Anatomie 1 docent Kelly Rediger
studiegebied Biotechniek
bachelor in de Agro- en biotechnologie, dierenzorg
campus Roeselare
Legende van de gebruikte iconen
Legende van de gebruikte iconen
Denkvraag
Leerdoelen
Extra informatie
Niet vergeten
Opdracht/Oefening
Studeeraanwijzingen
Tijdsinschatting
Toledo
Voorbeeld
(Zelf)toets
Anatomie 1 2
Inhoudsopgave Anatomie1 3 Inhoudsopgave Legende van de gebruikte iconen.................................................................................................. 2 Inhoudsopgave............................................................................................................................. 3 Inleiding 7 DEEL 1: Terminologie en osteologie............................................................................................... 8 1 Terminologie.................................................................................................................. 9 1.1 Algemeneterminologie............................................................................................................9 1.2 Benamingeninverbandmetliggingenrichting.....................................................................10 1.3 Romp.......................................................................................................................................10 1.4 Hethoofd................................................................................................................................12 1.5 Deledematen.........................................................................................................................12 1.6 Overzichtsfiguurvandebenamingenenterminologie..........................................................14 1.7 Topografischegebiedenenoriëntatiepunten........................................................................15 1.8 Overzichtsfigurenensilhouetten...........................................................................................17 2 Osteologie.................................................................................................................... 22 2.1 Deschedel...............................................................................................................................22 2.1.1 De schedelholte, slaapgroeve, oogkas, jukboog, oor .............................................................24 2.1.2 De neusholte, harde gehemelte, neusbijholten......................................................................24 2.1.3 De mondholte .........................................................................................................................25 2.1.4 De mandibula of onderkaak....................................................................................................25 2.1.5 Tongbeen (Os hyoideum)........................................................................................................26 2.1.6 Figuren schedel.......................................................................................................................26 2.1.7 Oefeningen..............................................................................................................................30 2.2 Dewervelkolom(wervel=vertebra)......................................................................................31 2.2.1 Gemeenschappelijke kenmerken............................................................................................32 2.2.2 Streekkenmerken....................................................................................................................33 2.2.3 Halswervels.............................................................................................................................36 2.2.4 Rugwervels..............................................................................................................................37 2.2.5 Lendenwervels ........................................................................................................................38
Inhoudsopgave Anatomie1 4 2.2.6 Sacrum....................................................................................................................................39 2.2.7 Staartwervels..........................................................................................................................39 2.2.8 Figuren wervelkolom...............................................................................................................40 2.2.9 Oefeningen..............................................................................................................................45 2.3 Ribbenofcostae.....................................................................................................................46 2.3.1 Algemene bespreking..............................................................................................................46 2.3.2 Soortspecifieke kenmerken van de ribben..............................................................................47 2.4 Borstbeenofsternum.............................................................................................................48 2.4.1 Algemene bespreking..............................................................................................................48 2.4.2 Samenstelling..........................................................................................................................48 2.4.3 Soortspecifieke kenmerken van het sternum..........................................................................48 2.5 Deborstkasofthorax.............................................................................................................49 2.5.1 Algemene bespreking..............................................................................................................49 2.5.2 Soortspecifieke kenmerken.....................................................................................................49 2.6 Figurenenoefeningenribben–sternumenthorax...............................................................51 2.6.1 Figuren....................................................................................................................................51 2.6.2 Oefeningen..............................................................................................................................54 2.7 Skeletvanhetvoorstelidmaat...............................................................................................54 2.7.1 De schoudergordel..................................................................................................................54 2.7.2 Het vrije lidmaat .....................................................................................................................55 2.7.3 Motoriek van het voorste lidmaat..........................................................................................58 2.7.4 Scapula....................................................................................................................................59 2.7.5 Humerus (opperarmbeen) ......................................................................................................62 2.7.6 Radius en ulna.........................................................................................................................66 2.8 69 2.9 Hetskeletvandevoorvoet.....................................................................................................70 2.9.1 Algemene bespreking..............................................................................................................70 2.9.2 Specifieke kenmerken .............................................................................................................72 2.9.3 Figuren carpus – metacarpus – falangen ...............................................................................76 2.10 Skeletvanhetachterstelidmaatofachterbeen....................................................................80 2.10.1 De bekkengordel.....................................................................................................................80
