poz. 392 z późn. zm.)

11. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 704 z późn. zm.)

12. Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich (tj. Dz.U. z 2015 r. poz. 577 z późn. zm.)

182

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Orzecznictwo: 1. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18.04.2000 r., sygn. K 23/99 2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4.07.2002 r., sygn. I CKN 795/00 3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.05.2012 r., sygn. IV CSK 507/11 4. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14.04.1994 r., sygn. III CZP 46/94 5. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30.05.1996 r., sygn. III CZP 47/96 6. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27.11.2007 r., sygn.. III CZP 67/07 7. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.05.2015 r., sygn. III CZP 114/14 8. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 11.11.2014 r., sygn. I ACa 825/18 9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29.04.2015 r., sygn. I ACa 1141/14 10. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5.11.2010 r., sygn. VI ACa 364/10 11. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21.03.2007 r., sygn. I SA/Wa 186/07 12. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 6.06.2007 r., sygn. II SA/Bd 358/07

Wydawnictwa zwarte:

1. Dubis W. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2014 2. Dudzicz P., Matraszek P., Nowak P., Szymański Ł, Ubezpieczenia z głową, czyli ubezpieczeniowe ABC dla myślących przed szkodą, Warszawa 2012 3. Goettel M., Sytuacja zwierzęcia w prawie cywilnym, Warszawa 2013 4. Kremer E. [w:] Prawo rolne, pod red. P. Czechowskiego, Warszawa 2015 5. Kluczniok K., Oziembłowski M., Szachowicz M., Poradnik dla producentów rolnych prowadzących dostawy bezpośrednie, sprzedaż bezpośrednią, działalność marginalną, lokalną i ograniczoną, gospodarstwa agroturystyczne oraz oferujących produkty tradycyjne, Opole 2014 6. Miaskowski

J.,

Niezgoda

K.,

Skawiński

P.,

Ustawa

o

ubezpieczeniach

obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012 183

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 7. Ogiegło L. [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088. Przepisy wprowadzające, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015 8. Orlicki M., Ubezpieczenia obowiązkowe, Warszawa 2011 9. Szubert W., Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987 10. Warkałło W., Ubezpieczenia majątkowe jako instytucja prawna [w:] Ubezpieczenia majątkowe, Ochrona ubezpieczeniowa mienia społecznego, red. W. Warkałło, Warszawa 1971

Artykuły: 1. Czerwińska-Koral K., Pojęcie gospodarstwa rolnego w kodeksie cywilnym zagadnienia wybrane, Roczniki Administracji i Prawa, nr 13/2013 2. Fulneczek R., Świadomość ubezpieczeniowa rolników a potrzeba ubezpieczenia, Rozprawy ubezpieczeniowe, nr 3/2007 3. Lipińska I., Pojęcie szkody w produkcji rolniczej w aspekcie zarządzania ryzykiem, Roczniki naukowe ekonomii rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, nr 4/2014 4. Łopuski J., Uwagi na temat reformy cywilnego prawa ubezpieczeniowego, Prawo Asekuracyjne 2007, nr 3 5. Mrówczyńska-Kamińska A., Znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej w Polsce.

Analiza makroekonomiczna i regionalna, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, nr 5/2008 6. Orłowski C., Problemy związane z likwidacją szkód w uprawach rolnych, Monitor Ubezpieczeniowy, nr 54/2013 7. Rembisz W., Możliwości rozwoju ubezpieczeń dochodów producentów rolnych, Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia, nr 42/2011 8. Suchoń A., Wybrane zagadnienia prawne pomocy de minimis w rolnictwie, Przegląd Prawa Rolnego, nr 1/2011 9. Wrabec P., Co z serca, co z polisy, Polityka, nr 8/2007

184

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Źródła internetowe:

1. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ubezpieczenie;3990705.html 2. https://www.knf.gov.pl/dane_wspolne/Serwis_konsumenta/ubezpieczenia/o_ubezpiec zeniach.html 3. http://www.wir.org.pl/archiwum/aktualne/definicja_rolnik.htm 4. http://sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=68718393 5. http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/ryzyko;3970588.html 6. http://www.minrol.gov.pl/Ministerstwo/Biuro-Prasowe/InformacjePrasowe/Informacja-o-formach-pmocy-dla-rolnikow-poszkodowanych-w-wynikuniekorzystnych-zjawisk-atmosferycznych-w-tym-suszy-i-obszarach-zagrozonychsusza-rolnicza 7. http://biznes.pl/magazyny/rolnictwo/sondaz-tylko-41-proc-rolnikow-otrzymujacychdoplaty-ubezpiecza-uprawy/dhlgfn 8. http://www.pb.pl/4266263,94466,blisko-pol-miliarda-na-pomoc-dla-rolnikowdotknietych-susza 9. http://www.portalspozywczy.pl/owoce-warzywa/wiadomosci/susza-zbiera-zniwoceny-warzyw-i-owocow-szybuja-w-gore,119005.html 10. http://www.balewski.pl/media_f_450/file/728_pl_wskm_rolnictwo.pdf 11. http://rf.gov.pl/publikacje/artykuly-pracownikow-i wspolpracownikow/Cezary_Orlowski___Problemy_zwiazane_z_likwidacja_szkod_w _uprawach_rolnych___Monitor_Ubezpieczeniowy_nr_54___wrzesin_201__21696

185

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

186

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

187

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą.

2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego.

3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła.

4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo.

5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym.

6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

Prowadzenie strony internetowej.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/

188

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

189

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

190

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

191

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2 Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

192

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

193

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

194

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

195

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

196

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

197

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

198

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

199

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA 200

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

201

WYBRANE PROBLEMY UBEZPIECZEŃ – TOM 2 SELECTED INSURANCE ISSUES – VOLUME 2

202