Umowy nienazwane w prawie polskim. Tom 2

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM TOM 2

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW VOLUME 2

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

UMOWY NIENAZWANE

W PRAWIE POLSKIM

TOM 2

pod red. Marty Sobieckiej i Mikołaja Ślęzaka

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Projekt okładki: Marta Sobiecka Skład i opracowanie graficzne: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzenci: prof. UG,dr hab. Marek Rewizorski (Uniwersytet Gdański) dr Joanna Schubel dr Jarosław Ślęzak

data wydania: wrzesień 2018 roku miejsce wydania: Warszawa

ISBN: 978-83-64552-24-3 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Szanowni Czytelnicy,

mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych, która powstała dzięki wytężonej pracy Członków i Współpracowników Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Całość serii pt. „UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM” będzie się składać z trzech tomów.

W skład Tomu 1 wchodzą następujące rozdziały:

•

Kwalifikacja i interpretacja treści umów mieszanych

•

Dopuszczalność zastrzeżenia zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej w umowach o świadczenie usług

•

Umowa o zachowaniu poufności

•

Spółka cicha – regulacja prawna, wady, zalety

•

Modelowa i atypowa spółka cicha – cechy konstytutywne

•

Kontrakt sportowy jako specyficzna umowa cywilnoprawna

•

Charakterystyka umowy konsultingu jako umowy nienazwanej

5

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

W skład Tomu 2 wchodzą następujące rozdziały:

•

Uprzywilejowana pozycja banku zawierającego umowę kredytową

•

Problematyka kwalifikacji umowy opcji

•

Umowa dealerska w polskim prawie cywilnym

•

Umowa o mediację

•

Umowy konsumenckie zawierane w warunkach nietypowych

•

Ochrona prawna podwykonawców w umowach o roboty budowlane

•

Umowy regulujące obrót prawami na dobrach niematerialnych – rozwój, klasyfikacja i specyfika unormowań

W skład Tomu 3 wchodzą następujące rozdziały:

•

Kontrakt menedżerski – charakterystyka

•

Odpowiedzialność kontraktowa organizatora turystyki od lipca 2018 roku

•

Umowa o udzielenie zamówienia na świadczenia zdrowotne

•

Umowa o zabieg chirurgii estetycznej - zobowiązanie rezultatu czy starannego działania?

•

Umowy o czynności seksualne

Wydawcy

Warszawa, wrzesień 2018 roku 6

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Dear Readers,

we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Members and Associates of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw.

This series of monographies entitled “INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW” will encompass three volumes.

Volume 1 will include following chapters:

•

Classification and interpretation of mixed contracts

•

Possibility of including non-competition clause in contracts of performing services

•

Non-disclosure agreement

•

Silent partnership – legal regulation, advantages, drawbacks

•

Model and atypical silent partnership - constitutive features

•

Athletic contract as specific civil contract

•

Characteristics of consulting agreement as an unnamed contract

7

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Volume 2 will include following chapters:

•

Bank’s privileged position in credit agreement

•

Classification of option agreements

•

Dealership agreement in polish law

•

Mediation agreement

•

Consumer contracts concluded in unusual circumstances

•

Protection of subcontractors in construction contracts

•

Contracts for trading intangible goods - development, classification and specificity

Volume 3 will include following chapters:

•

Management contract – charateristic

•

Contractual liability of tour organiser after july 2018

•

Agreement for awarding contract for medical services

•

Aesthetic surgery contract - duty to achieve specific result or duty of best efforts?

•

Contract on sexual acts

Publishers

Warsaw, September 2018

8

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS

UPRZYWILEJOWANA POZYCJA BANKU ZAWIERAJĄCEGO UMOWĘ KREDYTOWĄ (Maciej Oczkowski) .................................................................................... 12 BANK’S PRIVILEGED POSITION IN CREDIT AGREEMENT (Maciej Oczkowski) .............................................................................................................. 12 PROBLEMATYKA KWALIFIKACJI UMOWY OPCJI (Aleksandra Rudnicka) ........ 32 CLASSIFICATION OF OPTION AGREEMENTS (Aleksandra Rudnicka).................. 32 UMOWA DEALERSKA W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM (Kamil Wielgus) ....... 54 DEALERSHIP AGREEMENT IN POLISH LAW (Kamil Wielgus) ............................... 54 UMOWA O MEDIACJĘ (Magdalena Kloze) ..................................................................... 72 MEDIATION AGREEMENT (Magdalena Kloze) ............................................................. 72 UMOWY KONSUMENCKIE ZAWIERANE W WARUNKACH NIETYPOWYCH (Edyta Szumilas) ..................................................................................................................... 85 CONSUMER CONTRACTS CONCLUDED IN UNUSUAL CIRCUMSTANCES (Edyta Szumilas) ..................................................................................................................... 85 OCHRONA PRAWNA PODWYKONAWCÓW W UMOWACH O ROBOTY BUDOWLANE (Piotr Aszkiełowicz) .................................................................................. 104 PROTECTION OF SUBCONTRACTORS IN CONSTRUCTION CONTRACTS (Piotr Aszkiełowicz).............................................................................................................. 104

9

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

UMOWY REGULUJĄCE OBRÓT PRAWAMI NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH – ROZWÓJ, KLASYFIKACJA I SPECYFIKA UNORMOWAŃ (Aleksandra Wisławska)......................................................................... 120 CONTRACTS FOR TRADING INTANGIBLE GOODS – DEVELOPMENT, CLASSIFICATION AND SPECIFICITY (Aleksandra Wisławska) .............................. 120

10

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

11

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

MACIEJ OCZKOWSKI1

UPRZYWILEJOWANA POZYCJA BANKU ZAWIERAJĄCEGO UMOWĘ KREDYTOWĄ BANK’S PRIVILEGED POSITION IN CREDIT AGREEMENT

słowa kluczowe: umowa kredytu, bank, uprawnienie, wypowiedzenie umowy, zobowiązanie keywords: credit agreement, bank, privilege, notice of a termination of a contract, obligation

STRESZCZENIE Umowa kredytu bankowego jest jedną z najważniejszych umów stosowanych w praktyce bankowej. Z uwagi na swoje strategiczne miejsce na rynku, banki często występują w pozycji uprzywilejowanej. Przejawem takiej szczególnej pozycji jest umożliwienie bankom wykonywania niektórych czynności na wyłączność. Specyfika konstrukcji kredytu uzasadnia uznanie umowy kredytowej jako czynności, która wykonywana może być wyłącznie przez banki.

Pozycja uprzywilejowana banku przejawia się nie tylko w podmiotowo kwalifikowanym charakterze umowy, ale także w uprawnieniach, które wynikają ze stosunku umownego.

Jednym z przejawów znacznego uprzywilejowania banku jest możliwość wcześniejszego wypowiedzenia umowy albo obniżenia kwoty kredytu. Uprawnienie banku jest prawem kształtującym, a więc bank jednostronnie, poprzez złożenie oświadczenia woli, może zmienić lub zakończyć stosunek prawny łączący go z klientem. Bank może z tego uprawnienia skorzystać, jeśli kredytobiorca utraci zdolność kredytową, jego sytuacja finansowa ulegnie pogorszeniu i podmiotowi grozić będzie upadłość albo naruszać będzie warunki umowy.

Sytuacja banku jest o tyle jeszcze lepsza, że badanie zdolności kredytowej oraz ocena sytuacji 1

Student V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

12

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

finansowej klienta leży w gestii banku. Tak więc, bank samodzielnie przeprowadza analizy, na podstawie których, samodzielnie podejmuje decyzję o ewentualnej zmianie lub zakończeniu stosunku umownego. W przypadku, kiedy kontrahent banku nie będzie godził się na czynności dokonane przez kredytodawcę, ustawa nie przewiduje żadnych instrumentów, którymi mógłby się on posłużyć w celu unicestwienia czynności banku. Jedyną możliwością jest dochodzenie roszczenia na drodze sądowej poprzez podnoszenie nadużycia prawa podmiotowego.

Z uwagi na doniosłość niniejszego problemu oraz skomplikowaną konstrukcję umowy kredytowej, która jest jedną z czynności bankowych należy zastanowić się, czy uzasadnione jest tak daleko posunięte uprawnienie banku. Rozważyć należy także mechanizm, który w lepszy sposób zabezpieczałby klienta banku przed możliwymi nadużyciami, czy z uwagi na ryzyko kredytowe i możliwość „utopienia” środków pieniężnych deponentów, bank powinien zachować uprawnienie do możliwości jednostronnej modyfikacji stosunku umownego.

EXTRACT A bank loan agreement is one of the most important contracts used in banking practice.

Due to their strategic position on the market, banks often appear in a privileged position. The manifestation of such a special position is allowing banks to perform certain activities exclusively. The specificity of the loan construction justifies the crediting of the loan agreement as an activity that can only be performed by banks.

The bank's privileged position is manifest not only in the subjectively qualified nature of the contract, but also in the rights that arise from the contractual relationship. One of the manifestations of a significant preference of the bank is the possibility of early termination of the agreement or reduction of the loan amount. The bank's entitlement is a shaping law, and so the bank unilaterally, by submitting a declaration of will, may change or terminate the legal relationship. The Bank may use this right if the borrower loses his creditworthiness, his financial situation deteriorates and the entity is threatened with bankruptcy or violates the terms of the agreement. The bank's situation is even better because it is the bank's responsibility to examine the creditworthiness and assess the financial situation of the client. Thus, the bank conducts analyzes on its own, based on which it independently makes a decision on a possible change or termination of the contractual relationship. In the event that the bank's counterparty will not agree to the activities performed by the lender, the law does not provide for any instruments that it could use to annihilate the bank's activities. The only option is to pursue a claim in court by increasing abuse of the subjective right.

13

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Due to the importance of this problem and the complicated construction of the loan agreement, which is one of the banking activities, one should consider whether the bank's legitimacy is justified. Consideration should also be given to a mechanism that would better protect the bank's client against possible fraud, whether due to credit risk and the possibility of drowning depositors' money, the bank should retain the right to modify the contractual relationship unilaterally.

WPROWADZENIE Wraz z rozwojem gospodarczym rośnie zapotrzebowanie na kredyt. Finansowanie przedsięwzięć, w których uczestniczą przedsiębiorcy uczestniczący na rynku, niejednokrotnie przybiera postać finansowania dłużnego. Także z drugiej strony, działalność kredytową należy postrzegać jako jeden z najważniejszych segmentów działalności bankowej, obok takich czynności jak dokonywanie rozliczeń finansowych czy świadczenia usług rozliczeniowych 2.

Szczególne znaczenie działalności kredytowej dla banków, w tym zawierania umów o kredyt wynika z kilku powodów, m.in. z monopolistycznego charakteru omawianej kategorii umów.

Zawieranie umowy kredytu należy do czynności bankowych, co wynika z treści art. 5 ust. 1 pkt 3 pr.bank.3.

Przepis art. 5 pr.bank. dzieli czynności enumeratywnie w nim wyliczone na czynności bankowe sensu stricto, czyli te wymienione w ustępie pierwszym omawianego przepisu oraz czynności bankowe sensu largo, które zostały określone w ustępie drugim. Pierwsza kategoria oznacza czynności kwalifikowane podmiotowe, a więc takie, których jedną ze stron zawsze musi być bank lub inna jednostka organizacyjna uprawniona na podstawie odrębnej ustawy, natomiast drugie są czynnościami bankowymi, gdy wykonywane są przez podmioty wyżej wymienione. Na tej podstawie uprawnionymi do udzielania kredytów są Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe. Kontrahentem banku może być zarówno osoba prawna, jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność prawną, a także osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych4.

Nie jest do końca jasne, jak należy poczytywać zawarcie umowy kredytowej, czyli dokonanie czynności bankowej sensu stricto przez podmioty niebędące bankami. W literaturze dominuje pogląd, iż czynność taką należy uznać za ważną i skuteczną, dopuszczalną na gruncie W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 69 pkt 1 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r., Dz.U. 2017 poz. 1876 t.j., dalej jako pr.bank.

4 Z. Truszkiewicz, Umowa kredytu [w:] Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000, s. 809 i nast.

2 3

14

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

art. 3531 k.c.5 Jedynym negatywnym skutkiem będzie niemożność zakwalifikowania takiej umowy jako kredytu, lecz jako pożyczkę, a więc nie będzie możliwe stosowanie przepisów ustawy regulujących umowę kredytu6. Wprowadzenie ograniczeń podmiotowych przez ustawodawcę ma określony cel, którym jest ochrona rynku oraz poszczególnych jego uczestników przed nieodpowiednim ulokowaniem i zainwestowaniem swoich środków finansowych. Wykonywanie czynności bankowych niesie za sobą wysokie ryzyko ich utraty.

Zwrócić należy uwagę, że także nad bankami, czyli podmiotami profesjonalnie trudniącymi się angażowaniem dłużnym zgromadzonych środków pieniężnych, sprawowany jest ciągły nadzór przez Komisję Nadzoru Finansowego.

Jak trafnie wskazuje się w literaturze, w przypadku, gdyby podmiot nieuprawniony zawarł umowę kredytu, należałoby ją traktować jako umowę pożyczki, w rozumieniu art. 720 k.c. Ponadto, zgodnie z treścią art. 170 pr.bank. „kredytodawca” byłby zobowiązany do zwrotu pobranego oprocentowania oraz prowizji jako świadczenia nienależnego7.

Działalność kredytowa nie jest pojęciem jednolitym i nie obejmuje jedynie przedmiotu niniejszego artykułu, czyli umowy kredytu bankowego8. Brak jest także de lege lata definicji działalności kredytowej w jakimkolwiek obowiązującym akcie prawnym. Obok wspomnianej umowy kredytowej, do działalności kredytowej banków zalicza się również pożyczki bankowe oraz umowy o kredyt refinansowy9, a nawet udzielanie i potwierdzanie poręczeń, gwarancji i akredytyw10. Najogólniej działalność kredytową zdefiniować można jako działalność polegającą na dokonywaniu czynności obciążających ryzykiem przyjętych przez bank depozytów, czyli środków pieniężnych podlegających zwrotowi11.

KONSTRUKCJA PRAWNA UMOWY KREDYTU BANKOWEGO Umowa o kredyt bankowy została uregulowana w art. 69-79c pr.bank., tym samym na gruncie obecnie obowiązujących przepisów uznać ją należy za umowę nazwaną 12.

Odpowiednia kwalifikacja umowy kredytu budziła i niekiedy wciąż budzi wątpliwości. Bez większych

kontrowersji

uznawano

ją

jako

5

umowę

konsensualną

i

dwustronnie

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. z 2018r., poz. 1025 t.j., dalej jako k.c.

Zob. Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2005, Komentarz do art.5, pkt 1 i nast.; J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zoll, Lex 2005, Komentarz do art. 69, pkt. 5 7 J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod redakcją F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 69 pkt 5 8 M. Bączyk, Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyka, Bydgoszcz 2001, s. 829 9 M. Bączyk, Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyka, Bydgoszcz 2001, s. 829 i nast.

10 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 69, pkt 2 11 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 69, pkt 2 12 Por. System Prawa Cywilnego. Tom 3 cz. 2., pod red. S. Grzybowski, Wrocław 1976, s.721.

6

15

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zobowiązującą13. Przed uchwaleniem ustawy Prawo bankowe, popularne były poglądy kwalifikujące umowę kredytu jako umowę nienazwaną14, a nawet jako odmianę umowy pożyczki15. Jak już zostało na wstępie przedstawione, umowa kredytu jest jednostronnie podmiotowo kwalifikowaną. Oznacza to, iż co najmniej jedną ze stron umowy musi być bank albo inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnej ustawy.

Niewątpliwie zbliżony charakter kredytu i pożyczki implikuje niejednokrotną konieczność porównań pierwszej umowy z drugą podczas analizy ich konstrukcji. Korzystanie z metody komparatystycznej ułatwi przedstawienie uprawnień i obowiązków poszczególnych stron umowy kredytowej.

Art. 69 ust. 1 pr.bank. stanowi, iż przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę pieniędzy, z kolei zobowiązanie kredytobiorcy polega na korzystaniu z udostępnionych środków zgodnie z treścią umowy oraz jej zwrotu, a także zapłacie odsetek oraz prowizji16.

Z tak skonstruowanego przepisu wynika, iż świadczenie banku polega na udostępnieniu, a więc stworzeniu możliwości dysponowania określną kwotą środków pieniężnych.

W przeciwieństwie do umowy pożyczki, uregulowanej w art. 720 k.c., własność pieniędzy nie przechodzi na drugą stronę. Kredytobiorca nie nabywa na własność środków pieniężnych, a więc środki te pozostają własnością banku. Bank jest także zobowiązany do umożliwienia wykorzystania środków pieniężnych będących przedmiotem umowy kredytu na określonej w tejże umowie cel. Tak więc, w rzeczywistości mamy do czynienia z dwoma świadczeniami banku17. Możliwość ich dyspozycji, zgodne z przepisem regulującym umowę kredytu, jest także ograniczona treścią umowy. W literaturze dominuje pogląd, iż określenie przeznaczenia udostępnionych środków należy do essentialia negotii umowy kredytu 18. Od stron natomiast zależy, czy określenie celu, na który przeznaczone mają być środki będące przedmiotem umowy, będzie precyzyjne czy ogólne. Im bardziej szczegółowo oznaczony zostanie cel, tym szersze będzie uprawnienie banku do badania wykorzystania owych środków przez kredytobiorcę. Skutkować to będzie także wzmocnieniem pozycji banku w sferze ewentualnej możliwości wcześniejszego zakończenia stosunku prawnego na mocy art. 75 ust. 1 pr.bank.

13

G. Tracz, Umowa kredytu. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, Transformacje Prawa Prywatnego, nr 3-4/2007, s. 149 i nast.

14 System Prawa Cywilnego, Tom 3 cz. 2, pod red. S. Grzybowski, Wrocław 1976, s. 721 15 A. Szpunar, O umowie pożyczki, Państwo i Prawo, nr 12/1992, s. 30 i nast.

16 Z. Truszkiewicz, Umowa kredytu [w:] Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000, s. 820 i nast.

17 Tak. W Pyzioł, Umowa o kredyt bankowy, Kraków 1986, s. 90 i nast.

18 M.in. A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 69, pkt 6

16

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

W celu realizacji swojego uprawnienia bank może podjąć czynności sprawdzające, mające na celu weryfikację, czy wykorzystanie środków udostępnionych kredytobiorcy odbywa się zgodnie z postanowieniami umowy. W literaturze wskazuje się, że owe czynności mogą być dokonywane zarówno na etapie udzielania przez bank kredytu jak i już jego spłaty, a nawet, jeśli kredytobiorca wyrazi zgodę, na etapie przed zawarciem umowy19. Nie jest do końca zrozumiałe, dlaczego bank miałby być uprawniony do badania wykorzystania środków będących przedmiotem umowy, w sytuacji, kiedy te środki de facto nie zostały jeszcze udostępnione. Obowiązek określenia celu, na jaki udzielany jest kredyt, nie wyłącza możliwości jego zmiany podczas trwania stosunku umownego20. Taka możliwość wpływa na elastyczność umowy, co może być kluczowe, w sytuacji gdy strony zawierają umowę kredytu długoterminowego i są nią związane przez kilka bądź kilkanaście lat.

Analizując charakter prawny umowy kredytu bankowego należy wskazać, iż jest to umowa dwustronnie zobowiązująca i odpłatna21. Kredytobiorca zobowiązany jest do zapłaty odsetek oraz prowizji, chyba że postanowienia umowne stanowią inaczej. Jak już wcześniej zostało przedstawione, zobowiązanie banku polega na udostępnieniu określonej w umowie kwoty środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy, który jest zobligowany do wykorzystania ich na cel określony w umowie oraz do zapłaty na rzecz banków stosownego wynagrodzenia, o którym wyżej była mowa. Odpłatność jest cechą odróżniającą kredyt od pożyczki, bowiem przepisy Kodeksu cywilnego pozwalają na skonstruowanie umowy zarówno jako odpłatnej jak i nieodpłatnej, a więc takiej, w której pożyczkobiorca będzie zobowiązany jedynie do zwrotu przedmiotu pożyczki. Umowa kredytu jest także umową konsensualną, ponieważ do jej zawarcia dochodzi już w momencie złożenia zgodnych oświadczeń woli przez strony22.

Jak już zostało przedstawione, umowy kredytowej nie należy utożsamiać z umową pożyczki czy nawet umową bankowej pożyczki pieniężnej, o której mowa w art. 78 pr.bank., a która jest czynnością bankową sensu largo, a więc jest czynnością bankową, kiedy dokonywana jest przez bank23. Do umowy pożyczki pieniężnej znajdą odpowiednie

19

G. Sikorski, Prawo bankowe. Komentarz, SIP Legalis 2015, Komentarz do art. 69, pkt 13 Wyrok SN z dnia 16 grudnia 2005 r., sygn. III CK 314/05 21 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, LEX 2007, Komentarz do art. 69, pkt 3; Z. Truszkiewicz, Umowa kredytu [w:] Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000, s. 819 i nast.; System Prawa Prywatnego, tom 9, pod red. W. J. Katner, Warszawa 2015, s. 7 22 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 69, pkt 3; Z. Truszkiewicz, Umowa kredytu [w:] Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000, s. 820 23 Zob. M. Bączyk, System Prawa Handlowego, tom 5, pod red. M. Stec, Warszawa 2017, s. 1199 i nast.

20

17

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zastosowanie przepisy zarówno o kredycie, co zostało wprost wyrażone w treści art. 78, ale także przepisy Kodeksu cywilnego (art. 721-724). Oprócz odmienności w konstrukcji obu umów, odmienna jest pozycja kredytodawcy oraz pożyczkodawcy. Zgodnie z art. 721 k.c. pożyczkodawcy przysługuje uprawnienie do wypowiedzenia umowy, w sytuacji gdy uzna, że zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego, a co może skutkować brakiem zwrotu pożyczki24. Umowa pożyczki jest umową konsensualną, tak więc możliwe jest odstąpienie od niej jeszcze przed wydaniem rzeczy. W przypadku, gdy wydano część rzeczy, możliwe jest odstąpienie od pozostałej części25.

Od możliwości odstąpienia od umowy na skutek pogorszenia stanu majątkowego pożyczkobiorcy należy odróżnić pojęcie zdolności kredytowej, które to jest nierozerwalnie z nią związane26. Zdolność kredytowa jest pojęciem normatywnym, określonym w art. 70 pr.bank. Bank, aby zminimalizować ryzyko utraty środków pieniężnych będących przedmiotem kredytu bada zdolność kredytową kontrahenta. Pojęcie zdolności kredytowej zostało wprowadzone do polskiej ustawy w roku 1997, lecz już wcześniej Sąd Najwyższy wypowiedział się na temat konieczności rzetelnego i ostrożnego dokonywania przez banki czynności bankowych, w tym udzielania kredytów, ponieważ środki jakimi dysponują są pieniędzmi zdeponowanymi przez deponentów27. Zauważyć należy, że pozytywna ocena zdolności kredytowej nie obliguje banku do zawarcia umowy kredytowej z kontrahentem28.

Obowiązek badania zdolności kredytowej ma charakter publicznoprawny, a jego niedochowanie nie będzie powodowało nieważności umowy kredytowej29.

Zgodnie z treścią art. 70 ust. 1 pr.bank. przez zdolność kredytową należy rozumieć zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych przez strony w umowie kredytu. Nie jest natomiast do końca jasne, czy podmiot posiada zdolność kredytową wyłącznie w sytuacji, kiedy samodzielnie jest w stanie spłacić kredyt oraz zapłacić prowizję i odsetki w wyznaczonych terminach, czy należy zdolność kredytową rozumieć szerzej i także przyznać ją podmiotowi, który co prawda samodzielnie nie posiada środków na spełnienie świadczenia, ale w zamian zostaną zaoferowane odpowiednie gwarancje spłaty J. Gudowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 5. Zobowiązania. Część szczegółowa, Lex 2017, Komentarz do art. 721, pkt 2 i nast.

25 J. Gołaczyński, Kodeks cywilny. Komentarz, pod redakcją E. Gniewka, SIP Legalis 2017, Komentarz do art.

721, pkt 3 26 R. Morek, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajda, SIP Legalis 2018, Komentarz do art. 721, pkt 6 i nast.

27 Wyrok SN z dnia 12 grudnia 1997 r., sygn. II CKN 509/97 28 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 70, pkt 7 29 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 70, pkt 4, wyrok SA w Warszawie z dnia 7 maja 2014 r., sygn. VI ACa 945/13 24

18

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

kredytu30. Konstrukcja ustępu pierwszego oraz ustępy drugiego art. 70 pr.bank. nie przesądza jednoznacznie czy ustanowienie stosownych zabezpieczeń niejako kreuje po stronie kredytobiorcy zdolność kredytową, czy też są to dwie zupełnie odmienne kategorie 31. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że o zdolności kredytowej podmiotu możemy mówić, kiedy jego stan majątkowy oraz bieżąca i prognozowana efektywność gospodarowania zapewniają wypłacalność, która gwarantuje zwrot kredytu wraz z należnymi odsetkami w ustalonym przez strony terminie32. Wydaje się zatem, że dominujący pogląd doktryny oraz judykatury stoi na stanowisku, iż zdolności kredytowej nie kreują ustanowione zabezpieczenia, lecz jest kategorią autonomiczną i od nich odrębną33. De lege lata uznać zatem należy, iż pomimo takiej samej funkcji, czyli ograniczania ryzyka związanego z możliwością niespłacenia kredytu, ustanowienie zabezpieczeń, o których mowa w art. 70 ust. 2 jest niejako subsydiarne względem zdolności kredytowej. Niewątpliwie wzmacniają bezpieczeństwo banku kredytującego, lecz wykorzystane do zaspokojenia kredytodawcy będą dopiero, gdy okaże się, że kredytobiorca nie będzie samodzielnie zdolny do spełnienia świadczenia34.

Badanie zdolności kredytowej powinno zostać przeprowadzone jeszcze przed zawarciem umowy kredytowej. Dodatkowo, bank jest uprawniony do badania zdolności kredytowej kontrahenta w trakcie trwania stosunku umownego, co wynika wprost z treści art. 70 ust. 3 pr.bank. De lege lata brak jest regulacji, która nakazywałaby bankom dokonania określonych czynności, ani stosowania się do określonych odgórnie kryteriów, tak więc to od decyzji banku będzie zależało, w jaki sposób przeprowadzi analizę zdolności kredytowej klienta. Co do zasady, bank będący kredytodawcą nie jest także zobowiązany do ubiegania się o opinię osoby trzeciej co do zdolności kredytowej klienta. Wyjątkiem jest udzielanie kredytu jednostkom samorządu terytorialnego, ponieważ zawarcie takiej umowy kredytowej obligatoryjnie musi zostać poprzedzone wydaniem opinii przez Regionalną Izbę Obrachunkową co do zdolności spłaty kredytu35. Obecnie obowiązująca regulacja zdolności kredytowej oraz umowy kredytu prowadzą do konkluzji, iż bank ma niemal pełną swobodę w ocenie zdolności kredytowej klienta, a tym samym możliwości zawarcia z nim umowy. Zakres oraz częstotliwość z jaką

W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 70,, pkt 2 Tak też. W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 70, pkt 2; odmiennie J. Pisuliński [w:] System Prawa Prywatnego, tom 8, pod red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011, s. 370-371; A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 70, pkt 3 i nast.

32 Wyrok SN z dnia 18 czerwca 1997, sygn. II CKN 207/97 33 J. Pisuliński [w:] System Prawa Prywatnego, tom 8, pod red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011, s. 370 34 J. Molis, Podstawy Prawa Bankowego, pod red. F. Zoll, Kielce 2003, s. 210-211 35 Z. Truszkiewicz, Umowa kredytu bankowe [w:] Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000, s. 886 30 31

19

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

przeprowadzane będzie badanie zależeć będzie zarówno od osoby kredytobiorcy, rodzaju kredytu, jak i celu na jaki kredyt zostaje udzielony36. Ocenę zdolności kredytowej dokonują banki indywidualnie, według ustalonych przez siebie kryteriów, a więc hipotetycznie zdolność kredytowa jednego, tego samego podmiotu, może zostać w różnych bankach zupełnie odmiennie. Innymi słowy, w jednym banku ocena zdolności kredytowej może wypaść pozytywnie, natomiast w drugim negatywnie, a do udzielenia kredytu od klienta bank wymagać będzie ustanowienia stosownych zabezpieczeń.

Przepis art. 70 ust. 2 wprowadza wyjątku od ogólnej zasady, na podstawie której, do zawarcia umowy kredytowej wymagane jest posiadanie przez ubiegającego się zdolności kredytowej. Pierwszym warunkiem jest ustanowienie szczególnego sposobu zabezpieczenia, a drugim, niezależnie od zabezpieczenia, przedstawienie planu naprawy gospodarki podmiotu ubiegającego się o kredyt, a która to w ocenie banku zapewni uzyskanie zdolności kredytowej w przyszłości. Określenie „szczególnego sposobu zabezpieczenia” budzi wątpliwości w doktrynie37. W ustawie brak jest wyjaśnienia, co oznaczają owe „szczególne sposoby”.

Wskazuje się pewne cechy, jakimi powinno zabezpieczenie się charakteryzować, aby można je było uznać za „szczególne” w rozumieniu niniejszego przepisu38. Przede wszystkim powinno zabezpieczać zwrot całej kwoty kredytu, a także odsetek i prowizji, a więc jego wartość powinna być wyższa niż suma kredytu, prowizji oraz odsetek. Następnie, powinna istnieć realna możliwość zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia. W końcu, zabezpieczenie powinno być łatwe do wykonania, co należy rozumieć jako szybkie oraz nie nadmiernie kosztowne w realizacji39. Nie jest natomiast zrozumiały pogląd, jakoby za „szczególne” w rozumieniu ustawy należało uznać zabezpieczenie, które nie jest powszechnie stosowane 40, bowiem brak jest racjonalnych podstaw ku temu, aby uznać, że zabezpieczenie stosowane rzadko lepiej spełni swą rolę niż zabezpieczenie bardziej popularne i częściej przez to wykorzystywane. Drugim warunkiem, aby uzyskać kredyt pomimo negatywnej oceny zdolności kredytowej, jest przedstawienie programu naprawczego gospodarki. Przedstawionego pojęcia nie należy ograniczać jedynie do programu naprawczego, który został uregulowany w przepisach prawa

36

J. Molis, Podstawy Prawa Bankowego, pod red. F. Zoll, Kielce 2003, s. 213 Tak m.in. W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 69, pkt 8.; J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zoll, Lex 2005, Komentarz do art. 70 pkt 4 38 I. Heropolitańska, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Lex 2014, pkt 1.2.2 39 I. Heropolitańska, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Lex 2014, pkt 1.2.2.

40 B. Paxford, Prawo bankowe. Komentarz, pod red H. Gronkiewicz-Waltz, SIP Legalis 2013, Komentarz do art. 70, Nb 4.

37

20

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

upadłościowego41. Programem naprawy gospodarki będzie więc każdy program, który w ocenie banku, przedstawi odpowiedni plan działania kredytobiorcy pozwalający z wysokim prawdopodobieństwem przypuszczać, że w wyniku jego realizacji podmiot uzyska zdolność kredytową, a więc samodzielną zdolność do terminowej spłaty kredytu oraz prowizji i odsetek.

Zgodzić się należy, iż każdorazowo w przypadku ubiegania się o kredyt przez podmiot nieposiadający zdolności kredytowej, będzie on zobligowany do spełnienia obu warunków łącznie42. Zarówno będzie musiał ustanowić odpowiednie zabezpieczenia na wypadek niewypłacalności jak i przedstawić odpowiedni program naprawy gospodarki, który następnie będzie zobowiązany realizować, a w wyniku którego powinien uzyskać zdolność kredytową.

UPRAWNIENIE BANKU DO WYPOWIEDZENIA UMOWY Na mocy art. 75 ust. 1 pr.bank. bank kredytujący uzyskał uprawnienie, które może w zależności od sytuacji polegać na wcześniejszym wypowiedzeniu umowy albo na obniżeniu kwoty udzielonego kredytu. Zarówno możliwość wcześniejszego wypowiedzenia umowy kredytu jak i jednostronne obniżenie kwoty udzielonego kredytu są prawami kształtującymi 43.

Uprawnienie banku zaktualizuje się, w sytuacji gdy kredytobiorca nie dotrzyma warunków udzielenia kredytu albo utraci zdolność kredytową. W literaturze uznaje się, że pojęcie niedotrzymania warunków udzielenia kredytu jest szersze od warunków umowy, o których mowa w art. 69 ust. 1 pr.bank.44. Chodzi więc o każde warunki będące przedmiotem umowy kredytowej, a nie tylko jej postanowienia istotne45. Jak się wskazuje, bez znaczenia jest czy niedochowanie warunków umowy wynika z okoliczności za które kredytobiorca ponosi winę czy z tych od niego zupełnie niezależnych46.

Sformułowanie „warunki udzielenia kredytu” należy odróżnić od „warunków wykorzystania kredytu”47. Omawiane pojęcie można różnie interpretować. Po pierwsze, za warunki udzielenia kredytu można uznać tylko te wymogi, które ubiegający się o kredyt musi spełnić, aby kredyt uzyskać. Według drugiej interpretacji, są to wszystkie warunki, na jakich

Tak też B. Paxford, Prawo bankowe. Komentarz, pod red H. Gronkiewicz-Waltz, SIP Legalis 2013, Komentarz do art. 70, Nb 4; Z. Ofiarski, Prawo bankowe, Warszawa 2017, s. 282.

42 Z. Ofiarski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 70, pkt 3; B. Smykla, Prawo bankowe.

Komentarz, Warszawa 2011 s. 306.

43 W Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex. 2007, Komentarz do art. 75, pkt 5 44 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 75, pkt 4 45 W Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 75, pkt 2 46 W Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 75, pkt 2 47 J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.1 41

21

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zawarto umowę kredytową. W końcu, za warunki udzielenia kredytu uważa się zarówno warunki, które są niezbędne do spełnienia, aby zawrzeć umowę kredytową oraz warunki, na jakich zostaje zawarta umowa48. Ostatecznie opowiedziano się za trzecim z wymienionych poglądem, a więc pojęcie „warunki udzielenia kredytu” interpretować należy możliwie szeroko49. Takie twierdzenie uzasadnia się wykładnią historyczną, bowiem pod rządami przepisu w poprzednim brzmieniu posłużono się stwierdzeniem „warunków umowy”, co odnosiło się do samej umowy kredytu. Obecnie obowiązujący przepis nie ogranicza się do samej umowy, lecz także do etapu przed jej zawarciem50.

Drugą okolicznością, która aktualizuje uprawnienie banku jest utrata zdolności kredytowej przez kredytobiorcę. Jak wcześniej wskazano, pojęcie zdolności kredytowej nie jest do końca jasne, a sama jej ocena nie została w żaden sposób unormowana. Ocena zdolności kredytowej przez banki jest co do zasady swobodna51. Wskazówki co do polityki kredytowej, banki znajdują w Rekomendacji T wydanej przez Komisję Nadzoru Finansowego52.

Rekomendacje wydane przez KNF nie są jednak dla banków wiążące, lecz stanowią swoiste wytyczne będące zbiorem dobrych praktyk. Niezastosowanie się przez bank do wytycznych zawartych w poszczególnych Rekomendacjach rodzić może ewentualną odpowiedzialność banku o charakterze publicznym, lecz nie będzie skutkowało nieważnością umów kredytu 53.

Rekomendacja T została skierowana w 2013 r. do wszystkich banków, a jej celem było wskazanie banków jak istotne jest rzetelne i poprawne badanie zdolności kredytowej, która powinna się opierać między innymi na zasadzie obiektywizmu54.

Rekomendacja wprowadza dwa rodzaje badania zdolności kredytowej. Model uproszczony dotyczy kredytów o niższej wartości, dla stałych klientów. W tej procedurze, bank może ograniczyć badanie zdolności kredytowej, ponieważ zakłada się, że zna swojego klienta na podstawie wcześniejszej współpracy, a niska wartość kredytu nie naraża bank na ewentualne straty. Stosując model uproszczony, bank może dokonać analizy w oparciu o modele

Por. wyrok SA w Białymstoku z dnia 21 czerwca 2012, sygn. I ACa 720/11; J. Molis, Prawo bankowe.

Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.1 49 Wyrok SN z dnia 23 maja 2013, sygn. IV CSK 679/12 50 J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.1 51 Szerz. A. Stangret-Smoczyńska, Zdolność kredytowa w ujęciu prawnym prawa polskiego, SIP Legalis 2016, rozdz. VI, pkt 1 52 Rekomendacja T dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych, Warszawa 2013 53 T. Czech, Charakter prawny rekomendacji Komisji Nadzoru Finansowego, Przegląd Prawa Publicznego 2009/11, s. 69 i nast.

54 Zob. Rekomendacja T, Warszawa 2013, Rekomendacja 6 48

22

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

scoringowe55 oraz oświadczenia klienta opatrzone w klauzulę prawdziwości wszystkich zawartych w nich informacji oraz upoważnienie dla banku do weryfikacji tych danych. Stosując metodę standardową, bank powinien przeprowadzić analizę ilościową i jakościową. Analiza jakościowa polega na ustaleniu wysokości i stabilności źródeł spłat, a więc w szczególności na ustaleniu dochodów i wydatków kredytobiorcy. Analizując zdolność kredytową, bank nie powinien ograniczać się do badania spłat kredytowych, ale powinien zwrócić uwagę na inne zobowiązania kredytobiorcy, z których ten nie może zrezygnować, czyli w szczególności renta, alimenty itp. Analiza jakościowa polega na analizie relewantnych dla możliwości terminowej spłaty kredytu cechach kredytobiorcy. Bank będzie brał pod uwagę takie cechy jak wiek, wykształcenie, zatrudnienie, stan cywilny, liczbę dzieci, a także dotychczasową historię kredytową.

Pomimo przedstawionych wytycznych, decyzja dotycząca zdolności kredytowej podmiotu ubiegającego się o kredyt zależy od banku kredytującego. Co więcej, nie jest możliwe przeniesienie na podmiot trzeci uprawnień do badania zdolności kredytowej w ramach tzw. outsourcingu bankowego56. Możliwość taka została wyłączona na podstawie art. 6a ust. 3 pkt 1 pr.bank. Jak się jednak wydaje, zakaz nie obejmuje zlecenia dokonania określonych czynności pomocniczych do późniejszej analizy zdolności kredytowej przez bank 57. Tak więc, możliwe jest korzystanie przez bank z pomocy podmiotów zewnętrznych przy badaniu zdolności kredytowej klienta, lecz decyzja musi zostać podjęta przez bank-kredytodawcę. W przypadku stwierdzenia przez bank utraty zdolności kredytowej kontrahenta, może on zaproponować przedstawienie programu naprawy i jeśli nie było ustanowionych, to ustanowienie odpowiednich zabezpieczeń58. Jak zostało przedstawione na podstawie art. 69 ust. 2 pr.bank. możliwe jest udzielenie kredytu podmiotowi, który nie posiada zdolności kredytowej, jeśli spełni on określone w przepisie warunki. Tak więc, uzasadniony wydaje się pogląd, na podstawie którego, w razie utraty zdolności kredytowej, kredytobiorca będzie mógł niejako konwalidować wadę braku zdolności kredytowej przez tę formę zastępczą, stanowiącą wyjątek od ogólnego obowiązku posiadania zdolności kredytowej.

Zauważyć także należy o trzeciej okoliczności, która uprawniać będzie bank do wcześniejszego wypowiedzenia przez bank umowy kredytowej. Nie wynika ona wprost z Model scoringowy (ang. credit scoring) to system oceny pozwalający na utworzenie klasyfikowania klientów banku na podstawie wybranych cech. Model nie przesądza o zdolności kredytowej, ale może mieć wpływ na jej ocenę 56 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 74 57 Z. Ofiarski, Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2017, s. 279 58 W Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Lex 2007, Komentarz do art. 75, pkt 4 55

23

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

art. 75 ust. 1, ale pośrednio z ustępu 3 przywołanego przepisu i na jego podstawie, bank może wypowiedzieć umowę kredytu, jeśli kredytobiorca znalazł się w sytuacji finansowej zagrożonej upadłością59. Jak się wydaje, ponieważ jest to wyjątek od ogólnej zasady niemożności pozaumownego wypowiedzenia umowy, należy go interpretować ściśle, a więc w tym przypadku, bankowi nie będzie przysługiwało uprawnienie do zmniejszenia kwoty kredytu.

Redakcja treści art. 75 ust. 3 pr.bank. budzi wątpliwości, bowiem nie jest do końca jasne jak rozumieć należy pojęcia „zagrożenie” oraz „upadłość”60. Jeśli uznamy, że pojęcia oraz niewypłacalność, o której mowa w art. 458 k.c. mają znaczenia tożsame, przepisy Prawa bankowego rozszerzają ogólne uprawnienie wierzyciela uregulowanego w przepisach Kodeksu cywilnego, ponieważ będzie on uprawniony do skorzystania ze swojego prawa do wypowiedzenia umowy wcześniej niż w momencie, kiedy dłużnik stanie się niewypłacalny61.

Takie stanowisko byłoby zgodne z treścią art. 10 p.u.62, według którego upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny.

Uprawnienia banku określone w art. 75 ust. 1 pr.bank. należy traktować rozdzielnie63.