2.10.2 Het vrije lidmaat .....................................................................................................................80 2.10.3 De motoriek van het achterste lidmaat..................................................................................83 2.10.4 Het bekken (pelvis)..................................................................................................................84 2.10.5 De femur of dijbeen ................................................................................................................91 2.10.6 De patella of knieschijf............................................................................................................94
2.10.7 Tibia en fibula (scheenbeen en kuitbeen) ...............................................................................96 2.10.8 Het skelet van de achtervoet ..................................................................................................99 DEEL 2: Artrologie en splanchnologie .........................................................................................105 3 Artrologie....................................................................................................................106 3.1 Indelingvandegewrichten..................................................................................................106 3.1.1 De synoviale gewrichten.......................................................................................................106 3.1.2 De synartrodiale gewrichten (synartrosen)..........................................................................111 3.1.3 Figuren..................................................................................................................................113 3.2 Dekniealsvoorbeeldgewricht.............................................................................................115 3.2.1 Femorotibiaal gewricht tussen femur en tibia......................................................................115
3.2.2 Femoropatellair gewricht (50) tussen femur en patella.......................................................116
3.2.3 Diersoortspecifieke kenmerken.............................................................................................117
3.2.4 Figuren..................................................................................................................................118
4 Splanchnologie............................................................................................................122
4.1 Inleiding................................................................................................................................122
4.1.1 De viscera..............................................................................................................................122
4.1.2 De lichaamsholten ................................................................................................................122
4.2 Hetspijsverteringsstelsel......................................................................................................124
4.2.1 De buikwand.........................................................................................................................124
4.2.2 De mondholte of cavum oris.................................................................................................125
4.2.3 De speekselklieren.................................................................................................................133
4.2.4 De keel of farynx...................................................................................................................134
4.2.5 De slokdarm of oesophagus..................................................................................................135
4.2.6 De maag................................................................................................................................135
4.2.7 De darmen ............................................................................................................................136
4.2.8 De lever of hepar en galblaas ...............................................................................................138
Inhoudsopgave Anatomie1 5
4.2.9 De pancreas of alvleesklier ...................................................................................................139
4.2.10 De milt of lien........................................................................................................................139
4.2.11 Diersoortspecifieke kenmerken.............................................................................................141
4.2.12 Figuren..................................................................................................................................148
4.3 Hetgeslachtsstelsel..............................................................................................................155
4.3.1 Het vrouwelijk geslachtsstelsel.............................................................................................155
4.3.2 Diersoortspecifieke kenmerken van het vrouwelijk geslachtsstelsel....................................160
4.3.3 Het mannelijk geslachtsstelsel..............................................................................................163
4.3.4 Figuren..................................................................................................................................170
4.4 Hetademhalingsstelsel.........................................................................................................175
4.4.1 De neusholte (cavum nasi)....................................................................................................176
4.4.2 De neuskeel of nasofarynx....................................................................................................176
4.4.3 De larynx of strottenhoofd....................................................................................................176
4.4.4 De trachea en de bronchen...................................................................................................178
4.4.5 De long..................................................................................................................................179
4.5 Heturinairstelsel..................................................................................................................181
4.5.1 De nier...................................................................................................................................181
4.5.2 De ureters (= urineleider)......................................................................................................182
4.5.3 De urineblaas........................................................................................................................182
4.5.4 De urethra (urinebuis, plasbuis)............................................................................................183
Bibliografie................................................................................................................................184
Bijlage 185
Inhoudsopgave Anatomie1 6
Inleiding
Het woord anatomie komt van de Griekse woorden ana en tomé (uiteen snijden). Andreas Vesalius (1514 – 1564, geboren in Brussel) was een zeer kritisch anatoom en wordt beschouwd als een van de belangrijkste grondleggers van de menselijke anatomie.
In deze cursus zullen we een vergelijkende anatomie zien van voornamelijk het paard en de hond. We nemen deze diersoorten als model omdat dit de 2 meest voorkomende diersoorten zijn in de praktijk. Eens de anatomie van deze twee diersoorten grondig gekend is, kan aan de hand van een eenvoudige literatuurstudie met gemak geëxtrapoleerd worden naar andere diersoorten.
Tevens is deze cursus een beschrijvende of topografische anatomie waarin nauwkeurig de vorm, de positie, de grootte en de verhouding van de diverse structuren van het gezonde dierlijke lichaam beschreven wordt.
