Dierontdekking
docentBeaBollaert
studiegebiedbiotechniek
graduaatproductiebeheerland-entuinbouw
campusRoeselare
Legende van de gebruikte iconen
Denkvraag
Formule
Extra informatie
Niet vergeten
Opdracht/Oefening
Presentatie (PowerPoint)
Rekenblad (Excel)
Samenwerking
Studeeraanwijzingen
Tijdsinschatting
Toledo
Beeld/geluidsfragment
Voorbeeld
Tools/Apps
Website
Zelfstudie (Zelf)toets
Inleiding Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.
1 Situering veehouderij
1.1 Situering in de systematiek
1.1.1 Indeling van het dierenrijk
1.1.2 Naamgeving = taxonomie
1.2 Situering economisch belang van de veehouderij
1.2.1 Eindproductiewaarde en intermediair verbruik
1.2.2 Invoer en uitvoer landbouwproducten
1.3 Situering structuur veehouderijen
1.3.1 Rundveehouderijen
1.3.2 Varkenshouderijen
1.3.3 Pluimveehouderijen
2
2.1.4
2.2.3
3 Het geslachtsstelsel
3.1 Het rund
3.1.1 Bouw en werking geslachtsorgaan stier
3.1.2 Bouw en werking geslachtsorgaan koe
3.1.3 De bevruchting.
3.1.4 Werking geslachtscyclus koe
3.2 Het varken
3.2.1 Bouw en werking geslachtsorgaan zeug
3.2.2 Plaats van bevruchting
3.2.3 Bouw en werking geslachtsorgaan beer
3.2.4 De hormonale cyclus van de zeug
3.2.5 Bronst en bronstverschijnselen
3.3 Pluimvee
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
3.3.1 Bouw en wering geslachtsorgaan haan
3.3.2 Bouw en werking geslachtsorgaan hen
3.3.3 De bevruchting
4 Het ademhalingsstelsel
4.1 Algemeen
4.1.1 De organen
4.1.2 De bloedsomloop
4.1.3 De ademhalingsfrequentie
4.2 Het stalklimaat
4.2.1 Belang van een goed stalklimaat en ventilatie
4.2.2 Luchtsamenstelling
4.2.3 De luchtvochtigheid
4.2.4 Stof
4.2.5 Temperatuur
4.2.6 De luchtsnelheid
4.3 Luchtweginfecties
4.3.1 Bedrijfshygiëne en ziektepreventie
4.3.2 Luchtweginfecties bij het rund
4.3.3 Luchtweginfecties bij het varken
5 Het spierstelsel
5.1 Algemeen
5.1.1 Soorten spieren
5.1.2 Functie van spieren
5.1.3 Bouw en werking van de dwarsgestreepte spieren
5.2 Spieren en vlees
5.2.1 Voedingswaarde van vlees
5.2.2 De samenstelling van vlees
5.2.3 Geslacht en malsheid
5.2.4 Rigor mortis
5.2.5 Stress bij varkens
5.2.6 Opslagtemperatuur na het slachten
5.2.7 Rijping (dry-aging)
5.3 Van karkas tot keuken
5.3.1 De vleesrijke delen van de koe
5.3.2 De vleesrijke delen van het varken
5.3.3 Het slachtrendement
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
1.1 Algemeen
1.1.1 Verteren
Veel componenten van het voeder bestaan uit grote onoplosbare moleculen, die moeten afgebroken worden vooraleer ze door het slijmachtige membraan van het spijsverteringskanaal in het bloed en de lymfe opgenomen worden. Het verteringsproces gebeurt op 3 manieren:
• mechanisch: tanden, tong, kauwen, samentrekking van maag en darmen.
• chemisch: enzymen worden afgescheiden in de verteringssappen en deze knippen de ketens om ze te verkleinen.
• microbieel: bacteriën en protozoa (vooral herkauwers)
1.1.2
Resorptie
Om voor het lichaam bruikbaar te kunnen zijn, moeten de voedingsstoffen die door de spijsvertering oplosbaar gemaakt worden in de bloed- en lymfestroom opgenomen worden. Dit gebeurt voornl.in de dunne darm = resorptie.