Czym innym jest możliwość obniżenia kwoty udzielonego kredytu, a czym innym możliwość wcześniejszego wypowiedzenia umowy. O takim zamiarze ustawodawcy świadczy także użycie spójnika „albo”, które wskazuje na odrębność obu uprawnień. W literaturze proponowany był pogląd, według którego obniżenie kwoty kredytu stanowiło wypowiedzenie umowy w części, lecz zdaje się on nieprzekonujący64. Zgodzić się należy, iż obniżenie kwoty kredytu możliwe jest wyłącznie w przypadku kredytu jeszcze nie w pełni wykorzystanego co do tej części, która jeszcze nie została użyta65. Uprawnienie banku polegało będzie na możliwości zmniejszenia limitu kredytowego pozostałego do wykorzystania przez kredytobiorcę. Uznać należy iż możliwość obniżenia kwoty kredytu jest uprawnieniem do jednostronnej zmiany stosunku zobowiązaniowego. Zauważyć należy, iż obniżenie kwoty kredytu nie jest równoznaczne z „wypowiedzeniem umowy kredytu w części” co stanowiło przedmiot regulacji poprzednio obowiązującej, a które jest pojęciem znaczeniowo węższym.

Uprawnienie banku zostało bowiem ograniczone jedynie do możliwości obniżenia samej kwoty, jako przedmiotu świadczenia, natomiast nie jest możliwa jednostronna modyfikacja

59

J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.3 J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.3 61 Szerz. J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 2.3 62 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r., Dz.U. 2017 poz. 2344 t.j.

63 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 75, pkt 3 64 J. Molis, Prawo bankowe. Komenetarz, pod red. F. Zoll, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 1 65 A. Kawulski, Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 75, pkt 2 i nast.

60

24

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

stosunku prawnego w inny sposób, jak np. zmiana oprocentowania, wstrzymanie kolejnych transz kredytu itp.66.

Jak już zostało wcześniej powiedziane, uprawnienia banku wyrażone w art. 75 ust. 1 pr.bank. są prawami kształtującymi, ponieważ uprawniony może przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli, jednostronnie doprowadzić do zmiany stosunku prawnego w przypadku obniżenia kwoty kredytu albo do jego ustania w przypadku wypowiedzenia umowy67. W celu umożliwienia kredytodawcy regularnego badania stanu majątkowego kredytobiorcy, ustawodawca w art. 74 pr.bank. upoważnił go do żądania informacji i przedłożenia dokumentów, na podstawie których ocenić będzie można sytuację finansową i gospodarczą kredytobiorcy. Uprawnienie banku wynikające z omawianego przepisu należy poczytywać jako prawo, lecz nie jego obowiązek. To od kredytodawcy zależeć będzie jak często i jak wnikliwie badać będzie sytuację klienta68. Uprawnienie z art. 74 pr.bank. de facto wyraża możliwość, a tym samym daje bankowi instrument do badania zdolności kredytowej w trakcie trwania stosunku zobowiązaniowego.

NIERÓWNA POZYCJA STRON UMOWY Prawo do kontroli przeznaczenia środków, które są przedmiotem umowy kredytu oraz możliwość badania zdolności kredytowej w trakcie trwania stosunku umownego pomiędzy stronami uzasadniać należy konstrukcją umowy kredytowej. Bank nie przekazuje kredytobiorcy środków finansowych na własność, a więc korzystającemu z kredytu nie przysługują prawa właścicielskie. Możliwe jest zatem umowne ograniczenie rozporządzania środkami finansowymi będącymi przedmiotem umowy kredytu. Zastanowić się jednak należy, czy uprawnienie banku do stosunkowo swobodnej ingerencji w treść stosunku zobowiązaniowego łączącego strony nie prowadzi do zbytniego uprzywilejowania jeden ze stron.

Jak już zostało przedstawione, elementem który bezpośrednio wpływa zarówno na możliwość zawarcia umowy kredytowej, jak i na uprawnienia banku aktualizujące się w trakcie trwania stosunku umownego, jest zdolność kredytowa. Badanie zdolności kredytowej przez banki dokonywane jest w pełni autonomicznie, a ocena końcowa zależy w zupełności od uznania banku kredytującego. Dodatkowe trudności stwarza regulacja zdolności kredytowej,

66

J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 1 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1986, s. 130 68 Por. Z. Ofiarski, Prawo Bankowe. Komentarz, Lex 2013, Komentarz do art. 75, pkt 1 67

25

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

a nawet samo jej pojęcie i trudność w określeniu czy podmiot ją posiada czy nie, gdyż w każdym przypadku, zdolność kredytowa jest pewną prognozą na przyszłość69. Zmiany rynkowe oraz często długi okres związania umową kredytową utrudniają, a niejednokrotnie także uniemożliwiają trafne przewidywanie co do sytuacji finansowej klienta. Z uwagi na wymienione okoliczności, bank powinien zachować szczególną ostrożność zawierając umowę kredytową. Ponadto, w literaturze wskazuje się, iż art. 70 ust. 1 pr.bank. nie wprost wyraża obowiązek wobec banku do rzetelnego badania zdolności kredytowej70. Obowiązek taki miałby wynikać z faktu, iż środki pieniężne będące przedmiotem umowy kredytowej są pieniędzmi zdeponowanymi przez klientów banków, z tytułu m.in. rachunku bankowego71. Tak więc, bank byłby zobowiązany wobec swoich klientów, którzy zdeponowali środki pieniężne do starannego i rzetelnego wykonywania czynności bankowych. Nawet jeśli zgodzimy się z tym stanowiskiem, nie wpływa ono na ważność umowy kredytowej. Innymi słowy, jeżeli bank zaniecha badania zdolności kredytowej, zrobi to w sposób nierzetelny, a nawet pomimo stwierdzenia braku zdolności kredytowej zawrze umowę, umowa taka będzie co do zasady ważna i skuteczna72. W wyjątkowych okolicznościach, bank będzie mógł powoływać się na wady oświadczeń woli, ale aby to zrobić skutecznie, będzie musiał wykazać spełnienie odpowiednich przesłanek. Wątpliwym natomiast jest, czy w takich okolicznościach, bank widząc pogarszającą się sytuację finansową kontrahenta będzie mógł wypowiedzieć umowę kredytu. Wątpliwości budzi także możliwość zawarcia w umowie warunku, którego realizacja automatycznie

skutkowałaby

rozwiązaniem

umowy73.

Jak

wynika,

z

wcześniej

przeprowadzonych rozważań, zaistnienie jednej z trzech okoliczności może zaktualizować uprawnienie banku do wypowiedzenia umowy. W sytuacji, gdy kredyt został udzielony podmiotowi, pomimo braku jego zdolności kredytowej, nie będzie możliwości wypowiedzenia z powodu utraty tej zdolności, gdyż jej nigdy nie było. Niedotrzymanie warunków umowy jest kategorią odrębną, co do zasady, niezwiązaną ze zdolnością kredytową, a więc utrata zdolności kredytowej nie może stanowić podstawy do wypowiedzenia umowy z powodu niedotrzymania warunków. Jak się wydaje, jedynym wyjściem jest w takiej sytuacji powołanie się na zagrożenie upadłością kredytobiorcy. Możliwość wypowiedzenia umowy na podstawie ostatniej

J. Pisuliński [w:] System Prawa Prywatnego, tom 8, pod red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011, s. 370 B. Bińkowska-Artowicz, Informacja gospodarcza. Informacja kredytowa, LEX 2014, rozdz. III, pkt 2 71 L. Mazur, Prawo bankowe. Komentarz, SIP Legalis 2008, Komentarz do art. 75, Nb 2 i nast.

72 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Komentarz do art. 75, pkt 3 73 Szerz. T. Czech, Wypowiedzenie umowy kredytu przez kredytodawcę, Monitor Prawa Bankowego, nr 12/2014, s. 20 i nast.

69 70

26

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

z powołanych okoliczności jest swego rodzaju „ostatnią deską ratunku” przed udzieleniem tak zwanych „złych kredytów”74.

Niewątpliwie uprawnienia banku w ingerowanie w kredytowy stosunek zobowiązaniowy na podstawie art. 75 ust. 1 i 3 pr.bank. są daleko idące. Stąd, należy rozważyć, czy kredytobiorca jest w stanie się obronić przed nadużyciem ze strony banku. Przepisy Prawa bankowego nie wprowadzają żadnych realnych ograniczeń dla kredytodawcy. Art. 75 ust. 3 z jednej strony, w przypadku wyrażenia przez bank zgody na realizację programu naprawczego zabrania wypowiedzenia umowy kredytu, którą to jednak łagodzi w ustępie 4 poprzez możliwość wcześniejszego zakończenia stosunku prawnego, w przypadku nie realizacji tego programu.

Rozwiązanie takie wydaje się racjonalne, lecz z przepisu wynika, że to bank ocenia, czy plan naprawy jest poprawnie realizowany czy nie. Co więcej, brak jest jakichkolwiek wskazówek lub kryteriów, na których powinna być oparta ocena, więc co do zasady, od uznania banku zależeć będzie wynik badania, a tym samym możliwość wcześniejszej jednostronnej zmiany stosunku prawnego.

Pomijając omówiony przepis, brak jest w ustawie innego ograniczenia dla banków lub innego instrumentu chroniącego kredytobiorców. Jak się wskazuje w literaturze, w przypadku wcześniejszego wypowiedzenia umowy kredytu albo obniżenia jego wysokości, kredytobiorca będzie mógł zażądać sprawdzenia przez sąd, czy na podstawie art. 5 k.c. nie doszło do nadużycia prawa podmiotowego przez kredytodawcę. W konsekwencji, na gruncie art. 189 k.p.c.75 sąd będzie mógł ustalić istnienie stosunku prawnego, a tym samym, czy wypowiedzenie bądź obniżenie kwoty kredytu przez bank było skuteczne76.

W przypadku wcześniejszego wypowiedzenia umowy kredytowej, sytuacja ekonomiczna kredytobiorcy staje się jeszcze trudniejsza, stąd ustawodawca, aby chronić kontrahenta banku przed wypowiedzeniem umowy „z dnia na dzień”, wprowadził w art. 75 ust. 2 pr.bank. minimalne terminy wypowiedzenia77. Regulacja ma charakter semiimperatywny, bowiem strony mogą w umowie ustalić termin dłuższy, przez co kredytobiorca będzie miał więcej czasu na przygotowanie się, natomiast nie może on zostać skrócony względem ustawowego78.

74

J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Komentarz do art. 75, pkt 2.3 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. z 2018r., poz. 1360 t.j.

76 W. Pyzioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, Komentarz do art. 75, pkt 5 77 Zob. Wyrok SN z dnia 24 września 2015 r., sygn. V CSK 698/14.

78 J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 3 75

27

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

PODSUMOWANIE Uprawnienia banku zawierającego umowę kredytową niewątpliwie stawiają go jako stronę uprzywilejowaną. Wynika to z faktu, iż sektor bankowy, jako strategiczny dla całego rynku, jest szczególnie narażony w przypadku niekorzystnej ekspozycji kredytowej banków.

Z drugiej jednak strony, w relacjach cywilnoprawnych co do zasady odbiega się od uprzywilejowania jednej ze stron stosunku zobowiązaniowego79. Stąd, możliwość jednostronnej zmiany stosunku prawnego, na podstawie którego strony są zobowiązane do świadczeń bardzo kosztownych jest uprawnieniem bardzo daleko idącym. Biorąc pod uwagę fakt, iż ocena zdolności kredytowej, interpretacja ewentualnego zagrożenia upadłością czy nie realizacja planu naprawy leżą w gestii banku, uznać należy, że możliwość tak dalekiej ingerencji w stosunek umowny pozwala bankowi na stosunkowo swobodne ingerowanie w działalność, a także politykę drugiej strony umowy80.

De lege ferenda należałoby rozważyć możliwość wprowadzenia ograniczeń w modyfikacjach i w swobodnym uznaniu wyżej wymienionych kwestii przez bank. Ingerencja ustawodawcy mogłaby dotyczyć zarówno etapu przed wykorzystaniem przez bank swego uprawnienia, np. wprowadzając bezwzględnie obowiązujące normy regulujące badanie zdolności kredytowej czy okoliczności, które uprawniać będą bank do wcześniejszego wypowiedzenia umowy kredytowej, albo na etapie samego wypowiedzenia umowy, poprzez np. przeniesienie tego uprawnienia na sąd. W takiej sytuacji, doszłoby de facto do zmiany czasu w jakim może być dokonany nadzór sądowy nad wypowiedzeniem. W obecnym stanie prawnym, ewentualne badanie przez sąd zasadności albo bezzasadności wypowiedzenia umowy dokonywane jest aposteriorycznie, czyli po wykonaniu swego uprawnienia, przez sąd, a ewentualne orzeczenie zgodne z żądaniem kontrahenta banku będzie ze skutkiem ex tunc stwierdzało nieważność takiego wypowiedzenia81. Możliwym odmiennym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie mechanizmu, zgodnie z którym to sąd wydawałby orzeczenie, które kończyłoby stosunek umowny między stronami. W ten sposób prawdopodobnie łatwiej byłoby uniknąć ewentualnych nadużyć ze strony banków.

79

Zob. P. Machnikowski, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewek, SIP Legalis 2017, Komentarz do art.

3531, Nb. 17 80 Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 118 i nast.

81 Por. J. Molis, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005, Komentarz do art. 75, pkt 1

28

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

SUMMARY The bank is a privileged party in the loan contract. This is due to the fact that the banking sector, as a strategic one for the entire system, is particularly vulnerable in the case of unfavorable credit exposure of banks. On the other hand, in civil law relations, the parties of contract are equal. Therefore, the possibility of a unilateral change in the legal relationship on the basis of which the parties are obliged to provide expensive services is a very far-reaching right. Considering the fact that creditworthiness assessment, interpretation of a possible bankruptcy risk or failure to implement a recovery plan are the responsibility of the bank, it should be recognized that the possibility of such a far-off interference in the contractual relationship allows the bank to relatively freely interfere in operations as well as the other party's policy .

De lege ferenda, the possibility of introducing restrictions on modifications and the discretion of the above-mentioned issues by the bank should be considered. The legislator's interference could concern both the stage before the bank's use of its entitlement, eg by introducing mandatory standards regulating the creditworthiness test or circumstances that will entitle the bank to early termination of the credit agreement or at the stage of the contract itself, by transferring this right to court. In such a situation, there would be a change in the time in which court supervision over the termination may be carried out. Under the current legal status, any court examination of the validity or groundlessness of termination of the contract is carried out a priori, i.e. after the court has exercised its power, and any decision in accordance with the request of the bank's contractor will effective invalidate such termination. A possible alternative solution would be to introduce a mechanism according to which the court would issue a ruling that would terminate the contractual relationship between the parties. In this way, it would probably be easier to avoid possible abuses by the banks.

29

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. z 1964r., Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

2. Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz.U. z 1964r., Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

3. Prawo bankowe z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. z 1997r., Nr 140, poz. 939 z późn. zm.)

4. Prawo upadłościowe z dnia 28 lutego 2003 r. (Dz.U. z 2003r., Nr 60, poz. 535 z późn. zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Bińkowska-Artowicz B., Informacja gospodarcza. Informacja kredytowa, LEX 2014, 2. Encyklopedia Prawa Bankowego, pod red. W. Pyzioł, Warszawa 2000 3. Gniewek E., Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. SIP Legalis 2017, 4. Gołaczyński J., Kodeks cywilny. Komentarz, pod redakcją E. Gniewka, SIP Legalis 2017, 5. Gudowski J., Kodeks cywilny. Komentarz, t. 5. Zobowiązania. Część szczegółowa, Lex 2017 6. Heropolitańska I, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Lex 2014 7. Kawulski A., Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013 8. Mazur L., Prawo bankowe. Komentarz, SIP Legalis 2008 9. Morek R., Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajda, SIP Legalis 2018 10. Ofiarski Z., Prawo bankowe. Komentarz, Lex 2013 11. Ofiarski Z., Prawo bankowe. Komentarz, Warszawa 2017 12. Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalska, LEX 2007 13. Prawo Bankowe. Komentarz, pod red. F. Zolla, Lex 2005 14. Prawo bankowe. Komentarz, pod red. H. Gronkiewicz-Waltz, SIP Legalis 2013 15. Pyzioł W., Umowa o kredyt bankowy, Kraków 1986 16. Radwański Z., Teoria umów, Warszawa 1977 17. Sikorski G., Prawo bankowe. Komentarz, SIP Legalis 2015 18. Stangret-Smoczyńska A., Zdolność kredytowa w ujęciu prawnym prawa polskiego, SIP Legalis 2016 30

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

19. System Prawa Cywilnego, Tom 3 cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Wrocław 1976 20. System Prawa Prywatnego, tom 8, pod red. J. Panowicz-Lipskiej Warszawa 2011 21. System Prawa Prywatnego, tom 9, pod red. W J. Katnera, Warszawa 2015 22. Wolter A., Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1986 Artykuły: 1. Tracz G., Umowa kredytu. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, Transformacje Prawa Prywatnego, nr 3-4/2007 2. Czech T., Charakter prawny rekomendacji Komisji Nadzoru Finansowego, Przegląd Prawa Publicznego 2009/11 3. Czech T., Wypowiedzenie umowy kredytu przez kredytodawcę, Monitor Prawa Bankowego, nr 12/2014 4. Szpunar A., O umowie pożyczki, Państwo i Prawo, nr 12/1992

Orzecznictwo: 1. Wyrok SN z dnia 16 grudnia 2005 r., sygn. III CK 314/05 2. Wyrok SN z dnia 12 grudnia 1997 r., sygn. II CKN 509/97 3. Wyrok SN z dnia 18 czerwca 1997, sygn. II CKN 207/97 4. wyrok SA w Białymstoku z dnia 21 czerwca 2012, sygn. I ACa 720/11 5. Wyrok SN z dnia 23 maja 2013, sygn. IV CSK 679/12 6. Wyrok SN z dnia 24 września 2015 r., sygn. V CSK 698/14

31

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

ALEKSANDRA RUDNICKA82

PROBLEMATYKA KWALIFIKACJI UMOWY OPCJI CLASSIFICATION OF OPTION AGREEMENTS słowa kluczowe: umowa opcji, opcja, umowa nienazwana, zasada wolności umów, premia opcyjna keywords: option agreement, option, innominate contract, freedom of contract, option premium

STRESZCZENIE Opcja, choć kojarzona przede wszystkim z obszarem rynku kapitałowego, jako konstrukcja uniwersalna pozwala stronom na ukształtowanie treści podstawowej łączącego je dwu- lub wielostronnego stosunku prawnego w sposób odmienny od proponowanych przez kodeks cywilny, wskutek czego jest powszechnie wykorzystywana w wielu sytuacjach z zakresu obrotu gospodarczego i powszechnego.mPodjęta w niniejszym rozdziale problematyka dotyczy przede wszystkim kwalifikacji prawnej umów opcji jako czynności prawnej nieznajdującej swojej ustawowej regulacji, o charakterze budzącym w judykaturze oraz doktrynie wiele wątpliwości, pozwalającym bądź odmawiającym możliwości stosowania regulacji właściwych dla innych, podobnych do niej kodeksowych instytucji prawnych.

EXTRACT Option agreement is being associated mainly with capital market. Nevertheless, it is an all-purpose instrument, which allows parties to shape the legal basis for their bi- or multilateral relations in a different way from the ones proposed in the Civil Code, suited to their interests and, as a consequence, it is commonly used in business and non-business contracts. The issues

82

Studentka IV roku Prawa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

32

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

discussed in this chapter concern legal classification of unregulated option agreements as a structure that causes a lot of disputes in legal doctrine and judiciary around its character and admissibility of application of the provisions of the Civil Code concerning similar legal institutions.

WPROWADZENIE Opcja jest instytucją prawną znaną przede wszystkim obszarowi rynku kapitałowego i towarowego, występującą jako zdefiniowany w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (u.o.i.f.) jeden z instrumentów finansowych pochodnych, niebędący papierem wartościowym83. Poza tą sferą nie znajduje ona zasadniczo żadnej regulacji ustawowej, w szczególności odnoszącej się do jej konstrukcji czy formy. Wyjątkiem w tym przedmiocie jest jej kodeksowe unormowanie w przepisach dotyczących umowy leasingu jako jej fakultatywnego elementu w postaci dodatkowego zobowiązania finansującego do przeniesienia własności przedmiotu leasingu po upływie oznaczonego terminu (art. 70916 k.c.).

Abstrahując na razie od charakteru prawnego umowy opcyjnej oraz wątpliwości z tym związanych, należy wskazać, że judykatura oraz doktryna wypracowała zasadniczo spójną definicję tej instytucji, odnoszącą się do jej podstawowej treści, którą można określić w sposób następujący: umowa opcji jest czynnością prawną przyznającą jednej lub obu stronom stosunku prawo do powołania przez jednostronne oświadczenie woli innej umowy, tj. stosunku prawnego o określonej treści, najczęściej opierającego się na sprzedaży na rzecz uprawnionego (lub zakupu od uprawnionego) pewnego instrumentu bazowego, towaru84. Przedmiotem umowy zawartej w wyniku wykonania opcji może być jednak dowolne świadczenie, nieopierające się na sprzedaży. W konsekwencji powołana do życia w wyniku skorzystania z prawa opcji umowa będzie miała, zależnie od przedmiotu świadczenia, skutek zobowiązujący lub zobowiązującorozporządzający.

W powstałym w wyniku zawarcia umowy opcyjnej stosunku możemy wyróżnić dwie strony, a mianowicie opcjodawcę jako udzielającego drugiej stronie uprawnienia do wykonania opcji oraz opcjobiorcę, na rzecz którego uprawnienie jest udzielane.

83

Art. 2 ust. 1 w zw. z art. 3 pkt 28a u.o.i.f.

P. Zakrzewski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), pod red.

M. Frasa, M. Habdas, LEX 2018; Gutowski M., Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 93 84

33

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Cechą właściwą dla przedmiotowego stosunku jest przede wszystkim swoboda opcjobiorcy co do skorzystania ze swojego prawa w pewnym określonym umownie terminie, przy czym udzielone przez opcjodawcę uprawnienie jest nieodwołalne85. Uprawniony z prawa opcji może wedle własnej decyzji wykonać opcję poprzez złożenie oświadczenia woli, doprowadzając do tego, że między stronami zacznie obowiązywać nowy stosunek prawny.

Częstym elementem umów opcyjnych jest zobowiązanie opcjobiorcy do zapłaty na rzecz opcjodawcy tzw. premii opcyjnej, stanowiącej swoiste „wynagrodzenie” za udzielenie opcji. Przyjmuje ona zazwyczaj postać określonej kwoty pieniężnej.

Konstrukcja opiera się tu na pewnej dwuetapowości, polegającej na zawarciu umowy podstawowej (umowy opcyjnej) oraz umowy zawartej w wyniku wykonania opcji (nazywanej często umową główną lub umową definitywną). Zważywszy jednak na brak zobowiązania po stronie opcjobiorcy co do skorzystania z uprawnienia, nie zawsze dojdzie do powstania owego kolejnego etapu.

Wydaje się, że zastrzeżenie terminu opcyjnego jest elementem nie tyle nawet charakterystycznym, co koniecznym dla skutecznego zawarcia umowy opcji 86. Brak jego wyznaczenia przez strony niweczy sens całej konstrukcji oraz prowadzi do powstania po stronie zobowiązanego rażąco niekorzystnej sytuacji. Należy przy tym podkreślić, iż termin na wykonanie opcji ma charakter prekluzyjny, co oznacza, iż złożone po jego upływie oświadczenie nie wywoła pożądanych skutków.

Wpisanym w treść opcji jest również zobowiązanie opcjodawcy do zaniechania podejmowania wszelkich czynności, które mogłyby prowadzić do zniweczenia lub udaremnienia

wykonania

przyznanego

opcjobiorcy

uprawnienia

kształtującego 87.

Niewykluczone jest takie sformułowanie przez strony treści zobowiązania, w którym opcja będzie udzielona na rzecz osoby trzeciej. Możliwość taka wynika z zasady wolności umów.

Na rynku regulowanym - choć podział ten może znaleźć wyraz również w innych obszarach obrotu cywilnoprawnego - wyróżnia się dwa rodzaje opcji, a mianowicie opcję kupna (call option) oraz opcję sprzedaży (put option), których to specyfika zostanie omówiona na przykładzie papierów wartościowych w postaci akcji spółki. Pierwsza z wymienionych

M. Gutowski, Umowa opcji, Kraków 2003, str. 123 M. Gutowski, Umowa opcji, Kraków 2003, str. 242 87 M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 93 85 86

34

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

przyznaje prawo nabycia pewnej liczby akcji w określonym czasie po ustalonej cenie oraz zobowiązuje akcjonariusza do przeniesienia ich na uprawnionego. Druga z kolei polega na prawie akcjonariusza do zbycia określonej liczby akcji po ustalonej cenie na rzecz zobowiązanego. Sensem ostatniego z rozwiązań jest zapewnienie pewnej gwarancji ich nabycia przez zobowiązanego (potencjalnego przyszłego akcjonariusza) w razie powzięcia przez dotychczasowego akcjonariusza decyzji o opuszczeniu przez niego spółki lub zmniejszenia zakresu jego zaangażowania kapitałowego88. Takie rodzaje opcji mogą znaleźć oczywiście zastosowanie również w przypadku, gdy umowa definitywna dotyczy zupełnie innego obszaru.

Oczekiwania stron uprawnionych z danego rodzaju opcji są sobie przeciwne. Nabywcy opcji call liczą na wzrost cen opcji powyżej ceny umownej, z kolei nabywcy opcji put mają nadzieję, iż cena opcji spadnie poniżej ceny określonej w umowie. Za instrument bazowy w umowie opcyjnej jako instrumencie pochodnym w rozumieniu u.o.i.f. może posłużyć dowolny instrument finansowy mający wartość zmienną w czasie (np. obligacje, waluta, akcje)89.

Decyzja uprawnionego do wykonania opcji jest podyktowana przede wszystkim względami ekonomicznymi. Korzystność transakcji, determinująca jej sfinalizowanie poprzez skorzystanie z prawa opcyjnego, będzie najczęściej wynikać z ceny wartości bazowych w stosunku do ceny umownie ustalonej. Odnosi się to do obu rodzajów opcji (put i call).

W przypadku opcji innego charakteru (np. przedłużenia stosunku trwałego) decyzja może mieć też wymiar ściśle osobisty i odnoszący się do innych niż ekonomiczne czynników.

W przypadku opcji, gdzie mamy do czynienia z określonym w umowie instrumentem bazowym, można wyróżnić cztery różne ceny: cenę wykonania (rozliczenia), premię opcyjną, cenę instrumentu bazowego oraz wartość wewnętrzną opcji90. Cena wykonania stanowi ustaloną w umowie cenę, po której uprawniony będzie nabywał lub zbywał instrument bazowy.

Premia opcyjna jest świadczeniem pieniężnym uprawnionego na rzecz zobowiązanego, które stanowi niejako zapłatę za udzielenie upoważnienia do wykonania opcji. Cena instrumentu bazowego oznacza wartość rynkową instrumentu bazowego. Z kolei wartość wewnętrzna opcji to wartość zależna od relacji między ceną wykonania i ceną instrumentu bazowego (wartość A. Opalski, Prawo spółek kapitałowych. System Prawa Prywatnego. T. 17B. Wyd. 2, pod red. S. Sołtysińskiego, Legalis 2016 89 P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 90 A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, ABC, 2001, LEX; P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 88

35

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

pieniężna uprawnienia opcyjnego). Ostatnia z wymienionych determinuje możliwość ustalenia opłacalności wykonania danej opcji w określonym czasie. W terminologii finansowej wyróżnia się tzw. opcje out of money (cena wykonania jest wyższa od ceny instrumentu bazowego), opcje in the money (cena wykonania jest niższa niż cena instrumentu bazowego), opcje at the money (cena rozliczenia jest równa cenie instrumentu bazowego)91.

W literaturze funkcjonuje również podział na opcje rzeczywiste i nierzeczywiste. Opcja ma charakter rzeczywisty wówczas, gdy jej wykonanie polega na spełnieniu lub przejęciu świadczenia stanowiącego przedmiot umowy. Kontrakt opcyjny nierzeczywisty polega z kolei na tym, iż wykonanie opcji rodzi obowiązek spełnienia różnicy cen wynikających z odpowiedniego rozliczenia (np. zapłaty różnicy pomiędzy ceną rynkową instrumentu bazowego a jego wartością ustaloną w umowie) 92.

OBSZARY ZASTOSOWANIA Jak już wspomniano wcześniej, opcja znana jest przede wszystkim jako jeden z rodzajów instrumentów finansowych, znajdujący swoje unormowanie w regulacjach prawa rynku kapitałowego. Konstrukcja opcji, poza rynkiem kapitałowym, stosowana jest jednak również w innych sferach obrotu gospodarczego lub powszechnego. Jako przykład mogą posłużyć opcje menedżerskie, opcje leasingowe, opcje przedłużenia najmu albo sprzedaży nieruchomości.93 Szczególnym typem są opcje przedłużenia określonego stosunku prawnego o charakterze ciągłym. Uprawniony może doprowadzić swoim jednostronnym oświadczeniem nie tyle do powstania jakiegoś nowego stosunku, co do kontynuacji stosunku już istniejącego między stronami poprzez ustalenie nowego terminu obowiązywania umowy lub przekształcenia umowy w zawartą na czas nieokreślony. Takiego typu opcja może znaleźć zastosowanie w umowach najmu lub leasingu, które pierwotnie zostały zawarte na czas oznaczony94.

A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, ABC, 2001, LEX M. Spyra, S. Włodyka, Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego Tom 5, pod red. M. Steca, Legalis 2017 93 A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji. Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010, s. 12-19; M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013 94 M. Spyra, S. Włodyka, Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego Tom 5, pod red. M. Steca, Legalis 2017 91 92

36

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Innym znaczącym obszarem zastosowania przedmiotowej konstrukcji jest obrót prawami własności intelektualnej i przemysłowej. Klauzule opcyjne są nierzadko elementem umów związanych z korzystaniem z praw autorskich, polegającym na ukształtowaniu po stronie nabywcy praw majątkowych lub licencjobiorcy prawa doprowadzenia do powstania nowego stosunku prawnego, dotyczącego określonego sposobu korzystania z utworu na drodze jednostronnego oświadczenia woli.95 Za inny przykład mogą posłużyć tu umowy opcyjne przyznające producentowi uprawnienie do nabycia praw do sfilmowania powieści96 lub umowy mające za przedmiot nabycie tytułu prawnego do dobra niematerialnego, które ma powstać dopiero w przyszłości, z zastrzeżeniem swobody opcjobiorcy co do decyzji o nabyciu tego dobra97.

Pomimo powszechnego stosowania przez uczestników obrotu prawnego tej konstrukcji, istnieją w doktrynie i judykaturze znaczne rozbieżności co do charakteru samej umowy opcji jako czynności prawnej, która doprowadza do powstania opcji, a także wykonania opcji jako zmierzającego do powstania nowego stosunku prawnego wynikającego z umowy definitywnej.

Wyznaczenie charakteru prawnego umowy opcyjnej będącej bądź samodzielną umową, bądź stanowiącą w ramach odrębnych postanowień element innej umowy, ma istotne znaczenie w kontekście możliwości i sposobu dochodzenia przez opcjobiorcę wykonywania (lub zawarcia) przez opcjodawcę umowy głównej.

KWALIFIKACJA PRAWNA Spory w zakresie kwalifikacji prawnej opcji obejmują niemal wszystkie jej elementy, począwszy od prób podważania tezy o uznawaniu umowy opcji za umowę w ogólności, aż po przypisywanie lub odmowę przypisywania jej poszczególnych cech charakterystycznych (np. ekwiwalentności, odpłatności). Zbiór prezentowanych w doktrynie możliwości kwalifikacji opcji obejmuje z pewnością następujące tezy dotyczące tej konstrukcji, w której przedstawia się ona jako: 1) definitywna umowa pod warunkiem, 2) definitywna i bezwarunkowa umowa z prawem odstąpienia, 3) prawo przyjęcia oferty, 4) umowa ofertowa, 5) umowa przedwstępna, 6) umowa sui generis przyznająca uprawnienie kształtujące, 7)

E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, LEX 2010 P. Ślęzak, Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, LEX 2012 97 M. Spyra, S. Włodyka, Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego Tom 5, pod red. M. Steca, Legalis 2017 95 96

37

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

umowa losowa (gra, zakład)98. Powyższe wyliczenie, choć szerokie, prawdopodobnie nie ma charakteru zamkniętego. Przyjęcie którejś z przedstawionych koncepcji za właściwą lub najbardziej uzasadnioną musi zostać poprzedzone gruntowną analizą porównawczą treści podstawowej stosunku opcyjnego i wymienionych wyżej instytucji. Wynik tej analizy będzie miał wpływ na rozważania o możliwości stosowania poszczególnych przepisów kodeksu cywilnego do umów opcyjnych.

Pierwsze z dwóch koncepcji mają wspólną cechę – zakładają bowiem ustalenie, że umowa opcji jest tak naprawdę umową definitywną (np. umową sprzedaży), a zatem doprowadzenie do stosunku prawnego będącego przedmiotem opcji następuje w jednym „etapie”, na mocy zgodnych oświadczeń woli złożonych już w samej umowie opcji. Jej skuteczność zależy jednak od pewnych określonych zdarzeń. W dalszej części dla uproszczenia będę posługiwać się przykładem umowy sprzedaży jako tzw. umową definitywną, do której ma doprowadzić wykonanie opcji.

W pierwszym z wariantów, umowa opcji stanowi umowę sprzedaży zastrzeżoną pod warunkiem, którego unormowanie znajduje się w art. 89 k.c. Jego istota polega na tym, że strony mogą uzależnić powstanie (warunek zawieszający) lub ustanie (warunek rozwiązujący) skutków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego. W przypadku zastrzeżenia warunku zawieszającego zawarta przez strony umowa wywiera skutki dopiero wraz ze ziszczeniem się zdarzenia, jego brak zaś powoduje bezskuteczność czynności prawnej.

Przyjęcie takiej koncepcji prowadzi do uznania, iż sama umowa opcji jest umową główną (definitywną) z tym zastrzeżeniem, że jest ona bezskuteczna aż do momentu nadejścia pewnego zdarzenia. Zdarzeniem tym jest złożenie oświadczenia przez uprawnionego w określonym umownie terminie99.

Choć prima facie rozwiązanie to sprawia wrażenie spójnego i logicznego, to jednak tak zarysowana konstrukcja wydaje się w istocie nie odpowiadać umowie opcyjnej, która przecież w zamyśle stron ma się stać skuteczna wraz z chwilą jej zawarcia 100. Ewentualnemu „zawieszeniu” ulega bowiem tutaj powstanie stosunku prawnego definitywnego, do którego doprowadzić może jednostronne oświadczenie woli uprawnionego. Stosunek opcyjny z kolei P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 99 J. Golecki, Charakter prawny opcji w polskim prawie cywilnym. Uwagi na tle nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących ofertowego trybu zawierania umów, Palestra, nr 7-8/2006, str. 13-14 100 P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 98

38

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

powstaje już z chwilą zawarcia umowy. W konsekwencji koncepcja ta nietrafnie zakłada istnienie jednego stosunku prawnego, podczas gdy w rzeczywistości mamy do czynienia z dwoma, odrębnymi stosunkami101.

Również przy rozpatrywaniu umowy opcji jako umowy zastrzeżonej pod warunkiem rozwiązującym wydaje się być słuszną odmowa przyznania zasadności tej koncepcji. Istota takiego warunku opiera się na założeniu, że wraz z nadejściem zdarzenia, dochodzi do uznania skutków dokonanej już czynności prawnej za nieistniejące. Próba utożsamienia faktu braku oświadczenia woli uprawnionego z opcji z zaistnieniem warunku rozwiązującego nie wydaje się odnosić pozytywnego rezultatu. Powodem tego niepowodzenia jest niedostosowanie do celu gospodarczego umowy opcji i woli stron, które nie dążą do zawarcia umowy definitywnej już na tym etapie, a jedynie chcą przyznać jednej ze stron pewne uprawnienie do doprowadzenia do zawiązania innej umowy, możliwe do wykonania w pewnym zakreślonym umownie terminie.

Innym problemem związanym z możliwością utożsamiania umowy opcji z umową definitywną zastrzeżoną pod warunkiem rozwiązującym bądź zawieszającym jest niemożność kwalifikacji wykonania przez uprawnionego opcji jako „zdarzenia” określonego w art. 89 k.c.

Stanowi ono bowiem postać tzw. warunku si voluero, czyli takiego, którego spełnienie zależy wyłącznie od woli jednej ze stron102. Powszechnie w doktrynie i judykaturze zastrzeżenie takie nie stanowi zdarzenia przyszłego i niepewnego w rozumieniu art. 89 k.c., w konsekwencji czego niedopuszczalne jest również stosowanie do niej przepisów kodeksu cywilnego o warunku103. Wykluczyć zatem należy możliwość zakwalifikowania umowy opcji jako umowy głównej z zastrzeżeniem warunku.

Kolejną koncepcję stanowi definitywna umowa z prawem odstąpienia. Już prima facie kwalifikacja prawna opcji jako takiej czynności budzi znaczny sceptycyzm. Jej przyjęcie rodzi bowiem kolejne trudności. Jedną z nich stanowi ustalenie charakteru premii opcyjnej, jaką uprawniony świadczy na rzecz zobowiązanego i która z pewnością nie jest elementem ceny.

M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 94 E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, LEX 2010 103 K. Mularski, Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, pod red. M. Gutowskiego, Legalis 2016; P. Sobolewski, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajdy, Legalis 2018; M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 93-100; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.11.2002 r., sygn. I CKN 1044/00; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10.04.2003 r., sygn. III CKN 1335/00; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.08.2011 r., sygn. I CSK 605/10 101 102

39

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

W razie odstąpienia od umowy, zgodnie z art. 494 k.c. strona będzie obowiązana do jej zwrotu, co będzie wyraźnie sprzeczne z pierwotną wolą stron stosunku opcyjnego104.

Jednak nawet w przypadku umów, w których strony nie zastrzegły obowiązku zapłaty premii opcyjnej, teoria ta nie zdaje sprawdzianu. Umowa definitywna z prawem odstąpienia stanowi bowiem odwrotność rzeczywistego zamiaru i woli stron, jakie mają być realizowane poprzez zawarcie umowy opcyjnej. Wykonanie prawa odstąpienia ma na celu wyeliminowanie skutków prawnych wywołanych przez zawartą umowę i prowadzi do uznania umowy za niebyłą (nieistniejącą). Stosunek wynikający z umowy opcji istnieje natomiast aż do wykonania przez uprawnionego swojego uprawnienia lub też do bezskutecznego upływu terminu określonego w umowie, po upływie którego stosunek wygasa. To właśnie milczenie uznaje się tu za niewykonanie uprawnienia opcyjnego.105 W trzeciej z kolei omawianej koncepcji opcja przyjmuje postać nie umowy, lecz nieodwołalnej oferty o charakterze długoterminowym. Zgodnie z takim poglądem, faktyczne zawarcie umowy opcji stanowiłoby jedynie złożenie przez oferenta (opcjodawcę) oferty zawarcia określonej umowy głównej (np. sprzedaży towaru), którą to oblat (opcjobiorca) może przyjąć w zakreślonym terminie lub też odrzucić.

Na niekorzyść tego poglądu przyjmującego za właściwe ustalenie, że umowa opcji stanowi ofertę o charakterze długoterminowym, przemawia przede wszystkim trudność wskazania podstawy prawnej obowiązku zapłaty premii opcyjnej, tak często występującej w zawieranych tego typu umowach. Podobnie jak przy umowie odstąpienia, jawi się tu powinność jej zwrotu. Z kolei odrzucenie ujęcia premii jako nienależnego świadczenia może prowadzić jedynie do jednego rozwiązania, a mianowicie, że premia opcyjna jest wolą stron określoną w umowie. To zaś implikuje wniosek, że źródłem odpłatnej opcji jest nie jednostronne oświadczenie woli w postaci oferty, lecz dwustronna czynność prawna106.

Opcja i oferta posiadają zatem odmienne względem siebie cele gospodarcze, co łatwo można zauważyć w kontekście terminów. W wyniku złożenia przez oferenta oferty oblat otrzymuje czas niezbędny do namysłu co do podjęcia właściwej dla jego interesów decyzji bądź P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 105 M. Romanowski, M. Bączyk, Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System Prawa Prywatnego tom 9, pod red. W. J. Katnera, Legalis 2015; P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego.

Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 106 P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 104

40

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

o przyjęciu, bądź o odrzuceniu złożonej propozycji107. W przypadku udzielania prawa opcyjnego termin pozostawiony opcjobiorcy ma na celu dostosowanie decyzji do warunków rynkowych lub innych czynników, które zmieniają się w czasie biegu tego terminu.108 Ponadto przeciwko uznaniu tej kwalifikacji za właściwą przemawia również to, że oferta sama w sobie jest zasadniczo jedynie pewnym elementem procesu zawierania umowy109, z kolei umowa opcyjna jest zasadniczym stosunkiem prawnym110.