In het eerste deel bespreken we de nomenclatuur van de ligging en de richting. Deze is essentieel om de rest van deze cursus te begrijpen en vlot te studeren. Dankzij het gebruik van deze terminologie kan er wereldwijd met elkaar gecommuniceerd worden.
In het tweede hoofdstuk van het eerste deel, bestuderen we de bouw van de beenderen: de osteologie. De beenderen zijn een eerste onderdeel van het bewegingsstelsel.
In het tweede deel van deze cursus wordt de bouw van de gewrichten, als tweede onderdeel van het bewegingsstelsel, bestudeerd. In het hoofdstuk artrologie wordt het kniegewricht als modelgewricht gebruikt. (Het laatste onderdeel van het bewegingsstelsel zijn de spieren: deze zullen aan bod komen in het vak anatomie 2).
Als laatste wordt de splanchnologie besproken: dit omvat de studie van de ingewanden (= viscera).
Dit zijn de verschillende organen en structuren aanwezig in de grote lichaamsholten (borst-, buik- en bekkenholte). De splanchnologie kan opgedeeld worden in meerdere functionele stelsels: het ademhalings-, spijsverterings- en urogenitaal stelsel.
Inleiding Anatomie 1 7
1 Terminologie
(dit deel wordt niet weergegeven in dit uittreksel)
1 Terminologie Anatomie 1 8
2 Osteologie
In dit hoofdstuk bekijken we de bouw van het skelet van een hond en een paard. Er wordt gebruik gemaakt van zowel Latijnse als Nederlandse benamingen. In bijlage van deze cursus is een verklarende woordenlijst terug te vinden. Het kan een hulp zijn om deze woordenlijst bij de hand te hebben tijdens het instuderen van dit hoofdstuk.
In het hoofdstuk osteologie staan bepaalde zinnen en/of termen cursief gedrukt. Deze zinnen en termen behoren niet tot de leerstof en zijn louter bijkomende informatie.
2.1 De schedel
De schedel is opgebouwd uit verschillende beenderen die bijna alle onderling vergroeien tot een geheel. Enerzijds hebben we het neurocranium (A1) of hersenschedel, die de botstukken bevat die de hersenen omringen. Anderzijds hebben we het splanchnocranium (A2) of aangezichtsschedel, die de bovenkaaksbeen (=maxilla 40) met bijhorende sinussen en de onderkaak (=mandibula 1) bevatten. Het splanchnocranium vormt de toegang tot het ademhalingsstelsel (neusholte) en tot het spijsverteringsstelsel (mondholte).
Los hiervan hebben we ook nog een tongbeen (os hyoideus, 2) die de tong, keel (farynx) en strottenhoofd (larynx) draagt. Deze laatste 3 niet-benige structuren worden in het hoofdstuk splanchnologie besproken.
Bij jonge dieren zijn de beenderen van de bovenschedel nog verbonden door zeer smalle bindweefselstroken of naden (suturae). Ook zijn er bij de meeste zoogdieren openingen of fontanellen voelbaar. Beide laten groei van de schedel toe, zodat de beenderen in oppervlakte kunnen vergroten en de omsloten holten in omvang kunnen toenemen. Schedels van jonge dieren vallen bij langdurig koken in hun verschillende beenderen uiteen.
2 Osteologie Anatomie 1 9
Bij de geboorte is het verschil tussen de rassen en zelfs ook tussen de soorten minder opvallend. Zoals alle organen en lichaamsdelen heeft de embryonale schedel een gelijkaardige aanleg voor alle dieren. Daarna verschijnen soort- en ras specifieke kenmerken. Deze specifieke aanpassing is bij de geboorte nog niet afgewerkt. Zo bijvoorbeeld zien we bij de volwassen hond een uitgesproken verschil in schedel tussen de dolichocefale (langsnuitigen) en de brachycefale (kortsnuitigen, hebben een duidelijke stop) rassen. De mesocefale hebben ‘normale’ schedelverhoudingen en liggen tussen beide uitersten in.
Opdracht: geef een ras van elk:
• Dolichocefaal: ……………………………………………………………………………………………
• Brachycefaal: ……………………………………………………………………………………………
• Mesocefaal: ……………………………………………………………………………………………….
Een te korte boven- of onderkaak is meestal genetisch bepaald en dus een erfelijke aandoening.