De in het bloed opgenomen voedingsstoffen passeren de lever en worden met de bloedstroom naar de haarvaten gebracht. Daar treden de voedende bestanddelen naar buiten om de lichaamscellen te voeden.
1.1.3 De verteringsenzymen
Spijsverteringsenzymen zitten in spijsverteringssappen, gemaakt in exocriene spijsverteringsklieren. De verschillende spijsverteringsenzymen breken de verschillende voedingsstoffen af tot de bouwstenen. Eiwit tot aminozuren, koolhydraten tot glucose en vetten tot vetzuren en glycerol. De verteringssappen hebben allemaal hun optimale pH waardes waabij de enzymen op maximale snelheid stoffen afbreken.
koolhydraten
aminozuren vetzuren + glycerol
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
Figuur 1: omzetting van voedingsstoffen doorheen het spijsverteringskanaal
1.1.4 De algemene bouw van het verteringsstelsel
Figuur 2: algemene bouw van het spijsverteringsstelsel
Het darmkanaal van de gewervelde dieren is een ingewikkeld systeem. Het strekt zich uit vanaf de lippen tot aan de anus.
De voornaamste delen zijn:
• Mondholte
• Keelholte = Pharynx
• Slokdarm = Oesophagus
• Maag = Gaster
• Dunne darm bestaat uit: 12 vingerige darm = duodenum
nuchtere darm = jejunum
kronkeldarm = ileum
• Dikke darm bestaat uit: blinde darm= caecum aanhangsel = appendix
karteldarm = colon
endeldarm = rectum
Hierbij behoren nog bepaalde klieren = exocriene klieren zoals de speekselklieren, maagklieren, de lever met de galblaas (niet voor paarden) en de alvleesklier = pancreas, darmklieren.
1.2 Soorten spijsverteringsstelsels
1.2.1
Het rund
Koeien zijn herbivoren dus werkt de vertering anders dan bij de mens. Koeien eten ruwvoer en krachtvoer. Vooral het ruwvoer is erg hard. Het heeft structuur en de celwanden zijn stevig en daardoor moeilijk te verteren. Of anders gezegd: het kan in het verteringskanaal moeilijk tot kleine deeltjes worden afgebroken.
Toch kan een koe het ruwvoer goed verteren. De koe herkauwt het voer namelijk. Herkauwen betekent dat de koe het voer doorslikt en dat het voer daarna nog een keer terug in de mond komt. Het voer wordt dan nogmaals gekauwd.
Gezien de omvang van een koe heeft het voer een lange weg te gaan voor het volledig verteerd is.
Mond
In de mond wordt het voer vermalen tot fijne deeltjes. Dit malen gebeurt door de kiezen.
Een koe heeft in totaal 32 tanden. Koeien hebben een onderkaak met 12 kiezen (6 aan elke kant) en 8 snijtanden. De bovenkaak heeft alleen 12 kiezen en dus geen snijtanden. In plaats van snijtanden zit er een gladde en harde rand in de bovenkaak, waartegen de koe het gras of hooi met de snijtanden van de onderkaak snijdt. Na het innemen van het voer slikt de koe het voer vrij snel door. Bij het eten spelen de kiezen geen grote rol, dat gebeurt pas bij het herkauwen. Dan wordt de opgewerkte voedselbrok tussen de kiezen fijngemalen. De kaken gaan hierbij van voor naar achter en van links naar rechts. Dus niet open en dicht.
Speeksel
In de mond komt er ook speeksel bij het voer. Het speeksel wordt gemaakt door de speekselklieren. In krachtvoer (en gras met veel suiker) zitten stoffen die in de pens tot vetzuren worden afgebroken. Wanneer er in het rantsoen van de koe teveel krachtvoer zit, kan dit leiden tot pensverzuring. Hoe komt dit? Een koe produceert 40 tot 150 liter speeksel per dag, afhankelijk van het voer dat ze krijgen. Speeksel wordt namelijk gevormd als koeien herkauwen en ruwvoer moet herkauwd worden (zeker ruwvoer met veel structuur). Dus als koeien veel ruwvoer eten, produceren ze ook veel speeksel. Het speeksel bevat natriumbicarbonaat dat ervoor zorgt dat het in de pens niet te zuur wordt. Het speeksel neutraliseert dus de zuurgraad in de pens van de koe. Als de koe het voer doorslikt, gaat het voer via de slokdarm naar de pens.