Modyfikacja powyższej koncepcji stanowi kolejne proponowane w doktrynie rozwiązanie, zgodnie z którym postanowienie opcyjne (umowa opcji) stanowi jednostronne zobowiązanie do złożenia drugiej stronie za wynagrodzeniem nieodwołalnej oferty zawarcia innej umowy, przy czym druga strona ma swobodę zarówno co do decyzji o skorzystaniu z prawa opcji i przyjęciu oferty, jak i podjęcia tej decyzji w wybranym przez siebie momencie (w granicach czasowych oznaczonych w umowie)111. Osiągnięcie pożądanego przez strony rezultatu może nastąpić w szczególności poprzez jednoczesne z zobowiązaniem się złożenie tej oferty112.

Za takim ujęciem umowy opcyjnej jako umowy ofertowej opowiada się M. Krajewski, który wskazuje, że pozwala ono na zabezpieczenie interesów opcjobiorcy w sytuacji, w której sama oferta okaże się z jakiegoś powodu częściowo lub całkowicie bezskuteczna. W takim przypadku uprawnionemu będzie przysługiwać możliwość dochodzenia naprawienia szkody za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Porównując do koncepcji oferty, autor ten zauważa również, że rozwiązanie to jest zasadne z perspektywy zastrzegania opcji na rzecz osoby trzeciej. W przypadku oferty musiałaby ona dotrzeć adresata, co oczywiście w takich sytuacjach nie ma miejsca113. Wydaje się, że taka kwalifikacja jest w dużej mierze odpowiadająca woli stron i celowi gospodarczemu umowy.

107

A. Brzozowski, Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, pod red. K. Pietrzykowskiego, LEX 2018 M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013 109 A. Olejniczak, Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1-44911, pod red. M. Gutowskiego, Legalis 2016 110 M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013; P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red.

M. Steca, Legalis 2016 111 W. J. Kocot, Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza, D. Sokołowskiej, LEX 2017 112 M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013 113 M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna. System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013 108

41

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Powyżej przedstawiona koncepcja wydaje się być zbliżona nieco do kwalifikacji opcji jako umowy przedwstępnej, na dopuszczalność której wskazuje część doktryny114. W świetle art. 389 § 1 k.c., umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) jest umową, przez którą jedna ze stron lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, tj. umowy przyrzeczonej. Brzmienie przywołanego przepisu jednoznacznie wskazuje na możliwość ukształtowania umowy przedwstępnej jako jednostronnie albo dwustronnie zobowiązującej. Dopuszcza się również zawarcie takiej umowy na rzecz osoby trzeciej115.

Umowa przyrzeczona (stanowcza) zostaje zawarta w chwili złożenia przez strony zgodnych oświadczeń woli lub uprawomocnienia się orzeczenia sądu wydanego na mocy art. 64 k.c.

Obok głosów dopuszczających w niektórych przypadkach możliwość kwalifikacji umów opcji jako przedwstępnych, pojawiają się również takie, które definitywnie odrzucają takie stanowisko.

Zdaniem P. Zakrzewskiego umowa opcji nie może być traktowana jako umowa przedwstępna z uwagi na istotną różnicę polegającą na braku powstania zobowiązania do zawarcia umowy przyrzeczonej116. Autor wskazuje, iż przedmiotowa umowa kreuje nie zobowiązanie, lecz uprawnienie kształtujące, którego wykonanie przez uprawnionego powoduje powołanie stosunku prawnego do życia.

Koncepcja umowy przedwstępnej wydaje się być jednak nie najlepszym rozwiązaniem również z innych powodów. Po pierwsze, istota umowy opcji ma bowiem polegać na tym, iż uprawniony poprzez jednostronne oświadczenie woli może doprowadzić do zawarcia umowy głównej, niezależnie od współdziałania drugiej strony. Nie odpowiada to zatem charakterowi umowy przedwstępnej, która jedynie kształtuje roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej, realizowane - w razie braku współdziałania zobowiązanego - na drodze sądowej na podstawie art. 64 k.c. Trudnym do wyjaśnienia na gruncie stanowiska, zgodnie z którym umowa opcji mogłaby być umową przedwstępną, jest również sens premii opcyjnej – ta bowiem nie przyjmuje postaci zaliczki ani zadatku, bowiem jej istota sprowadza się do pewnego „wynagrodzenia” za sam fakt udzielenia uprawnienia117.

A. Zbiegeń-Turzańska, Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Osajdy, Legalis 2018; W. Popiołek, Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, pod red. K. Pietrzykowskiego, Legalis 2018 115 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.10.2009 r., sygn. I CSK 84/09 116 P. Zakrzewski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), pod red.

M. Frasa, M. Habdas, LEX 2018 117 M. Romanowski, M. Bączyk, Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System Prawa Prywatnego tom 9, pod. red. W. J. Katnera, Legalis 2015 114

42

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Jak wskazuje P. Tereszkiewicz, kodeksowe rozwiązania dotyczące umowy przedwstępnej mogłyby się okazać jednak bardzo przydatne w procesie określania minimalnej treści umowy opcji lub konsekwencji niezastrzeżenia terminu w umowie opcyjnej118.

Choć nie sposób zaprzeczyć temu, iż umowa opcji posiada wiele cech charakterystycznych dla różnych instytucji cywilnoprawnych uregulowanych w kodeksie cywilnym, które mocno ją do tych instytucją zbliżają, to jednak za przeważający w doktrynie pogląd należy uznać określenie opcji jako umowy sui generis. Stanowi ona dwu- lub wielostronną czynność prawną, która udziela jednej ze stron (opcjobiorcy) uprawnienia do wykonania przez jednostronne oświadczenie woli prawa opcji, tj. prawa do podjęcia decyzji o prawnej skuteczności zobowiązań wynikających z umowy119. Dopuszczalność jej skonstruowania właśnie w takim kształcie wynikać będzie z wyrażonej w art. 3531 k.c. zasady swobody umów.

Problem jednak może leżeć w kwestii rozumienia owego „uprawnienia” (prawa opcji), jakie zostaje udzielone opcjobiorcy na skutek zawarcia przedmiotowej umowy. Jednym z zasadniczych sporów wokół omawianej konstrukcji jest to, czy w wyniku zawarcia umowy opcji, opcjobiorca uzyskuje pewne roszczenie materialnoprawne (o zawarcie umowy definitywnej) czy też prawo podmiotowego kształtujące, uprawniające do powołania stosunku definitywnego poprzez złożenie oświadczenia o wykonaniu opcji.

Według części doktryny można mówić o opcji jako o uprawnieniu kształtującym120.

Część z autorów stoi na stanowisku, iż zawiązanie stosunku opcyjnego prowadzi do uzyskania przez opcjobiorcę roszczenia121. Inni twierdzą z kolei, iż uprawnienie do wykonania opcji nie stanowi ani prawa podmiotowego kształtującego, ani też roszczenia.122 Z kolei M. Krajewski stoi na stanowisku, iż zaprzeczenie występowaniu w stosunku opcyjnym elementu oferty prowadziłoby do konieczności ustalenia, że przedmiotowa konstrukcja przewiduje jakiś nowy,

P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 119 M. Spyra, S. Włodyka, Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego Tom 5, pod red. M. Steca, Legalis 2017 120 P. Zakrzewski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), pod red.

M. Frasa, M. Habdas, LEX 2018; M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 93 121 A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, LEX 2001 122 W. J. Kocot, Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza, D. Sokołowskiej, LEX 2017 118

43

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

nieuregulowany w kodeksie cywilnym etap zawierania umowy (inny niż oferta, negocjacje lub przetarg).123 Wydaje się, że bardziej odpowiadającym woli stron jest takie ustalenie charakteru opcji, która to będzie przyznawała jej nabywcy uprawnienie do doprowadzenia, jedynie przez złożenie oświadczenia, do zawarcia umowy głównej. Przyjąwszy, zgodnie z dominującym w doktrynie poglądzie, że przyznana możliwość wykonania opcji stanowi właśnie prawo podmiotowe kształtujące, można wywieść wniosek, iż wraz z zawiązaniem stosunku opcyjnego opcjobiorca uzyskuje możliwość samodzielnego decydowania o zawarciu umowy definitywnej124. M. Gutowski określa powyższą sytuację jako „stosunek podległości kompetencji”125.

Jednocześnie jednak akt pozostawienia opcjobiorcy swobody co do decyzji w zakresie wykonania opcji wiąże się ze swoistą niepewnością. To z kolei rodzi w doktrynie spór, czy można uznać stosunek opcyjny za mający charakter losowy.126 Umowa losowa jest to taka umowa, w której wielkość lub obowiązek świadczenia uzależniony jest od przyszłego zdarzenia niepewnego (przypadku). Przykładami takiej czynności prawnej są gra lub zakład, znajdujące swoje unormowanie w art. 413 k.c.

W gruncie rzeczy można uznać, iż z uwagi na uzależnienie zawarcia umowy definitywnej wyłącznie od woli jednej ze stron stosunku, w przypadku opcji mamy do czynienia z pewnym elementem niepewności, a nawet, jak wskazują niektórzy, losowości127. Poglądy takie pojawiają się przede wszystkim w kontekście opcji rozumianych jako instrumenty finansowe.

Należy jednak nie zgodzić się z poglądem, jakoby opcję można było w pewien sposób utożsamiać z umową losową (przykładowo – zakładem), w szczególności z powodu braku elementu losowości, która to charakteryzować może co najwyżej motywację uprawnionego lub sferę ekonomiczną opłacalności kontraktu. Jak wskazuje A. Jakubiec, z niepewnością dotyczącą umowy opcji mamy do czynienia w trzech aspektach: 1) czy sytuacja rynkowa będzie M. Krajewski, Prawo zobowiązań – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 5, pod red. E. Łętowskiej, Legalis 2013 124 A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji. Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010, s. 12-19 125 M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 93 126 A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji. Przegląd Prawa Handlowego nr 7/2010, s. 12-19; P. Bryłowski, Pozakodeksowe umowy handlowe, pod red. A. Kidyby, LEX 2018 127 M. Romanowski, M. Bączyk, Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System Prawa Prywatnego tom 9, pod. red. W. J. Katnera, Legalis 2015; P. Bryłowski, Pozakodeksowe umowy handlowe, pod red. A. Kidyby, LEX 2018 123

44

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

sprzyjać skorzystaniu z opcji, 2) czy uprawniony skorzysta z opcji, 3) jaki będzie rozmiar świadczenia128. Próbując odpowiedzieć na te pytania, autor wskazuje na kilka istotnych kwestii.

Po pierwsze, trudność przewidzenia sytuacji rynkowej nie może być łączona z losowością rozumianą w kategoriach prawdopodobieństwa. Dla porównania, nie mówi się o niej w kontekście działalności deweloperskiej, mimo że rozwój lub regres takiej działalności niewątpliwie jest uzależniony od zbliżonych charakterem lub niekiedy identycznych czynników ekonomicznych.

Co więcej, należy przyjąć założenie, iż decyzje podejmowane przez człowieka są co do zasady podyktowane względami racjonalnymi i realizującymi jego interes. Ponadto stanowią one wyniki głębokiej analizy czynników takich jak czas, sytuacja rynkowa czy pewne inne osobiste determinanty. Powyższe „wskaźniki” mają decydujące znaczenie przy dokonywaniu przez jednostkę wszelkich czynności, w tym przy korzystaniu z pewnych praw polegających na możliwości powołania do życia bądź żądania zawarcia umowy w określonej sytuacji gospodarczej, np. żądania zawarcia umowy przedwstępnej, przyjęcia oferty, realizacji prawa pierwokupu. Biorąc pod uwagę, iż brak jest jakichkolwiek głosów, jakoby wykonanie powyższych praw było nacechowane losowością lub niepewnością oraz że wykonanie takie, w niniejszym kontekście, nie różni się niczym od realizacji uprawnienia opcyjnego, niekonsekwentnym byłoby przypisywanie opcjom przedmiotowego charakteru.

Po drugie, nie można przyjąć całkowitej nieprzewidywalności rynku jako takiego, która uniemożliwiałaby podjęcie pewnych racjonalnych decyzji gospodarczych. Po trzecie, nie można mówić o losowości wysokości świadczenia, która zostanie bez trudności ustalona według metody obiektywnej129. Z powyższych względów traktowanie umowy opcji jako umowy o charakterze losowym zasługuje na krytykę.

Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy uznać niektóre z koncepcji za bardziej aprobowane w doktrynie, do których zaliczam koncepcję umowy ofertowej, umowy przedwstępnej i umowy sui generis. Nie wydaje się być jednak możliwe znalezienie rozwiązania definitywnego i odpowiadającego wszelakim umowom opcyjnym.

Stanowiska dotyczące charakteru prawnego umowy opcji są niejednolite również w judykaturze, przy czym problematyka tego przedmiotu nie może pochwalić się zbyt bogatym

128 129

A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji. Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010, s. 12-19 A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji. Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010, s. 12-19

45

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

orzecznictwem. W wyroku z dnia 7 lutego 2002 r.130 Sąd Najwyższy, podejmując problematykę opcji zawartej w umowie leasingu, zwrócił uwagę na trzy funkcjonujące w literaturze koncepcje umowy opcyjnej (umowy przedwstępnej, oferty, umowy z zastrzeżeniem warunku). Nie rozstrzygając o zasadności którejkolwiek z nich, wskazał jedynie, iż opcja zakupu może zostać ukształtowana w umowie w różny sposób.

Podobne stanowisko można znaleźć również w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie131, który ustalił, iż z uwagi na brak regulacji ustawowej kontraktów opcyjnych, skuteczne zabezpieczenie wykonania opcji następuje wyłącznie przy zastosowaniu jednego z trzech mechanizmów: instytucji zawarcia umowy w trybie ofertowym, umowy zobowiązującej zawartej pod warunkiem i umowy przedwstępnej.

Również w wyroku z dnia 5 maja 2016 r.132 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, iż brak regulacji normatywnej pozwala bowiem na ukształtowanie tej umowy dokładnie według życzeń stron w konkretnej sytuacji. Przedstawił on jednak stanowisko zasługujące na szczególną uwagę: „Wyróżnione zatem w piśmiennictwie stanowiska co do charakteru prawnego umowy opcji nie wykluczają się, ale są komplementarne - ilustrują, w jaki sposób strony konkretnej umowy mogą ją ukształtować. Mogą zatem albo nadać jej postać silniejszą (ofertową) i wtedy jednostronne oświadczenie uprawnionego z opcji będzie prowadziło do powstania stosunku prawnego. Alternatywnie strony mogą nadać tej umowie postać słabszą (umowy przedwstępnej), a wtedy uprawniony będzie jedynie mógł żądać zawarcia umowy ostatecznej.”

W przedmiotowym orzeczeniu Sąd Najwyższy opowiedział się za rozwiązaniem, zgodnie z którym w razie wątpliwości co do kwalifikacji umowy opcyjnej, pierwszeństwo należy przyznać umowie o charakterze ofertowym, jako że pozwala ona na osiągnięcie za pomocą skorzystania z prawa opcji całkiem nowego stosunku prawnego. Wyrok ten może posłużyć za ważną wskazówkę interpretacyjną w procesie poszukiwania kwalifikacji prawnej opcji oraz wskazówkę praktyczną w kontekście kształtowania treści umów opcyjnych.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 marca 2016 r.133 wskazał, iż „odmienność konstrukcyjna prawa opcji i roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej nie przesądza o niedopuszczalności

kwalifikacji

opcji

jako

jednostronnie

zobowiązującej

umowy

przedwstępnej”. W orzeczeniu tym SN opowiedział się za stosowaniem do umowy opcyjnej Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.02.2002 r., sygn. I CKN 949/99 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10.10.2014 r., sygn. I ACa 437/14 132 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04.05.2015 r., II CSK 470/15 133 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11.03.2006 r., sygn. I CSK 161/15 130 131

46

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

przepisów właściwych dla umowy przedwstępnej, jednocześnie zastrzegając, że w przypadku opcji, odmiennie od umowy przedwstępnej, akt powołujący do życia obowiązek zawarcia przez drugą stronę umowy przyrzeczonej jest jednostronną czynnością prawną. Dochodzenie do zawarcia umowy definitywnej będzie zatem możliwe na podstawie art. 64 k.c.

Wziąwszy pod uwagę zarówno jakże różnorakie stanowiska doktryny, jak i zasadniczo spójne, choć nierozstrzygające do końca problemu poglądy judykatury, należy uznać, iż próba kwalifikacji danego konkretnego, zindywidualizowanego stosunku opcyjnego będzie odbywać się ze szczególnym uwzględnieniem woli stron wyrażonej w treści postanowień umownych.

Określone elementy czynności prawnej uznawanej bez wątpienia za opcję mogą bowiem decydować o przyjęciu jednej z przedstawionych powyżej koncepcji. W konsekwencji umowy opcyjne mogą być traktowane w sposób niejednolity, a spory wynikłe na ich tle – rozstrzygane na różnych podstawach, przy czym granice swobody stron wydaje się zakreślać kodeks cywilny oraz instytucje w nim przewidziane.

Ponadto wskazać należy na jeszcze jedno zagadnienie. Przyjęcie określonej koncepcji jako najbardziej odpowiadającej charakterowi danej umowy opcyjnej nie rozwiązuje do końca problemu stosowania poszczególnych przepisów Kodeksu cywilnego. Wątpliwości powstają bowiem zarówno w zakresie ustalenia, czy do takiej konstrukcji należy stosować przepisy o danej instytucji wprost czy jedynie odpowiednio134.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE Rozpoznanie cech charakterystycznych dla umowy opcyjnej ma na celu nie tylko stworzenie pewnego doktrynalnego, spójnego obrazu tej konstrukcji, lecz również jest istotne z punktu widzenia ustalenia, czy należy stosować do niej określone przepisy kodeksu cywilnego (np. dotyczące umów wzajemnych).

Umowa opcji ma co do zasady charakter odpłatny. Bez wątpienia można mówić o odpłatności jako cesze stosunku opcyjnego w przypadkach, w których strony uzależniają udzielenie prawa podmiotowego od zapłaty premii opcyjnej. Na drodze negocjacji i wypracowanego porozumienia strony ustalają wysokość tejże premii, która najczęściej

E. Traple , Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, LEX 2010; Propozycję co do zakresu i sposobu stosowania przepisów k.c. do umowy opcji przedstawia M. Gutowski [w:] Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str. 99-100 134

47

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

przybiera postać określonej kwoty pieniężnej uiszczanej przez opcjobiorcę na rzecz opcjodawcy. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w inny sposób ukształtować odnoszone przez opcjodawcę korzyści w związku z udzieleniem uprawnienia. Przykładowo, świadczenie nabywcy opcji może polegać na przeniesieniu prawa własności określonej rzeczy. Choć premia opcyjna nie musi mieć charakteru ściśle pieniężnego, to powinna jednak dać wyrazić się w pieniądzu135. Premia opcyjna nazywana również bywa ceną nabycia opcji, co wydaje się odpowiadać funkcji, jaką świadczenie to ma spełniać.

Wątpliwości rodzą się wokół tych sytuacji, w których strony nie zastrzegły obowiązku zapłaty premii, co w szczególności ma miejsce w opcjach przedłużenia stosunków trwałych.

Nie można też mówić o odpłatności w przypadku opcji menedżerskich, albowiem wykonywanie efektywnej pracy, które zwykle jest warunkiem uzyskania prawa do opcji (najczęściej opcji nabycia akcji spółki), nie ma charakteru świadczenia pieniężnego136.

Nie mniejsze wątpliwości pojawiają się w zakresie ustalenia, czy umowa opcji jest wzajemną. W świetle art. 487 k.c. umowa jest wzajemna wówczas, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.

Wydaje się, że w przypadku stosunku opcyjnego ekwiwalentność polega na tym, że opcjobiorca płaci premię w zamian za udzielenie mu upoważnienia do wykonania prawa kształtującego 137.

Zgadzając się z poglądem A. Jakubca, należy uznać, iż wysokość premii będzie „odbiciem subiektywnego przekonania stron co do otrzymywanych korzyści i podejmowanego ryzyka”138.

Wnioskując a contrario należałoby uznać, że brak będzie owej ekwiwalentności w takim stosunku opcyjnym, w którym udzielenie upoważnienia nie zostało obwarowane koniecznością zapłaty premii. Jak się jednak okazuje, istotne jest, aby przy ustalaniu wzajemności wziąć pod uwagę treść konkretnego, zindywidualizowanego stosunku i jego okoliczności. Przykładowo, za wzajemną można uznać opcję menedżerską, w której świadczeniem opcjobiorcy ekwiwalentnym wobec świadczenia opcjodawcy będzie efektywne wykonanie powierzonych obowiązków, mające wpływ na osiągnięcie przez spółkę określonych wyników, mimo że brak

P. Tereszkiewicz, Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red. M. Steca, Legalis 2016 136 A. Jakubiec , Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22 137 M. Gutowski, Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra, nr 1-2/2007, str.94 138 A. Jakubiec, Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22 135

48

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

tutaj cechy odpłatności139. Umowa opcji będzie również dwustronnie zobowiązującą, o ile będzie miała charakter odpłatny i wzajemny140.

Nie pozostawia w doktrynie wątpliwości to, że umowa opcji jest czynnością o charakterze konsensualnym, tzn. dochodzącym do skutku solo consensu, tj. przez złożenie przez strony zgodnych oświadczeń woli141. Ewentualne wątpliwości mogą powstać w stosunku do opcji będących zdematerializowanymi instrumentami finansowymi, które powstają dopiero w chwili dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych, co nadaje tym opcjom charakteru realnego.142 Mając na uwadze powyższe, za trafne należy uznać stwierdzenie, że cechy charakterystyczne właściwe dla umowy opcji kształtują się dopiero z ustaleniem zindywidualizowanego, konkretnego stosunku prawnego łączącego strony.

Istotnym zagadnieniem dotyczącym umów opcji jest również kwestia ich zbywalności.

Co do zasady przejście praw i obowiązków wynikających z danego powstałego zobowiązania w formie sukcesji singularnej następuje na drodze przelewu wierzytelności lub przejęcia długu, choć niewykluczone jest też ich przeniesienie w inny sposób, przykładowo na drodze wstąpienia w prawa wierzyciela lub orzeczenia sądowego. Przyjmując za właściwe ustalenie, iż prawo opcyjne ma charakter prawa podmiotowego kształtującego, należy zastanowić się, czy możliwe jest przeniesienie tego prawa na drodze przelewu wierzytelności.

Z całą pewnością i mając poparcie w przepisach ustawy, należy odpowiedzieć na to pytanie twierdząco w stosunku do umów, których przedmiotem są opcje jako instrumenty finansowe143. W odniesieniu do pozostałych typów umów opcji, należy poddać wykładni art.

509 k.c. Zgodnie z przywołanym przepisem wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Zagadnieniem budzącym wątpliwości w doktrynie

Oczywiście, nie będzie wzajemności w przypadkach, gdy udzielenie prawa podmiotowego do wykonania opcji nie zostało obwarowane osiągnięciem przez spółkę określonych wyników.

140 A. Jakubiec, Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22 141 P. Bryłowski, Pozakodeksowe umowy handlowe, pod red. A. Kidyby, LEX 2018 142 A. Jakubiec, Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22; A. Jakubiec, Problem losowego charakteru umowy opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010, s. 1219 143 Art. 1 ust. 1 u.o.i.f.

139

49

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

jest to, czy w pojęciu wierzytelności mieści się prawo opcyjne. Część autorów rozstrzyga te wątpliwości na korzyść dopuszczalności przelewu.144 Należy zgodzić się z poglądem, iż cesja opcji niebędących instrumentami finansowymi jest co do zasady możliwa. Za sprzeczną z właściwością zobowiązania i w konsekwencji niedopuszczalną w świetle art. 509 k.c. należy jednak uznać opcję menedżerską, w szczególności, gdy opcja uprawnia do nabycia akcji w spółce niepublicznej, co wiąże się z istotną ingerencją w strukturę akcjonariatu145. Niezbywalnymi opcjami będą również takie, które wiążą się z pewnymi cechami osobistymi którejś ze stron.

Nic nie stoi na przeszkodzie, ażeby o zakazie przelewu uprawnienia opcyjnego na osobę trzecią strony zdecydowały już w samej umowie. Nie jest wykluczone również uzależnienie dopuszczalności cesji od uprzedniego wyrażenia zgody przez drugą stronę. Opcjodawca i opcjobiorca mogą rozszerzyć treść umowy opcyjnej również o inne elementy, takie jak przykładowo zabezpieczenie wykonania umowy definitywnej, powstałej na skutek wykonania opcji.

Skorzystanie z prawa opcji wiąże się bowiem z doprowadzeniem do powstania nowego stosunku prawnego o określonej treści. Na mocy zawartych w ten sposób umów definitywnych najczęściej dochodzić będzie do zobowiązania do zapłaty określonej kwoty pieniężnej jako wynagrodzenia dla drugiej strony z tytułu jej świadczenia o innym charakterze (np. przeniesienia prawa własności). Prawa opcji charakteryzują się długoterminowością, co oznacza, iż zmiana sytuacji finansowej stron stosunku opcyjnego jest wręcz nieunikniona.

Celem zapobieżenia ryzyku niewykonania w przyszłości transakcji definitywnej z powodu braku stosownych środków, częstym elementem umów opcyjnych stają się zobowiązania do udzielenia zabezpieczenia na rzecz uprawnionego ewentualnych przyszłych wierzytelności, wynikających z zawiązanej w wyniku wykonania opcji umowy. Mogą one przybrać dowolną postać, przykładowo hipoteki ustawowej, depozytu czy zastawu rejestrowego. Z uwagi na częste uzależnienie wartości świadczenia, jakie na mocy umowy definitywnej będzie zobowiązany spełnić opcjodawca, od pewnych wartości lub indeksów zmiennych w czasie, wysokość przewidzianego zabezpieczenia zwykle nie będzie odpowiadać tej wartości.

A. Jakubiec, Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22; M. Gutowski, Umowa opcji, Kraków 2003, s. 255 145 A. Jakubiec, Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009, s. 16-22 144

50

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

PODSUMOWANIE Umowy opcyjne znajdują swoje źródło w zasadzie wolności umów, zagwarantowanej na mocy art. 3531 k.c. Wykorzystywane są w obrocie cywilnoprawnym na szeroką skalę już od dawna, mimo to ich charakter prawny jest wciąż niejednolity, zarówno w świetle stanowisk reprezentowanych przez doktrynę, jak i judykaturę.

Kształtowanie treści czynności prawnej w przypadku umów opcji powinno opierać się na szczególnie precyzyjnym odwzorowaniu rzeczywistej woli stron stosunku prawnego co do wywołania określonych skutków. Ostateczna struktura postanowień będzie bowiem determinować kwalifikację prawną i cechy charakterystyczne konkretnej umowy, a co za tym idzie, stosowalność przepisów kodeksu cywilnego właściwych dla wybranych, ustawowych instytucji prawnych (np. oferty, umowy przedwstępnej).

SUMMARY Option agreements derives from freedom of contract, which is guaranteed under the Article 3531 of the Civil Code. Mentioned agreements have been used on large scale in civil law transactions for a long time. Nonetheless their legal nature is still heterogeneous. Therefore, the final structure of the contract provisions determines the legal classification and characteristics of a specific contracts.

51

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2018r., poz. 1025 ze zm.)

2. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (t.j. Dz.U. z 2017r., poz. 1768 ze zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Chłopecki A., Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Warszawa 2001 2. Gutowski M., Umowa opcji, Kraków 2003 3. Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 19, pod red. K. Osajdy, Legalis 2018 4. Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1-44911. pod red. M. Gutowskiego, Warszawa, 2016 5. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, pod red. M. Gutowskiego, Warszawa, 2016 6. Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, Wyd. 9, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2018 7. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, Wyd. 8, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2015 8. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), pod red. M. Frasa, M. Habdas, Warszawa 2018 9. Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 8, pod red. E. Gniewska, P. Machnikowskiego, Warszawa 2017 10. Pozakodeksowe umowy handlowe, wyd. 2, pod red. A. Kidyby, Warszawa 2018 11. Prawo instrumentów finansowych. System prawa handlowego. Tom 4, pod red.

M. Steca, Legalis 2016 12. Prawo kontraktów, pod red. Z. Kuniewicza, D. Sokołowskiej, Warszawa, 2017 13. Prawo spółek kapitałowych. System Prawa Prywatnego. T. 17B. Wyd. 2, pod red.

S. Sołtysińskiego, Warszawa 2016 14. Prawo umów handlowych. System Prawa Handlowego tom 5, pod red. M. Steca, Legalis 2017

52

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

15. Prawo zobowiązań – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 5, wyd. 2, pod red.

E. Łętowskiej, Legalis 2013 16. Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System Prawa Prywatnego tom 9, pod. red.

W. J. Katnera, Legalis 2015 17. Ślęzak P., Umowy w zakresie współczesnych sztuk wizualnych, Warszawa 2012 18. Traple E., Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, LEX 2010.

Artykuły: 1. Golecki J., Charakter prawny opcji w polskim prawie cywilnym. Uwagi na tle nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących ofertowego trybu zawierania umów, Palestra, nr 7-8/2006 2. Gutowski M., Kilka uwag, dlaczego opcja nie jest umową warunkową, Palestra 2007, nr 1-2/2007 3. Jakubiec A., Problem losowego charakteru umowy opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2010 4. Jakubiec A., Charakter prawny i zmiany podmiotowe w umowie opcji, Przegląd Prawa Handlowego, nr 4/2009

53

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

KAMIL WIELGUS146

UMOWA DEALERSKA W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM DEALERSHIP AGREEMENT IN POLISH LAW

słowa kluczowe: dystrybutor, producent, kooperacja, umowa dealerska, przedsiębiorcy keywords: distributor, producer, cooperation, dealership agreement, entrepreneurs

STRESZCZENIE Umowa dystrybucyjna jest empiryczną umową nienazwaną. Na jej podstawie producent sprzedaje swój towar dystrybutorowi, wyselekcjonowanemu na podstawie ściśle określonych, jednolitych i obiektywnych kryteriów, a ten zobowiązuje się do jego dalszej sprzedaży na uzgodnionych warunkach (np. wyłącznie w ramach sieci dealerskiej, tylko odbiorcom końcowym albo innym autoryzowanym dealerom). Ten rodzaj umowy dystrybucyjnej jest utożsamiany z umową dealerską. Niniejszy artykuł analizuje podstawowe i typowe postanowienia umowy dealerskiej, a także umów z nią powiązanych (np. umowy licencyjne, NDA) oraz dokonuje jej oceny i kwalifikacji prawnej. Ponadto w ramach niniejszego opracowania autor próbuje zwrócić uwagę i uczulić czytelnika na fakt rażąco niekorzystnej sytuacji ekonomicznej dystrybutora w stosunku do producenta. Jest on od początku, bo już na etapie negocjacji czy składania ofert, na pozycji „straconej”. Wydaje się, że dla stabilnego funkcjonowania dystrybucji konieczna jest de lege ferenda regulacja wzmacniająca pozycję dystrybutora względem producenta (na wzór regulacji agenta w umowie agencyjnej).

146

Absolwent Wydziału Prawa i Administarcji Uniwersytetu Jagiellońskiego

54

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

EXTRACT The distribution agreement is an empirical unnamed contract. On its basis, the producer sells his goods to the distributor, selected on the basis of strictly defined, uniform and objective criteria, and he undertakes to sell it on the agreed terms (e.g. only within the dealer network, only to end users or other authorized dealers). This type of distribution agreement is recognised as dealership agreement. This article examines the basic and typical provisions of the dealership agreement, as well as related agreements (e.g. license agreements, NDA).

WPROWADZENIE Pojęcie sharing economy jest znane nie od dzisiaj. Liczni przedsiębiorcy tworzą sieć dystrybucyjną celem osiągnięcia zysku. W literaturze prawa prywatnego wyróżnia się tzw. umowy o trwałe współdziałanie przedsiębiorców, umowy o współpracę gospodarczą czy umowy kooperacyjne147. Pod tymi pojęciami, mającymi synonimiczne znaczenie, kryją się umowy określające współpracę w stosunkach profesjonalnych (b2b). Dalej, do tej grupy umów zalicza się umowy o kooperację przemysłową, o wspólne działanie (joint venture), dystrybucyjne, kompensacyjne, specjalizacyjne i kartelowe148. Niniejsze opracowanie dotyczy umów dystrybucyjnych, charakteryzujących się zbytem (sprzedażą) towarów (rzeczy nabytych w celu dalszej odsprzedaży) i wyrobów (rzeczy wyprodukowanych przez producenta w ramach umowy dostawy, umowy o dzieło) w sposób pośredni (sprzedaż pośrednia). Producent sprzedaje nabyte lub wytworzone rzeczy w celu dalszej jej odsprzedaży. Posługuje się on pośrednikiem, który formalnie jest niezależny od producenta – dystrybutorem, który nabywa własność tychże rzeczy w celu dalszej odsprzedaży. Dystrybutor stale reprezentuje na rynku producenta, w ten też sposób producent tworzy sieć dystrybucyjną149. Co istotne, ryzyko handlowe niesprzedania towarów ciąży na dystrybutorze.

Wymienia się trzy rodzaje umów dystrybucyjnych. Pierwsza to umowa o dystrybucje selektywną, która polega na tym, iż dostawca sprzedaje swój towar dystrybutorowi wyselekcjonowanemu na podstawie ściśle określonych, jednolitych i obiektywnych kryteriów, a ten zobowiązuje się do jego dalszej sprzedaży na uzgodnionych warunkach (np. wyłącznie w ramach sieci dealerskiej, tylko odbiorcom końcowym albo innym autoryzowanym M. Spyra, S. Włodyka [w:] Prawo umów handlowych. System prawa handlowego, tom 5, red. M. Stec, Legalis 2017, s. 836 148 M. Spyra, S. Włodyka [w:] Prawo umów handlowych. System prawa handlowego, tom 5, red. M. Stec, Legalis 2017, s. 837 149 M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 179 147

55

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

dealerom)150. Ten rodzaj umowy dystrybucyjnej jest utożsamiany z umową dealerską. Drugi rodzaj to umowa dystrybucyjna z zastrzeżeniem wyłączności (o dystrybucję wyłączną, koncesyjną). Stanowi ona swoisty podtyp umowy o dystrybucję selektywną, gdyż dystrybutor (tu koncesjonariusz) uzyskuje koncesję od producenta (koncesjonera, koncedenta). Wyłączność (koncesja) polega na tym, że dostawca (koncesjoner, koncedent) zobowiązuje się sprzedawać towary jedynie koncesjonariuszowi lub w ogóle zaniechać angażowania w tym celu innych pośredników, agentów, czy dystrybutorów na oznaczonym terytorium 151. Trzecim rodzajem jest dystrybucja franchisingowa. Wyróżnienie tego podtypu umowy jest bardzo ciężkie, gdyż w praktyce w każdym rodzaju umowy dystrybucyjnej dochodzi do korzystania ze znaku towarowego czy know-how producenta. Jako kryterium wyróżniające wskazuje się na stopień uzależnienia

dystrybutora

od

producenta.

W

przypadku

franchisingodawcy

oraz

franchisingobiorcy, są oni znaczniej związani152, niż w zestawieniu do producenta oraz dystrybutora. Niniejsze opracowanie dotyczyć będzie umowy dystrybucji selektywnej (umowy dealerskiej sensu stricto). Należy jednak mieć na względzie, że w ramach tego podtypu występują również elementy zaczerpnięte z innych podtypów umów dystrybucyjnych. Łatwo zauważyć, że w ramach relacji producent i dystrybutor, ten ostatni jest w dużo gorszej pozycji ekonomicznej. To producent przekazuje produkt ceniony na rynku, to on udziela licencji na korzystanie ze znaku towarowego producenta itp. Pośrednio dochodzi do „transferu części sukcesu”, jednak w dużo mniejszym zakresie jak w przypadku umowy franchisingu.

Ponadto, zazwyczaj w umowach dealerskich przewiduje się szerokie spektrum okoliczności w których producent ma możliwość wypowiedzenia umowy. W praktyce oznacza to „odcięcie” się producenta od dystrybutora w sytuacji zagrażającej renomie jego marki. Dopóki dystrybutor przyczynia się do sukcesu to współpraca trwa. Jeżeli producent zdecyduje się na zakończenie współpracy, to zazwyczaj może tego dokonać bez większych przeszkód prawnych. Nie ma żadnego znaczenia, że dystrybutor w znacznej części przyczynił się do polepszenia marki. Nie przysługuje mu żadne roszczenie np. na wzór roszczenia wyrównawczego (art. 7643 k.c.153).

M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 191 151 M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 191-193 152 Na temat różnic umowy franchisingu oraz dystrybucji zob. M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 199200; L. Stecki: Franchising, Toruń 1994, s. 102 i nast. Wskazuje się, że w ramach umowy dystrybucyjnej przedmiotem jest odsprzedaż rzeczy producenta, dostawcy. W przypadku umowy franchisingu chodzi o możliwość skorzystania z systemu i renomy franchisingodawcy 153 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tj. z dnia 10 maja 2018 r., Dz. U. z 2018r, poz. 1025 – dalej k.c.

150

56

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Również na etapie negocjacji, to producent jest w lepszej pozycji, przez co umowa dealerska przyjmuje często postać umowy adhezyjnej.

Umowa dystrybucji selektywnej jest umową dwustronnie zobowiązującą, wzajemną, odpłatną, konsensualną154. Umowa ta ma charakter umowy ramowej która kreuje zobowiązanie trwałe155. Jej konkretyzację stanowią umowy konkretne – tzw. postanowienia okresowe (roczne czy półroczne), w ramach której dochodzi do ustalenia rocznego planu sprzedaży, marży podstawowej w danym roku oraz terminy i sposoby jej wypłaty, zobowiązanie dystrybutora do nabycia określonej ilości rzeczy w danym roku, formy zabezpieczenia (np. gwarancje bankowe czy weksle in blanco), wsparcie techniczne ze strony producenta, standardy personelu dystrybutora i inne. Cechą odróżniającą umowę ramową od umowy przedwstępnej jest brak w ramach tej pierwszej silniejszego skutku (art. 390 § 2 k.c.)156. Stąd producent czy dystrybutor nie posiada roszczenia o zawarcie umowy, ale jedynie roszczenie odszkodowawcze, z tą różnicą że w ramach dodatniego interesu umownego (art. 471 i nast. k.c.). Dystrybutor nabywa i zbywa rzeczy w swoim imieniu i na własne ryzyko, dlatego nie przysługuje mu prowizja, ale marża157.

Dlatego, nie występuje w tym przypadku trójstronny stosunek prawny (np. producent – dystrybutor – nabywca końcowy). Jak każda umowa nienazwana, umowa dystrybucyjna przejawia szereg podobieństw od innych umów nazwanych158. Należy jednak przyjąć, że w zasadzie umowa dystrybucyjna stanowi kombinację umowy dostawy – art. 605 k.c. (która z kolei stanowi kombinację umowy o dzieło i sprzedaży, art. 612 k.c.) oraz umowy o świadczenie usług – art. 750 k.c. Na gruncie teorii analogii159 regulacje te należy stosować odpowiednio do umowy dealerskiej.

Przed przejściem do zasadniczej treści należy wyjaśnić jeszcze jedną kwestię.

W literaturze prawniczej nie jest jasne czy zasadne jest wyróżnianie, na gruncie umów nienazwanych, podstawowego podziału na elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii), M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 189 155 J. Strzępka wymienia dwie kategorie umów przedwstępnych: 1) ramowe umowy definitywne, 2) ramowe umowy przygotowawcze. W ramach tych pierwszych wymienia się z kolei ramowe umowy definitywne długoterminowe nazwane, mieszane i nienazwane, zob. Janusz A. Strzępka: Umowy ramowe w typologii umów, STPP 2010, nr 3, s. 2 i nast. Umowę dealerską należy zaliczyć do umowy ramowej definitywnej długoterminowej nienazwanej. W ramach tej umowy określa się konkretną treść umowy wykonawczych, w przeciwieństwie do umów ramowych przygotowawczych gdzie określa się tylko rodzajowo umowy które mają być zawierane.

156 J. A. Strzępka: Umowy ramowe w typologii umów, STPP, nr 3/2010, s. 11 157 M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 188 158 Więcej na temat porównania – umowa dystrybucyjna, a umowa agencyjna, umowa akwizycyjna, umowa franchisingu, umowa komisu, umowa zlecenia, zob. M. Romanowski, J. Kocot, A. Kappes [w:] Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, red. W. Katner, Warszawa 2010, s. 234-241 159 B. Gawlik: Umowy mieszane: konstrukcja i ocena prawna, Palestra, nr 5/1974, s. 30-32 154

57

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

elementy nieistotne (naturalia negotii) oraz elementy podmiotowo istotne (accidentalia negotii) – zbiorczo określając ten podział jako elementy treści czynności prawnej160. Niektórzy autorzy jednak porzucają ten podział, wyróżniając jedynie postanowienia istotne oraz nieistotne161. Jak już wyżej wskazano, umowy nienazwane przybierają co raz to bardziej rozmaite kształty prawne. Sam Z. Radwański podkreśla, że mechaniczne porównanie elementów przedmiotowo istotnych konkretnej umowy do wzorca określonego w prawie, nie może stanowić wyłącznego kryterium. Konieczna jest metoda „całościowego” porównywania wszystkich cech z uwzględnieniem funkcji społecznej takich umów162. Należy więc zgodzić się z poglądem, zgodnie z którym wyróżnianie elementów przedmiotowo istotnych, podmiotowo istotnych oraz nieistotnych w ramach umów nienazwanych jest nieużyteczne. W ramach umów typowych, nazwanych, jeżeli strony w dokumencie umowy nie określą essentialia negotii, to umowa okażę się nieważna (np. w umowie sprzedaży nie określono ceny ani podstaw do jej określenia, art. 536 k.c.) lub zostanie zakwalifikowana jako umowa nienazwana (np. bezczynszowa umowa dzierżawy, art. 708 k.c.163). W przypadku typowych nienazwanych umów empirycznych, brak „typowego” postanowienia umownego często nie wywołuje wyżej wymienionych skutków.