Slokdarm
De slokdarm heeft alleen een transportfunctie. Het voedsel wordt door samentrekkingen van spieren in de slokdarm naar de pens getransporteerd. Dit samentrekken noemen we peristaltische bewegingen.
De magen
Koeien eten plantaardig voedsel. Dit voedsel is moeilijk te verteren. Om het moeilijk verteerbare voer optimaal te kunnen gebruiken, heeft een koe vier magen. In deze magen wordt het voedsel verder verkleind en oplosbaar gemaakt.
Pens
De pens is de eerste en grootste maag van de koe. Hierin zitten verschillende soorten bacteriën die continu werken in een zuurstofloze omgeving en bij een pH (zuurgraad) van 6 á 7 en een temperatuur van ongeveer 39 °C. De bacteriën en gisten zorgen voor een voorvertering van voedsel.
De belangrijkste functies van deze bacteriën en gisten bestaan uit het afbreken van eiwitten, koolhydraten en vetten. Hier komen we bij de volgende deeltaak op terug. Bij het afbreekproces ontstaan gassen (methaan en kooldioxide). Deze boert een koe regelmatig uit, wel 30 tot 50 liter per uur. De pens heeft een inhoud van ongeveer 200 liter en kan een voedselbrij bevatten van 120 kilogram. Als het voer de pens binnenkomt, komt het op een laag terecht aan de achterkant. Hier gaan de bacteriën hun werk doen. Het verteerde voer verplaatst zich dan verder richting de netmaag. De pens trekt twee keer per minuut samen. Bij dit samentrekken gaan er voerdeeltjes of terug naar de mond of verder naar de boekmaag. Dit wordt bepaald in de netmaag.
Netmaag
De netmaag is de tweede maag en lijkt een beetje op een visnet. De pens en de netmaag zijn eigenlijk één ruimte, maar ze hebben verschillende functies. In de netmaag wordt bepaald of de voermassa naar de boekmaag gaat of dat het terug gaat naar de mond om nogmaals herkauwd te worden. Als het voer onvoldoende klein gemaakt is, dan gaat het terug naar de mond. Als de netmaag bepaalt dat het voer wel voldoende verteerd is, gaat het voer naar de boekmaag. De netmaag zorgt er hierbij voor dat het voer in kleine deeltjes de boekmaag binnenkomt.
Boekmaag
De boekmaag is de derde maag van de koe en de binnenkant is sterk geplooid. Deze plooien lijken op bladen van een boek. In de boekmaag wordt water onttrokken aan de voedselmassa. Dit water wordt door de wand (bladen) van de boekmaag opgenomen in het bloed. Naast water worden er hier ook mineralen en vluchtige vetzuren opgenomen in het bloed. Doordat het water, de mineralen en vluchtige vetzuren al voor een deel aan de voedselmassa onttrokken zijn, kan de laatste maag beter haar werk doen. Via de boekmaag komt de voedselmassa in de lebmaag terecht.
Lebmaag
De lebmaag is de vierde en laatste maag van de koe. Deze maag heeft dezelfde functie als de maag van een mens. De wand van de lebmaag produceert zoutzuur en enzymen. Enzymen breken eiwitten nog verder af. Deze enzymen kunnen alleen hun werk doen als de zuurgraad in de lebmaag laag genoeg is. Als de voedselmassa de lebmaag binnenkomt, heeft deze een pH-waarde van ongeveer 6.0. Dit is niet zuur genoeg voor de enzymen om het voedsel verder te kunnen verteren. Daarom produceert de lebmaag zoutzuur. Dit zoutzuur zorgt ervoor dat de zuurgraad in de lebmaag 2.5 (pH-
Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
waarde) wordt. De pH-waarde van 2.5 is een prettige zuurgraad voor de enzymen om hun werk te kunnen doen.
De voedselmassa is nu alle magen gepasseerd. Daarna komt de voedselmassa/voedseldeeltjes in de twaalfvingerige darm terecht.