Dlatego w dalszej części będę posługiwał się określeniem postanowień „typowych”. Należy mieć więc na uwadze, że w konkretnym przypadku, ich brak nie powoduje, że określona umowa nie zostanie zakwalifikowana jako umowa dealerska.

STANDARDOWA BUDOWA UMOWY DYSTRYBUCYJNEJ Częstym elementem umowy dealerskiej jest preambuła. Zwykle umiejscowiona na początku umowy tj. przed komparycją lub po niej. Co istotne, zazwyczaj nie stanowi ona elementu mającego na celu polepszenia walorów estetycznych umowy. Należy pamiętać, że na gruncie kodeksu cywilnego przyjęto kombinowaną metodę wykładni oświadczeń woli (art. 65 k.c.) oraz oświadczeń wiedzy (art. 651 k.c.). Przyjąć należy, że ta sama reguła znajduje zastosowanie przy interpretacji wzorców umownych164. Ponieważ nadrzędne znaczenie ma subiektywne rozumienie pojęć użytych w dokumencie umowy, preambuła jest swoistym zespołem dyrektyw ich wykładni. W jej zakresie określa się podstawowe intencje stron (np.

Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 249 Zob. szerzej E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa-Kraków 1974, s. 151-152 oraz przytoczoną tam literaturę. Autor wskazuje na spór jak rozumieć „istotne” i „nieistotne”, czy powinno się odwoływać do obiektywnej czy subiektywnej wykładni istotności postanowień 162 Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 250 163 J. Górecki, G. Matusik [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 708, uw. 1 164 Odrzucić należy pogląd przyjmujący obiektywną wykładnię ogólnych warunków umów, zob. wyrok SN z dnia 10 stycznia 2014 r., sygn.. I CSK 155/13 160 161

58

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

„producent wyraża chęć ustanowienia autoryzowanego dealera”), kryteria wyboru dealera (co z kolei ma znaczenie z punktu widzenia ochrony konkurencji165), czy podkreślenia odpowiedzialności w strategicznych punktach współpracy. Jak wskazuje się w nowszym orzecznictwie, zasady wykładni oświadczenia woli nie służą tylko ustaleniu jego treści, ale także stwierdzeniu, czy oświadczenie zostało złożone166. To z kolei, będzie miało znaczenie w przypadku porozumień rocznych. Podobną funkcję pełnią definicje zamieszczone na początku umowy. Mają one na celu dostosowania treści umowy do konkretnej sytuacji gospodarczej w jakiej znajdują się strony. Oczywistym jest, że definicje te nie mogą wchodzić w zakres przepisów imperatywnych, ani też powodować ich obejście.

Typowym postanowieniem umowy dealerskiej jest ustanowienie dystrybutora jako „autoryzowanego dealera”. Określenie to nie ma jurydycznej doniosłości. Łączy się tylko z prestiżem gospodarczym, wskazując, że dystrybutor jest sprzedawcą za którego producent udziela rękojmie (oczywiście w znaczeniu ekonomicznym). Wskazuje na rezultat w postaci wejścia dystrybutora w siatkę dystrybucyjną określonego producenta167. Dlatego, nie powinno dziwić, że umowy dystrybucji zawierają postanowienia dotyczące umów sprzedaży z zastrzeżeniem

wyłączności.

Skoro

producent

powierzył

część

swojej

reputacji

dystrybutorowi, to z pewnością będzie chciał zabezpieczyć się przed nadużywaniem jej. Takie zakazy polegają na np. zakazie odsprzedaży do konkurencji rzeczy lub łączących się z nimi akcesoriów, dalszemu nieautoryzowanemu dystrybutorowi tj. subdealerów, agentów168 (podmiotowy aspekt wyłączności), czy w ogóle w stosunku do odbiorców końcowych np. poza terenem Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego (terenowy aspekt wyłączności). Często wskazane ograniczenia zostają połączone np. zakaz odsprzedaży innym dystrybutorom na obszarze danego państwa czy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (podmiotowo-terytorialny aspekt wyłączności)169. Niejednokrotnie dalsza odsprzedaż jest uzależniona od pisemnej zgody producenta, która odnosi się do konkretnego przypadku. W celu Zob. M. Spyra, S. Włodyka [w:] Prawo umów handlowych. System prawa handlowego, tom 5, red. M. Stec, Legalis 2017, s. 876 i nast.

166 Wyrok SN z dnia 22 czerwca 2006 r., sygn. V CSK 70/06, 167 M. Spyra, S. Włodyka [w:] Prawo umów handlowych. System prawa handlowego, tom 5, red. M. Stec, Legalis 2017, s. 878 168 Często jednak umowy dealerskie przewidują możliwość ustanowienia subdealera (subdystrybutora) za pisemną zgodą producenta. Standardy wiążące dystrybutora odnoszą się w takim przypadku również do subdealera (subdystrybutora). Jest to zgodnie z ogólną regułą art. 738 k.c. per analogiam. W takim przypadku Jeżeli przyjmujący zlecenie ponosi odpowiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne czynności, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 745 k.c. per analogiam), zob. R. Morek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 738, uw. 8 169 E. Habryn-Chojnacka [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 550, uw. 4-5 165

59

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

przestrzegania zastarzenia wyłączności, zazwyczaj w umowie zobowiązuje się dystrybutora aby mógł on udowodnić tożsamość odbiorcy końcowego. Jak słusznie zauważa się w literaturze, zastrzeżenie wyłączności wynika ze swobody kontraktowania170. Nic nie stoi naprzeciwko aby do takich zastrzeżeń można było zastosować art. 550 k.c. per analogiam.

Opowiadając się za teorią analogii171, w gruncie rzeczy możliwe jest odwołanie się do regulacji umowy dostawy (art. 612 w zw. z art. 550 k.c. per analogiam). Jednakże, odwołanie się do art. 550 k.c. nie wnosi merytoryki dla kwalifikacji prawnej. Przepis ten nie może być interpretowany w ten sposób, że zawarcie umowy naruszające postanowienie wyłączności, wpływa w jakikolwiek sposób na jej ważność. Naruszenie klauzuli wyłączności skutkuje jedynie sankcją odszkodowawczą. Możliwe jest jednak zastrzeżenie kary umownej na wypadek jej naruszenia (art. 483 i nast. k.c.), ponieważ świadczenie polegające na nienaruszaniu omawianej klauzuli bez wątpliwości ma charakter niepieniężny. Kara umowna najczęściej jest określana w wysokości równowartości ułamku, procentu sprzedanej rzeczy z naruszeniem klauzuli wyłączności. Ponadto, często zastrzega się też na tą okoliczność prawo wypowiedzenia umowy przez producenta. Są to instrumenty zdecydowanie bardziej opłacalne z perspektywy producenta, niżeli zastosowanie np. instytucji ius ad rem (art. 59 k.c.)172. Jeżeli naruszenie klauzuli wyłączności nie może powodować wadliwości umów zawieranych w sprzeczności z klauzulą wyłączności, należy rozważyć czy dodanie wymogu uzyskania zgody producenta wywoła sankcję bezskuteczności zawieszonej umów sprzedaży (art. 63 § 1 k.c.). W literaturze problem ten nie jest jednoznacznie rozstrzygany, bowiem wiele wątpliwości budzi zakres art.

63 k.c. do art. 57 k.c. Prawidłowo jednak przyjmuje się, że art. 63 k.c. nie ma zastosowania, jeżeli wymóg zgody osoby trzeciej wynika z umowy, nie z ustawy173. Zastrzeżenie takie, należy zakwalifikować jako warunek rozwiązujący (art. 89 k.c.). W chwili wyrażenia zgody przez producenta zastrzeżenie wyłączności wygasa, a tym samym odpowiedzialność dystrybutora174.

170

E. Habryn-Chojnacka [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 550, uw. 1 171 B. Gawlik: Umowy mieszane: konstrukcja i ocena prawna, Palestra, nr 5/1974, s. 30-32 172 Pomijając już wątpliwości zastosowania art. 59 k.c. do klauzul wyłączności, zob. np. K. Hałdyj [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 550, uw. 2, odmiennie por. E. Habryn-Chojnacka [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 550, uw. 9 wraz z przytoczoną tam literaturą 173 Zob. np. M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 63, uw. 11-13; wyrok SN z dnia 12 maja 2004 r., sygn.. III CK 512/02. Odmiennie por. P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 63, uw. 7; wyrok SN z dnia 7 września 1993r., sygn..II CRN 60/93 174 Uznaję za właściwy pogląd, iż warunkiem można ograniczyć nie tylko czynność prawną w całości, ale też wybrane jej skutki, zob. J. Zawadzka: Warunek w prawie cywilnym, Warszawa 2012, s. 211-215; por.

K. Zagrobelny: Wymagalność roszczenia o wynagrodzenie wykonawcy robót budowlanych, Acta Universitatis Wratislavienis, No 3469, Przegląd Prawa i Administracji, nr 911/2012, s. 125-128

60

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Należy jednak zauważyć, że przyjęcie odmiennego poglądu nie ma wpływu na umowy zawarte z osobami trzecimi. Wynika to z ogólnej zasady względności zobowiązania. Zazwyczaj umowa dealerska zastrzega analogiczne zasady dla sprzedaży części składowych rzeczy będących przedmiotem umowy.

Dalsza część umowy dealerskiej składa się z postanowień regulujących standardy obsługi klienta (np. zobowiązanie do skutecznego załatwiania pytań i skarg klienta, zachowania należytej staranności przy obsłudze klienta, pogłębienia dobrych stosunków i lojalności klientów175), standardów miejsca w którym działalność dystrybucyjna jest prowadzona (np. zobowiązanie do zachowania odpowiedniego metrażu, wyglądu oraz do odpowiedniego utrzymania budynku, wyposażenia i jego wnętrza) czy odnoszące się do samego przedmiotu umowy (np. zakaz ingerencji w strukturę produktu, zakaz stosowania części zamiennych pochodzących od innego producenta). Te postanowienia mają szczególne znaczenie, jednak są zazwyczaj sformułowane dosyć ogólnie. Zdecydowanie ten sposób redakcji wpływa na niekorzyść dystrybutora, ponieważ nieutrzymywanie standardów może wiązać istotnym naruszeniem umowy, a tym samym jej wypowiedzeniem. Należy jednak pamiętać, że często konkretne standardy są określane w porozumieniach okresowych. Podobnie, w umowach dealerskich to na dealerze spoczywa koszt ogłoszeń i reklam rzeczy wyprodukowanych przez producenta. Ponadto, dystrybutor jest zobowiązany do korzystania z materiałów promocyjnych producenta. Zazwyczaj w umowach dealerskich wyłącza się obowiązek wspierania przez producenta w zakresie działalności marketingowej. Jeżeli jednak takiego postanowienia nie ma, wydaje się że taki obowiązek ciąży na producencie na zasadzie lojalności kontraktowej (art.

354 § 2 k.c.).

Nie bez znaczenia pozostaje forma prawna działalności dystrybutora. Formalnie, w stosunku do producenta, dystrybutor działa jako samodzielny i niezależny przedsiębiorca prowadzący działalność we własnym imieniu i na własny rachunek. Jak już przytaczano, nie jest on zastępcą bezpośrednim czy pośrednim producenta. Toteż, odpowiedzialność za zobowiązania ponosi wyłącznie dystrybutor jako niezależna jednostka. Całe ryzyko gospodarcze przerzuca się na dystrybutora, pomimo że w na gruncie prawa cywilnego co raz częściej dochodzi do przełamania zasady prywatności umowy. Przykładowo, na gruncie

W ramach przedsięwzięcia dealerskiego są organizowane przez dystrybutora szkolenia mające na celu doskonalenie personelu dystrybutorów np. dostarczając know-how, sposoby działalności marketingowej. Głównie jednak ciężar szkolenia i wykształcenia personelu spoczywa na dystrybutorze. Umowy dealerskie często określają odpowiedni standard w którym określane są np. sposoby obsługi, dress code itp.

175

61

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, sprzedawca odpowiada również za publiczne176 zapewnienia, oświadczenia producenta (art. 5561 § 2 k.c.)177. Dystrybutor może zwolnić się od odpowiedzialności wobec nabywcy finalnego w warunkach wymienionych w art. 557 § 3 k.c.

Są to kryteria jednak bardzo nieostre i ciężkie do udowodnienia, zwłaszcza gdy w relacjach konsumenckich ciężar dowodu jest przerzucony na sprzedawcę (zob. art. 5562 k.c.). Zwłaszcza, że za odpowiednie zbudowanie odpowiednich dróg informacji odpowiedzialny jest producent.

To on tworzy sieć dystrybucji, z kolei dystrybutor jedynie w nią wnika. Jeżeli środki informacji zawiodą, mimo że za ich prawidłowe działanie odpowiedzialny jest dystrybutor, ostatecznie i tak poszkodowanym będzie dystrybutor. Podobnie w przypadku umowy178 gwarancji przy sprzedaży (art. 577 zd. 2 k.c. „Oświadczenie gwarancyjne może zostać złożone w reklamie”179).

W razie naruszenia, producent jedynie naraża się na odpowiedzialność z tytułu roszczeń sprzedawcy (tu dystrybutora) w związku z wadliwością rzeczy sprzedanej (art. 5761 i nast. k.c.) czy odpowiedzialności za produkt niebezpieczny (art. 4491 i nast. k.c.). Są to reżimy uprzywilejowane w stosunku do regulacji ogólnych (art. 415 czy art. 471 k.c.) oraz są ukształtowane normami bezwzględnie obowiązującymi (zob. art. 4499 k.c., art. 5764 k.c.)180.

Należy jednak zauważyć, że na chwile obecną nie pełnią one swoich ról w zakresie relacji dystrybucji selektywnej. Wynika to z czynników ekonomicznych. Dystrybutorowi nie opłaca się występować z roszczeniami w stosunku do producenta, gdyż umowa dealerska opiera się na bardzo ścisłym zaufaniu. Spór sądowy może łączyć się z jej utratą. Podobnie jak na gruncie umowy franchisingu, jak wskazuje L. Stecki, utrata zaufania między stronami w tego typu umowach empirycznych powoduje że współpraca traci swój sens ekonomiczny181. Z kolei, mimo ułatwień na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego (zob. pkt 20 preambuły, art. 5 Rozporządzenia Rzymskiego II), to odbiorcy finalnemu zdecydowanie bardziej opłaca się dochodzić roszczeń w stosunku do dystrybutora, niżeli w stosunku do producenta którego Art. 5561 § 2 k.c. nie obejmuje zapewnień indywidualnych, co jednak z jego brzmienia nie jest tak oczywiste, więcej na ten temat zob. F. Zoll: Rękojmia. Odpowiedzialność sprzedawcy, Warszawa 2018, s. 124 177 Taka konstrukcja stanowi odwołanie do doktryny usprawiedliwionych oczekiwań kupującego. Przez publiczne zapewnienia rozumie się reklamy, ogłoszenia prasowe, wydaje się zasadne zaliczenie do nich rozsyłanej komunikacji mailowej czy też komunikatów kierowanych w ramach mediów społecznościowych. Zapewnienia po zawarciu umowy sprzedaży nie wpływają na zakres odpowiedzialności dystrybutora, wiele więcej na ten temat zob. F. Zoll: Rękojmia. Odpowiedzialność sprzedawcy, Warszawa 2018, s. 120-134 178 Tak E. Habryn-Chojnacka [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 577, uw. 3 179 W umowach dealerskich występują zastrzeżenia, zgodnie z którymi dystrybutor co do zasady nie może przyjąć na siebie szerszej odpowiedzialności z tytułu gwarancji niż wynika to z polityki producenta, chyba że uzyska na to pisemną zgodę 180 Producent zazwyczaj wyłącza swoją odpowiedzialność w umowie do granic winy umyślnej (art. 473 k.c.) lub do granic przepisów bezwzględnie obowiązujących (sic!)

181 L. Stecki: Franchising, Toruń 1994, s. 66-67 176

62

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

siedziba często znajduje się poza terenem Rzeczypospolitej czy nawet Unii Europejskiej.

Zwłaszcza że reżim rękojmi za wady rzeczy sprzedanej jest bardziej korzystny w porównaniu do reżimu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny. Pomimo tego, w umowie dealerskiej zakazuje się działań lub zaniechań które mogłyby sugerować lub implikować odpowiedzialność producenta za zobowiązania, działania lub zaniechania dystrybutora czy zakaz zaciągania jakichkolwiek zobowiązań w imieniu, na rachunek producenta. A jeżeli do takiej sytuacji dojdzie, w umowach zobowiązuje się dystrybutora do zwolnienia producenta od wszelkich roszczeń do niego kierowanych. Stąd istotne jest aby dystrybutor prowadził działalność gospodarczą w formie zapewniającej mu ograniczoną odpowiedzialność tj. spółki kapitałowej.

Zresztą, często umowa dealerska określa formę lub strukturę w jakiej dystrybutor ma prowadzić działalność (np. zobowiązanie do prowadzenia działalności dystrybucyjnej w formie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, uzależnia istotne zmiany w strukturach korporacyjnych od pisemnej zgody producenta) czy określają możliwość tworzenia oddziałów, jednakże za zgodą producenta. Jest jasne, że zagrożenia w utracie płynności (np. zagrożenie niewypłacalnością i ogłoszenie upadłości, art. 11 w zw. z art. 10 PrUpadł182) nie są korzystne z punktu widzenia producenta. Wszelkie tego typu wahania mogą wpływać na renomę producenta.

Mimo, że dystrybutor nabywa własność rzeczy od producenta, to nie ma on swobody w ustalaniu ceny w ramach dalszej odsprzedaży. Umowy dealerskie określają warunki sprzedaży, co ma na celu ujednolicenie polityki cenowej. Porozumienia dotyczące ceny, stanowią obok klauzul wyłączności istotne zagrożenie z punktu widzenia ochrony konkurencji (zakaz porozumień ograniczających konkurencję, art. 6 u.o.k.i.k.183). Zmiany cen odbywają się relatywnie często, co z kolei może stanowić utrudnienie, ponieważ dla zmian umowy często przewiduje się formę pisemną pod rygorem nieważności (pactum de forma, art. 76 k.c.). W celu uelastycznienia zmian cen sugerowanych, w ramach umów dealerskich przewiduje się prawo do ich jednostronnego zmieniania przez producenta. Często określa się również, że zmiana cen sugerowanych nie stanowi zmiany umowy. Tego typu klauzule są jak najbardziej dopuszczalne po spełnieniu odpowiednich przesłanek. W tym przypadku cenniki stanowią wzorce umowne (art. 384 k.c.). Należy opowiedzieć się za poglądem, zgodnie z którym treść wzorców

Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, tj. z dnia 22 listopada 2017 r., Dz. U. z 2017r., poz.

2344– dalej PrUpadł 183 Jak już jednak wskazano, zagadnienia dotyczące ochrony konkurencji wychodzą poza zagadnienie niniejszego opracowania. Warto jednak wskazać, że porozumienia cenowe co do zasady są objęte zakazem z art. 6 u.o.k.i.k.

Jak jednak słusznie zauważono, uzgodnienia cen maksymalnych odsprzedaży mogą okazać się korzystne dla konsumentów, a przez to nie zostaną uznane za niedozwolone, zob. A. Jurkowska-Gomułka, A. Piszcz [w:] Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, red. T. Skoczny, Legalis 2014, art. 6, uw. 95-96 182

63

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

umownych, jeżeli została skutecznie inkorporowana, stanowi zewnętrzną część stosunku obligacyjnego kształtującą jego treść184. Z tego powodu cennik wiąże dystrybutora, a jego zmiana stanowi zmianę wzorca. Ponieważ zobowiązanie wynikające z umowy dealerskiej należy określić jako zobowiązanie ciągłe, znajdzie zastosowanie art. 384 1 k.c. Tego rodzaje klauzule umowne są określane jako klauzule modyfikacyjne. Stanowią one upoważnienie do zmiany wzorca w trakcie obowiązywania zobowiązania ciągłego 185. Jako drugą możliwość określenia cen, jest pozostawienie tej sfery regulacji porozumieniom rocznym. W samej umowie dealerskiej występuje jedynie ogólnikowe określenie, pewne dyrektywy określenia tych cen, natomiast konkretne stawki zostają określone w ramach umów konkretyzujących.

Celem przestrzegania powyższych postanowień umowy oraz umów powiązanych w umowie dystrybucyjnej określa się szereg postanowień będących swoistymi sankcjami dla dystrybutora. Ponieważ zazwyczaj wygaśnięcie umowy dealerskiej jest sytuacją niekorzystną dla dystrybutora, producent ma tym samym większe pole manewru. W umowach dealerskich producent zastrzega sobie prawo kontroli (audytu). Zgodnie z tego typu postanowieniami w oznaczonym okresie producent ma prawo do sprawdzania stosowania się producenta do jakichkolwiek standardów postanowień umów i wzorców itp. W tej relacji dealera zobowiązuje się do przechowywania odpowiedniej dokumentacji we wskazanym okresie (np. raportów ze szkoleń pracowników, bazę danych klientów itp.). Kolejnym instrumentem sankcjonowania jest prawo wypowiedzenia umowy przez producenta. Co do zasady umowa dealerska wygasa na skutek czynników przewidzianych dla umowy o świadczenie usług (art. 746, art. 747 k.c. per analogiam186). Często w umowie jest przewidziany katalog okoliczności w których producent będzie uprawniony do wypowiedzenia umowy. Zazwyczaj są to sytuacje łączące się z naruszeniem wyżej opisanych postanowień umownych. Takie klauzule nie naruszają art. 746

W literaturze dowodzi się, że wzorce umowne w rozumieniu art. 384 i nast. k.c. stanowią element zewnętrzny w stosunku do umowy, a strony są nim związane poprzez art. 56 k.c. (wzorce nazywa się pozaustawowymi regulatorami treści stosunku cywilnoprawnego), tak M. Bednarek (w:) Prawo zobowiązań – część ogólna. System prawa prywatnego tom 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2013, s. 617. Jest to zgodne z założeniem, że wzorce umowne nie są wiążące dla stron dlatego że są objęte konsensem normatywnym (tzn. pewną wyrażoną wolą, której ustawa nadaje sens równoważny konsensowi), ale dlatego, że ustawodawca zezwala proponentowi pod określonymi przez niego warunkami rangi ustawowej na ich wdrożenie do stosunku cywilnoprawnego. Zob. jednak R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, red. J. Gudowski, Lex 2018, art. 384, uw. 25 185 R. Trzaskowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, red. J. Gudowski, Lex 2018, art. 3841, uw. 5 186 Wątpliwe natomiast jest, czy umowa dystrybucji selektywnej wygasa na skutek śmierci dystrybutora (art. 748 k.c. per analogiam). Dotyczy to oczywiście tylko wtedy, gdy dystrybutor prowadzi działalność gospodarczą w formie osoby fizycznej prowadzącej jednoosobową działalność gospodarczą. Należy przyjąć, że śmierć dystrybutora w takiej sytuacji nie będzie a limine prowadzić do wygaśnięcia stosunku dystrybucji.

184

64

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

k.c. per analogiam gdyż przepis ten ma charakter dyspozytywny187. Ponadto, zgodnie z ogólnymi zasadami, umowę o charakterze ciągłym można wypowiedzieć z uwagi na ważne powody188 oraz naruszenie zobowiązania przez dłużnika189 (zob. art. 3651 k.c.). Ponieważ wypowiedzenie umowy wywołuje skutki na przyszłość (ex nunc), konieczne wydaje się uregulowanie skutków wygaśnięcia stosunku prawnego. Nie jest możliwe odwołanie się nawet w drodze ostrożnej analogii do art. 494 k.c. W tym zakresie konieczna jest więc analogia do art. 746 k.c. Jak jednak wskazano, przepis ten ma charakter dyspozytywny i strony mogą skutki rozliczeń określić inaczej190. Rozliczenia te polegają zazwyczaj m.in. na przekazaniu przedmiotów stanowiących własność producenta; zgłoszenie wszelkich informacji dotyczących bieżących zamówień, wykonywanych umów czy roszczeń z tytułu rękojmi lub gwarancji; usunięcia oznaczeń, znaków towarowych wiążących się z producentem itp. Kolejnym postanowieniem sankcjonującym jest regulacja odpowiedzialności odszkodowawczej, a w szczególności jej surogatu, czyli kary umowne (art. 483 i nast. k.c.). Według orzecznictwa Sądu Najwyższego: „W umowie o świadczenie usług, do której stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu, można wyłączyć w odniesieniu do jednej lub obu stron uprawnienie do wypowiedzenia umowy z innych powodów aniżeli ważne. Można też zastrzec karę umowną na wypadek skorzystania z uprawnienia do wypowiedzenia”191. Taka możliwość nie powinna więc budzić wątpliwości.

Ponieważ umowa dealerska jest umową ramową długoterminową, to w czasie obowiązywania mogą nastąpić liczne okoliczności które nie zostały przewidziane przez strony.

Chodzi o zdarzenia nadzwyczajne które wychodzą poza normalne ryzyko kontraktowania.

Standardowym instrumentem dla tego typu sytuacji są klauzule rebus sic stantibus (zob. art.

3571 k.c., z mała klauzula w stosunkach profesjonalnych została wyłączona, art. 3581 § 4 k.c.).

Pomimo tego, art. 3571 k.c. jest przepisem o charakterze dyspozytywnym192. W zgodzie z praktyką obrotu międzynarodowego w umowach dealerskich umieszczane są klauzule hardship. Określają one obowiązki stron w razie nastąpienia sytuacji nadzwyczajnych tj. wychodzących poza normalne ryzyko kontraktowania (np. zmiana systemu prawnego).

Przybierają one różne kształty np. rozwiązanie umowy, przystąpienie przez strony do renegocjacji warunków umowy itp.

187

Zob. R. Morek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 746, uw. 7 G. Tracz: Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych, Warszawa 2007, s. 148 189 G. Tracz: Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych, Warszawa 2007, s. 144 190 Wyrok SA z Katowicach z dnia 9 maja 2014 r., sygn.V ACa 911/13 191 Wyrok SN z dnia 21 sierpnia 2008 r., sygn. IV CSK 202/08 192 R. Morek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, art. 3571, uw. 9 188

65

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Poza wyżej wymienionymi postanowieniami zostają umieszczane postanowienia końcowe charakterystyczne dla wszystkich umów. Są to klauzule salwatoryjne, klauzule wyboru prawa, zapis na sąd polubowny (czasem przewidywany jest również arbitraż ekspercki na wzór FIDIC) czy pactum de forma (art. 76 k.c.).

UMOWY POWIĄZANE Z UMOWĄ DEALERSKĄ Umowa dealerska zazwyczaj nie występuje jednak samoistnie. Wiąże się z nią cały szereg umów powiązanych. Są to umowy mające na celu ułatwienie wykonywania umowy dealerskiej, ale i również zabezpieczające interesy stron. Należy jednak odróżnić umowy które są umowami powiązanymi, od umów które w istocie składają się na umowę dealerską (np. często w umowach dealerskich sprzedaży samochodów dodana jest umowa o świadczenie usług serwisowych). W tym przypadku nie będzie to odrębna umowa, a nieodłączny element umowy nienazwanej193.

Pierwszą z nich jest umowa NDA (non-disclosure agreement). Na podstawie tej umowy strony zobowiązują się do zachowania tajemnicy przedsiębiorstwa i innych które udostępniły sobie nawzajem w związku z przedsięwzięciem. Umowa ta znajduje podstawę w zasadzie swobody umów (art. 3531 k.c.). Ponadto, pewnym instrumentem chroniącym strony jest zastrzeżenie poufności w rozumieniu art. 721 k.c. Jest ono jednak niepraktyczne z kilku powodów. Zgodnie z dominującym poglądem, przepis ten znajduje zastosowanie jeżeli informacje zostaną udzielone wyłącznie „w toku negocjacji”194, co oznacza, że nie dotyczy on przekazywania informacji w trakcie przetargu, aukcji, czy też zawierania umowy drogą oferty albo jeżeli informacje zostały udostępnione przed podjęciem negocjacji albo po ich zakończeniu195. Kolejno, bardzo sporna jest zasada i reżim odpowiedzialności na jakiej opiera się zastrzeżenie poufności196. Te przykłady wskazują, że umowa o nieujawnieniu informacji w znacznie większym stopniu stabilizuje pozycję stron. Może ona objąć znacznie szerszy zakres niż tylko informacje udzielone w toku negocjacji, a naruszenie zobowiązania łączy się z reżimem ex contractu (w tym domniemania że dłużnik ponosi odpowiedzialność za okoliczności które spowodowały szkodę). Ponadto, umowa ta działa na jej strony w sposób

Podobnie na gruncie umów franchisingowych, zob. L. Stecki: Franchising, Toruń 1994, s. 64-65 Zob. przegląd stanowisk S. Kubsik: Przedkontraktowa odpowiedzialność odszkodowawcza z tytułu nieuczciwych negocjacji, Warszawa 2015, s. 273 195 A. Olejniczak [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 721, uw. 5-6 196 A. Olejniczak [w:] Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016, art. 721, uw. 9-11 193 194

66

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

prewencyjny na strony (efekt psychologiczny). Jedyny problem wiążący się z umową NDA – umowa ta nie może wiązać w nieskończoność (impossibilium nulla obligatio est). Dlatego należy zastrzec w niej termin końcowy (ad quem), jego nie zastrzeżenie powoduje, że umowa jest zawarta na okres w jakim informacje będące przedmiotem umowy posiadają obiektywną wartość rynkową.

Kolejną umową powiązaną jest umowa licencji. Znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa (w szczególności wyraz, obrazek rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, art. 120 ust.

1 w zw. Z ust. 2 p.w.p.197). Warunkiem uzyskania terminowego prawa ochronnego na znak towarowy jest jego rejestracja. Z kolei znak towarowy, może choć nie musi198, być jednocześnie utworem w rozumieniu prawa autorskiego (art. 1 PrAut199). Stąd, dla ułatwienia wykonywania współpracy producenta i dystrybutora konieczne jest udzielenie licencji (art. 163 p.w.p., art. 228 ust. 4 p.w.p.). Zazwyczaj producent udziela licencji ograniczonej, ponieważ upoważnia go do korzystania ze znaków w niepełnym zakresie (co do niektórych akcji marketingowych wymagana jest pisemna zgoda producenta). Z uwagi na wspólne przedsięwzięcie gospodarcze, umowy te zazwyczaj są umowami nieodpłatnymi.

PODSUMOWANIE Sposób ukształtowania umów jawnie pokazuje, w jak niedogodnej sytuacji znajduje się dystrybutor w stosunku do producenta. Już od początku negocjacji dystrybutor jest niemalże zmuszony do przyjmowania warunków narzuconych przez producenta. Nie można oczywiście twierdzić, że taka umowa będzie umową nieważną. Strony mogą na zasadzie swobody umów (art. 3531 k.c.) ukształtować stosunek prawny (podmiot stosunku) w ten sposób, że jedna strona znajduje się w pozycji słabszej ekonomicznie200. Jednakże, tego typu stosunki kontraktowe w ramach relacji dystrybucji należy uznać za standardowe. Podobny problem został zauważony na gruncie umowy agencji (art. 758 i nast. k.c.). Pozycja agenta była równie słabsza ekonomicznie w stosunku do dającego zlecenie. Tą sytuację musiała poprawić dopiero

Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej, tj. z dnia 5 kwietnia 2017 r. (Dz. U. z 2017 r. poz. 776) – dalej p.w.p.

198 Z uwagi na np. brak oryginalności, zob. M. Andrzejewski [w:] Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, Legalis 2014, art. 120, uw. 4 199 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. z dnia 9 maja 2018 r., Dz.U. z 2018r., poz. 1191 – dalej PrAut 200 P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Legalis 2017, art. 353 1, uw. 17 197

67

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

ingerencja prawa Unii Europejskiej oraz wiążąca się z nią implementacja dyrektywy 86/653/EWG201 do polskiego kodeksu cywilnego. Brak regulacji odpowiednich które stawiałyby dystrybutora na chociaż lepszej pozycji negocjacyjnej. Nie mówiąc już o sytuacji w której producent może wypowiedzieć umowę dealerską w dowolnej chwili i w dowolnym miejscu. Zasadniczo, nie jest możliwe odwołanie się w analogii do regulacji umowy agencyjnej z uwagi na odmienną istotę umowy. Agent nie nabywa produktów od dającego zlecenie, gdyż jest on jego pośrednikiem (zastępcą bezpośrednim lub pośrednim). Są to dwie odrębne kategorie umów – umowy pośredniczące (umowa agencyjna) oraz umowy dystrybucyjne (umowa dealerska). Można jedynie zastanowić się nad zastosowaniem analogii regulacji dotyczącej roszczenia wyrównawczego (art. 7643 k.c.) do umowy dealerskiej. Jest to zagadnienie jednak bardzo kontrowersyjne. Należy więc postulować aby de lege ferenda ustawodawca uregulował stosunku dystrybucyjne, aby strony umowy mogły uzyskać równą pozycję ekonomiczną. Przykładowo w prawie austriackim wprowadzono w 2013 r. regulację chroniącą dystrybutorów, polegającą m.in. na przyznaniu prawa do odszkodowania za usunięcie z sieci, do swobody w zbyciu w swojej autoryzacji i zmusza producentów przynajmniej do uzasadnienia swojej decyzji gdy chcą zakończyć współpracę z dystrybutorem.

SUMMARY The method of shaping the contracts clearly shows the disadvantage of the distributor in relation to the producer. From the very beginning of negotiations, the distributor is almost forced to accept conditions imposed by producer. Of course, it cannot be said that such an agreement will be an invalid contract. The parties may, on the basis of freedom of contract (Article 3531 of the Polish Civil Code), form a legal relationship in such a way that one party is in a weaker position. However, this type of contractual relationship as part of the distribution relationship should be known as standard. A similar problem was noticed on the basis of an agency contract (Article 758 of the Polish Civil Code). The agent's position was equally economically weaker in relation to the principal. This situation was improved by the interference of European Union law and the related implementation of Directive 86/653 / EEC to the Polish Civil Code. There are no regulations that would put the distributor at a better negotiating position. Not to mention the situation in which the manufacturer can terminate the Dyrektywa rady z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek z dnia 18 grudnia 1986 r., Dz.Urz.UE.l nr 382, str. 17 201

68

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

dealership agreement at anytime and anywhere. Basically, it is not possible to apply analogy to the regulation of the agency agreement due to the different essence of the contract. The agent does not purchase products from the principal, as he is his intermediary (direct or indirect deputy). These are two separate categories of contracts - intermediary agreements (agency contract) and distribution agreements (dealership agreement). One can only think about applying the analogy of the regulation regarding the compensatory claim (Article 7643 of the Polish Civil Code) to the dealership agreement. However, this is a very controversial issue.

Therefore, it is necessary to postulate that de lege ferenda the legislator should regulate the distribution relation, so that the parties can obtain an equal economic position. For example, in the Austrian law, a regulation entered into force in 2013 to protect distributors, including on granting the right to compensation for deletion from the network, the freedom to sell in its authorization and forces the manufacturers to at least justify their decision when they want to terminate their cooperation with the distributor.

69

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Dyrektywa rady z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek z dnia 18 grudnia 1986 r. (Dz.Urz.UE.l nr 382, str. 17) 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, tj. z dnia 10 maja 2018 r. (Dz. U. z 2018r, poz. 1025) 3. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, tj. z dnia 22 listopada 2017 r.

(Dz. U. z 2017r, poz. 2344) 4. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej, tj. z dnia 5 kwietnia 2017 r. (Dz. U. z 2017r., poz. 776) 5. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. z dnia 9 maja 2018 r. (Dz.U. z 2018r., poz. 1191)

Wydawnictwa zwarte: 1. Drozd E., Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa-Kraków 1974 2. Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Legalis 2017 3. Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018 4. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, red. J. Gudowski, Lex 2018 5. Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450-1088, red. M. Gutowski, Legalis 2016 6. Kubsik

S.:

Przedkontraktowa

odpowiedzialność

odszkodowawcza

z

tytułu

nieuczciwych negocjacji, Warszawa 2015 7. Prawo umów handlowych. System prawa handlowego, tom 5, red. M. Stec, Legalis 2017 8. Prawo własności przemysłowej. Komentarz, red. P. Kostański, Legalis 2014 9. Prawo zobowiązań – część ogólna. System prawa prywatnego tom 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2013 10. Prawo zobowiązań – umowy nienazwane. System prawa prywatnego, tom 9, pod red.

W. Katner, Warszawa 2010 11. Radwański Z., Teoria umów, Warszawa 1977 12. Stecki L.: Franchising, Toruń 1994 70

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

13. Tracz G.: Sposoby jednostronnej rezygnacji z zobowiązań umownych, Warszawa 2007 14. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, red. T. Skoczny, Legalis 2014 15. Zawadzka J.: Warunek w prawie cywilnym, Warszawa 2012 16. Zoll F.: Rękojmia. Odpowiedzialność sprzedawcy, Warszawa 2018 Artykuły: 1. Gawlik B., Umowy mieszane: konstrukcja i ocena prawna, Palestra, nr 5/1974 2. Strzępka J., Umowy ramowe w typologii umów, STPP, nr 3/2010 3. Zagrobelny K., Wymagalność roszczenia o wynagrodzenie wykonawcy robót budowlanych, Acta Universitatis Wratislavienis, No 3469, Przegląd Prawa i Administracji, nr 911/2012

71

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

MAGDALENA KLOZE202

UMOWA O MEDIACJĘ MEDIATION AGREEMENT

słowa kluczowe: mediacje, alternatywne metody rozwiązywania sporów, umowa mediacyjna keywords: mediation, Alternative Dispute Resolution, mediation agreement

STRESZCZENIE Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie podstawowych zagadnień dotyczących mediacji. Porozumienie mediacyjne jest jedną z alternatywnych metod rozwiazywania sporów.

W artykule omówione zostały główne problemy związane z treścią umowy o mediację oraz obowiązkami wynikającymi z tej umowy i konsekwencjami jej niespełnienia. Szczególne znaczenie w omawianej problematyce zajmują kwestie dotyczące charakteru prawnego umowy o mediację. Charakter ten nie jest dokładnie określony przez doktrynę. Przyjmuje się, iż umowa mediacyjna jest dwustronną czynnością materialnoprawną, która wywołuje określone skutki zarówno materialnoprawne, jak i procesowe. Udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter prawny umowy o mediację nie jest bez znaczenia. Wręcz przeciwnie – pozwala na rozwiązanie szeregu problemów, przede wszystkim – do jakiego kompleksu norm prawnych (materialnych czy procesowych) należy sięgnąć w przypadku luki prawnej. Celem niniejszego artykułu jest uregulowanie wszystkich kwestii dotyczących charaktery prawnego umowy o mediację.

Doktorantka na Wydziale Nauk Społecznych, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na kierunku Socjologia oraz studentka II roku na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 202

72

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

EXTRACT The mediation agreement is one of the alternative methods of dispute resolution. In the article, there are discussed main problems concerning the wording of the agreement, duties under such agreement and the consequences of their non-fulfillment.

WPROWADZENIE Mediację do prawa cywilnego, rodzinnego, gospodarczego i prawa pracy, o czym wspominano powyżej, wprowadziły przepisy ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. Przepisy zaczęły obowiązywać z dniem 10 grudnia 2005 r. (art. 1831 – 18315 Kodeksu postępowania cywilnego)203.

Podstawową regulacją określającą zakres spraw cywilnych, w której dopuszczalna jest mediacja, jest art. 10 k.p.c. Oprócz tego osobno regulowano przedmiot mediacji w sprawach o rozwód i separację (art. 436 k.p.c.). Z treści art. 10 k.p.c. wynika, że do mediacji przekazane zostają sprawy, które muszą odpowiadać łącznie dwom kryteriom – muszą być to sprawy cywilne w rozumieniu przepisów k.p.c. oraz sprawy, w których dopuszczalna jest ugoda204.

W polskim porządku prawnym coraz częściej spotykane jest przekonanie, że mediacje są jednym z najczęściej podejmowanych tematów ostatnich czasów205. Paradoksalnie praktyczne znaczenie mediacji w systemie prawa stanowionego jest wciąż incydentalne.

Rzeczywiste marginalizowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów, w szczególności mediacji, przy istniejącej konstrukcji dopuszczalności drogi sądowej w sprawach cywilnych jak i ciągłym wzroście liczby spraw może doprowadzić do jeszcze większej niewydolności tradycyjnych form rozstrzygania sporów206.

Na gruncie polskiego kodeksu postępowania cywilnego wyróżniamy dwa rodzaje mediacji, w zależności od sposobu w jaki dochodzi się do wszczęcia postępowania. Są to mediacja umowna (inaczej zwana konwencjonalną) oraz mediacja ze skierowania sądu (mediacja w trakcie postępowania sądowego). Mediacja umowna realizowana jest na podstawie umowy o mediację, w tym także umowy zawartej przez wyrażenie zgody na wniosek drugiej A. Rękas [w] Mediacja i arbitraż jako sposoby polubownego rozstrzygania sporów., pod red. D. CzuraKalinowska, Poznań 2009, s. 64 204 A. Rękas [w] Mediacja i arbitraż jako sposoby polubownego rozstrzygania sporów., pod red. D. CzuraKalinowska, Poznań 2009, s. 12 205 K. Gajda-Roszczynialska, Sprawozdanie ze Zjazdu Stowarzyszenia Nauczycieli Postępowania Cywilnego z Niemiec, Austrii i Szwajcarii: Freiburg, 26-29 marca 2014r., Przegląd Prawa Cywilnego,nr 3/2014, s. 133 206 R. Flejszar, K. Gajda-Roszczynialska [w] K. Płeszka, J. Czapska, M. Araszkiewicz, M. Pękala, Mediacja.

Teoria, normy, praktyka. Monografie., Warszawa 2017, s. 176 203

73

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

strony, o którym mowa w art. 1836 § 1 k.p.c. Zgodnie z art. 1831 § 2 k.p.c. mediacja prowadzona jest na podstawie umowy o mediację lub postanowienia sądu kierującego strony do mediacji.

Mediacja konwencjonalna ma charakter niezależny od postępowania sądowego, wobec którego stanowi ona alternatywę. Mediacja ze skierowania sądu jest inicjowana na podstawie postanowienia sądu o kierowaniu stron do mediacji207.

Zdaniem R. Morka na podstawie powyżej przytoczonych przepisów kodeksu postępowania cywilnego z zakresie mediacji można wyróżnić trzy rodzaje mediacji: mediację umowną, mediację na wniosek stron, oraz mediację na podstawie skierowania sądu208.

Przez wzgląd na konieczność uwzględnienia zmian dotyczących alternatywnych metod rozwiązywania sporów zachodzących w prawie europejskim, oraz w związku z dużą potrzebą upowszechnienia metod ADR w praktyce polski ustawodawca dokonał 1 stycznia 2016 r. istotnych

modyfikacji

dotychczasowych

uregulowań.

Ustawa,

po

przeprowadzeniu

wcześniejszych konsultacji społecznych, wprowadza regulacje mające na celu wyeliminowanie barier w rozwoju mediacji i arbitrażu oraz innych pozasądowych metod rozwiązywania sporów209.

Na gruncie obecnego stanu prawnego brak jest w kodeksie postępowania cywilnego regulacji przewidujących obowiązek przeprowadzania mediacji w określonych kategoriach spraw przez wzgląd na zasadę dobrowolności210.

FORMA I TREŚĆ UMOWY O MEDIACJĘ Przez umowę o mediację należy rozumieć ,,umowę, dzięki której strony zgadzają się, aby rozwiązać jakikolwiek zaistniały między nimi w przyszłości spór poprzez użycie mediacji przewidującej skorzystanie z usług osoby trzeciej (mediatora) w celu doprowadzenia do ewentualnej ugody pomiędzy stronami”211 Dla skuteczności umowy o mediację Kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje szczególnych wymagań dotyczących formy, zatem może ona zostać zawarta w formie dowolnej. Niejednokrotnie zdarza się tak, że umowa o mediację zawierana jest w formie klauzuli mediacyjnej.

207

R. Flejszar, K. Gajda-Roszczynialska [w]: A. Torbus: Mediacja w sprawach gospodarczych, teoria, perspektywy, Warszawa 2015, s. 179 208 M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym., Warszawa 2012, s.153-154 209 M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym., Warszawa 2012, s. 177 210 R. Morek [w] Zgoda jako wyraz autonomii woli., pod red. G. Bartłuszajtys, Warszawa 2008, t. 49, s. 141 211 A. Tynel [w:] Międzynarodowe prawo handlowe., pod red. M. Pazdan, Warszawa 2002, s. 319

74

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Elementy umowy o mediację uregulowane zostały w art. 1831 § 3 k.p.c., zgodnie z którym strony, w umowie o mediację, określają w szczególności przedmiot mediacji, osobę mediatora lub sposób jego wyboru. Natomiast w art. 1831 § 1 i 2 k.p.c. uregulowany został jeden z konstytutywnych elementów umowy o mediację, jakim jest zgoda na mediację. Zgoda, o której mowa w 1831 § 1 i 2 k.p.c. jest charakterystycznym elementem mediacji ze względu na jej cechę charakterystyczną jaką jest dobrowolność uczestnictwa. W tym miejscu należy przypomnieć, iż dobrowolność mediacji oznacza, że możliwość rozwiązania sporu w ramach postępowania mediacyjnego zależy od zgodnej woli stron konfliktu, co do zasady na każdym etapie postępowania mediacyjnego212. Zgodę na mediację musi wyrazić każda ze stron. Zgodnie z art. 1836 § 2 pkt. 4 k.p.c. mediacja nie zostaje wszczęta, jeżeli strony nie zawarły umowy o mediację, a druga strona nie wyraziła zgody na mediację. W takim przypadku mediacja nie może dojść do skutku. Ponadto, zgodnie z doktryną treść umowy o mediację musi być wyraźna, co oznacza, że nie może budzić wątpliwości interpretacyjnych, dodatkowo niedopuszczalne jest stosowanie wykładni rozszerzającej.213 Ustawodawca nie określa kwestii dotyczących przedmiotu umowy o mediację, wobec czego należy stosować kryteria zawarte w art. 1161 § 1 k.p.c., dotyczące zapisu na sąd polubowny214, zgodnie z którym określenie przedmiotu umowy o mediację polega na wskazaniu przedmiotu toczącego się sporu lub stosunku prawnego, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć w przyszłości. Zgonie w powyższym umowa o mediację może dotyczyć istniejących pomiędzy stronami sporów, ale także tych, które mogą wyniknąć ze stosunków kontraktowych lub innych nie mających swojego źródła w umowie.

Dzięki takiemu rozwiązaniu strony mają możliwość wpływać na sposób rozstrzygnięcia sporów, ale także na szybkość dochodzenia roszczeń. W tym miejscu należy pamiętać, że zgodnie z rozumieniem przepisów Kodeksu postępowania cywilnego mediacja jest instytucją dotyczącą spraw cywilnych, do których rozpoznawania kompetentne są sądy powszechne.

Ponadto, zgodnie z art. 10 k.p.c. sąd dąży do ugodowego rozwiązania sporu w sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne.

Kolejnym elementem umowy o mediację jest wskazanie osoby mediatora, bądź sposobu jego wyboru.

Mediatorzy są jednym z najistotniejszych elementów wpływających na

skuteczność postępowania mediacyjnego. Mediator jest osobą stanowiącą swego rodzaju katalizator pomiędzy stronami, którego celem jest pomoc w dojściu do porozumienia 212

S. Pieckowski, Mediacja w sprawach cywilnych., Warszawa 2006, s. 12-13 M. Białecki, Mediacja w postępowaniu cywilnym., Warszawa 2012, s. 157 214 Umowa o mediację i jej charakter prawny, [w] Europeizacja prawa prywatnego, t. 1, pod red. M. Pazdan, Warszawa 2008, s. 754 213

75

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

skutkującego zawarciem ugody. Mediator ma za zadanie ułatwić stronom sporu wypracowanie rozwiązania ich wspólnego problemu i wyjście ze sporu215.

Mediatorem może być osoba fizyczna posiadająca zdolność do czynności prawnych, korzystająca z pełni praw publicznych. Mediatorem nie może być sędzia. Organizacje społeczne i zawodowe mogą prowadzić listy stałych mediatorów oraz tworzyć ośrodki mediacyjne. Mediator powinien zachować bezstronność wobec stron mediacji oraz wobec przedmiotu mediacji. Postępowanie mediacyjne nie jest jawne. Mediator ma obowiązek zachować w tajemnicy wszelkie informacje, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z tego obowiązku216.

Mediator w najogólniejszym tego słowa znaczeniu jest osobą odpowiedzialną przed stronami za sprawny przebieg postępowania mediacyjnego i aktywne wspieranie stron w dążeniu do porozumienia, oraz za skonstruowanie, w ostatnim etapie procesu mediacyjnego – ugody, która będzie zgodna z prawem i zasadami współżycia społecznego. Zapewnienie zatem wysokiej jakości pracy mediatora i tym samym wysokich standardów postępowania mediacyjnego jest podstawowym zadaniem stojącym przed ustawodawcą i organizacjami mediacyjnymi217.

Strony, przy poszukiwaniu mediatora mogą kierować się różnymi kryteriami, by dokonać ostatecznego wyboru. Wybór mediatora ma ścisłe znaczenie z tym, w jaki sposób może dojść do mediacji. Zgodnie z brzmieniem art. 1831 § 2 k.p.c. mediację prowadzi się na podstawie umowy o mediację albo postanowienia sądu kierującego strony do mediacji. Umowa może być zawarta także przez wyrażenie przez stronę zgody na mediację, gdy druga strona złożyła wniosek, o którym mowa w art. 1866 § 1. Zgodnie z brzmieniem tego artykułu możemy wyróżnić mediację umowną i ze skierowania sądu. W ramach mediacji umownej strony w umowie o mediację zobowiązane są do określenia w szczególności przedmiotu mediacji, osoby mediatora albo sposobu jego wyboru – art. 1831 § 3 k.p.c. Mając na uwadze zasadę dobrowolności to do stron postępowania mediacyjnego należy decyzja o wyborze osoby mediatora. Ustawa przewiduje pewne ograniczenia pod tym względem, tylko w przypadku, gdy to sąd kieruje strony do mediacji – wówczas sąd ma obowiązek najpierw sam wyznaczyć mediatora, posiadającego odpowiednią wiedzę i umiejętności w zakresie prowadzenia mediacji – art. 1839. Jednakże nie ogranicza to prawa stron do zmiany osoby mediatora. W tym miejscu A. Petrus-Schmidt [w] Mediacja i arbitraż. Tom 2. Wybrane zagadnienia., pod red. D. Czura-Kalinowska, Poznań 2010, str. 31 216 R. Morek, Mediacje i arbitraż – art. 1831 – 18315, k.p.c. Komentarz., Warszawa 2006, s. 6 217 S. Pieckowski, Mediacja gospodarcza., Warszawa 2015, s. 152-153 215

76

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

należy podkreślić również, zgodnie z art. 436 § 3 k.p.c., że jeżeli strony nie uzgodniły osoby mediatora, sąd kieruje je do stałego mediatora posiadającego wiedzę teoretyczną, w szczególności posiadającego wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych.

Ponadto zgodnie z art. 1832 § 3 k.p.c. organizacje pozarządowe w zakresie swoich zadań statutowych oraz uczelnie mogą prowadzić listy mediatorów oraz tworzyć ośrodki mediacyjne.

Wpis na listę wymaga wyrażonej na piśmie zgody mediatora. Informację o listach mediatorów oraz ośrodkach mediacyjnych przekazuje się prezesowi sądu okręgowego. Przepis ten nie precyzuje pojęcia stałego mediatora, ani tego, jakie kompetencje powinien posiadać kandydat.

Prowadzenie list stałych mediatorów zostało ograniczone do kompetencji organizacji społecznych i zawodowych.

WSZCZĘCIE MEDIACJI NA WNIOSEK JEDNEJ ZE STRON Jak wskazywano powyżej, w polskim systemie prawnym postępowanie mediacyjne wszczynane jest na wniosek strony, lub ze skierowania sądu. Na podstawie art. 1876 § 1 k.p.c. mediacja umowna (tzw. mediacja konwencjonalna) prowadzona jest na podstawie umowy o mediację, w tym także umowy zawartej przez wyrażenie zgody na wniosek drugiej strony.

Zatem jedną z zalet postępowania mediacyjnego jest fakt, że może ono zostać wszczęte również w sytuacji, w której strony nie zawarły wcześniej umowy o mediację. Mediacja może zostać przeprowadzona na wniosek jednej ze stron, ale w tym przypadku konieczna jest zgodna drugiej strony, ze względu na wspominaną już zasadę dobrowolności. Zgoda drugiej strony na przeprowadzenie postępowania mediacyjnego powinna, oprócz samego wszczęcia mediacji, dotyczyć również szczegółowo określonego przedmiotu mediacji, osoby mediatora lub sposobu jego wyboru.218 Zgodnie z treścią art. 1837 k.p.c. wniosek o przeprowadzenie mediacji zawiera oznaczenie stron, dokładnie określone żądanie, przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie, podpis strony oraz wymienienie załączników. Jeżeli strony zawarły umowę o mediację na piśmie, do wniosku dołącza się odpis tej umowy. Wszczęcie mediacji przez stronę następuje w chwili doręczenia mediatorowi wniosku o przeprowadzenie mediacji, z dołączonym dowodem jego odpisu stronie (art. 1836 § 1 k.p.c.). Zgoda strony jest bezwzględną przesłanką

M. Pazdan [w] Odpowiedzialność cywilna – księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, pod red.

M. Pyxiak-Szafnicka, Kraków 2004, s. 100 218

77

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wszczęcia mediacji a moment jej wyrażenia jest jednoznaczny z chwilą zawarcia umowy o mediację.219 Złożenie wniosku przez stronę o wszczęcie mediacji tak samo, jak i skierowanie stron do mediacji przez sąd co do zasady wszczyna mediację. Istnieją jednak wyjątki od tej zasady.

Zgodnie z art. 1838 § 2 mimo doręczenia wniosku, o którym mowa w § 1, mediacja nie zostaje wszczęta, jeżeli stały mediator, w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówił przeprowadzenia mediacji; strony zawarły umowę o mediację, w której wskazano jako mediatora osobę niebędącą stałym mediatorem, a osoba ta, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, odmówiła przeprowadzenia mediacji; strony zawarły umowę o mediację bez wskazania mediatora i osoba, do której strona zwróciła się o przeprowadzenie mediacji, w terminie tygodnia od dnia doręczenia jej wniosku o przeprowadzenie mediacji, nie wyraziła zgody na przeprowadzenie mediacji albo druga strona w terminie tygodnia nie wyraziła zgody na osobę mediatora; strony nie zawarły umowy o mediację, a druga strona nie wyraziła zgody na mediację.

Jeśli wniosek został dostarczony prawidłowo, zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego, po doręczeniu mediatorowi wniosku o wszczęcie mediacji, mediator powinien wyznaczyć termin czynności związanych z prowadzeniem mediacji, ponadto do jego obowiązków należy wyznaczenie posiedzeń mediacyjnych – w przypadku, gdy strony nie uzgodniły, że mediacje będą się odbywać bez wspólnych posiedzeń.

Zgodnie z art. 18311 k.p.c. wyżej wymienione czynności mediator powinien wykonać bezzwłocznie.

OBOWIĄZKI STRON Kwestią, która spotyka się z dużym zainteresowaniem doktryny jest zagadnienie czy już sam fakt zawarcia umowy o mediację przez strony może pociągać za sobą obowiązki, z którymi będą związane określone sankcje prawne. Ustawodawca nie precyzuje tego zagadnienia w żaden sposób, co dość często budzi duże wątpliwości. M. Pazdan przyjmuje, że strony, które zawierają umowę na mediację, godzą się tym samym na jej postanowienia, co w konsekwencji nakłada na nie obowiązek wzięcia udziału w postępowaniu mediacyjnym z udziałem

219

P. Malaga, A. Mól, Sposoby i skutki wszczęcia mediacji, ADR Mediacje i Arbitraż, Nr 4/2008, s. 122

78

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

bezstronnego mediatora220. R. Morek stoi zaś na stanowisku iż skutkiem zawarcia umowy o mediację jest nie tylko możliwość, ale i konieczność poddania się mediacji221.

Podstawową zaletą umowy o mediację jest możliwość podjęcia dyskusji zmierzającej do rozwiązania toczącego się pomiędzy stronami sporu na poziomie rzeczywistych problemów i przyczyn powstałego konfliktu, bez wchodzenia na płaszczyznę prawną, która mogłaby czasem doprowadzić jedynie do powiększenia sporu222.

Zakres obowiązków wynikających z zawartej umowy o mediację nastręcza dodatkowych utrudnień w postaci wielości istniejących modeli prowadzenia postępowania mediacyjnego. Udział stron w mediacji może bowiem przybrać różnoraką postać. Może dojść m.in. do sytuacji, w której zamiast na wspólnych posiedzeniach mediacyjnych strony będą spotykały się z mediatorem oddzielnie. Bywają też sytuacje takie, gdzie strony sporu dzielą bardzo duże odległości i spotkanie w jednym miejscu mogłoby narazić jedną ze stron na wysokie koszty podróży. W takim przypadku możliwe jest zainicjowanie postępowania mediacyjna, które będzie odbywało się na odległość – za pomocą środków komunikowania się na odległość.

Postępowanie mediacyjne jak już wspominano opiera się na zasadzie dobrowolności.

To od decyzji stron zależy, czy zdecydują się na poddanie mediacji czy też nie. Problem rodzi sytuacja, w której pomimo zawartej umowy o mediację jedna ze stron odmawia wzięcia w niej udziału. Trudno w takiej sytuacji zachować racjonalną równowagę pomiędzy zasadą dobrowolności a zasadą pacta sunt servanda. Przykładem, zgodnie z którym zasada dobrowolności nie ma charakteru absolutnego jest bez wątpienia art. 103 § 2 k.p.c. zgodnie z którym strona, która odmawia poddania się mediacji, na którą wcześniej wyraziła zgodę może zostać obciążona kosztami powstałymi w wyniku nieuzasadnionej odmowy poddania się mediacji. Jak wynika z powyższego, odmowa wzięcia udziału dopuszczalna jest tylko w przypadku, gdy jest usprawiedliwiona. W tym miejscu powstaje jednak pytanie, co w sytuacji, w której jedna ze stron w ogóle nie chce do niej przystąpić. W doktrynie analizowany jest sens przymusowego dążenia do wykonania tego obowiązku, biorąc pod uwagę fakt, że strony decydując się na wzięcie udziału w mediacji nie są zobligowane do zawarcia ugody223.

M. Pazdan [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Janusza Szwaji. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, z. 88, Kraków 2004, s. 261 221 R. Morek, Mediacje i arbitraż – art. 1831 – 18315, k.p.c. Komentarz., Warszawa 2006, s. 756 222 P. Malaga, A. Mól, Sposoby i skutki wszczęcia mediacji, ADR Mediacje i Arbitraż, Nr 4/2008, s. 123 223 M. Jurgielewicz, Obowiązki wynikające z umowy i mediację i skutki ich niewykonania, Mediator, Nr 42/2007, s. 47 220

79

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Zasadniczym skutkiem procesowym zapisu na sąd polubowny jest możliwość zniesienia przez stronę zarzutu, który zgodnie z art. 1165 k.p.c. ma być zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Nie wniesienie takiego zarzutu skutkuje tym, że to sąd powszechny będzie właściwy do rozstrzygnięcia sprawy. W przypadku umowy o mediację nie mamy do czynienia z tak daleko idącymi skutkami prawno-procesowymi.

Pozwany jednak ma możliwość zgłoszenia zarzutu zawarcia umowy o mediację w przypadku, gdy strony zawarły ją przed wszczęciem postępowania sądowego – w takiej sytuacji zgodnie z art. 2021 k.p.c. sad kieruje strony do mediacji224.

CHARAKTER PRAWNY UMOWY O MEDIACJĘ Umowa o mediację jest to umowa nazwana, uregulowana poza kodeksem cywilnym.

Zawarcie umowy o mediację stanowi przejaw autonomii woli stron i oznacza, że strony decydują się niejako a przekazanie sporu do swojej własne kompetencji.

Sporny w doktrynie jest charakter prawny umowy o mediację. Przyjmuje się, iż umowa mediacyjna jest dwustronną czynnością materialnoprawną, która wywołuje określone skutki zarówno materialnoprawne225, jak i procesowe226. W tym miejscu należy także zwrócić uwagę na istnienie teorii pośredniej, zgodnie z którą umowy procesowe są umowami o charakterze mieszanym, co oznacza, że mają podwójną naturę prawną, która zakłada istnienie dwóch integralnie złączonych pierwiastków – zarówno materialnego, jak i procesowego227.

Udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter prawny umowy o mediację nie jest bez znaczenia. Wręcz przeciwnie – pozwala na rozwiązanie szeregu problemów, przede wszystkim – do jakiego kompleksu norm prawnych (materialnych czy procesowych) należy sięgnąć w przypadku luki prawnej.

W pierwszej kolejności należy się zastanowić nad tym, czy czynności dokonywane w ramach postępowania mediacyjnego należą do kategorii czynności procesowych, czy będą raczej czynnościami mieszczącymi się poza tą kategorią. W doktrynie przyjmuje się bowiem, iż czynności procesowe mogą być dokonywane tylko wobec sądu będącego organem procesowym228. Jak twierdzi W. Berutowicz – czynności procesowe to te elementy działania

P. Malaga, A. Mól, Sposoby i skutki wszczęcia mediacji, ADR Mediacje i Arbitraż, Nr 4/2008, s. 124 W. Siedlecki [w] Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Ohanowicza., pod red.

Z. Radwański, Warszawa-Poznań 1979, s. 178 226 A. Skąpski, Ograniczenia dowodzenia w procesie cywilnym., Warszawa-Kraków 1981, s. 26 227 P. Osowy, Umowa o właściwość sądu jako przykład umowy przedprocesowej. Uwagi na tle art. 46 k.p.c., Kwartalnik Prawa Publicznego, z. 2/2005, s. 434 228 M. Jędrzejewska, Wpływ czynności procesowych na bieg przedawnienia. Palestra, nr 28/11(323)/1984, s. 22 224 225

80

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

podmiotów postępowania cywilnego, które są podejmowane dla wywołania określonych skutków procesowych na podstawie odpowiednich uprawnień lub w wykonywaniu obowiązków procesowych, w formie procesowej uregulowanej przez prawo. Berutowicz wyraził pogląd, zgodnie z którym ma mocy przepisów szczególnych czynności procesowe mogą wywoływać skutki materialnoprawne229. Natomiast J. Lapierre uznał, że czynności procesowe są czynnościami formalnymi podmiotów procesowych, które wpływają na wszczęcie, przebieg lub też na zakończenie procesu. Wymogi prawne, które warunkują skuteczne powstanie tych czynności oraz ich skutki uregulowane zostały w kodeksie postępowania cywilnego230.

Zarówno czynności procesowe jak i czynności materialnoprawne są czynnościami prawnymi, ponieważ wywołują skutki przewidziane przepisami prawa i w takim też zamiarze są podejmowane231.

Podsumowując, za charakterem procesowym umowy o mediację może przemawiać przede wszystkim fakt uregulowania tej instytucji w Kodeksie postępowania cywilnego, jej główny cel jakim jest doprowadzenie do rozwiązania konfliktu i dojście do porozumienia, w postaci ugody. Charakter materialnoprawny umowy o mediację, to przede wszystkim brak jurysdykcyjnych kompetencji mediatora oraz fakt, że mediacja może nie mieć nic wspólnego z procesem, co jest konsekwencją traktowania mediacji jako alternatywnej dla drogi sądowej metody rozwiazywania sporów232.

PODSUMOWANIE Zainteresowanie mediacją w naszym kraju w chwili obecnej jest bardzo wysokie.

Badania nad prawną regulacją mediacji spotyka się niejednokrotnie z barierami z jednej strony instytucjonalnymi, ale przede wszystkim barierami świadomościowymi u poszczególnych aktorów procesu mediacyjnego. Jednocześnie należy jednak zauważyć, iż ustawodawca w 2015 roku wyraźnie opowiedział się za upowszechnieniem sądowej mediacji czego dowodem jest nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z dnia 24 lipca 2015 roku.

Według założeń, które zostały przyjęte przez ustawodawcę, postępowanie mediacyjne, jako alternatywna dla drogi sądowej metoda rozwiazywania sporów ma na celu ułatwienie stronom dojścia do porozumienia. Cel ten może być realizowany przez zgodę stron na W. Berutowicz, Postępowanie cywilne w zarysie., Warszawa 1984, s. 229 J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym., Warszawa 1968, s. 77 231 Ł. Błaszczak, Charakter prawny umowy o mediację, 2018 232 R. Morek, Mediacje i arbitraż – art. 1831 – 18315, k.p.c. Komentarz., Warszawa 2006, s. 773 229 230

81

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

rozwiazywanie konfliktów z wykorzystaniem mediacji, ale także poprzez zawarcie umowy o mediację, która pozwala na dokładne określenie warunków, pod którymi zostanie przeprowadzone postępowanie mediacyjne.

SUMMARY The interest in mediation in our country at the moment is very high. Mediation proceedings, as an alternative to the judicial method of dispute resolution, are aimed at facilitating the parties' agreement. This objective can be implemented by the parties' consent to resolve conflicts with the use of mediation, but also by concluding a mediation agreement, which allows for precise determination of the conditions under which the mediation proceedings will be carried out.

82

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r., poz. 1822 z późn. zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Berutowicz W., Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984 2. Białecki M., Mediacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012 3. Europeizacja prawa prywatnego, t. 1, pod red. M. Pazdana, Warszawa 2008 4. Lapierre J., Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1968 5. Mediacja i arbitraż jako sposoby polubownego rozstrzygania sporów, pod red.

D. Czura-Kalinowskiej, Poznań 2009 6. Mediacja i arbitraż, t. 2. Wybrane zagadnienia, pod red. D. Czura-Kalinowskiej, Poznań 2009 7. Międzynarodowe prawo handlowe, pod red. M. Pazdana, Warszawa 2002 8. Morek R., Mediacje i arbitraż – art. 1831 – 18315, k.p.c. Komentarz, Warszawa 2006 9. Odpowiedzialność cywilna – księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, pod red. M. Pyxiak-Szafnicka, Kraków 2004 10. Pieckowski S., Mediacja gospodarcza, Warszawa 2015 11. Pieckowski S., Mediacja w sprawach cywilnych, Warszawa 2006 12. Płeszka K., Czapska J., Araszkiewicz M., Pękala M., Mediacja. Teoria, normy, praktyka. Monografie, Warszawa 2017 13. Torbus A., Mediacja w sprawach gospodarczych. Teoria, perspektywy, Warszawa 2015 14. Skąpski A., Ograniczenia dowodzenia w procesie cywilnym, Warszawa-Kraków 1981 15. Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Ohanowicza., pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań 1979 16. Zgoda jako wyraz autonomii woli, t. 49, pod red. G. Bartłuszajtysa, Warszawa 2008

83

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Artykuły: 1. Gajda-Roszczynialska K., Sprawozdanie ze Zjazdu Stowarzyszenia Nauczycieli Postępowania Cywilnego z Niemiec, Austrii i Szwajcarii: Greiburg, 26-29 marca 2014r., Przegląd Prawa Cywilnego, nr 3/2014 2. Jędrzejewska M., Wpływ czynności procesowych na bieg przedawnienia, Palestra, nr 28/11(323)/1984 3. Jurgielewicz M., Obowiązki wynikające z umowy i mediację i skutki ich niewykonania, Mediator, nr 42/2007 4. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Janusza Szwaji. Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, z. 88/2004 5. Malaga P., Mól A., Sposoby i skutki wszczęcia mediacji, ADR Mediacje i Arbitraż, nr 4/2008 6. Osowy P., Umowa o właściwość sądu jako przykład umowy przedprocesowej. Uwagi na tle art. 46 k.p.c., Kwartalnik Prawa Publicznego, z. 2/2005 Źródła internetowe: 1. http://arbitraz.laszczuk.pl/_adr/18/Charakter_prawny_umowy_o_mediacje.pdf

84

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

EDYTA SZUMILAS233

UMOWY KONSUMENCKIE ZAWIERANE W WARUNKACH NIETYPOWYCH CONSUMER CONTRACTS CONCLUDED IN UNUSUAL CIRCUMSTANCES słowa kluczowe: umowy zawierane na odległość, umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa, konsument, ustawa o prawach konsumenta keywords: distance contracts, off-premises contracts, consumer, The Polish Act on Consumer Rights

STRESZCZENIE Cel rozdziału stanowi

zaprezentowanie problematyki umów konsumenckich

zawieranych w warunkach nietypowych, analizowanej na gruncie ustawy o prawach konsumenta. Tematyka ta osadzona jest w szerszym kontekście dziedziny badawczej jaką jest prawo umów konsumenckich. Temat umów zawieranych w warunkach nietypowych jest niezwykle istotny dla doktryny i literatury prawnej z powodu jego znaczenia we współczesnym świecie, gdzie bardzo intensywnie rozwijają się środki przekazu elektronicznego oraz sprzedaż poza lokalem przedsiębiorstwa. Niniejsza publikacja ma stanowić próbę przełożenia założeń doktrynalnych związanych z tematyką umów zawieranych w warunkach nietypowych na grunt rozwiązań chroniących interesy konsumenta, analizowanych w oparciu o ustawę o prawach konsumenta oraz dane empiryczne uzyskane przez

Urząd Ochrony Konkurencji

i Konsumentów.

233

Doktorantka w katedrze Prawa Cywilnego i Gospodarczego na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, absolwentka Prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Finansów i Rachunkowości na Uniwersytecie Ekonomicznym. Przygotowuje rozprawę doktorską z zakresu prawa konsumenckiego i handlowego

85

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

EXTRACT The purpose of the chapter is to present the subject of consumer contracts concluded in unusual circumstances, analyzed on the basis of The Polish Act on Consumer Rights. This subject is embedded in the broader context of consumer contract law. The subject of contracts concluded in unusual circumstances is essential for legal doctrine and literature because of its importance in the modern world, where electronic media and off-premises sales are developing very intensively. This publication tries to explain doctrinal assumptions and find practical solutions that protect the consumer's interests. The subject is analyzed basing on the Act on Consumer Rights and empirical data obtained by the Office of Competition and Consumer Protection.

WPROWADZENIE W obecnym czasie społeczeństwo informacyjne podlega dynamicznemu rozwojowi.

Konsumenci coraz powszechniej robią zakupy i nabywają dobra oraz usługi za pośrednictwem Internetu oraz innych, nowoczesnych środków porozumiewania się na odległość. Zawierane w taki sposób umowy charakteryzują się pewnymi specyficznymi cechami, jako dochodzące do skutku bez jednoczesnej obecności stron umowy w czasie jej zawierania w tym samym miejscu i czasie. Konsument biorący udział w tego typu obrocie nie dysponuje co do zasady dostateczną informacją o kontrahencie i nie jest w stanie dokonać dokładnej analizy wszystkich aspektów transakcji. Można przyjąć, że działa w sytuacji gdzie dochodzi do powstania asymetrii informacyjnej, niemożliwej do wyeliminowania za pomocą standardowych mechanizmów rynkowych234.

Umowy zawierane na takich zasadach zwane są powszechnie umowami konsumenckimi zawieranymi w okolicznościach nietypowych i od pewnego czasu stanowią obiekt zainteresowania zarówno krajowego prawodawcy jak i ustawodawcy europejskiego. 30.maja 2014 roku została uchwalona ustawa o prawach konsumenta. Ustawa dotyka tematu m.in. kwestii umów konsumenckich zawieranych w okolicznościach nietypowych, czyli poza P. Mikłaszewicz, Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 247-248 234

86

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość. W ustawie wprowadzono również nowe obowiązki informacyjne, uregulowano kwestie formalne związane z zawieraniem owych umów oraz zamieszczono zasady dotyczące prawa odstąpienia. Ustawa jest efektem implementacji do prawa polskiego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, jak również retranspozycji dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz dyrektywy 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji. Zastąpiła ona ustawę z dnia 2.marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny.

Teksty obu aktów prawnych, pomimo wielu zbieżności, nie są jednak w pełni tożsame. Wynika to z faktu, że ustawodawca

wprowadził kilka istotnych zmian mających za zadanie

zapewnienie lepszej ochrony interesów konsumentów235.

Niniejsze opracowania ma na celu zaprezentowanie problematyki umów zawieranych w warunkach nietypowych. W rozdziale zostaną wykorzystane metody badawcze z zakresu analizy źródeł piśmienniczych, literatury oraz doktryny jak również analiza danych empirycznych ze sprawozdań Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów pod kątem działań podejmowanych w zakresie umów zawieranych na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa.

CHARAKTERYSTYKA OKOLICZNOŚCIACH

UMÓW

ZAWIERANYCH

W

NIETYPOWYCH

Konsumenckie umowy na odległość są zawierane „z konsumentem w ramach zorganizowanego systemu zawierania umów na odległość, bez jednoczesnej fizycznej obecności stron, z wyłącznym wykorzystaniem jednego lub większej liczby środków porozumiewania się na odległość do chwili zawarcia umowy włącznie”236. Definicja ta, zawarta w ustawie o ochronie konsumentów, różni się poprzednio obowiązującej regulacji prawnej, tj. ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. W nowej ustawie ustawodawca w sposób wyraźny zakreślił zakres regulacji umów zawieranych na odległość -

A. Płucienik, M. Kluska, G.Wanio, Ustawa o prawach konsumenta. Umowy zawierane przez Internet.

Praktyczny komentarz, Warszawa 2015, s. 67 236 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. 2014r., poz. 827 z późn. zm., art. 2 pkt. 1 235

87

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wystarczająca jest zatem zorganizowana działalność obejmująca zawierania owych umów.

W praktyce oznacza to, że przedsiębiorca może zawierać również inne umowy, w tym w sposób tradycyjny. Kolejne novum w aktualnym stanie prawnym dotyczy wymogu braku jednoczesnej obecności stron. Nacisk kładziony na brak ich fizycznej obecności jest związany z możliwością porozumiewania się na odległość za pomocą środków służących do przesyłania obrazu i dźwięku. Istotne jest, aby zarówno kontakt z kontrahentem jak i zawarcie umowy odbywało się przy użyciu przynajmniej jednego takiego środka, nie jest natomiast konieczne by obie czynności dokonać przy użyciu tego samego narzędzia237. Pojęcie zorganizowanej sprzedaży lub świadczenia usług na odległość obejmuje też systemy oferowane przez osobę trzecią inną niż przedsiębiorca, ale z których dany przedsiębiorca korzysta. Definicja ta nie powinna jednak dotyczyć przypadków, w których strony internetowe oferują jedynie informacje o przedsiębiorcy, jego towarach lub usługach oraz dane kontaktowe przedsiębiorcy238.

Ustawa o ochronie konsumentów definiuje umowę poza lokalem przedsiębiorstwa jako zawartą: przy jednoczesnej fizycznej obecności stron w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, w wyniku przyjęcia oferty złożonej przez konsumenta w okolicznościach, o których mowa powyżej, w lokalu przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem w miejscu które nie jest lokalem przedsiębiorstwa danego przedsiębiorcy, przy jednoczesnej fizycznej obecności stron oraz podczas wycieczki zorganizowanej przez przedsiębiorcę, której celem lub skutkiem jest promocja oraz zawieranie umów z konsumentami239. Celem odrębnej regulacji tego rodzaju umów jest wdrożenie mechanizmów służących ochronie konsumenta wówczas, gdy staje się on stroną umowy zawieranej w miejscu zwyczajowo do tego nieprzeznaczonym, takim jak miejsce pracy, mieszkanie, dom, albo w innym miejscu prywatnego pobytu. Zawarcie umowy w takich warunkach związane jest z ryzykiem dla konsumenta, który często nie ma dostatecznie dużo czasu na przemyślenie takiej decyzji240, zwłaszcza gdy propozycję otrzymuje w sposób nagły i niespodziewany. W przeciwieństwie do umów zawieranych na odległość w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa konstytutywny element stanowi M. Pecyna [w:] Prawo umów handlowych, pod red. S. Włodyka t. V, Warszawa 2014, s. 203 i nast.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, Dz.U. L 304/64 z 22.11.2011, motyw 20 239 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. 2014 poz. 827 z późn. zm., art. 2 pkt. 1 240 E. Łętowska, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2000, s. 40 i nast.

237 238

88

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

obecność obu strony takiej umowy w trakcie jej dokonywania w tym samym miejscu241.

Umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorstwa może być zawarta na kilka sposobów, zgodnie z regulacją art. 2 pkt 2 ustawy o prawach konsumenta. Po pierwsze - zawarcie umowy winno nastąpić przy jednoczesnej, fizycznej obecności stron w miejscu, które nie jest lokalem przedsiębiorstwa lub jako efekt przyjęcia oferty złożonej przez konsumenta w takich warunkach. Zawarcie kontraktu może też nastąpić w lokalu przedsiębiorstwa lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, jednakże warunkiem jest aby stało się to bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem poza owym lokalem przy obecności obu stron. Ustawodawca poprzez zastosowanie zwrotu „bezpośrednio po tym, jak nawiązano indywidualny i osobisty kontakt z konsumentem” wskazuje jasno na sytuację, w którym znaczącą rolę odgrywa pewien element zaskoczenia i niedostatku czasu, który oddziałuje na konsumenta242.

W kontekście tego typu umowy dużą rolę odgrywa też samo pojęcie „lokalu” jako decydujące o kwalifikacji danego kontraktu. Ustawodawca w art. 2 pkt 3 ustawy w sposób enumeratywny wymienia, jakie miejsce należy uznać za lokal przedsiębiorstwa: miejsce prowadzenia działalności będące nieruchomością albo częścią nieruchomości, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność na stałe lub miejsce prowadzenia działalności będące rzeczą ruchomą, w którym przedsiębiorca prowadzi działalność zwyczajowo albo na stałe243; Nowa definicja jest szersza od funkcjonującej na gruncie poprzedniego stanu prawnego.

Wyraźnie wskazano w niej, że za lokal przedsiębiorstwa można uznać także rzecz ruchomą, jak np. stragan czy samochód ciężarowy244.

OBOWIĄZKI INFORMACYJNE WOBEC KONSUMENTA Definicja konsumenta jest bardzo istotnym pojęciem z zakresu prawa, ponieważ ustawodawca niejednokrotnie stawia go w sytuacji uprzywilejowanej, przyznając rozmaite instrumenty z zakresu ochrony prawnej. Stąd ważne jest, by jak najściślej doprecyzować, kto może być zaliczany do grona konsumentów. Ustalenie kręgu podmiotów spełniających kryteria zakwalifikowania do tej grupy ma nie tylko znaczenie teoretyczne, ale stanowi zabieg Ustawa o prawach konsumenta, D. Karczewska, M. Namysłowska, T. Skoczny, Warszawa 2015, s. 91 M. Pecyna [w:] Prawo umów handlowych pod red. S. Włodyka t. V, Warszawa 2014, s. 205 243 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. 2014r., poz. 827 z późn. zm., art. 2 pkt. 3 244 M. Maciejewska-Szałas, Zawarcie umowy poza lokalem przedsiębiorstwa w świetle ustawy o prawach konsumenta, Gdańskie Studia Prawnicze, Tom XXXVI, Gdańsk 2016, s. 256 241 242

89

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

praktyczny. Ponieważ większość polskich przepisów dotyczących ochrony konsumentów to implementacja dyrektyw Unii Europejskiej naturalnym było, że polska definicja konsumenta musi odzwierciedlać wymogi wynikające z przepisów wspólnotowych245. Pomimo iż zgodność wymagana jest w zakresie objętym harmonizacją, ze względu na konieczność zachowania spójności prawa cywilnego zbędnym byłoby tworzenie innych definicji prawnych konsumenta, odnoszących się do pozostałych dziedzin prawa246. W myśl znowelizowanego przepisu za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową247. Przedmiotowofunkcjonalny charakter definicji konsumenta w prawie Unii Europejskiej, a co za tym idzie również w polskiej ustawie, odnosi się zatem do kwalifikacji czynności prawnej, której konsument dokonuje, czyli czynności konsumenckiej. Ochroną prawną objęty jest konsument - osoba fizyczna - który działa w określonym celu. Doprecyzowanie tego celu ujmowane jest za pomocą definicji negatywnej – zasadniczo cel ów winien być niezwiązany z działalnością gospodarczą czy zawodową248.

W momencie, gdy uda się już zakwalifikować danego partycypanta jako konsumenta umowa zawierana w warunkach nietypowych niesie za sobą konsekwencje dla przedsiębiorcy w postaci obowiązków informacyjnych, których zobligowany jest dopełnić względem owego kontrahenta. Dostęp do pełnych i prawdziwych informacji wpływa na bezpieczeństwo majątkowe i osobiste konsumenta oraz ma znaczenie do świadomego kształtowania treści zawieranych kontraktów. Jest to prawo podmiotowe, a konsument może domagać się od władzy publicznej wsparcia w jego ochronie i realizacji249. W polskiej doktrynie prawnej od dawna uznawano iż obowiązek informowania kontrahenta o istotnych cechach umowy, przedmiotu świadczenia oraz jej treści w sposób rzeczowy, prawdziwy i kompletny to immamentna cecha prawa umów, wywodzona z obowiązku lojalnego kontraktowania250. W przypadku umów zawieranych w warunkach nietypowych dyrektywa 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r.

Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. PachucaSmulska , Warszawa 2013, s. 25-26 246 B. Gnela, Umowa Konsumencka w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2013, s. 118 247 Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r., Dz.U. z 2018r., poz. 1104 tj., art. 221 248 K. Szczepańska, Pojęcie konsumenta w „dyrektywach konsumenckich” Unii Europejskiej i orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – wybrane aspekty prawne, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM, nr 1/2011, s. 170 249 P. Mikłaszewicz, Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 247-248 250 S. Grzybowski, System prawa Cywilnego, t. I Część ogólna, Wrocław 1974, s.550 245

90

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wymienia katalog obowiązków informacyjnych do którego należy aż 20 rodzajów danych251.

Natomiast w polskiej ustawie katalog ten został jeszcze dodatkowo poszerzony, a co ważne – określa ona minimalny zakres koniecznych do przekazania informacji i w praktyce podlegać będzie dalszemu rozwojowi252. Ustawodawca w art. 12 poza katalogiem obowiązków informacyjnych przedsiębiorcy zawarł w zdaniu pierwszym kilka charakterystycznych cech tychże obowiązków. Powinny być one mianowicie przekazane najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli związania się umową na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa oraz wyrażone w sposób jasny i zrozumiały. Oznacza to, że konsumentowi informacji należy udzielić przed złożeniem przez niego oświadczenia woli oznaczającego zawarcie umowy - jak zwraca się uwagę w doktrynie - również

gdy jako pierwszy składa ofertę względem

przedsiębiorcy253.

W myśl ustawy o prawach konsumenta przedsiębiorca ma obowiązek poinformować m. in. o głównych cechach świadczenia z uwzględnieniem przedmiotu świadczenia oraz sposobu porozumiewania się z konsumentem, swoich danych identyfikujących, adresie przedsiębiorstwa, oraz pozostałych danych, pod którymi konsument może kontaktować się z przedsiębiorcą, o adresie, pod którym konsument może składać reklamacje, łącznej cenie lub wynagrodzeniu za świadczenie wraz z podatkami, lub sposobie, w jaki będą one obliczane, a także opłatach dodatkowych, sposobie i terminie zapłaty, sposobie i terminie spełnienia świadczenia przez przedsiębiorcę oraz stosowanej procedurze rozpatrywania reklamacji, sposobie i terminie wykonania prawa odstąpienia od umowy254. Obowiązki wskazane w art.

12 ust. 1 pkt 2-4 ustawy dotyczą informacji identyfikujących przedsiębiorcę jak również osób, które działają w imieniu przedsiębiorcy, reprezentując go255. Te początkowe obowiązki z katalogu wiążą się z uprawnieniem konsumenta do posiadania wiedzy o swoim kontrahencie.

Do danych, które muszą mu zostać przestawione należy m.in. firma, dane o organie, który zarejestrował podmiot, a także numerze, pod którym został zarejestrowany; adres przedsiębiorstwa oraz adres poczty elektronicznej i numery telefonu lub faksu. Informacji wymienionych w art. 12 ust. 1 pkt 9–11, czyli dotyczących prawa konsumenta do odstąpienia od umowy, można udzielić za pomocą załącznika nr 1 do tego aktu prawnego, będącego Ustawa o prawach konsumenta, D. Karczewska, M. Namysłowska, T. Skoczny, Warszawa 2015, s. 9 Ustawa o prawach konsumenta, D. Karczewska, M. Namysłowska, T. Skoczny, Warszawa 2015, s. 144 253 M. Pecyna [w:] Prawo umów handlowych pod red. S. Włodyka t. V, Warszawa 2014, s. 208 254 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. 2014r., poz. 827 z późn. zm., art. 12. W artykule tym zawarty jest zarazem kompleksowy, rozbudowany katalog obowiązków informacyjnych wobec konsumenta.

255 Ustawa o prawach konsumenta. Komentarz, pod red D. Lubasz, M. Namysłowska, Warszawa 2015, s. 135 i nast.

251 252

91

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wzorem pouczenia o odstąpieniu od umowy256. Istnieje domniemanie, iż przedsiębiorca, doręczając konsumentowi prawidłowo wypełnione pouczenie, spełnia w ten sposób obowiązki informacyjne określone w wyżej wymienionych punktach ustawy. Przyjęcie wspólnego wzoru ma na celu uproszczenie procesu odstąpienia od umowy przez konsumenta i prowadzić do stanu pewności prawa257.

Polski prawodawca w artykule 16 ustawy wprowadził pewne zmniejszenie rygoru wymogów

informacyjnych

w

odniesieniu

przedsiębiorstwa, gdy spełnione są

do

umów

trzy przesłanki:

zawieranych

poza

lokalem

po pierwsze ustalone w umowie

wynagrodzenie nie przekracza 600 zł, po drugie konsument zażądał wykonania usługi przez przedsiębiorcę w celu naprawy lub konserwacji i po trzecie konsument i przedsiębiorca natychmiast wykonują swoje zobowiązania. W doktrynie sporne jest to, czy

wszystkie

wymienione przesłanki winny zachodzić kumulatywnie258, czy też –w myśl innej koncepcji pierwsza stanowi alternatywę wobec drugiej i trzeciej, które mają występować razem259.

Zmiana w stosunku do ogólnych reguł informacyjnych dotyczy ograniczenia koniecznych do spełnienia obowiązków informacyjnych wymienionych w art. 12 ust. 1 oraz zmianie sposobu ich realizacji. Mianowicie w powyższym przypadku na przedsiębiorcy ciąży obowiązek poinformowania konsumenta o informacjach, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 2 i 3, tj. danych go identyfikujących oraz informacji dotyczących wynagrodzenia i sposobu, w jaki ma być obliczane. Podmiot profesjonalny winien też przedstawić łączny kosztorys utrwalony na papierze lub, za zgodą konsumenta, na innym trwałym nośniku. Musi również udzielić informacji, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1, 9 i 12, odnoszących się do głównych cech świadczenia, prawa odstąpienia od umowy oraz jego ograniczeń, z tym że jeżeli konsument wyrazi na to zgodę, nie muszą być one utrwalone na papierze lub innym trwałym nośniku 260.

Ta regulacja stanowi implementację art. 7 ust. 4 dyrektywy 2011/83/UE, w którym pozostawiono do decyzji ustawodawcy krajowego decyzję o zastosowaniu pełnego katalogu obowiązków lub jego uproszczonej wersji, na co decydował się polski prawodawca.

Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. 2014r., poz. 827 z późn. zm., art. 13 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów,Dz.U. L 304/64 z 22.11.2011, motyw 44 258 Taki wniosek wypływa z analizy dokumentu: Rządowy projekt ustawy o prawach konsumenta z dnia 17 stycznia 2014 r. z uzasadnieniem, druk nr 2076, Sejm VII kadencji, s. 6.

259 Tak m.in. W. Kocot, J. Kondek, Nowe zasady zawierania umów z udziałem konsumenta (cz. I), Przegląd Prawa Handlowego, nr 11/2014, s. 8 260 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, Dz.U. L 304/64 z 22.11.2011, art. 4 ust. 4 256 257

92

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

W

katalogu

obowiązków

informacyjnych

umieszczono

również

jeden

z najciekawszych w praktyce przepisów, mający zastosowanie w handlu elektronicznym, oparty o Dyrektywę 2011/83/UE. Chodzi o zobligowanie do dodania wyraźnej informacji o istnieniu obowiązku zapłaty, w wypadku składania zamówienia za pomocą przycisku czy innej zbliżonej funkcji261. Przedsiębiorca zapewnia w ten sposób, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie potwierdził, że wie, że zamówienie skorelowane jest z obowiązkiem zapłaty. oznacza to, że przyciski o treści „zamawiam” czy „potwierdzam zamówienie” w sklepach internetowych powinny zamienić się na przyciski „Płacę i zamawiam”262.

INNE INSTRUMENTY OCHRONNE PRZYSŁUGUJĄCE KONSUMENTOWI Umowy zawierane w warunkach nietypowych pomimo znaczącego wkładu w wygodę i swobodę kontraktowania, jak również przyspieszenie i ułatwienie samego procesu negocjacji pociągają za sobą szereg potencjalnych zagrożeń dla ich słabszej strony, czyli konsumenta.

Te zawierane na odległość, zwłaszcza za pośrednictwem Internetu, stanowią poważne wyzwanie dla ustawodawcy, który musi zapewnić jak najbardziej kompleksową ochronę w tych skomplikowanych technicznie transakcjach. Niebezpieczeństwa upatruje się tu przede wszystkim w braku bezpośredniego kontaktu pomiędzy sprzedawcą a kupującym, co zmniejsza możliwość realnego wpływu konsumenta na kształt i treść zawieranego kontraktu263, ale również nie bez znaczenia jest sfera przedumownych działań przedsiębiorców, do której należą działania marketingowe często posiadające charakter, który może negatywnie wpłynąć na sferę ekonomiczną ich odbiorców264. W przypadku drugiego typu kontraktów czyli umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, ustawodawca regulując ich problematykę poprzez ustawę o prawach konsumenta miał na celu ochronę interesu ekonomicznego oraz prywatności konsumenta265 .

Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., Dz.U. z 2014r. poz. 827 z późn. zm., art. 17 ust. 2 i 3 A. Rogacka-Łukasik, Obowiązki informacyjne przedsiębiorcy wobec konsumenta w umowach zawieranych w nietypowych okolicznościach w świetle nowego prawa konsumenckiego, Roczniki Administracji i Prawa, nr 15/2, s.135 263 Ochrona Konsumenta Usług finansowych. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gnela, Warszawa 2007, s. 113 264 Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, pod red. M. Królikowska-Olczak, B. PachucaSmulska , Warszawa 2013, s. 305 265 E. Łętowska, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2000, s. 26 261 262

93

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Ryzyko niedopełnienia obowiązków informacyjnych wobec konsumenta jak i inne naruszenia jego szeroko rozumianych interesów zostały zabezpieczone poprzez przyznanie mu w ustawie szeregu uprawnień. W ramach umów nietypowych są one związane – podobnie jak przy innych typach umów konsumenckich – m.in. z prawem konsumenta do odstąpienia od umowy. Jest to chyba najmocniejszy instrument, jaki ustawodawca przyznał konsumentowi w celu ochrony jego interesów. Przesłanką, przemawiającą za jego ustanowieniem jest dążenie do zrównania pozycji obu stron przez poprawę sytuacji konsumenta. Uważa się powszechnie, że jest on słabszą stroną umowy, narażoną na nieuczciwe zachowanie podmiotów profesjonalnych, stąd potrzeba ochrony jego interesów266. Prawo do odstąpienia przez konsumenta od umów zawieranych na odległość czy poza lokalem przedsiębiorstwa jest uprawnieniem kształtującym267, które pozwala na ustanie stosunku prawnego przez jednostronną czynność prawną268. Konsument, który zawarł umowę na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, może w terminie 14 dni odstąpić od niej bez podawania przyczyny269 i bez ponoszenia kosztów270. Nie musi on w żaden sposób uzasadniać, dlaczego od umowy odstępuje. Wynika to z faktu, że uważa się iż przedsiębiorca dysponuje wiedzą dotyczącą samej umowy jak i jej przedmiotu, natomiast konsument działa w warunkach ograniczonego dostępu do tych danych oraz niejednokrotnie pod presją czasu i ów dodatkowy okres pozwala mu na przeanalizowanie umowy oraz tego, czy jest świadom wszystkich konsekwencji związania się danym kontraktem. Wykonanie przez konsumenta wymienionego powyżej uprawnienia polegać może na złożeniu przedsiębiorcy, będącemu kontrahentem, oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Wzór takiego odstąpienia stanowi załącznik nr 2 do ustawy o prawach konsumenta. O tym prawie i dokumencie przedsiębiorca zobowiązany jest poinformować konsumenta, co wynika bezpośrednio z art. 12 ust. 1 pkt 9 przedmiotowego aktu prawnego.

W celu zapewnienia konsumentowi niezbędnego zakresu ochrony ekonomicznej, zapobiegającej obciążaniu go obowiązkiem dokonania płatności, których istnienia czy wysokości nie był świadomy w czasie zawarcia umowy, prawodawca wprowadził barierę z art. 10 ust. 1 w postaci wymogu uzyskania wyraźnej zgody konsumenta na każdą dodatkową Współczesne wyzwania prawa konsumenckiego pod red. B. Gnela, K. Michałowska ,Warszawa 2015, s.84 E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004, s. 233 268 P. Kukuryk Konsumenckie prawo odstąpienia od umowy ubezpieczenia zawieranej na odległość [w] Kierunki rozwoju ubezpieczeń gospodarczych w Polsce. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gnela, M. Szaraniec Warszawa 2013, s. 56 269 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 27 270 Za wyjątkiem kosztów określonych w art. 33, art. 34 ust. 2 i art. 35 ustawy o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., tj kosztów związanych z droższym rodzajem wysyłki niż standardowy czy częściowo spełnionym świadczeniem 266 267

94

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

płatność, wykraczającą poza uzgodnione wynagrodzenie za główne obowiązki umowne przedsiębiorcy. Warto zaznaczyć, że przepis ten ma zastosowanie do wszystkich umów konsumenckich, czyli zarówno tych zawieranych w sytuacjach typowych - czyli w lokalu przedsiębiorstwa - jak i tych zawieranych na odległość oraz poza lokalem przedsiębiorstwa271.

Mając na celu ochronę interesu ekonomicznego konsumenta w ustawie wprowadzono też ogólny zakaz pobierania od konsumenta, który kontaktuje się z przedsiębiorcą w sprawie zawartej już umowy wykorzystując numer telefonu przeznaczony przez przedsiębiorcę do tego typu kontaktu, opłat wyższych niż za zwykłe połączenie telefoniczne272. Kontakt z przedsiębiorca powinien bowiem być łatwo dostępny, prosty i możliwie funkcjonalny dla konsumenta, a stosowanie wyższych stawek opłat mogłoby zniechęcać do rozmowy z podmiotem profesjonalnym, co wpływa w sposób negatywny na uprawnienia konsumenta i proces ich egzekwowania. Celem tej regulacji jest również uniemożliwienie przedsiębiorcy czerpania dodatkowych zysków z faktu, że konsumenci kontaktują się z nim telefonicznie. Ma też przeciwdziałać sytuacjom, w których konsumenta próbuje się zniechęcać do zgłaszania reklamacji, żądania informacji

i wykonywania pozostałych uprawnień w stosunku do

profesjonalisty z powodu podwyższonego kosztu połączeń telefonicznych273. W przypadku zastosowania połączenia obciążonego opłatą wyższą niż za zwykłe połączenie konsument nie może uchylić się na podstawie art. 11 ustawy od obowiązku płatności wobec dostawcy usług telekomunikacyjnych, posiada jednak prawo do żądania od przedsiębiorcy zwrotu kosztów poniesionych ponad próg ustalony w ustawie274.

Konsumentowi przysługują również uprawnienia z tytułu reklamacji, przy czym przedsiębiorca obowiązany jest poinformować obligatoryjnie o stosowanej przez siebie procedurze rozpatrywania reklamacji. Konsument może liczyć na działania podejmowane przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz na ochronę na zasadach ogólnych, skodyfikowanych w kodeksie cywilnym i innych ustawach.

271

Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 25 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 11 273 T. Czech, Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2017, s. 256 i nast.

274 Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks Cywilny (wyciąg) Komentarz, pod red. B. KaczmarekTemplin, P. Stec, D. Szostek, Warszawa 2014, s. 89 272

95

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

SANKCJE ZA KONSUMENTA Obowiązki

NIEDOPEŁNIENIE informacyjne

OBOWIĄZKÓW

wzmacniają

profesjonalnego, sprawiając że klient staje się

słabszą

USTAWOWYCH

WOBEC

pozycję

podmiotu

wobec

świadomy swojej sytuacji prawnej,

ekonomicznej i gospodarczej co pozwala na podejmowanie świadomych i swobodnych działań gospodarczych275. A contrario ich niedopełnienie w pewien sposób rzutuje na ocenę tego, czy decyzja faktycznie została podjęta w sposób swobodny i świadomy. Stąd ustawodawca zadecydował o obłożeniu zaniechań w zakresie informacji systemem sankcji o dwojakiej roli: represyjnej oraz ochronnej. Ta pierwsza odnosi się do konsekwencji ponoszonych przez podmiot profesjonalny, druga natomiast niweluje poniesione przez konsumenta negatywne skutki zaniedbań przedsiębiorcy.

Niedopełnienie obowiązków informacyjnych wobec konsumenta wynikających z art. 12 ust. 1 pkt 9 tj., dotyczących prawa do odstąpienia od umowy skutkuje wydłużeniem terminu do odstąpienia od umowy przez konsumenta. Zgodnie z art. 29 ustawy jeżeli konsument nie został poinformowany przez przedsiębiorcę o prawie odstąpienia od umowy prawo to wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia upływu 14-dniowego terminu276. Ustawodawca ułatwia jednak przedsiębiorcom spełnienie tego wymogu poprzez załączenie do ustawy wzoru takich pouczeń.

Niedopełnienie przez przedsiębiorcę przedkontraktowych obowiązków, zgodnie z art. 7 ustawy, może pociągnąć za sobą skutek w postaci nieważności poszczególnych postanowień umowy. W myśl tego przepisu postanowienia umów mniej korzystne dla konsumenta niż postanowienia ustawy są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy ustawy.

W konsekwencji umowa dalej będzie wiązać strony, ale elementy naruszające ustawę zostaną zastąpione odpowiednimi jej przepisami. Cel art. 7 stanowi zagwarantowanie konsumentom minimalnego standardu ochrony, dla którego punkt odniesienia stanowi ustawa o prawach konsumenta. Ma to przeciwdziałać patologicznym sytuacjom, w których przedsiębiorcy mogą wymuszać na konsumentach wyrażenie aprobaty wobec pewnych zapisów, które wpływają na pogorszenie ich pozycji277.

E. Rutkowska-Tomaszewska, Naruszenie obowiązków informacyjnych banków w prawie umów konsumenckich, Warszawa 2009, s. 25 276 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 29 ust. 1 277 T. Czech, Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2017, s. 175 i nast.

275

96

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Art. 10 ust. 1 ustawy zawiera wymóg uzyskania wyraźnej zgody konsumenta na każdą dodatkową płatność wykraczającą poza uzgodnione wynagrodzenie za główne obowiązki umowne przedsiębiorcy, który to mechanizm opisany został powyżej. Zgodnie z art. 10 ust. 2, jeżeli przedsiębiorca nie otrzymał wyraźnej zgody konsumenta, lecz założył jej istnienie przez zastosowanie domyślnych opcji - które konsument musi odrzucić w celu uniknięcia dodatkowej płatności - to konsument ma prawo do zwrotu uiszczonej płatności dodatkowej278. Natomiast w przypadku

gdy

przedsiębiorca

zaniechał

przekazania

konsumentowi

informacji

o dodatkowych płatnościach, czyli nie wykonał tym samym obowiązku informacyjnego przewidzianego w art. 12 ust. 1 pkt 5 ustawy, to sankcję za takie zachowanie stanowi brak zobowiązania konsumenta do ponoszenia tych opłat i kosztów279.

Należy również nadmienić, że chociaż co do zasady konsument ponosi odpowiedzialność za zmniejszenie wartości rzeczy będące wynikiem korzystania z niej w sposób wykraczający poza konieczny do stwierdzenia charakteru, cech i funkcjonowania rzeczy - to w przypadku, gdy przedsiębiorca nie poinformował konsumenta o prawie odstąpienia od umowy obowiązek ów nie aktualizuje się280. Ponadto z uwagi na to, iż w art. 38 ustawy wprowadzono obszerny i kompleksowy katalog umów co do których konsumentowi nie przysługuje ustawowe prawo odstąpienia, na przedsiębiorcę nałożono jednak równocześnie obowiązek poinformowania konsumenta o braku takiego prawa oraz o okolicznościach, w których konsument traci prawo odstąpienia od umowy. W przypadku nieprzekazania tych informacji ustawowe wyjątki nie będą wiążące i konsument będzie miał prawo odstąpienia281.

Odrębnym rygorem obłożono umowy finansowe zawierane na odległość. W art. 39 ustawy zawarto katalog danych, o których należy poinformować konsumenta w sposób jasny i zrozumiały, wskazujący na zamiar zawarcia umowy i odpowiadający rodzajowi użytego środka porozumiewania się na odległość. Niezastosowanie się do tych obowiązków informacyjnych skutkuje zwolnieniem konsumenta z obowiązku zapłaty kosztów należnych przedsiębiorcy, czyli przykładowo prowizji i opłat282. Sankcja ta jest dla przedsiębiorcy wyjątkowo dotkliwa, szczególnie przy uwzględnieniu że ma charakter bezterminowy, czyli

278

Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 10 ust. 2 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 23 280 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 34 ust. 4 281 A. Rogacka-Łukasik, Obowiązki informacyjne przedsiębiorcy wobec konsumenta w umowach zawieranych w nietypowych okolicznościach w świetle nowego prawa konsumenckiego, Roczniki Administracji i Prawa, nr 15/2, s.141 282 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 41 279

97

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

brak ograniczenia czasowego na skorzystanie przez konsumenta z prawa do odstąpienia od umowy283.

DANE EMPIRYCZNE - ANALIZA KONKURENCJI I KONSUMENTÓW

SPRAWOZDAŃ

URZĘDU

OCHRONY

W części badawczej analizie poddano sprawozdania Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z lat 2015-2017, sprawdzone pod kątem zawartych w nich danych dotyczących umów zawieranych w warunkach nietypowych. Cezurę czasową wybrano z uwzględnieniem ustawy o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., która w życie weszła w dniu 25.12.2014 roku, stąd realne skutki jej funkcjonowania w przestrzeni publicznej można analizować dopiero od roku 2015.

W 2015 roku w sprawozdaniu zwrócono uwagę, że. UOKiK prowadził kampanię informacyjną dotyczącą nowej ustawy, dzięki której konsumenci mogli się dowiedzieć o przysługujących im prawach284, natomiast nieuczciwe praktyki stosowane w umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i techniki manipulacyjne sprzedawców były przedmiotem akcji informacyjnej „Praktyki akwizytorów: poznaj swoje prawa”285.

Te informacje stanowią dowód na to, że Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów działa zgodnie z jedną z przypisywanych mu funkcji, jaką jest informowanie i edukacja w zakresie praw konsumentów oraz narzędzi służących ich ochronie. W kolejnym roku Urząd, jako resort współpracujący aktywnie wspierał Ministerstwo Sprawiedliwości w czasie prac nad stanowiskiem Polski dotyczącym procesu negocjacji szczegółowych zapisów dyrektywy w sprawie niektórych aspektów umów o dostarczanie treści cyfrowych286.

UOKiK otrzymywał od konsumentów w trakcie roku sygnały świadczące o nieprzestrzeganiu przez niektórych przedsiębiorców nowych przepisów w zakresie obowiązku uzyskania zgody na rozpoczęcie wykonywania usługi przed upływem 14 dni, a także wyrażenia przez konsumenta zgody na każdą dodatkową płatność. Podniesione w skargach zarzuty stanowią naruszenia przepisów ustawy. W 2016 r. z kolei zwrócono uwagę na

działania

pewnego

przedsiębiorcy,

który

błędnie

informował

konsumentów

K. Górecka [w] Ochrona strony słabszej stosunku prawnego. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red. M. Boratyńska, Warszawa 2016, s. 637 284 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok, s. 5 285 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok, s. 53 286 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2016 rok, s. 50 283

98

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

o przysługującym im uprawnieniu do odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa. Treść zawartej umowy sugerowała, że skorzystanie z uprawnienia do odstąpienia od umowy jest odpłatne287. Zachowania takie można uznać za wymierzone w swobodę konsumenta związaną z prawem do odstąpienia od umowy bez podawania przyczyny, poprzez ograniczanie swobody groźbą sankcji finansowych. Naruszeń dotyczących wprowadzania w błąd co do przysługujących konsumentom uprawnień związanych z odstąpieniem od umowy zdarzało się więcej, w szczególności wśród sklepów internetowych.

Skargi otrzymywanych od konsumentów przez UOKiK spowodowały m.in. wszczęcie postępowania przeciwko trzem sprzedawcom energii elektrycznej. Zawierali oni umowy poza lokalem przedsiębiorstwa. Ich przedstawiciele wprowadzali klientów w błąd, poprzez podawanie się za dotychczasowych dostawców owych usług. Naruszali oni również obowiązki informacyjne wynikające z przepisów ustawy dotyczących zawierania umów poza lokalem przedsiębiorstwa288. Sytuacje te stanowią praktyczny przykład zagrożenia, jakie pociąga za sobą zawieranie kontraktu poza siedzibą przedsiębiorstwa. Gdyby w analogicznej sytuacji doszło do zawarcia umowy w lokalu konsument bez trudu zauważyłby, że nie jest to siedziba firmy, z której usług korzystał do tej pory. Dlatego też raz jeszcze warto przypomnieć o potrzebie uświadamiania konsumentów o prawie dostępu do wszelkich danych identyfikujących przedsiębiorcę, z którym ma zostać zawarta umowa, który to obowiązek winien być zrealizowany najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli związania się umową na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa289.

Na rynku e-commerce pierwsze ostrzeżenie konsumenckie, wydane przez UOKiK w 2015r., dotyczyło przedsiębiorcy oferującego za pośrednictwem Internetu usługę zamieszczania ogłoszeń na należących do niego stronach www. Zamawiając taką usługę, klienci musieli wypełnić formularz elektroniczny, zaakceptować regulamin oraz wybrać przycisk „Zgłoś ofertę”. Po zamieszczeniu ogłoszenia, zgodnie z informacjami, następował bezpłatny trzymiesięczny okres próbny dla usługi. Jednakże nie byli oni informowani w odpowiedni sposób, że po upływnie bezpłatnych miesięcy usługa staje się odpłatna, przy czym opłata za każdy kolejny miesiąc wynosiła około 500 zł. Praktyki te rodziły liczne skargi.

Klienci dowiadywali się o owych konsekwencjach dopiero z chwilą otrzymywanych wezwań

Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2016 rok, s. 20 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok, s. 21 289 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 12 287 288

99

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

do zapłaty290. Dodatkowo nie istniała możliwość natychmiastowej rezygnacji z usług, ponieważ okres wypowiedzenia ustalono na 1 do 3 miesięcy. Należy zaznaczyć, że wezwania wysyłane przez przedsiębiorcę w większości sytuacji nie miały jednak mocy prawnej.

Skuteczne zawarcie umowy na odległość następuje bowiem wyłącznie wówczas, gdy przycisk służący do zgłoszenia zamówienia opatrzony jest w sposób nie budzący wątpliwości i jednoznaczny informacją, że zawierana umowa będzie odpłatna291, co nie zostało spełnione w tym stanie faktycznym. UOKiK wydał ostrzeżenie dotyczące opisanej praktyki. W kolejnym roku doszło do zakończenia postępowania poprzez zobowiązanie do zwrotu bezprawnie pobranych pieniędzy. Dodatkowo konsumenci powinni zostać poinformowani drogą elektroniczną o tym, że nie doszło do skutecznego zawarcia umów, zatem nie mają w stosunku do przedsiębiorcy żadnych finansowych zobowiązań i mogą wystosować wniosek o zwrot nienależnie pobranych opłat292.

Wiele skarg napływających do UOKiK w 2016r. dotyczyło umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, np. podczas prezentacji organizowanej przez przedsiębiorcę.

Nieuczciwe praktyki dotyczą tu zazwyczaj zatajania tożsamości przedsiębiorcy, prawdziwego celu działań, jak również nieprzekazywania konsumentom egzemplarza umowy, co skutkuje niemożnością odstąpienia od umowy. Przykładem takiej nieuczciwej praktyki rynkowej były działania spółki, która zapraszała na badania układu krążenia. Prawdziwym powodem spotkań było jednak przedstawienie oferty sprzedaży sprzętu paramedycznego. UOKiK stanął na stanowisku, iż przedsiębiorca zapraszając konsumentów miał obowiązek poinformowania o realnym celu, jaki stanowiło przedstawienie aktualnej oferty i zawarcie umowy sprzedaży293.

Jak widać na przykładzie przytoczonych stanów faktycznych pomimo wdrożenia nowych regulacji zawieranie umów w warunkach nietypowych wciąż wiąże się ze zwiększonym poziomem ryzyka dla konsumenta. Szczególnie zagrożone są obszary, w których przysługują mu uprawnienia o największym znaczeniu, jak prawo do odstąpienia od umowy czy możliwość kontroli ponoszonych opłat. UOKiK zwalcza praktyki rynkowe niezgodne z prawem, niemniej największe znaczenia ma samoświadomość konsumenta, który przy

Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok, s. 21 Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r., art. 17 ust. 3-4 292 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok, s. 18 293 Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2016 rok, s. 19 290 291

100

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

posiadaniu odpowiedniego poziomu wiedzy o przysługujących mu uprawnieniach będzie umiał dostrzec, że jego prawa są łamane oraz podjąć działania w celu ich wyegzekwowania.

PODSUMOWANIE W powyższym rozdziale poddano analizie problematykę umów zawieranych w warunkach nietypowych. Omówiono kolejno: charakterystykę poszczególnych umów tego typu, obowiązki informacyjne, jakie z nich wypływają, uprawnienia przysługujące konsumentowi oraz skorelowane z nimi sankcje, jakie mogą zostać nałożone na przedsiębiorcę.

Przeanalizowano również problemy, jakie w polskiej praktyce obrotu rodzą powyższe regulacje. Końcowo warto raz jeszcze podkreślić, że problematyka umów zawieranych w warunkach nietypowych jest materią skomplikowaną i dużym wyzwaniem dla ustawodawców, szczególnie w kontekście prawa ochrony konsumenta. Jest to temat ciągle aktualizujący się, którego rola będzie wzrastała adekwatnie do postępu nauki. Dlatego zajmuje on szczególną pozycję wśród zagadnień dotykających prawa umów handlowych.

SUMMARY This chapter analyzes problems of contracts concluded in unusual circumstances. the article examines: the characteristics of individual contract of this type, information duties, consumer rights and sanctions that may be imposed on entrepreneurs. Problems caused by these regulations on the Polish market have also been analyzed. It is worth emphasizing that the issue of contracts concluded in unusual circumstances is a complicated matter and a challenge for legislators, especially in the context of consumer protection law. It is a constantly growing challenge for modern law, adequately to the science development. Therefore, it occupies a special position among issues affecting the law of commercial contracts.

101

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów (Dz.U. L 304/64 z 22.11.2011) 2. Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (t.j. Dz.U. z 2018r., poz. 1104) 3. Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r. (Dz.U. 2014r., poz. 827 z późn. zm.)

Wydawnictwa zwarte: 1. Czech T., Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2017 2. Gnela B., Umowa Konsumencka w

polskim prawie cywilnym i prywatnym

międzynarodowym, Warszawa 2013 3. Grzybowski S., System prawa Cywilnego, t.I Część ogólna, Wrocław 1974 4. Kierunki rozwoju ubezpieczeń gospodarczych w Polsce. Wybrane zagadnienia prawne, pod red. B. Gnela, M. Szaraniec Warszawa 2013 5. Łętowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004 6. Łętowska E., Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2000 7. Maciejewska-Szałas M.,

Zawarcie umowy poza lokalem przedsiębiorstwa

w świetle ustawy o prawach konsumenta, Gdańskie Studia Prawnicze, Tom XXXVI, Gdańsk 2016 8. Mikłaszewicz P., Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008 9. Ochrona Konsumenta Usług finansowych. Wybrane zagadnienia prawne, pod red.

B. Gnela, Warszawa 2007 10. Ochrona

konsumenta

w prawie

polskim

i Unii

Europejskiej,

pod

red.

M. Królikowska-Olczak, B. Pachuca-Smulska, Warszawa 2013 11. Ochrona strony słabszej stosunku prawnego. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Adamowi Zielińskiemu, pod red. M. Boratyńska, Warszawa 2016 12. Płucienik A., Kluska M., Wanio G., Ustawa o prawach konsumenta. Umowy zawierane przez Internet. Praktyczny komentarz, Warszawa 2015 102

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

13. Prawo umów handlowych pod red. S. Włodyka t. V, Warszawa 2014 14. Rutkowska-Tomaszewska E., Naruszenie obowiązków informacyjnych banków w prawie umów konsumenckich, Warszawa 2009 15. Ustawa

o

prawach

konsumenta,

D.

Karczewska, M.

Namysłowska,

T. Skoczny, Warszawa 2015 16. Ustawa o prawach konsumenta. Kodeks Cywilny (wyciąg) Komentarz, pod red.

B. Kaczmarek-Templin, P. Stec, D. Szostek, Warszawa 2014 17. Ustawa o prawach konsumenta. Komentarz, pod red D. Lubasz, M. Namysłowska, Warszawa 2015 18. Współczesne

wyzwania

prawa

konsumenckiego

pod

red.

B.

Gnela,

K. Michałowska, Warszawa 2015 Artykuły: 1. Kocot W., Kondek J., Nowe zasady zawierania umów z udziałem konsumenta (cz. I), Przegląd Prawa Handlowego nr 11/2014 2. Rogacka-Łukasik A., Obowiązki informacyjne przedsiębiorcy wobec konsumenta w umowach zawieranych w nietypowych okolicznościach w świetle nowego prawa konsumenckiego, Roczniki Administracji i Prawa 15/2 3. Szczepańska K., Pojęcie konsumenta

w „dyrektywach konsumenckich” Unii

Europejskiej i orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – wybrane aspekty prawne, Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM, nr 1/2011

Inne źródła: 1. Rządowy projekt ustawy o prawach konsumenta z dnia 17 stycznia 2014 r. z uzasadnieniem, druk nr 2076, Sejm VII kadencji 2. Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2015 rok 3. Sprawozdanie z działalności Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów za 2016 rok

103

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

PIOTR ASZKIEŁOWICZ294

OCHRONA PRAWNA PODWYKONAWCÓW W UMOWACH O ROBOTY BUDOWLANE PROTECTION OF SUBCONTRACTORS IN CONSTRUCTION CONTRACTS słowa kluczowe: umowa o roboty budowlane, ochrona, podwykonawca, środki prawne, zabezpieczenie keywords: contract for construction works, protection, subcontractor, legal means, security

STRESZCZENIE Umowy o roboty budowlane stanowią jedną z kluczowych podstaw prawnych dla realizacji istotnych inwestycji zarówno publicznych jak i prywatnych. Jej zawarcie wymaga przygotowania wszelakiej dokumentacji projektowej, która ma określić zakres uzgodnionych robót, a także licznych załączników, które regulują zarówno sposób wzajemnych rozliczeń czy inne istotne dla stron kwestie. Czasem realizacja określonego projektu wymusza zawarcie odrębnych umów z podmiotami trzecimi, którzy będą występowali jako podwykonawcy. Ich pozycja prawna często jest słabsza od pozycji prawnej inwestora i generalnego wykonawcy.

Skutkiem takiego stanu rzeczy są często nadużycia stosowane przez pozostałe strony w stosunku do podwykonawców, brak uregulowania wierzytelności z tytułu zawartych umów, a

w

konsekwencji

konieczność

ogłoszenia

upadłości.

Obszar

ochrony

prawnej

podwykonawców jest też przedmiotem zmian ze strony ustawodawcy. Na mocy ustawy z dnia 7 kwietnia 2017 roku o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności. Zgodnie z zamierzeniem legislatora konieczne było uregulowanie kwestii zgody inwestora na osobę podwykonawcy, a także narzucenie obowiązku należytego unormowania zakresu robót zleconych podwykonawcom w umowie o roboty budowlane.

Doktorant w Katedrze Postępowania Administracyjnego i Sądowoadministracyjnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego w Olsztynie 294

104

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Celem projektu była także modyfikacja dotychczasowych relacji między stronami umowy o roboty budowlane, poprzez nałożenie na generalnego wykonawcę i podwykonawcę obowiązku zgłoszenia inwestorowi zakresu robót objętych umową. Niewątpliwie zmienia to zakres

odpowiedzialności

inwestora

względem

pozostałych

stron.

Problematyka

odpowiedzialności stron za zobowiązania wynikające z realizacji inwestycji jest niezwykle rozwojowa i stanowi często przedmiot rozważań podejmowanych przez judykaturę. Autor pragnie w swojej publikacji dokonać analizy zakresu ochrony prawnej przysługującej podwykonawcom w umowach o roboty budowlane. Zamierzeniem autora jest zbadanie środków prawnych przysługujących podwykonawcom, a także wpływu sposobu konstrukcji samej umowy na ich pozycję prawną. Ostatnim celem autora jest dokonanie oceny kierunku zmian prawnych w przedmiocie umowy o roboty budowlane z perspektywy problematyki odpowiedzialności stron za ich zobowiązania.

EXTRACT Construction contracts are one of the key legal grounds for the implementation of significant public and private investments. Its conclusion requires the preparation of all project documentation, which is to determine the scope of the agreed works, as well as numerous attachments that regulate both the method of mutual settlements and other issues important to the parties. Sometimes the implementation of a specific project requires the conclusion of separate agreements with third parties who will act as subcontractors. Their legal position is often weaker than the legal position of the investor and the general contractor. The result of such a state of affairs are often abuses used by other parties in relation to subcontractors, lack of payment of receivables under contracts concluded and, consequently, the need to declare bankruptcy. The area of legal protection of subcontractors is also subject to changes by the legislator. Pursuant to the Act of 7 April 2017 on amending certain acts in order to facilitate the recovery of receivables. As intended by the legislator, it was necessary to regulate the issue of the investor's consent to the subcontractor, as well as to impose the obligation to duly regulate the scope of works commissioned to subcontractors in the construction contract. The aim of the project was also to modify the existing relations between the parties to the contract for construction works by imposing on the general contractor and subcontractor the obligation to notify the investor of the scope of works covered by the contract. Undoubtedly, this changes the scope of the investor's liability towards the other parties. The issue of the parties' liability 105

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

for obligations arising from the implementation of the investment is extremely developmental and is often the subject of considerations undertaken by judicature. In his publication, the author wishes to analyze the scope of legal protection available to subcontractors in construction contracts. The author's intention is to examine the legal means available to subcontractors, as well as the impact of the method of construction of the contract itself on their legal position.

The author's last goal is to assess the direction of legal changes in the subject of a construction contract from the perspective of the parties' liability for their obligations.

WPROWADZENIE Art. 647 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny295 stanowi, że przez umowę o roboty budowlane wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Omawiany przepis wskazuje na cechy charakterystyczne umowy o roboty budowlane, a także na podstawowe zobowiązania stron wynikające ze stosunku prawnego. Ustawodawca konstruując ten przepis posłużył się sformułowaniem „obiekt” jako przedmiotu umowy, który jest wykonany zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej. Wykładnia językowa tego przepisu może wskazywać, że przedmiot umowy jest przedmiotem rozległym, dużych rozmiarów i którego wykonanie wymaga projektu. W piśmiennictwie wyrażony został pogląd, że definicji obiektu w rozumieniu art. 647 k.c. nie należy zawężać jedynie do obiektu w rozumieniu przepisów prawa budowlanego. Reżimem przepisów kodeksowych objęta jest zarówno budowa, przebudowa, remont, a także rozbiórka296. M. Gutowski przedstawił argumenty, iż omawiany przepis dotyczy tylko wykonania w całości obiektu budowlanego, a także tylko do remontu budynku lub budowli, z uwzględnieniem odmiennej podstawy prawnej297. Natomiast J.A. Strzępka i E. Zielińska ukazali bardziej liberalną koncepcję art. 647

295 296

Dz.U. z 2018r., poz.1025 t.j.

E.J. Nowicki, Zamówienia publiczne na roboty budowlane, Zamówienia Publiczne Doradca, nr 10/2009, s. 27-

34 297

M. Gutowski, Odpowiedzialność inwestora w umowach o roboty budowlane, Państwo i Prawo, nr 2/2008, s. 75-

86

106

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

k.c., stwierdzając że ma on zastosowanie do prac, które mają charakter budowlany i realizowane według przepisów prawa budowlanego298 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r Prawo budowlane299 w art. 3 pkt 7 przewidziało definicje robót budowlanych. Zgodnie z przedstawionym wyjaśnieniem przez roboty budowlane należy rozumieć budowę, prace polegające na przebudowie, montażu, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego. Natomiast budowa w rozumieniu omawianego aktu prawnego jest określana jako wykonywanie obiektu budowlanego w określonym miejscu, a także odbudowa, rozbudowa i nadbudowa obiektu budowlanego. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 22 lutego 2018 roku stwierdził, iż w obrębie przedstawionej definicji robót budowlanych należy również zaliczyć montaż300. E. Zielińska w komentarzu do art. 645 k.c. powołując się na stanowisko przedstawione w orzecznictwie sądowym wykazała, że przedmiotem umowy jest przedsięwzięcie

o

większych

rozmiarach,

określonych

właściwościach

fizycznych

i użytkowych, co często wymaga sporządzenie projektu i odpowiedniego nadzoru. Autorka przedstawiła także argumentację za brakiem stosowania definicji obiektu, która wynika z prawa budowlanego na gruncie cywilnej umowy o roboty budowlane. Wskazała, iż obie te regulacje mają odmienny cel, a przyjęcie definicji z ustawy prawo budowlane doprowadziłoby do nieuzasadnionego wykluczenia szeregu inwestycji. Cytowana autorka wykazuje, że najwłaściwszą interpretacją obiektu jako rezultatu robót budowlanych, do którego osiągnięcia zobowiązał się wykonawca. Nie musi to oznaczać konieczność powstania obiektu w rozumieniu prawa budowlanego, ale może też obejmować częściowe wykonanie lub podwykonanie301.