Figuur 3: spijsverteringsstelsel rund met 4 magen
Twaalfvingerige darm
De lebmaag zorgt ervoor dat de voedseldeeltjes in kleine porties de twaalfvingerige darm binnenkomt. De alvleesklier en de galblaas komen uit op de twaalfvingerige darm. De alvleesklier produceert spijsverteringsenzymen en bicarbonaat. Deze enzymen en bicarbonaat komen in de twaalfvingerige darm terecht. Het bicarbonaat zorgt ervoor dat de pH-waarde van de voedselmassa weer hoger wordt. In de maag is de pH-waarde 2.5 (erg zuur!) en het bicarbonaat zorgt ervoor dat de pH-waarde ongeveer 7 wordt (= niet zuur). Doordat de zuurgraad hoger wordt, kunnen de enzymen die door de alvleesklier geproduceerd worden hun werk doen. Enzymen breken de voedseldeeltjes nog verder af. De lever produceert gal. Gal is een vloeibare groene stof en zorgt ervoor dat vet wordt afgebroken in nog kleinere vetdeeltjes. Gal wordt opgeslagen in de galblaas. In de galblaas wordt het gal nog 5 tot 10 keer ingedikt doordat er water van de gal wordt onttrokken. Als de voedseldeeltjes in de twaalfvingerige darm komen, dan loopt de galblaas leeg.
In de twaalfvingerige darm komen er dus sappen bij de voedseldeeltjes waardoor de voedseldeeltjes nog verder verteerd worden. Na de twaalfvingerige darm komt de voedseldeeltjes in de dunne darm terecht.
Dunne darm
De belangrijkste taak van de dunne darm is ervoor te zorgen dat de voedseldeeltjes door de darmwand in het bloed worden opgenomen. Om ervoor te zorgen dat al de voedseldeeltjes in de darmwand dringen, is er veel plaats en ruimte nodig. Daarom is de dunne darm het langste stuk darm in het lichaam. Doordat de darm erg dun is, komt de hele voedselbrij tegen de wand liggen en blijven er geen voedingsdeeltjes achter in het midden van darmholte. Door een massa van instulpingen van de darmwand in de darmholte, vergroot de oppervlakte enorm en is er veel meer
plaats voor alle het voedsel om door de darmwand binnen te dringen. Deze instulpingen worden ook darmvlokken genoemd. Alleen die delen die niet door de darmwand kunnen worden opgenomen, blijven in de darmholte achter en vormen uiteindelijk de mest. Aan het eind van de dunne darm zit een poortje. Dit poortje zorgt ervoor dat wanneer de deeltjes uit de dunne darm zijn, niet meer terug kunnen komen in de dunne darm. Na de dunne darm komen de overgebleven deeltjes in de blinde darm terecht.
Blinde darm
Koeien hebben een vergrote blinde darm vergeleken met de mens. De blinde darm dient als een opslagorgaan. In de blinde darm krijgen bacteriën en andere microorganismen de tijd om cellulose te verteren. Na de blinde darm komen de overgebleven deeltjes in de dikke darm terecht.
Dikke darm
In de dikke darm worden voedselresten opgenomen die niet door de dunne darm opgenomen kunnen worden. Er worden vooral water en voedingszouten opgenomen door de darmwand. Hierdoor worden de overgebleven deeltjes vaster van vorm. De stoffen die niet door de dikke darm worden opgenomen komen terecht in de endeldarm.
Endeldarm
De endeldarm is het allerlaatste stukje van de darm. Dit is het verzamelpunt van de mest. De mest wordt hier opgeslagen totdat het wordt uitgescheiden.
Anus
De endeldarm is afgesloten met een spier die de anus heet. De anus bestaat niet uit één maar twee krachtige kringspieren: de binnenste sluitspier en de buitenste sluitspier. De anus opent zich om ontlasting naar buiten te laten en gaat daarna meteen weer dicht, om te voorkomen dat bacteriën, schimmels en andere ongewenste micro-organismen de endeldarm inkruipen en ziekten kunnen veroorzaken.
1.2.2 Het varken
Dit dier voedt zich zowel met plantaardige als dierlijke voedingsstoffen en wordt ook een omnivoor genoemd Het heeft een middelmatig lang verteringsstelsel, enkelvoudige maag (enzymatische vertering), lange dunne darm, beperkte blinde darm en ontwikkelde dikke darm.