Analogiczne rozważania przedstawił P. Drapała, który określił że obiekt w rozumieniu art. 645 k.c. należy określić jako zmaterializowany rezultat robót budowlanych, stanowiący całość, która można odróżnić pod względem technicznym lub technologicznym302.

E. Śleszyńska poprzez odwołanie się do pojęcia robót budowlanych zawartego w prawie budowlanym ukazała iż, przedmiotem umowy o roboty budowlane jest budowa, przebudowa, montaż, remont a także rozbiórka. Odnośnie zakwalifikowania remontu jako przedmiotu umowy o roboty budowlane powołała się na treść wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca

J.A. Strzępka, E. Zielińska, Z problematyki prawnej umowy o roboty budowlane, Przegląd Prawa Handlowego 12/2002, s. 13-23 299 Dz.U. z 2018r., poz.1202 t.j.

300 Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 22 lutego 2018 roku, VII SA/Wa 1099/17 301 E. Zielińska, Kodeks cywilny.Komentarz. Tom III pod red. M. Fras M.Habdas, wydanie elektroniczne Lex 2018 302 P. Drapała, Kodeks cywilny. Komentarz Tom III pod red. J. Gudowskiego, wydanie elektroniczne Lex 2017 298

107

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

2008 roku303. We wspomnianym orzeczeniu Sąd Najwyższy rozważając powyższe zagadnienie przedstawił pogląd, iż podstawą przesłanką kwalifikującą dany przedmiot jako przedmiot umowy o roboty budowlane, jest ocena inwestycji z perspektywy wymagań prawa budowlanego. Sąd stanął na stanowisko, że jeżeli przedmiotem umowy jest remont w rozumieniu art. 3 pkt. 8 prawa budowlanego, to podlega ona pod reżim przepisów regulujących umowy o roboty budowlane. Taki stan rzeczy jest właściwy nawet w sytuacji, jeżeli remont dotyczy jedynie części obiektu304.

Odmienną koncepcję przedstawił Sąd Najwyższy w wyroku z 17 listopada 2016 roku.

Uzasadniając swoje rozstrzygnięcie wskazał, że umowa której przedmiotem jest remont budynku lub budowli stanowi umowę odrębną w stosunku do umowy o roboty budowlanej.

Jednakże, Sąd Najwyższy uznał taką umowę, za umowę zbliżoną do umowy o roboty budowlane305. Taki pogląd wynikał z braku utrwalonej linii orzeczniczej. M. Koralewski przedstawił dwa, dominujące stanowiska, które przejawiały się w orzecznictwie sądów powszechnych. Pierwsze z nich ukazywało umowę o remont jako rodzaj umowy budowlanej ze względu na jej sposób uregulowania w kodeksie cywilnym oraz przepisy prawa budowlanego. Druga koncepcja odnosi się do umowy o remont jako odrębnej umowie nienazwanej, która jest zbliżona do umowy o robotę budowlaną306. Za tą drugą koncepcją może przemawiać wykładnia literalna przepisu art. 658 k.c. Zgodnie z omawianą normą prawną przepisy dotyczące umów o roboty budowlane stosuje się jedynie odpowiednio do umowy o wykonanie remontu budynku lub budowli.

E. Zielińska dokonując wykładni art. 658 k.c wskazała, że dylematy dotyczące sposobu zakwalifikowania umowy o remont do umów o roboty budowlane wynika ze specyfiki przedmiotu umowy. W przypadku remontu nie istnieje co do zasady konieczność tworzenia projektu, a taki element został zawarty w art. 647 k.c. Zbliżony charakter obu umów podyktowany jest faktem, że oba przedmioty świadczeń są rezultatem przeprowadzenia odpowiednich robót budowlanych. Autorka dokonała zestawienia umowy o remont z umowami odbudowę, rozbudowę, przebudowę i nadbudowę. Na podstawie dokonanych porównań dość jednoznacznie stwierdziła, że w wyniku realizacji tej drugiej części umów dochodzi do powstania „nowego obiektu”. Według wspomnianej autorki ma to decydować, że umowa E. Śleszyńska, Obowiązki właścicieli obiektów budowlanych oraz inwestorów. Przegląd, konserwacja i roboty budowlane, wydanie elektroniczne LEX 2016 304 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2018 roku, sygn. II CSK 112/08 305 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2016 roku, sygn. IV CSK 57/16 306 M. Koralewski, Umowa o remont-odrębna od umowy o roboty budowlane czy jej rodzaj, wydane elektroniczne Lex 2017 303

108

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

o remont nie może być zakwalifikowana jako umowa o roboty budowlane, w dosłownym znaczeniu. Mając na uwadze przytoczone argumenty jak i samą konstrukcję art. 658 k.c. należy przyjąć, iż umowa o remont stanowi odrębną umowę w stosunku do robót budowlanych, ale względem której stosuje się przepisy art. 647 i następne.

Istotne spostrzeżenia przedstawił Sąd Apelacyjny w Lublinie, w wyroku z dnia 26 lipca 2017 roku. W ocenie Sądu aby określone pracy można było zaliczyć jako roboty budowlane, należy rozpatrzyć je pod względem ich charakteru( czy mają one charakter budowlany) a także rozmiaru i stopnia skomplikowania307. Są to determinanty, które decydują o odróżnieniu umów o roboty budowlane od umowy o dzieło, mimo że do niektórych kwestii związanych z jej realizacją stosuje się odpowiednio przepisy o umowie o dzieło. W przypadku remontów jako przedmiotu umowy o roboty budowlane, ustawodawca przewidział odrębną podstawę prawną tj. art. 658 k.c. T. Sokołowski zaakcentował, że wspomniany przepis znajdował zastosowanie do prac wykończeniowych na zasadach wykładni analogicznej. Skutkiem takiego stanu rzeczy jest stosowanie pozostałych przepisów odnośnie umów o roboty budowlane308.

Art. 647 k.c. nie przewiduje definicji „projektu”, wskutek czego zakwalifikowanie danego typu robót jako przedmiotu umowy o roboty budowlane jest niezwykle trudne.

T. M. Szczurowski odnosząc się do powyższego zagadnienia wywodził, że pod pojęciem projekt można rozumieć wszelaką dokumentacją założenia, rysunki, obliczenia czy opisy, które służą realizacji obiektu. Autor powołując się na wiedzę i doświadczenie życiowe stwierdził, że często wykonanie remontu i osiągnięcie pierwotnych właściwości budynku lub obiektu budowlanego wymaga sporządzenie odpowiedniego projektu. Stosowanie oględzin przez wykonawcę jest często niewystarczające309. Rozważania poczynione przez cytowanego autora wskazują, że projekt w rozumieniu art. 647 k.c. oznacza, wszelaką dokumentację techniczną, która ma na celu ukazanie cech oraz właściwości tworzonego obiektu. Rzeczą niezwykle dyskusyjną jest to czy w każdym przypadku remontu będzie potrzebne sporządzenie projektu.

Wątpliwości dotyczą tego czy w każdej sytuacji, kiedy przedmiotem jest remont obiektu będzie wymagane sporządzenie projektu. Dotyczy tych sytuacji, kiedy remont dokonywany jest w obrębie lokalu mieszkalnego lub użytkowego. W takich kwestiach ciężko oczekiwać

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 26 lipca 2017 roku, I ACa 955/16 T. Sokołowski, Podzielność świadczenia w umowie a roboty budowlane, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Społeczny, nr 3/2014, s. 51-63.

309 T.M.Szczurowski, Kwalifikacja prawna umów remontowych i innych wykonywanych przez prowadzenie robót budowlanych w istniejącym obiekcie, Monitor Prawniczy, nr 16/2011, http://czasopisma.beck.pl/monitorprawniczy/artykul/kwalifikacja-prawna-umow-remontowych-i-innych-wykonywanych-przez-prowadzenierobot-budowlanych-w-istniejacym-obiekcie/ (Dostęp:16 sierpnia 2018 roku) 307 308

109

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

każdorazowego sporządzania dokumentacji technicznej. Jednakże, jeżeli remont dotyczy obiektu lub budowli zdecydowanie większej i rozleglejszej to niewątpliwie sporządzenie projektu będzie bardziej prawdopodobne.

Ustawodawca w art. 658 k.c. nie sprecyzował sformułowania „odpowiednie zastosowanie przypisów”. Mając na uwadze, że umowa o remont nie została ujęta w kodeksie cywilnym to niezwykle ciężko wskazać na jej odrębność od umowy o roboty budowlane. Jak wynika z opinii doktryny użycie pojęcia „odpowiednie zastosowanie” oznacza stosowanie przepisów umowy o roboty budowlane z zachowaniem jej odrębnych regulacji. Niemniej jednak, wydaje się że większość przepisów umowy o roboty budowlane znajdą zastosowanie w przypadku remontu. Problemy związane ze sposobem klasyfikacji przedmiotu umowy jako przedmiotu umowy w kontekście umowy o roboty budowlane, przekłada się na problem ze wskazaniem uprawnień poszczególnych stron stosunku prawnego.

STRONY UMOWY O ROBOTY BUDOWLANE A OCHRONA PODWYKONAWCÓW Zgodnie z treścią art. 647 k.c. wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu, oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.

Użycie w przepisie „w szczególności” oznacza, że zobowiązania inwestora, które zostały określone w art. 647 k.c. są elementem katalogu otwartego. Obowiązki inwestora mogą być często określone w przepisach odrębnych. Analizowany przepis wskazuje, że w przypadku umowy o roboty budowlane mowa jest o umowie wzajemnej, gdzie zobowiązanie jednej strony, odpowiada zobowiązaniu drugiej strony. Nie oznacza to jednak, że wykonawca lub generalny wykonawca

nie

może

zrealizować

przedmiotu

umowy

za

pomocą

osób

trzecich(podwykonawców). W myśl art. 6471§1 k.c. inwestor odpowiada solidarnie z wykonawcą (generalnym wykonawcą) za zapłatę wynagrodzenia należnego podwykonawcy z tytułu wykonanych przez niego robót budowlanych, których szczegółowy przedmiot został zgłoszony inwestorowi przez wykonawcę lub podwykonawcę przed przystąpieniem do wykonywania tych robót, chyba że w ciągu trzydziestu dni od dnia doręczenia inwestorowi zgłoszenia inwestor złożył podwykonawcy i wykonawczy sprzeciw.

Przepis ten został zmieniony na mocy nowelizacji z 1 czerwca 2017 roku. Przed datą wejścia w życie modyfikacji przepis ten stanowił, że wykonawca i inwestor w umowie ustalają zakres robót, które będą wykonywane za pomocą podwykonawców, a także sprzeciw lub 110

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zastrzeżenia wobec zawarcia umowy mogłyby być zgłaszane w ciągu 14 dni od dnia dostarczenia inwestorowi projektu lub samej umowy z podwykonawcą. Jak już zostało wspomniane w streszczeniu artykułu zmiany w przepisach dotyczących umów o roboty budowlane zostały wprowadzone na mocy ustawy z dnia 7 kwietnia 2017 roku o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności310. W uzasadnieniu do ustawy wskazano, że niewypłacalności i nierzetelność kontrahentów oraz nieuczciwe praktyki prowadzą do zadłużenia przedsiębiorstw, ich niewypłacalność a także ma negatywny wpływ na funkcjonowanie gospodarki krajowej. Odnośnie omawianego art. 6471 k.c. ustawodawca stwierdził, że jego konstrukcja jest źródłem licznych problemów praktycznych, które są sygnalizowane również poprzez brak jednolitej linii orzeczniczej. W ocenie ustawodawcy zaistniała konieczność ochrony podwykonawców i

pozostałych

podmiotów przed

nieregulowaniem lub nieterminowym regulowaniem należności za wykonane roboty.

Podniesiono również argument, iż dotychczasowy kształt owego przepisu jest zbyt restrykcyjny jeżeli chodzi o kwestie zgłaszania podwykonawcy i zgody inwestora na podwykonawcę.

Należy także zwrócić uwagę na to, iż w uzasadnieniu zostały zawarte również wątpliwości co do zakresu odpowiedzialności inwestora i wykonawcy czy chociażby kwestię płatności odsetek za opóźnienie.

Zmiany, które zostały wprowadzone na mocy wspomnianej nowelizacji objęły również pozostałe paragrafy przepisu. W myśl art. 6471§2 k.c. obowiązek zgłoszenia nie dotyczy sytuacji, jeżeli strony w umowie, zawartej w formie pisemnej pod rygorem nieważności przedmiot

robót

budowlanych

wykonywanych

przez

oznaczonego

podwykonawcę.

W kolejnych paragrafach uregulowana została kwestia odpowiedzialności inwestora (do wysokości ustalonego w umowie wynagrodzenia), formę sprzeciwu oraz rozciągnięto przepisy o solidarności na dalszych podwykonawców. Ł. Węgrzynowski oceniając wprowadzone przepisy wskazał, iż art. 6471 k.c. ma charakter normy bezwzględnie wiążącej, a ograniczenie odpowiedzialności inwestora wobec podwykonawcy prowadziłoby do nieważności czynności prawnej. Cytowany autor w tej kwestii odróżnia ograniczenie od limitowania zakresu odpowiedzialności311. Natomiast M. Juśko opowiedział się za tezą, iż odpowiedzialność inwestora dotyczy również zatrzymanej kaucji gwarancyjnej, która otrzymuje status wynagrodzenia312. Istotne spostrzeżenia poczynił K. Zagrobelny, który wskazał, że pomimo 310

Dz.U. z 2017r., poz. 933 Ł. Węgrzynowski, Skutki prawne wadliwego ustalenia zakresu odpowiedzialności inwestora przewidzianej w art. 647(1) k.c., Przegląd Sądowy, nr 6/2018, s. 80-91 312 M. Juśko, Kaucja gwarancyjna a umowa o roboty budowlane, Przegląd Sądowy, nr 1/2018, s. 42-54 311

111

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

braku wprost sformułowania „zgoda inwestora”, to przepis uzależnia powstanie solidarnej odpowiedzialności właśnie od jego akceptacji313. W tym miejscu należy przypomnieć, iż celem nowelizacji z 1 czerwca 2017 roku było wyeliminowanie niejasności co do formy wyrażania zgody przez inwestora na zawarcie umowy z podwykonawcą. Analizowana norma prawna, jak już słusznie wskazał K. Zagrobelny nie posługuje się wyrażeniem „zgoda inwestora”, ale nakłada na wykonawcę oraz podwykonawcę zobowiązanie do przedstawienia inwestorowi przedmiotu zawartej umowy. Dopiero od realizacji tego obowiązku liczony jest okres na wyrażenie sprzeciwu. Sposób konstrukcji tegoż przepisu wskazuje, że wspomniane zobowiązanie jest wykonywane w sytuacji kiedy jedna ze stron (wykonawca lub podwykonawca) poinformują inwestora o fakcie zawarcia takiej umowy. Łączne wykonanie tego obowiązku nie jest wymagane.

Przyjęcie takiego rozwiązania ma uchronić

podwykonawców przed bezczynnością wykonawcy, a wręcz z działaniem mającym na celu zatajenie przed inwestorem zawarcia umowy z podwykonawcą.

Termin trzydziestu dni jest liczony od momentu dokonania zgłoszenia inwestorowi.

Zgodnie z art. Art. 6471§4 k.c zgłoszenie oraz sprzeciw muszą być dokonane w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Realizacja tych uprawnień w innej przepisanej prawie formie powoduje nieważność dokonanej czynności prawnej. Nie mogą być również potwierdzone innymi środkami dowodowymi. Na tle tego przepisu pojawia się wątpliwość czy dla szybkości procesu inwestycyjnego nie byłoby umożliwienie dokonania zgłoszenia w formie elektronicznej z elektronicznie poświadczonym podpisem. Takie rozwiązanie byłoby ułatwieniem dla podwykonawcy. Inwestor, jeżeli uzna że nie jest możliwe zaakceptowanie umowy z podwykonawcą, wyraża sprzeciw w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Uchybienie owego terminu powoduje wyrażenie milczącej zgody na zawartą umowę, a wskutek czego powstanie odpowiedzialności solidarnej inwestora z wykonawcą. W takim wypadku nowelizacji nie dokonała znaczącej zmiany w przedmiocie wyrażania zgody przez inwestora, ponieważ w dalszym ciągu możliwa jest akceptacja przez „milczenie”314. Jedyną zmianą jest wydłużenie okresu na reakcję ze strony inwestora i wprowadzenie restrykcyjnej formy dla wyrażenia sprzeciwu. Zgłoszenie sprzeciwu jest skuteczne, jeżeli zostanie ono złożone zarówno podwykonawcy i wykonawcy. Pominięcie jednej ze stron spowoduje, że złożony sprzeciw nie wpływie na legalność zawarcia umowy.

K. Zagrobelny, O zmianach regulacji solidarnej odpowiedzialności inwestora, Przegląd Prawa Handlowego, nr 5/2018, s. 25-33 314 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2017 roku, sygn. I ACa 20/16 313

112

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 marca 2018 roku zgoda inwestora na osobę podwykonawcy i zakres dokonywanych robót może być wyrażana również w sposób czynny. W ocenie Sądu dotyczy to każdej postaci zachowania inwestora, która w sposób dostateczny ujawnia jego wolę315. Natomiast Sąd Apelacyjny w Szczecinie, w wyroku z dnia 9 marca 2018 roku przedstawił pogląd, iż zgoda inwestora może dotyczyć ściśle określonej umowy. Nie może ona mieć charakteru blankietowego 316. Należy również odwołać się do treści Wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 29 stycznia 2018 roku.

Zgodnie ze wspomnianym orzeczeniem zgoda inwestora musi być zgodna z jego aktualną wiedzą na temat zakresu robót i osoby podwykonawcy. Nie może on wyrażać akceptacji wobec umowy, która mu wcześniej nie została przedstawiona317. Przedstawione wyroki wskazując dość jednoznacznie, że zgoda może dotyczyć jedynie ściśle określonej inwestycji i musi być podyktowana zapoznaniem się z rzeczywistym stanem faktycznym. Słusznie stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 24 stycznia 2018 roku, że w zakres obowiązków nie wchodzi

obowiązek

dociekania

treści

stosunku

prawnego

pomiędzy

wykonawcą

i podwykonawcą318.

E. Gapska przedstawiła argumenty, które uzasadniają tezę, iż odpowiedzialność wykonawcy i inwestora nie są równoznaczne319. Przedstawiony pogląd jest mało precyzyjny, ale nie można mu odmówić słuszności. Art. 6471§1 k.c, który statuuje odpowiedzialność solidarną inwestora i wykonawcy(generalnego wykonawcy) należy intepretować w związku z art. 6471§3 zd.1 k.c. To umożliwia wskazanie, że solidarna odpowiedzialność inwestora a także wykonawcy(generalnego wykonawcy) ogranicza się jedynie do poziomu ustalonego wynagrodzenia. Przyjęcie takiego rozwiązania powoduje ścisłe oznaczenie zakresu odpowiedzialności solidarnej obu tych stron, wskutek czego za pozostałe roszczenia, które nie wchodzą w zakres owego wynagrodzenia odpowiada jedynie wykonawca. Niewątpliwie ratio legis wspomnianej normy prawnej ma być wykreowanie odpowiednich praktyk, a także ochrona inwestora przed nierzetelnymi i nieuczciwymi wykonawcami, którzy poprzez błędną politykę zawierania umów z podwykonawcami mogą obciążyć inwestora kosztami. P. Drapała

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 marca 2018 roku, sygn. I Aga 37/18 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 9 marca 2018 roku, sygn. I Aga 69/18 317 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 29 stycznia 2018 roku, sygn. I AGa 43/18 318 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 stycznia 2018 roku, sygn. VII AGa 73/18.

319 E. Gapska, Skuteczność zapisu na sąd polubowny zawartego w umowie podwykonawczej wobec inwestora ponoszącego odpowiedzialność solidarną na podstawie art. 647(1)§5 k.c., Przegląd Prawa Handlowego, nr 1/2017, s. 38-43.

315 316

113

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

słusznie

wskazał,

że

instytucja

sprzeciwu

ma

chronić

interes

inwestora

przed

odpowiedzialnością solidarną320 Próbę określenia odpowiedzialności inwestora podjął się Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 27 czerwca 2017 roku. W ocenie sądu owa odpowiedzialność ma charakter gwarancyjny, a przez to ustawodawca zapewnił inwestorowi możliwość wpływania na stan faktyczny.

Według Sądu ma to uchronić podwykonawców przed zachowaniem nierzetelnych wykonawców321. Natomiast Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 7 lipca 2017 roku stwierdził, że o przyjęciu odpowiedzialności inwestora nie decyduje bezpośrednie przedstawienie umowy, ale wystarczające jest zapewnienie możliwości zapoznania się z taką umową 322. Sąd Apelacyjny w Warszawie, w wyroku z dnia 6 czerwca 2017 roku, zakwalifikował zgodę inwestora na zawarcie umowy podwykonawczej jako czynność prawną323.

Wprowadzenie w art. 6471 §1 k.c. możliwości zgłoszenia przedmiotu robót budowlanych przez podwykonawcę ma zagwarantować jego ochronę przed nieuczciwą praktyką ze strony wykonawcy, który mógłby odmawiając lub odraczając zawarcie umowy doprowadzi podwykonawcę do jego niekorzystnego położenia. Warto zauważyć, iż omawiany przepis nie stanowi, że podwykonawca lub wykonawca są zobligowani do przedstawienia inwestorowi projektu umowy. Przepis wprost stanowi, że wystarczające jest zgłoszenie samego, szczegółowego przedmiotu robót budowlanych. Wydaje się, iż zgłoszenie jest także skuteczne, jeżeli jedna ze stron przedstawi w formie pisemnej pod rygorem nieważności minimalny zakres informacji tj. przedmiot robót oraz wartość ustalonego wynagrodzenia. Nie jest w tym wypadku konieczne przedstawienie całej, łączącej obie strony umowy. Jednakże, mając na uwadze prawidłowość stosunków gospodarczych oraz profesjonalizm stron stosunku prawnego, przedstawienie takiego projektu umowy byłoby jak najbardziej oczekiwane.

Art.6471 §2 k.c. stanowi, że zgłoszenie nie jest wymagane jeżeli inwestor i wykonawca określili w umowie, zawartej w formie pisemnej pod rygorem nieważności, szczegółowy przedmiot robót budowlanych wykonywanych przez oznaczonego podwykonawcę. Stosowanie owego przepisu nie jest obligatoryjne, a także brak takiej umowy nie wpływa na ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności inwestora i wykonawcy za wierzytelności powstałem względem podwykonawcy. Potwierdził to Sąd Apelacyjny w Łodzi, w wyroku z dnia 17

P. Drapała, Glosa do wyroku SN z dnia 21 sierpnia 2014 r., IV CSK 733/13, Państwo i Prawo, nr 7/2016, s. 123129 321 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 27 czerwca 2017 roku, sygn. I ACa 647/16/ 322 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 7 lipca 2017 roku, sygn. I ACa 316/17 323 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 czerwca 2017 roku, sygn. VI ACa 100/16 320

114

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

sierpnia 2017 roku324. Obecne brzmienie przepisów art.6471 §1 k.c i Art.6471 §2 k.c wskazuje na inicjatywę ustawodawcy zmierzającą do odejścia od restrykcyjnych warunków regulowania stosunków między inwestorem, wykonawcą i podwykonawcą. Wspomniane normy prawne, w brzmieniu przed 1 czerwca 2017 roku uzależniało bieg terminu na wyrażenie zgody wykonanie robót przez osoby trzecie, od uprzedniego przedstawienia umowy lub jej projektu oraz dokumentacji technicznej. M. Warciński w glosie aprobującej do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2015 roku III CZP 45/15 przychylił się do tezy, iż brak przedstawienia inwestorowi umowy zawartej między wykonawcą a podwykonawcą skutkuje bezprzedmiotowością zgody inwestora325. Celem wprowadzonej zmiany ma być pozostawienie stronom swobody w kształtowaniu swoich relacji.

Przepisy art.6471 §1-4 k.c stosuje się także do umów zawieranych z dalszymi podwykonawcami. Z perspektywy ochrony podwykonawcy istotne znaczenie ma również gwarancja zapłaty. Zgodnie z art. 6491§1 k.c. gwarancję zapłaty za roboty budowlane inwestor udziela wykonawcy w celu zabezpieczenia terminowej zapłaty umówionego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych. Natomiast w myśl z art. 6491§2 k.c gwarancją zapłaty jest gwarancja bankowa lub ubezpieczeniowa, a także akredytywa bankowa lub poręczenie banku udzielone na zlecenie inwestora. Jednocześnie art. 6495 k.c stanowi, że przepisy o gwarancji stosuje się do umów zawartych między generalnym wykonawcą a dalszymi wykonawcami.

Według E. Zielińskiej przepisy o gwarancji stosuje się odpowiednio do umów zawieranych z podwykonawcami. Jednakże, realizacja przez podwykonawcę uprawnienia do domagania się ustanowienia gwarancji odbywa się niezalenie od tego czy wykonawca zwrócić się do inwestora o dokonanie tożsamej czynności. Autorka podkreśla, że w sytuacji kiedy wykonawca nie udzieli podwykonawcy gwarancji, ma prawo odstąpić od takiej umowy326. A. Maciejewski słusznie wywiódł, że kształt zobowiązania gwaranta może być ukształtowany w sposób dowolny z zachowaniem ograniczeń wynikający z zasady swobody umów327. Zastosowanie przepisów o gwarancji udzielonej przez inwestora wykonawcy, do umów zawieranych pomiędzy wykonawcą a podwykonawcą skutkuje wzmocnieniem pozycji prawnej tej ostatniej strony.

Dotyczy to przede wszystkim zapisów o bezskuteczności odstąpienia od umowy przez

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17 sierpnia 2017 roku, sygn. I ACa 76/17 M. Warciński, Glosa do uchwały SN z dnia 10 lipca 2015 roku III CZP 45/15, Przegląd Sądowy, nr 4/2017, s. 121-127 326 E.Zielińska, Kodeks cywilny.Komentarz. Tom III pod red. M. Fras M.Habdas, Lex 2018 327 A. Maciejewski, Spory wynikające z niezasadnego skorzystania przez inwestora z gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej zabezpieczającej należyte wykonanie umowy o roboty budowlane-wybrane zagadnienia, Przegląd Sądowy, nr 5/2017, s. 101-106 324 325

115

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wykonawcę umowy z podwykonawcą, w sytuacji wystąpienia przez niego z żądaniem przedstawienia gwarancji , czy także niemożności ograniczenia lub wyłączenia prawa do żądania gwarancji zapłaty. Warto także odwołać się do treści przepisu art. 649 4 k.c. Zgodnie z jego zapisem brak zapłaty żądanej gwarancji będzie stanowiło przeszkodę w wykonaniu z przyczyn dotyczących wykonawcy. A. Fidali odnosząc się do art. 6494§3 k.c. stwierdziła, że roszczenie obejmujące wypłatę wynagrodzenia w przypadku niespełnienia świadczenia, z przyczyn umożliwiających wykonanie umowy, a które zaistniały po stronie inwestora lub wykonawcy w stosunku do podwykonawcy328. Sąd Apelacyjny w Krakowie, w wyroku z dnia 19 maja 2017 roku wskazał, że omawiane roszczenie jest niezależne od winy inwestora329. Ma to również zastosowanie w umowach pomiędzy wykonawcą a podwykonawcami.

PODSUMOWANIE Nowelizacja przepisów dotyczących umów o roboty budowlane z 1 czerwca 2017 roku spowodowała odwrócenie niekorzystnych dla podwykonawców tendencji oraz praktyk.

Odejście od restrykcyjnych przepisów dotyczących zgłaszania inwestorowi

osoby

podwykonawcy i zakresu powierzonych robót spowodowało, iż w przypadku opieszałości, a także nieuczciwości ze strony wykonawcy, podwykonawca może dokonać wszystkich formalności, które decydują o powstaniu odpowiedzialności solidarnej inwestora. Warunkiem koniecznym dla jej powstania nie jest już obowiązek przedstawienia inwestorowi zawartej umowy między wykonawcą a podwykonawcą. Jest to również istotne w przypadku, kiedy wykonawca ustalił wszelkie postanowienia umowy z podwykonawcą, w tym wartość wynagrodzenia, a odwleka jej podpisanie. W poprzednim porządku prawnym istniał obowiązek zawarcia umowy z podwykonawcą w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

To powodowało, że w przypadku realizacji przed podwykonawcę świadczenia wzajemnego, przed podpisaniem umowy, podwykonawca nie mógł udowodnić przed sądami faktu istnienia między stronami stosunku prawnego. Obecnie wystarczające dla możliwości domagania się od inwestora spłaty zobowiązania z tytułu wynagrodzenia za dokonane roboty budowlane jest samo zgłoszenie przeprowadzone przez podwykonawcę. Kluczowym rozwiązaniem z perspektywy ochrony podwykonawców jest także objęcie umów zawieranych z nimi przepisami o gwarancji zapłaty. Możliwość odstąpienia od umowy, w przypadku braku

328

A. FIdali, Gwarancja zapłaty w umowie o roboty budowlane, Przegląd Prawa Handlowego, nr 2/2013, s. 24-

30 329

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 maja 2017 roku, sygn. I ACa 1/1

116

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zabezpieczenia ma chronić podwykonawców od niewypłacalności ze strony wykonawców.

Rozwiązania przyjęte w kodeksie cywilnym mają prowadzić także do racjonalizacji odpowiedzialności stron stosunku prawnego. Podwykonawca ma prawo oczekiwać wypłaty wynagrodzenia, inwestor odpowiada jedynie za rzeczywistą wartość robót budowlanych, a na wykonawcy ciąży obowiązek rzetelnego i profesjonalnego podejścia do zawieranych umów.

SUMMARY The amendment to the provisions on construction contracts of June 1, 2017 caused the reversal of tendencies and practices unfavorable for subcontractors. Moving away from restrictive regulations regarding reporting to the investor of the subcontractor and the scope of the works entrusted to him, in the case of tardiness, as well as dishonesty on the part of the contractor, the subcontractor can perform all formalities that determine the joint and several liability of the investor. A prerequisite for its creation is no longer an obligation to provide the investor with the concluded contract between the contractor and the subcontractor. This is also important in the case when the contractor has determined all provisions of the contract with the subcontractor, including the value of the remuneration, and delays its signing. In the previous legal order, there was an obligation to conclude a contract with a subcontractor in writing under pain of nullity. This meant that in the case of subcontracting before the subcontractor, before the contract was signed, the subcontractor could not prove to the courts that there was a legal relationship between the parties. At present, it is enough for the investor to repay the obligation to pay the remuneration for the construction work it has carried out. The report itself is carried out by the subcontractor. The key solution from the perspective of protection of subcontractors is also the coverage of contracts concluded with them with the provisions on payment guarantees. The option to withdraw from the contract, in the absence of security, is to protect subcontractors from insolvency on the part of contractors. The solutions adopted in the Civil Code are also supposed to lead to the rationalization of the parties' legal liability. The subcontractor has the right to expect payment of remuneration, the investor is only liable for the actual value of the construction works, and the contractor is obliged to take a fair and professional approach to the taken obligations.

117

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018r., poz.1025 t.j) 2. Ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 roku o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności (Dz.U. z 2017r., poz. 933) 3. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r Prawo budowlane (Dz.U. z 2018r., poz.1202 t.j. )

Wydawnictwa zwarte 1. Drapała P., Kodeks cywilny. Komentarz Tom III pod red. J. Gudowskiego, wydanie elektroniczne LEX 2017.

2. Koralewski M., Umowa o remont-odrębna od umowy o roboty budowlane czy jej rodzaj, wydane elektroniczne Lex 2017.

3. Śleszyńska E., Obowiązki właścicieli obiektów budowlanych oraz inwestorów.

Przegląd, konserwacja i roboty budowlane, wydanie elektroniczne LEX 2016.

4. Zielińska E., Kodeks cywilny.Komentarz. Tom III pod red. M. Fras M.Habdas, wydanie elektroniczne LEX 2018.

Artykuły 1. Drapała P., Glosa do wyroku SN z dnia 21 sierpnia 2014 r., IV CSK 733/13, Państwo i Prawo, nr 7/2016 2. FIdali A., Gwarancja zapłaty w umowie o roboty budowlane, Przegląd Prawa Handlowego, nr 2/2013 3. Gapska E., Skuteczność zapisu na sąd polubowny zawartego w umowie podwykonawczej wobec inwestora ponoszącego odpowiedzialność solidarną na podstawie art. 647(1)§5 k.c., Przegląd Prawa Handlowego, nr 1/2017

118

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

4. Gutowski M., Odpowiedzialność inwestora w umowach o roboty budowlane, Państwo i Prawo, nr 2/2008 5. Juśko M., Kaucja gwarancyjna a umowa o roboty budowlane, Przegląd Sądowy, nr 1/2018 6. Maciejewski A., Spory wynikające z niezasadnego skorzystania przez inwestora z gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej zabezpieczającej należyte wykonanie umowy o roboty budowlane-wybrane zagadnienia, Przegląd Sądowy, nr 5/2017 7. Nowicki E.J., Zamówienia publiczne na roboty budowlane, Zamówienia Publiczne Doradca, nr 10/2009 8. Sokołowski T., Podzielność świadczenia w umowie a roboty budowlane, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny,nr 3/2014 9. Strzępka J.A., Zielińska E., Z problematyki prawnej umowy o roboty budowlane, Przegląd Prawa Handlowego, nr 12/2002 10. Szczurowski T. M., Kwalifikacja prawna umów remontowych i innych wykonywanych przez prowadzenie robót budowlanych w istniejącym obiekcie, Monitor Prawniczy, nr 16/2011 11. Warciński M., Glosa do uchwały SN z dnia 10 lipca 2015 roku III CZP 45/15, Przegląd Sądowy, nr 4/2017 12. Węgrzynowski Ł., Skutki prawne wadliwego ustalenia zakresu odpowiedzialności inwestora przewidzianej w art. 647(1) k.c., Przegląd Sądowy, nr 6/2018 13. Zagrobelny K., O zmianach regulacji solidarnej odpowiedzialności inwestora, Przegląd Prawa Handlowego, nr 5/2018

119

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

ALEKSANDRA WISŁAWSKA330

UMOWY REGULUJĄCE OBRÓT PRAWAMI NA DOBRACH NIEMATERIALNYCH – ROZWÓJ, KLASYFIKACJA I SPECYFIKA UNORMOWAŃ CONTRACTS FOR TRADING INTANGIBLE GOODS – DEVELOPMENT, CLASSIFICATION AND SPECIFICITY słowa kluczowe: umowa franchisingu, umowa know-how, dobra niematerialne keywords: franchise agreement, know-how agreement, intangible asset

STRESZCZENIE Dobra niematerialne odgrywają coraz bardziej znaczącą rolę w gospodarce rozwijającego się, cyfrowego świata. Dodatkowo, relacje łączące przedsiębiorców przybierają współcześnie postać bardziej zaawansowanych, a przy tym skomplikowanych. Podejmując próbę sprostania tym wyzwaniom, należy dążyć do utworzenia właściwego systemu prawnego, a przy tym odpowiednich rodzajów umów, regulujących biznesowe relacje.

Omawiana w artykule umowa franchisingu określa treść stosunku prawnego łączącego franczyzodawcę oraz franczyzobiorcę, a także prawa i obowiązki każdej ze stron. Umowa franchisingu zostaje zawarta w sytuacji po podjęciu decyzji o przystąpieniu do sieci franchisingowej. Poniższy artykuł przedstawia pewne charakterystyczne postanowienia treści umowy franchisingu, dotyczące przykładowo powiązania działalności franczyzobiorcy z zakresem działalności franczyzodawcy implikującego użycie tożsamego znaku towarowego, patentów. Jednocześnie odnosi się do kontroli, której podlega franczyzobiorca, a także opisuje

Autorka jest studentką III roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, stażystką w Ministerstwie Finansów. Uczestniczy w Projekcie Pracownia Liderów Prawa Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości 330

120

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

proces udzielania przez franczyzodawcę franczyzobiorcy niezbędnej pomocy w zakresie prowadzonej działalności, np. przy organizacji, zarządzaniu czy promocji. Umowa franchisingu cechująca się odpłatnym charakterem, zakłada, że franczyzobiorca zobowiązany pozostaje do uiszczania opłaty franczyzowej stanowiącej ekwiwalent za prowadzenie działalności wraz z wykorzystaniem znaków odróżniających franczyzodawcy. Jednocześnie artykuł wskazuje na gospodarcze znaczenie franchisingu w zakresie kształtowania globalnej marki oraz zwiększania obrotów przedsiębiorstwa.

Odnosząc się z kolei do umowy know-how, należy wskazać, że koncentruje się ona na ochronie zespołu informacji technicznych, naukowych, które posiadają praktyczne znaczenie użytkowe, a tym samym gwarantują one przedsiębiorcy przewagę konkurencyjną. Tajemnicę handlową stanowią wszelkie poufne informacje biznesowe, które przyczyniają się do osiągania przez przedsiębiorstwa korzyści ekonomicznych, a tym samym implikują wzrost konkurencyjności w porównaniu z innymi podmiotami na rynku. Wartość ekonomiczna informacji tkwi w ich niejawności, a odpowiednio skonstruowane umowy regulujące obrót prawami na dobrach niematerialnych pomagają zachować pożądaną poufność.

EXTRACT In an increasingly digitized world, intangible goods play a more and more important role in the economy. In addition, the relations between entrepreneuers become more sophisticated. To address these challenges, it is crucial to create and sustain an appropriate legal system and adequate types of business contracts.

The franchise agreement is a legally binding agreement which outlines the franchisor’s terms and conditions for the franchise. It also outlines the obligations of the franchisor and the obligations of the franchisee. The franchise agreement is signed at the time an individual makes the decision to enter the franchise system. This article points out that there are some general requirements for a license to be considered a franchise. For instance, the franchisee’s business is substantially associated with the franchisor’s brand. The franchisor exercises control or provides significant assistance to the franchisee in how they use the franchisor’s brand in conducting their business. The franchisor receives from the franchisee a fee for the right to enter into the relationship and to operate their business using the franchisor’s trademarks.

On the other hand, know-how agreement focuses on the protection of know-how – an ensemble of secret, technical, scientific knowledge or of some other nature, of a practical utility character, resulting in competitive advantages to a company or a professional using it. Broadly 121

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

speaking, trade secrets are any confidential business information which provides an enterprise with an economic benefit that translates into competitive advantage. It is thanks to the trade secrets that companies become successful. The useful information must be confidential, because only then it will have commercial value.

WPROWADZENIE Dokonujący się postęp technologiczny, kształtujący kolejne zmiany rzeczywistości, nieodwracalnie wpłynął także na rozwój nowych gałęzi prawa, w szczególności zaś uregulowań prawnych dotyczących ochrony dóbr niematerialnych – dóbr, które występują w obrocie cywilnoprawnym, nieposiadających jednocześnie postaci materialnej. Zakres tego pojęcia obejmuje m.in. utwory, patenty, wzory użytkowe, wzory przemysłowe i znaki towarowe. Obrót prawami na dobrach niematerialnych dokonujący się poprzez różne formy umów, jak przykładowo umowa franchisingu czy umowa know-how, wiąże się zwłaszcza z wyzwaniem zagwarantowania niejawności informacji, z której to z kolei wynika wartość ekonomiczna dóbr.

Wartości niematerialne posiadają znaczny potencjał w procesach i działaniach podejmowanych przez przedsiębiorstwa, są powiązane z ich potencjałem produkcyjnym, jak i stanowią o sile rynkowej konkretnego podmiotu. Decydująca dla rozwoju gospodarczego innowacyjność, zwłaszcza w sferze technologicznej, musi pozostawać wsparta odpowiednią ochroną prawną.

Pozwala ona na uniemożliwienie naśladownictwa produktu lub technologii przez konkurencyjne podmioty, a jednocześnie zapewnia możliwość stabilnego rozwoju strategii przedsiębiorstwa oraz utrzymanie jego rentowności.

KONSTRUKCJA UMOWY NIENAZWANEJ Omawiane umowa franchisingu oraz umowa know-how należą do kategorii umów nienazwanych. Normatywną podstawą do konstruowania umów nienazwanych pozostaje zasada wolności (swobody) umów. Jak określa to Wojciech Katner331: „przedsiębiorcy mogą wybierać między umowami określonymi ustawowo oraz umowami, których treść powstaje dzięki inwencji samych stron do skonstruowania nowego stosunku prawnego. Najczęściej taka potrzeba wynika z jakichś nowych relacji gospodarczych, spowodowanych np. udziałem przedsiębiorcy zagranicznego, gdy okazuje się, że ustalone ustawowo warunki umów są niewystarczające. Może to rodzić potrzebę skorzystania z elementów kilku nazwanych umów,

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 2 331

122

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

powodując mieszany stosunek prawny, albo też sformułowana treść umowy nie ma żadnych, mniej lub bardziej oczywistych, odnośników ustawowych”. Zgodnie z treścią art. 3531 Kodeksu cywilnego332, jeśli zachowania stron nie wykraczają poza określone w treści przepisu granice, treść umowy może pozostawać swobodnie kształtowana przez przyszłe strony tego stosunku prawnego (innominatus contractus). Art. 3531 KC wskazuje, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Z przepisu tego wynika, że źródłem kontraktowego stosunku prawnego jest umowa. Strony zaś regulują prawa i obowiązki według swojej woli dopóty, dopóki nie naruszają prawa, zasad współżycia społecznego ani właściwości (natury) stosunku prawnego333. Badanie, czy ustalony mocą danej ustawy stosunek prawny nie wykracza poza dopuszczalne prawem granice, powinno odnosić się nie tylko do treści, ale i do celu umowy.

Wśród umów nienazwanych wyróżnia się umowy nienazwane „czyste” albo „zwykłe”, za które można uznać omawianą umowę franchisingu oraz niektóre umowy ustrojowe przedsiębiorców, zwłaszcza dotyczące koncentracji kapitałowych i monopoli, joint-ventures, umowy związane z tajemnicą przedsiębiorcy i dotyczące know-how334. Wskazany rodzaj umów kwalifikuje się jako nieposiadający odniesienia ustawowego albo posiadający znikome odniesienie.

Za warunki prawne kwalifikacji umowy jako nienazwanej powinno się uznać łącznie co najmniej sześć przesłanek335: dwustronna czynność prawna, będąca ważną umową; brak jej nazwania, choć to nazwanie nie musi wystąpić wprost przez jakiś tytuł, pojęcie itp., może wynikać z kontekstu lub opisania; brak określenia essentialia negotii takiej umowy w KC lub w innej ustawie, mimo że mogą być tam umieszczone wskazania, co umowa ma w swej treści zawierać; brak tożsamości umowy z umową nazwaną albo takiego podobieństwa, które wskazuje na rodzaj umowy nazwanej, albo na istotny wyjątek od zasad konkretnej umowy nazwanej; określenie stron umowy, jej przedmiotu i treści, w tym zwłaszcza praw i obowiązków stron; pozostawanie w zgodzie z porządkiem prawnym, tzn. w zgodności kreowanego stosunku prawnego (jego treści i celu) z jego właściwością (naturą), ustawami i zasadami słuszności, jak

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2018r., poz. 1104, dalej jako: „KC” Kodeks cywilny. Komentarz t. III A, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2017, str. 34 i n.

334 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 13 335 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 15 i n.

332 333

123

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

też dobrymi obyczajami (nazywanymi obecnie w art. 3531 KC zasadami współżycia społecznego).

GENEZA I GOSPODARCZY CEL UMOWY FRANCHISINGU Początki kształtowania się pojmowanej na współczesny sposób konstrukcji umowy franchisingu sięgają Stanów Zjednoczonych, skąd rozwiązanie to zostało przeniesione do Europy.336 Początkowo rozwiązanie to obejmowało umowy dystrybucyjne, które były zawierane między producentami a samodzielnymi dystrybutorami (dealers). W połowie XIX w. za przyznanie wyłączności do sprzedaży maszyn do szycia marki Singer na oznaczonym terytorium każdy z takich samodzielnych dystrybutorów był zobowiązany do wniesienia opłaty337. Kolejno J. S. Pemberton w zakresie stworzonej przez siebie sieci rozlewni udzielał licencji na rozprowadzanie napoju Coca-Cola, zaś inni producenci napojów rozwijali ten system, przekazując już licencje patentowe i znaki towarowe.

Po II wojnie światowej stopniowo rozszerzano konstrukcję zawieranych umów o przekazywanie jej uczestnikom „koncepcji prowadzenia przedsiębiorstwa”. Doprowadziło to do wyraźniejszego zróżnicowania umowy franchisingu od innych metod współpracy handlowej opartych na przedstawicielstwie, umów sprzedaży z zastrzeżeniem wyłączności czy umów licencyjnych.338 Przekazywana „koncepcja prowadzenia przedsiębiorstwa”, określana także bardziej obrazowo „receptą na sukces”, dotyczyła metod organizowania i prowadzenia działalności, oznaczania przedsiębiorstw wchodzących w skład sieci tożsamymi oznaczeniami (jak znaki towarowe, firma), wypracowanie wspólnego wystroju wnętrz, technologii produkcyjnej czy technik sprzedaży i promocji.

Początków rozwoju franchisingu w Polsce możemy dopatrywać się we współpracy przedsiębiorstwa Orbis wraz z zagranicznymi hotelami, które to dzięki niej mogły dysponować bazą hotelową. Natomiast po zmianie ustroju gospodarczego, konstrukcja franchisingu wsparła proces prywatyzacji tego przedsiębiorstwa, gdy do prowadzenia biur podróży pod logo Orbis przystąpili prywatni przedsiębiorcy, najczęściej jego dotychczasowi pracownicy. Po 1989 roku, rozwój sieci franchisingowych upowszechnił marki takie jak m.in. Yves Rocher, McDonalds

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 858 337 A. Krawczyk, Rozwój franchisingu w Polsce, Warszawa 2004, s. 25 338 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 858 336

124

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

czy BurgerKing, zaś z konstrukcji tej skorzystali także rodzimi przedsiębiorcy o ugruntowanej pozycji na rynku (np. A. Blikle).

Tworzenie sieci franchisingowych w korzystny sposób wpływa na gospodarkę.

Prowadzi do wsparcia przedsiębiorczości i inicjatywy podmiotów, które jako przedsiębiorcy indywidualni, dzięki temu, co oferuje im organizator sieci, mogą rozpocząć własną działalność gospodarczą.339 Konfrontując przedstawione korzyści należy wskazać jednak możliwość zaliczenia sieci franchisingowej do porozumień pionowych, w istotny sposób oddziałujących na rynek poprzez jego podział, ograniczenie dostępu dla przedsiębiorców nie znajdujących się w sieci, a także nadużywanie pozycji dominującej przez objętych współpracą przedsiębiorców.

Odnosząc się bezpośrednio do współpracy franczyzodawcy oraz franczyzobiorcy należy uwzględnić, dla pierwszego z nich, zwiększenie obrotów i zyski z opłaty, zdobywanie nowych rynków, a tym samym tworzenie globalnej marki340, dla drugiego z kolei przewagę nad konkurentami, wynikającą ze sprzedaży markowego produktu pod oznaczeniami producenta przy jednoczesnej pomocy organizatora sieci w zakresie organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem, marketingu i szkoleń.

KONSTRUKCJA PRAWNA UMOWY FRANCHISINGU Umowa franchisingu to konstrukcja zakładająca długookresową współpracę między dwiema stronami – franczyzodawcą oraz franczyzobiorcą, która to polega na udzieleniu na rzecz franczyzobiorcy prawa, z jednoczesnym nałożeniem określonych obowiązków, do prowadzenia danej działalności zgodnie z koncepcją franczyzodawcy. Typowa umowa franchisingu zakłada, że ekwiwalentem za ponoszone opłaty dla franczyzobiorcy pozostaje korzystanie z know-how, jak i znaku towarowego, a także przykładowo pomoc franczyzodawcy w zakresie realizowania dostaw, adaptacji lokalu, obsługi klienta czy promocji i marketingu.

Europejska Federacja Franchisingu ujmuje franchising jako system marketingu towarów i usług oparty na ścisłej współpracy między prawnie i finansowo odrębnymi i niezależnymi przedsiębiorcami, zaś Europejski Kodeks Franchisingu odnosi się w definicji do formy umownej współpracy między niezależnymi przedsiębiorcami, która polega na tym, że

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 862 340 Tzw. kapitalizowanie wartości niematerialnych, które wyraża się w rozpowszechnianiu własnych oznaczeń (takich jak firma, znaki towarowe, oznaczenia przedsiębiorstwa) 339

125

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

organizator zezwala swoim partnerom na używanie jego nazwy handlowej i symboli oraz na wykorzystanie jego doświadczeń (udostępnia im franchise)341.

Wyróżnia się następujące cechy, które określają odrębność umowy franchisingu od innych metod dystrybucji towarów lub usług: system jest organizowany przez przedsiębiorcę (organizatora sieci) o ugruntowanej pozycji na rynku, który włączając do sieci samodzielnych przedsiębiorców (uczestników), upoważnia ich do prowadzenia oznaczonej działalności z wykorzystaniem przysługujących mu oznaczeń odróżniających oraz udziela im swojej wiedzy (wtajemnicza) w zakresie organizacji i metod prowadzenia działalności jak i pomocy; samodzielność prawna i ekonomiczna włączonych do sieci uczestników, którzy działają we własnym imieniu, na własny rachunek, samodzielnie organizują przedsiębiorstwo oraz ponoszą koszty; przedsiębiorstwa uczestników stanowią ogniwa sieci, która na zewnątrz – dzięki korzystaniu przez każdego z nich z oznaczeń odróżniających organizatora i jego doświadczeń – wykazuje jednolitość.342 Umowa franchisingu pozostaje umową handlową, długoterminową, której stronami są podmioty profesjonalne. Umowa ta kreuje zobowiązanie ciągłe, a klasyfikuje się ją w ogólnym zbiorze umów o współpracę oraz umów o korzystanie z rzeczy i praw. Wśród swoistych cech umowy franchisingu należy wyróżnić profesjonalny charakter stron oraz ich prawną samodzielność. Uczestnicy w ramach sieci podejmują działalność we własnym imieniu i na własny rachunek, są również zobowiązani do identyfikacji własnej działalności. Przedmiotem umowy pozostaje przekazanie franczyzy, służące utrzymaniu jednolitości i spójności sieci, której utworzenie bądź rozszerzenie jest rozpatrywane jako cel umowy. Kolejną z cech umowy franchisingu jest jej odpłatność. Umowa posiada charakter przysparzający, jako że dla organizatora sieci wiąże się ze zwiększeniem jego globalnych zysków, przy jednoczesnym zwiększeniu jego obrotów, zaś uczestnik uzyskuje prawa do korzystania z kompleksu praw na dobrach niematerialnych objętych franczyzą, jak i do pomocy w zakresie potrzebnym do korzystania z nich.343 O kauzalności umowy franchisingu przesądza causa acquirendi vel obligandi, określająca cel przysporzenia jako nabycie prawa lub uzyskanie innej korzyści majątkowej przez przysparzającego; w przypadku umowy franchisingu przysporzenie majątkowe

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 860 342 W. Skaupy, Franchise – Systeme und Betriebsrate, Betriebsberater, Nr 2/1990, s. 136 343 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 882 341

126

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

występuje po obu stronach umowy. Jednocześnie umowa posiada charakter konsensualny, a do jej skutecznego zawarcia potrzebne są zgodne oświadczenia woli złożone przez obie strony.

Przyjmując za przedmiot umowy franchisingu organizację sieci, która pozostaje oparta na konstrukcji licencji (upoważnień) należy określić charakter prawny umowy licencyjnej, jako funkcjonalnie niezbędnej dla realizacji celu umowy franchisingu. Trzeba przyjąć, że jej charakter prawny waży na charakterze prawnym umowy franchisingu.344 W doktrynie obecne są cztery stanowiska, określające umowę licencyjną jako: upoważniającą, zobowiązującą, rozporządzającą albo hybrydalną.

Przyjęcie koncepcji o hybrydalnym charakterze wydaje się eliminować wątpliwości, z jakimi wiążą się pozostałe koncepcje. Upoważnienie jest składnikiem przedmiotowo istotnym umowy licencyjnej, ale są również obecne w niej składniki obligacyjne, podobnie jak w wypadku umów o używanie rzeczy (dzierżawa). Umowa licencyjna nie przenosi bowiem prawa podmiotowego, a jedynie kreuje wierzytelność jednej strony do czasowego używania przedmiotu cudzego prawa. Za taką naturą przemawia również wzajemność i ciągły charakter zobowiązania.345 R. Skubisz podnosi, że jeśli uznać rozporządzenie za czynność prawną, która może również doprowadzić do zmiany prawa podmiotowego, nie powodując jego wzmocnienia, to umowa licencyjna jest umową rozporządzającą. Ponieważ jednak czynność ta wywołuje z mocy prawa dodatkowo skutki zobowiązujące (znoszenie) – to licencję należy uznać za czynność zobowiązująco-rozporządzającą.346 W treści umowy zawierane są dwa rodzaje postanowień określające stosunek prawny między stronami franchisingu – charakterystyczne dla stron umowy, zazwyczaj występujące w znacznej liczbie zawieranych umów oraz klauzule dodatkowe, rzadziej występujące w charakterze elementów umowy, których dopuszczalność pozostaje niekiedy kontrowersyjna.

Należą do nich m.in. klauzula zakupu, zobowiązująca uczestnika sieci do nabywania oznaczonych towarów od organizatora lub wskazanych przez niego sprzedawców; klauzula wyłączności w postaci ograniczenia terytorium działalności uczestnika; klauzula lojalności i zachowania tajemnicy czy klauzula konkurencji. Ocena dopuszczalności klauzul powinna dokonywać się z uwzględnieniem gospodarczego uzasadnienia ich wprowadzenia oraz zasady proporcjonalności, czy wreszcie równoważności obciążeń stron.

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 880 345 U. Promińska, Ustawa o znakach towarowych. Komentarz, Warszawa 1998, s. 73 346 R. Skubisz, Prawo znaków towarowych. Komentarz, Warszawa 1997, s. 154 344

127

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

PRAWA I OBOWIĄZKI STRON UMOWY Organizator sieci pozostaje zobowiązany do włączenia przedsiębiorcy do sieci w charakterze jej uczestnika, przekazania mu franczyzy, a więc tym samym do udzielenia mu stosownych upoważnień do używania oznaczeń odróżniających lub korzystania z rozwiązań

technicznych,

przekazania

tajemnic

produkcyjnych,

handlowych

i organizacyjnych oraz udzielania niezbędnej pomocy. Do praw organizatora sieci należą natomiast: prawo kontroli wykorzystania przez uczestnika sieci udzielonych mu upoważnień i pomocy oraz prawo do wynagrodzenia za włączenie uczestnika do sieci i korzystanie przez niego z franczyzy.347 Wśród obowiązków uczestnika sieci należy wskazać zobowiązanie do prowadzenia oznaczonej działalności gospodarczej z wykorzystaniem franczyzy, a więc wykonywania praw objętych upoważnieniem oraz do należytego korzystania z przekazanych mu doświadczeń;

poddawania się kontroli organizatora sieci,

jak również

obowiązek

wniesienia opłaty za włączenie do sieci i za korzystanie z praw objętych franczyzą.

Natomiast przysługujące uczestnikowi sieci prawa to zwłaszcza: prawo do poszanowania jego samodzielności prawnej i finansowej czy prawo do korzystania z franczyzy.348

REGULACJE PRAWNE UMOWY FRANCHISINGU Na regulację prawną umowy franchisingu wpływ wywierają normy prawa wspólnotowego, zwłaszcza w zakresie zgodności treści umowy franchisingowej z normami prawa kartelowego, do których odnosi się m.in. rozporządzenie Komisji (UE) Nr 330/2010 z dnia 20 kwietnia 2010 r. w sprawie stosowania art. 101 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

do

kategorii

porozumień

wertykalnych

i

praktyk

uzgodnionych.349

Rozporządzenie zawiera definicje niektórych pojęć związanych z zawieraniem umowy franchisingu, m.in. pojęcie przedsiębiorstwa konkurującego, zakazu konkurowania, prawa własności intelektualnej czy know-how.

Zgodnie z polskimi unormowaniami klasyfikacja umów ujmuje umowę franchisingu jako umowę nienazwaną, opartą na zasadzie swobody umów wyrażonej w art. 3531 KC. Ocena treści lub celu umowy za zgodność z ustawami zawiera odniesienie m.in. do norm

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 867 348 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 867-868 349 Dz.Urz.UE L 2010 Nr 102 347

128

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

wynikających z ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów 350.

Istotne pod kątem omawianej ustawy pozostaje także rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję,351 zawierające definicję dystrybucji franchisingowej oraz katalog klauzul, których obecności w porozumieniu stron nie uznaje się za naruszenie zasad konkurencji. Wśród nich znajdują się m.in. klauzula wyłącznego zakupu lub dostawy, niepodejmowania działalności konkurencyjnej czy klauzula dotycząca zobowiązania uczestnika sieci do niewykorzystywania przekazanego know-how do celów innych aniżeli określone w umowie oraz nieujawniania go osobom postronnym.

Odnosząc się do treści art. 3531 KC przy ocenie zgodności umowy franchisingu z ustawą należy nawiązać także do przepisów KC regulujących zagadnienie firmy, w szczególności w sytuacji, gdy zakresem franczyzy jest objęte upoważnienie do korzystania z firmy organizatora sieci. Pod wątpliwość w zestawieniu z regulacją z art. 433 § 2 KC dotyczącą wymogu niewprowadzania przy korzystaniu z firmy w błąd, poddane zostaje prowadzenie działalności pod cudzą firmą. Uzasadnione wymogiem, zgodnie z którym „firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności, co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia” wydaje się stanowisko co do zgodności franchisingu z przepisami o firmie: uczestnik sieci działa pod własną firmą, którą obiera zgodnie z zasadami prawa firmowego, korzysta z firmy organizatora sieci na podstawie upoważnienia wynikającego z umowy franchisingowej, sposób korzystania nie może jednak rodzić wątpliwości co do tego, że nie jest to jego firma, a jedynie wskazanie przynależności do sieci.352 Do ustalenia granic swobody umów odnoszą się również zasady współżycia społecznego powiązane z wymogiem wypełnienia zasad uczciwości, rzeztelności czy lojalności kupieckiej. Treść oraz cel umowy nie mogą sprzeciwiać się naturze stosunku, w szczególności normom zakładającym poszanowanie praw osób trzecich czy zagwarantowanie równości stron.

RODZAJE FRANCHISINGU Przyjmując za kryterium podziału rodzaj działalności możemy wyróżnić franchising produkcyjny, dystrybucyjny, usługowy i mieszany. Klasyfikacja ta została wskazana w wyroku 350

Dz. U. z 2018 r., poz. 798 Dz. U. 2011 nr 81 poz. 441 352 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 866 351

129

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

ETS z dnia 28 stycznia 1986 r. w sprawie Pronuptia353. Franchising produkcyjny zakłada, iż uczestnik sieci samodzielnie wytwarza towary, a następnie je sprzedaje, wykorzystując w tym zakresie oznaczenia odróżniające organizatora sieci. Taki sam sposób wytwarzania towarów o tożsamych właściwościach i jakości przez uczestników sieci zakłada objęcie zakresem upoważnienia w ramach pakietu franchisingowego licencji patentów, praw do znaków towarowych, firmy, przekazania know-how czy tajemnic przedsiębiorstwa. Z kolei franchising dystrybucyjny odnosi się do organizacji sieci sprzedaży towarów organizatora sieci – franczyzodawcy – w lokalach, które pozostają oznaczone jego symbolami odróżniającymi.

Rozwiązanie to ujednolica zasady sprzedaży towarów pochodzących od organizatora sieci przez samodzielnych uczestników, korzystających z wiedzy oraz doświadczenia organizatora oraz oznaczeń odróżniających (znaki towarowe, firma, wyposażenie pomieszczeń, tożsama technika obsługi). Wyróżniając franchising usługowy należy podkreślić zapewnianie przez uczestników sieci świadczenia usług zgodnie ze standardami organizatora i ponownie, z wykorzystaniem jego oznaczeń odróżniających. Omówione rodzaje franchisingu mogą być łączone, a rozwiązanie to określane jest jako franchising mieszany.

W praktyce amerykańskiej została wykształcona koncepcja podziału franchisingu na product distribution franchising, oparty na klauzuli wyłączności sprzedaży – którego przedmiotem jest dystrybucja towarów pochodzących od organizatora, sprzedającego swoje towary uczestnikom, by ci z kolei sprzedali je klienteli, oraz business format franchising, działalność opartą na wykorzystaniu licencji praw wyłącznych, gdzie w ramach sieci sprzedawane są towary pochodzące od różnych producentów, ale z wykorzystaniem takiej samej koncepcji, pochodzącej od organizatora.354 Rozpatrując jako kryterium podziału franchisingu sposób tworzenia i rozszerzania sieci, można wyodrębnić franchising bezpośredni oraz indywidualny. Pierwsza z koncepcji zakłada, że organizator sieci w sposób bezpośredni nawiązuje współpracę z uczestnikiem sieci, druga z kolei, iż tworzy on tylko jedno przedsiębiorstwo na określonym obszarze według indywidualnie określonych warunków. Odnosząc się do jeszcze innych form klasyfikacji franchisingu, należy wskazać franchising wielokrotny, opierający się na koncepcji tworzenia przez uczestnika sieci, za zgodą organizatora, określonej liczby własnych przedsiębiorstw mogących działać według tej samej koncepcji oraz wykorzystując takie same oznaczenia. Istotą 353

Wyrok ETS z dnia 28.01.1986 r. 161/84 w sprawie Pronuptia de Paris GmbH przeciwko Pronuptia Paris Irmgrad Schillgallis 354 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 861

130

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

franchisingu pośredniego pozostaje natomiast tworzenie przez organizatora sieci na określonym obszarze filii lub oddziałów, w których zakresie działania pozostaje kontaktowanie się z istniejącymi przedsiębiorcami lub zawieranie umów z nowymi przedsiębiorcami.355 Dokonujący się w ramach franchisingu pośredniego subfranchising dotyczy upoważnienia uczestnika sieci do zawierania umów franchisingu z osobami trzecimi, co stawia go również w roli organizatora sieci dla kolejnych uczestników. Zawarte umowy między organizatorem a uczestnikiem sieci oraz kolejne w zakresie subfranchisingu pozostają związane prawnie i gospodarczo, w ten sposób, że koniec współpracy uczestnika sieci wiąże się z ustaniem stosunku subfranchisingu.

REGULACJE PRAWNE UMOWY KNOW-HOW Stopniowy rozwój wiedzy, różnego rodzaju zdolności i umiejętności osiągania określonych rezultatów czy prowadzenia danej działalności, doprowadził do wyodrębniania się pojęcia know-how, a kolejno jego prawnej ochrony. W zakresie pojęcia know-how znajdują się obecnie

zarówno

informacje

o

charakterze

technicznym,

jak

i

nietechnicznym

(organizacyjnym), zaś widoczny pozostaje rozwój konstrukcji od wąskiego, tzn. technicznego ujmowania tego pojęcia do szerokiego, w zakres którego wchodzi poufna wiedza zarówno techniczna, jak i nietechnicza, byleby była praktyczna i użyteczna w procesie produkcji.356 Zgodnie z rozporządzeniem Komisji (UE) nr 316/2014 z dnia 21 marca 2014 r. w sprawie stosowania art. 101 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do kategorii porozumień o transferze technologii357 know-how oznacza pakiet informacji praktycznych, wynikających z doświadczenia i badań, które są: niejawne, czyli nie są powszechnie znane lub łatwo dostępne, istotne, czyli ważne i użyteczne z punktu widzenia wytwarzania produktów objętych umową; oraz zidentyfikowane, czyli opisane w wystarczająco zrozumiały sposób, aby można było sprawdzić, czy spełniają kryteria niejawności i istotności.

W polskim prawie definicja legalna know-how znajduje się w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 kwietnia 2015 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień o transferze technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję358, określając je jako: nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne lub Ł. Czapski, Udzielanie sublicencji znaku towarowego w umowach subfranchisingowych, Przegląd Prawa Handlowego, nr 7/2003, s. 48 356 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 885 357 Dz.Urz.UE.L 2014 Nr 93 358 Dz. U. 2015 poz. 585 355

131

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

zasady organizacji i zarządzania, które są istotne z punktu widzenia wytwarzania towarów objętych porozumieniem i które zostały opisane w sposób pozwalający na weryfikację kryterium niejawności i istotności.

W art. 39 Porozumienia w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS)359, choć nie zawarto definicji know-how, ogólnie wskazano cechy, jakie powinna wykazywać informacja, aby była godna ochrony. Przepis ten każe chronić każdą informację, bez względu na jej charakter, jeśli dzięki poufności utrzymuje ona swą wartość handlową, a w procesie utrzymania poufności dysponent podejmuje rozsądne działania.

Zaakcentować należy, że wartość ekonomiczna informacji tkwi w ich niejawności, zapewniając przewagę nad konkurencyjnymi podmiotami na rynku. Dlatego też kluczowe z punktu widzenia umowy know-how pozostaje zachowanie poufności. Drugą z istotnych cech pozostaje użyteczność informacji w procesie produkcji. Know-how obejmuje zachowane w tajemnicy nieopatentowane wynalazki i niezarejestrowane wzory użytkowe mające tzw. zdolność patentową lub rejestrową, nieopatentowane wynalazki i niezarejestrowane wzory użytkowe pozbawione zdolności patentowej lub rejestrowej, ale będące użytecznymi rozwiązaniami

o

charakterze

technicznym,

informacje

dotyczące

zastosowania

opatentowanych wynalazków lub zarejestrowanych wzorów użytkowych, inne wiadomości i doświadczenia techniczne, które pozwalają obniżyć koszty lub skrócić czas produkcji.360 W prawie kontynentalnym zasadniczo odmawia się przyznania know-how prawa podmiotowego. W doktrynie polskiej obecny jest spór co do stanowiska w tym zakresie, a S. Sołtysiński, przyznając know-how prawo bezwzględne, nie nadaje mu cechy prawa wyłącznego. Tym samym przyznaje, że prawo to nie zapewnia monopolu prawnego na korzystanie z jego przedmiotu. Przyjmując zatem, że informacjom poufnym służy prawo podmiotowe, zauważmy, że nie jest ono tożsame z prawami przysługującymi dobrom własności przemysłowej mającym podstawę w ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej.361 Dodatkowego argumentu przeciwko tezie, że know-how służy prawo podmiotowe bezwzględne dostarcza art. 79 ustawy – Prawo własności przemysłowej, który do umowy o korzystanie z wynalazku niezgłoszonego, a stanowiącego tajemnicę przedsiębiorcy pozwala stosować odpowiednio przepisy o umowie licencyjnej. Należy sądzić,

Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, załącznik do porozumienia w sprawie utworzenia Światowej Organizacji Handlu (WTO) – Dz. Urz. UE. L 336, 23/12/1994 360 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 887 361 Dz. U. 2017 poz. 776 359

132

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

że jedynie za odpowiednim stosowaniem przemawia odmienność przedmiotu umowy o korzystanie; nie stanowi jej przedmiotu prawo bezwzględne i wyłączne.362 Gdyby jednak przyjąć, że do poufnych informacji technicznych służy prawo podmiotowe bezwzględne, to trzeba by zaakceptować tezę, że objęcie rozwiązania technicznego tajemnicą zastępuje rejestrację, a zatem stanowi drugie (obok decyzji administracyjnej) źródło nabycia prawa. 363 Przedmiotem umowy know-how, w przeciwieństwie do umowy licencyjnej, nie jest prawo, lecz wiadomości i doświadczenia techniczne dotyczące produkcji, które: są rezultatem wysiłku intelektualnego lub zabiegów organizacyjnych uprawnionego, ale nie są nierozerwalnie z nim złączone. Nie można upatrywać w know-how wyłącznie umiejętności lub zręczności technicznej tej osoby, która je posiadła; wykazują użyteczność w produkcji; nadają się do wydzielenia w taki sposób, aby mogły być samodzielnym przedmiotem obrotu; są identyfikowalne na podstawie takiego opisu, który bez uchybienia tajemnicy, w sposób staranny i precyzyjny oznaczy przedmiot umowy; są nieujawnione, tzn. nie są ogólnie znane lub łatwo dostępne nawet dla znawców przedmiotu, a jednocześnie dysponent zachowuje je w poufności.364

KONSTRUKCJA UMOWY KNOW-HOW Strony umowy know-how można określać mianem „dostawcy” i „odbiorcy” albo też dysponenta know-how jako „przekazującego”, a osobę, na rzecz której następuje przekazanie „beneficjentem”. W rezultacie umowa o przekazanie know-how to umowa, na mocy której dysponent know-how (przekazujący) zobowiązuje się za wynagrodzeniem do jego przekazania na rzecz innej osoby (beneficjenta).365 Po obu stronach umowy może wystąpić dowolna osoba, zazwyczaj jednak, analizując przedmiot umowy oraz jej gospodarczy cel uzsadnione będzie wskazanie, że w roli beneficjenta występuje przedsiębiorca, którego interes wyraża się w zamiarze wykorzystania poufnych informacji i doświadczeń technicznych w prowadzonej we własnym przedsiębiorstwie produkcji, zaś w roli przekazującego występuje przedsiębiorca, w którego przedsiębiorstwie powstało lub sprawdziło się know-how.

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 887 363 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 889 364 Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyki, Kraków 1993, s. 113 365 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 890 362

133

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Na zasadniczą treść umowy składają się prawa i obowiązki stron wyrażające się w: zobowiązaniu przekazującego do przekazania beneficjentowi know-how, czyli ujawnienia oraz udostępnienia beneficjentowi informacji poufnych i doświadczeń technicznych, czy to w postaci ustnej czy poprzez materialne nośniki informacji, m.in. dokumentację, receptury, zestawienia wyników doświadczeń czy eksperymentów, a także pomoc przekazującego przy procesie wdrażania know-how poprzez szkolenia; uprawnieniu beneficjenta do korzystania z know-how, przyjmujące formę zezwolenia na ingerencję beneficjenta w prawnie chroniony, choć niezabezpieczony prawem podmiotowym interes majątkowy przekazującego, które ma charakter upoważnienia, a więc legitymizacji zachowania beneficjenta. 366 Sposób oraz zakres korzystania z know-how zależą od uznania beneficjenta, chyba że pozostaje on ograniczony dodatkowymi klauzulami umownymi, które z kolei muszą spełniać wymogi z art. 3531 KC. Jak wskazuje B. Gawlik za sprzeczne z naturą umowy know-how i nieważne można uznać postanowienie umowy ograniczające uprawnienie beneficjenta tylko do produkcyjnego zastosowania know-how, ponieważ świadczenie przekazującego utraciłoby dla beneficjenta wszelkie znaczenie, chyba że przekazujący zobowiązałby się jednocześnie do nabywania towarów wytworzonych przez beneficjenta.367 Za dozwoloną można by uznać klazulę ograniczającą uprawnienie do gospodarczego korzystania z know-how do konkretnego terytorium lub zakazującej eksploatacji know-how przez czas oznaczony po zakończeniu stosunku zobowiązaniowego368; zobowiązaniu beneficjenta do zapłaty wynagrodzenia, przyjmującego rolę ekwiwalentu za korzyść majątkową, jaką otrzymuje dzięki przekazanym poufnym informacjom i doświadczeniom technicznym; zobowiązaniu obu stron do zachowania know-how w poufności, który to obowiązek powoduje zachowanie celu oraz społecznogospodarczej funkcji umowy. Zachowanie poufności informacji objętych know-how oznacza podejmowanie rozsądnych działań zabezpieczających przed ich ujawnieniem, a więc takich, które zapewniają wysokie prawdopodobieństwo wykluczenia możliwości niekontrolowanego wypływu danych.369 Obowiązek utrzymania poufności ciąży na stronach przez okres, na który zawarto umowę, a także rozciąga się po zakończeniu umowy zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji370, który mianem czynu nieuczciwej B. Gawlik, Umowa know-how: zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 1973, s. 99 i n.; Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyki, Kraków 1993, s. 112 367 B. Gawlik, Umowa know-how: zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 1973, s. 99 368 Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 892 369 S. Hoc, Glosa do wyroku SN z 3.10.2000 r., sygn. I CKN 304/00, Glosa, nr 7/2001, s. 23; M. Mozgawa, Glosa do wyroku SN z 03.04.2002 r., sygn. V KKN 223/00, Prokuratura i Prawo, nr 11/2003, s. 113.

370 Dz. U. z 2018 r., poz. 419 366

134

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

konkurencji określa przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy. Naturalnie, mając na względzie treść art. 475 i 495 KC, w razie ujawnienia informacji, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności, zobowiązanie wygasa, a żadna ze stron nie nabywa innego uprawnienia. Zgodnie z art. 471 KC w razie zawinionego ujawnienia przez beneficjenta albo przekazującego know-how ponosiliby oni odpowiedzialność odszkodowawczą.

UMOWA KNOW-HOW JAKO UMOWA NIENAZWANA Umowa know-how jest umową konsensualną, dla której skuteczności wystarczą zgodne oświadczenia obu stron oraz kauzalną, charakteryzującą się causa obligandi vel acquirendi, wyrażającą się w ujawnieniu i udostępnieniu przez przekazującego poufnej wiedzy celem uzyskania korzyści w postaci zapłaty za korzystanie z niej. Umowa know-how przybiera również formę umowy odpłatnej oraz wzajemnej, a także rodzącej zobowiązanie ciągłe, opierając stosunek na zaufaniu stron i udostępnieniu beneficjentowi know-how wraz z gotowością do znoszenia korzystania przez niego z własnej poufnej wiedzy i technicznych doświadczeń.

Analogicznie do umowy franchisingu, jak i omawianej konstrukcji umów nienazwanych, umowa know-how, opiera się na zasadzie swobody (wolności) umów wyrażonej w art. 3531 KC. Strony samodzielnie wyznaczają reżim prawny umowy, pozostając w granicach określonych przez naturę stosunku, ustawy oraz zasady współżycia społecznego. Ze względu na charakter prawny umowy know-how pierwszeństwo przyznaje się przepisom ogólnym KC, przepisom Księgi III KC, a następnie odpowiednio (w takim zakresie, w jakim umożliwia to właściwość tej umowy) przepisy dotyczące umowy licencyjnej.371 Przeciwko jednak bezpośredniemu utożsamianiu umowy know-how z umową licencyjną przemawia argumentacja wskazująca m.in. na odmienną naturę prawną przedmiotu umowy. Know-how nie musi mieć zdolności patentowej. Odmienne w porównaniu z umową licencyjną pozostają kształt oraz zakres uprawnień beneficjenta do korzystania z know-how.

W przeciwieństwie do licencjobiorcy, który nabywa uprawnienie do wykonywania praw z patentu, a więc w sposób i w zakresie, jakie przysługują uprawnionemu z patentu,

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 894 371

135

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

beneficjent ma swobodę co do tego, czy będzie korzystał z know-how oraz jak będzie z niego korzystał.372 Za podobieństwem umów przemawiać może ich tożsamy cel społecznogospodarczy – umożliwienie osobie trzeciej korzystania z własnej rzeczy – oraz odpłatny charakter udostępnienia.

PODSUMOWANIE Podsumowując, należy podkreślić, że zarówno umowa franchisingu, jak i umowa knowhow odgrywają ważną rolę w systemie gospodarczym i obrocie prawami na dobrach niematerialnych. Bazując na zasadzie swobody (wolności) umów, możliwe pozostaje ukształtowanie stosunku prawnego między stronami jako umowy nienazwanej, dając stronom możliwość samodzielnego ukształtowania reżimu prawnego łączącego je stosunku. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Na treść umów nienazwanych mają wpływ również umowy międzynarodowe oraz regulacje

prawa

wspólnotowego.

Celem

sprostania

wyzwaniu

ochrony własności

intelektualnej, należy dążyć do wypracowania odpowiedniego systemu prawnego, a przy tym konstrukcji prawnych umów, które będą odpowiadały na potrzeby stron.

SUMMARY In the article it was revealed that the franchise agreement and the know-how agreement play a more and more important role in the economy. Thanks to the freedom of contract there is the possibility of concluding an unnamed contract. The parties to contract may arrange the legal relationship as they deem proper on the condition that the contents or the purpose of that contract are not contrary to the nature of the relationship, with statutory law, and with the principles of community life. The content and substance of the innominate contracts is being defined by the international agreements and community law too. To address the challenge of protecting the intellectual property, it is crucial to create and sustain an appropriate legal system and the adequate types of business contracts.

Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015, s. 894 372

136

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej, załącznik do porozumienia w sprawie utworzenia Światowej Organizacji Handlu (Dz. Urz. UE. L 336, 23/12/1994) 2. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 316/2014 z dnia 21 marca 2014 r. w sprawie stosowania art. 101 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do kategorii porozumień o transferze technologii (Dz.Urz.UE.L 2014 Nr 93) 3. Rozporządzenie Komisji (UE) Nr 330/2010 z dnia 20 kwietnia 2010 r. w sprawie stosowania art. 101 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do kategorii porozumień wertykalnych i praktyk uzgodnionych (Dz.Urz.UE L 2010 Nr 102) 4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 kwietnia 2015 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień o transferze technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (Dz. U. z 2015r., poz. 585) 5. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 marca 2011 r. w sprawie wyłączenia niektórych rodzajów porozumień wertykalnych spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję (Dz. U. 2011r., Nr 81, poz. 441) 6. Ustawa – Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. z 2018 r., poz. 1104) 7. Ustawa –

Prawo

własności

przemysłowej z dnia 30 czerwca 2000 r.

(Dz. U. 2017r., poz. 776) 8. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia 16 lutego 2007 r. (Dz. U. z 2018r., poz. 798) 9. Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z dnia 16 kwietnia 1993 r. (Dz. U. z 2018r., poz. 419) Wydawnictwa zwarte: 1. Gawlik B., Umowa know-how: zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 1973 2. Kodeks cywilny. Komentarz t. III A, pod red. K. Osajdy, Warszawa 2017 3. Krawczyk A., Rozwój franchisingu w Polsce, Warszawa 2004 4. Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyki, Kraków 1993 5. Prawo zobowiązań – umowy nienazwane, System Prawa Prywatnego. Tom 9, pod red. W. Katnera, Warszawa 2015 137

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

6. Promińska U., Ustawa o znakach towarowych. Komentarz, Warszawa 1998 7. Skubisz R., Prawo znaków towarowych. Komentarz, Warszawa 1997 Artykuły: 1. Czapski

Ł., Udzielanie

sublicencji

znaku

towarowego w umowach

subfranchisingowych, Przegląd Prawa Handlowego, 7/2003 2. Hoc S., Glosa do wyroku SN z 3.10.2000 r. sygn. I CKN 304/00, Glosa, 7/2001 3. Mozgawa M., Glosa do wyroku SN z 03.04.2002 r. sygn. V KKN 223/00, Prokuratura i Prawo, 11/2003 4. Skaupy W., Franchise – Systeme und Betriebsrate, Betriebsberater, Nr 2/1990

138

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

139

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

140

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą.

2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego.

3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła.

4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo.

5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym.

6. Uzupełnianie

kursu

uniwersyteckiego

o

praktyczne

umiejętności

związane

z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów.

2.

Prowadzenie strony internetowej.

3.

Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych.

4.

Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi.

5.

Współpracę z innymi organizacjami studenckimi.

6.

Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE? •

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo

•

łączymy różne gałęzie prawa

•

organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim

•

umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/

141

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

142

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

143

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Od początku swojej działalności Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE zorganizowało m.in. następujące konferencje naukowe:

2013 Minikonferencja pt. „Szechita, halal, ubój zwierząt - czyli studencka dyskusja o tym, czy Trybunał Konstytucyjny uczynił wyznawców niektórych religii wegetarianami?” data i miejsce konferencji: 11.06.2013, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja „Prawo a gospodarka” data i miejsce konferencji: 26.04.2013, Warszawa

2014

Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. Konkurencja - zasady, ochrona, instytucje data i miejsce konferencji: 10.01.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja im. Manfreda Lachsa pt. ,,Polski wkład w rozwój prawa międzynarodowego" data i miejsce konferencji: 28.02.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Nowelizacja prawa karnego procesowego i materialnego" data i miejsce konferencji: 24.04.2014, Warszawa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. ,,Spółki kapitałowe w prawie polskim i europejskim" data i miejsce konferencji: 8.05.2014, Warszawa

144

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

2015

Dwudniowa Międzyuczelniana Ogólnopolska Konferencja pt. „50 lat obowiązywania kodeksu cywilnego w Polsce” data i miejsce konferencji: 7- 8.01.2015, Warszawa Dwudniowa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Prawo i ekonomia pracy” data i miejsce konferencji: 19-20.02.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Handlowe spółki osobowe” data i miejsce konferencji: 20.03.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Law in action – najsłynniejsze procesy sądowe” data i miejsce konferencji: 17.04.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Alternatywne metody rozwiązywania sporów” data i miejsce konferencji: 15.05.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „50 lat obowiązywania Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w Polsce” data i miejsce konferencji: 20.11.2015, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Aktualne problemy ubezpieczeń społecznych i gospodarczych” data i miejsce konferencji: 14.12.2015, Warszawa

145

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

2016 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Konstytucyjne organy ochrony prawa” data i miejsce konferencji: 15.04.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia prawa – polskie osiągnięcia legislacyjne” data i miejsce konferencji: 6.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Problemy współczesnego prawa” data i miejsce konferencji: 27.05.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Skarbowość – historia i współczesność” data i miejsce konferencji: 25.11.2016, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Prawo materialne Unii Europejskiej” data i miejsce konferencji: 16.12.2016, Warszawa

2017 Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Dochodzenie roszczeń w prawie polskim” data i miejsce konferencji: 24.02.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie Konstytucji RP” data i miejsce konferencji: 24.03.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Historia myśli ekonomicznej i prawnej” data i miejsce konferencji: 21.04.2017, Warszawa Ogólnopolska Konferencja Naukowa „XX-lecie obowiązywania Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego” data i miejsce konferencji: 19.05.2017, Warszawa

146

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

147

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

148

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

149

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

150

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

151

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

152

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

153

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

154

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA 155

UMOWY NIENAZWANE W PRAWIE POLSKIM. TOM 2.

INNOMINATE CONTRACTS IN POLISH LAW. VOLUME 2.

156