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
Spijsverteringsstelsel van een varken:
krop
Figuur 4: spijsverteringsstelsel varken
1.2.3 Pluimvee
Figuur 5: spijsverteringsstelsel kip
Kippen hebben een vrij uitgebreid spijsverteringskanaal om het eten dat wordt opgepikt te verteren en zoveel mogelijk voedingsstoffen op te nemen in het lichaam. Voedsel wordt direct doorgeslikt en mag daarom ook niet te groot zijn.
De krop
Wanneer een kip bijvoorbeeld een maïskorrel doorslikt, komt het via de slokdarm (oesophagus) eerst in de krop terecht. Dit is een groot orgaan, gelegen in de borst van kip, waarin voedsel weekt in vocht en zo zachter wordt. Omdat kippen vooral hard voedsel eten, is dit een belangrijk onderdeel van de vertering.
Kliermaag
Na de krop komt het voedsel in de eerste van twee magen terecht. Dit wordt de kliermaag genoemd. In deze maag voegt het lichaam maagsappen toe die helpen bij de afbraak van ruw voedsel.
Spiermaag
Dit is de maag waarin het voedsel met behulp van spierwerking wordt gekneed en kapot gemaakt. De kip gebruikt hiervoor steentjes, ook wel grit of maagkiezel genoemd. die het eerder heeft ingeslikt. Zonder deze steentjes wordt het voeder onvoldoende vermalen. Het is daarom goed om grit beschikbaar te stellen aan de kip. Dit bevat mineralen en helpt bij een gezonde vertering. Het meest ideale is om het kippengrit in een apart bakje aan de kippen aan te bieden. Zo kan je controleren of het wordt ingenomen.
Dunne darm
Wanneer het voedsel voldoende is vermalen en de maagsappen hun werk hebben gedaan, gaat het voedsel door naar de darmen. In de dunne darm worden de meeste voedingsstoffen opgenomen. In twee blindedarmen worden vervolgens de meeste vezels opgenomen, evenals vocht. De kip beschikt niet over een aparte anus en plasbuis, zoals veel zoogdieren. Via de endeldarm worden de reststoffen, veelal onverteerbare stoffen, uitgescheiden door de cloaca.
Er bestaat een verschil tussen de mest die een kip ’s ochtends en de rest van de dag produceert. ’s Ochtends komt de mest vrijwel direct uit de dunne darm. De ontlasting is dunner en meestal bruin. Deze mest wordt wel eens verward met diarree, maar is volkomen normaal. Later op de dag wordt er mest uitgescheiden die langer in de dikke darm heeft gezeten. Deze mest is wat dikker en heeft vaak wat meer groene kleuren.
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
Zet het verteringsstelsel van het rund, het varken en de kip in een schema naast elkaar. Duid de gemeenschappelijke organen in het groen aan, de niet gemeenschappelijke in het rood.
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
Vul de manier van verteren in het schema aan.
De organen Mechanische vertering Chemische vertering
MOND:
Opname van het voedsel
1. Tong: pletten
2. De tanden:
• Snijtanden (verkl.)
• Hoektanden (verscheuren)
• Kiezen (malen) → korrel/brijvoer
MONDHOLTE:
MAAG:
Maagspieren → kneden soort spijsbal
1. Speekselklieren: amylase
Zetmeel → enkv. suikers
2. Slijmvlies:
Slijm → glad maken voeder
Maagsap:
• Afbraak eiwitten door enzyme pepsine (= endopeptidase)
• Bij jonge dieren ook lipase (afbraak van vetten)
1 Proefhoodstuk: Het verteringsstelsel
12-VINGERIGE DARM:
DUNNE DARM:
DIKKE DARM:
Darm → kneedt
Darmplooien + vlokken:
• oppervlaktevergroting
• resorptie doorheen de wand
Niet mechanisch of scheikundig: microbiële vertering:
• vertering gebeurt door bacteriën
• Onttrekken van water
Onverteerde resten = mest
ANUS:
1. Galsap: afbraak van vetten (lipase)
2. Alvleessap:
• verdere afbraak van KH, vette, eiwitten
• neutraliseert het zuur uit de maag
Darmcellen produceren darmsap → afbraak tot enkelvoudige bouwstenen → resorptie doorheen de darmwand in het bloed → transport naar plaats van behoefte