Brachygnathia inferior: te korte onderkaak, overbijter of varkensbek (vaak dolichocefale rassen).
Brachygnathia superior: te korte bovenkaak, onderbijter of snoeksbek.
2 Osteologie Anatomie 1 10
2.1.1 De schedelholte, slaapgroeve, oogkas, jukboog, oor
Het neurocranium (A1) omsluit de schedelholte (12) waarin de hersenen goed beschermd gelegen zijn. De dorsale en ventrale wand van de hersenschedel vormen respectievelijk het schedeldak (7) en de schedelbasis (13). De schedelholte wordt van de neusholte (21) gescheiden door het zeefbeen (het ethmoid, 36).
Zijdelings van de schedel komen de slaapgroeven voor. Een slaapgroeve of fossa temporalis (16) staat naar voor toe ruim in verbinding met de oogkas of orbita (17) waarin de oogbol en bijhorende oogspieren liggen. Bij de mens is de oogkas volledig gesloten, bij het paard is de benige ring rondom gesloten en bij de hond is de benige oogkas naar latero-dorsaal open. Het oog wordt in de oogkas gehouden met behulp van een ligament.
Bij brachiocefale rassen (= kortsnuitigen, zie figuur schedeltypes bij de hond) puilen de ogen ver uit de oogkas. Deze rassen riskeren dan ook een oogprolaps na een accident, opwinding of als ze stevig in het nekvel vastgehouden worden! Dit trauma vereist een urgente aanpak.
Naar lateraal worden de oogholte en de slaapgroeve geflankeerd door de jukboog of arcus zygomaticus (18). Deze steekt sterk zijdelings uit. Naar rostraal loopt de jukboog uit in de crista facialis, een opvallende structuur aan de schedel die enkel bij het paard voorkomt. Het caudaal deel van de jukboog bevindt zich nabij de benige gehoorgang (19), het draagt op zijn ventrale zijde een gewrichtsvlak voor articulatie met de onderkaak..
Het deel van de bovenschedel dat gericht is naar de nek, wordt de achterhoofdsvlakte genoemd. Zijn dorsale deel of nekvlakte (planum nuchale, 5) is een ruime vlakke zone die toch verschillende ruwheden vertoont voor de aanhechting van meerdere spieren, pezen en banden. Het ventraal deel van de achterhoofdsvlakte wordt ingenomen door het foramen magnum (8) dat beiderzijds geflankeerd wordt door een condylus occipitalis (9). Zijdelings ervan bevindt zich een opvallend grote processus paracondylaris (10) waaraan meerdere spieren vastzitten. Het foramen magnum of achterhoofdsopening (8) laat continuïteit toe tussen de hersenen en het ruggenmerg en tussen de hersen- en ruggenmergvliezen. Het ligt op de overgang tussen de schedelholte en het wervelkanaal. De condyli occipitales of achterhoofdsknobbels (9) zijn met kraakbeen bekleed en passen in de craniale gewrichtsvlakken van de atlas (=eerste halswervel, =C1, zie verder).
2.1.2 De neusholte, harde gehemelte, neusbijholten
De uitwendige indeuking tussen de hersenschedel en de neus heet de stop. De neusholte (21) wordt door een neusseptum of neustussenschot (22) in een linker en een rechter holte ingedeeld. De toegang tot de neusholte is op de benige schedel ruim maar wordt aangevuld door weke delen (kraakbeen en bindweefsel) die de natuurlijke neusopeningen of nares (23) helpen vormen.
2 Osteologie Anatomie 1 11
In de neusholten bevinden zich craniaal beiderzijds, symmetrisch twee zware neusschelpen (conchae, 24): een dorsale en ventrale conchae. Dit zijn flinterdunne botplaten die in de neusholte opgekruld liggen. Ze vergroten inwendig sterk het neusoppervlak en zijn bekleed met mucosa of slijmvlies.
Het slijmvlies vangt de kleinere deeltjes op die in de ingeademde lucht aanwezig zijn. Het is goed doorbloed en verwarmt zo de lucht die ingeademd wordt. De structuur van de conchae zorgt ook voor een turbulentie in de luchtstroom die ervoor zorgt dat geurstoffen naar het reukslijmvlies, dat zich bovenin de neusholte bevindt, worden getransporteerd.
De conchae worden naar caudaal aangevuld door kleinere zeefbeenschelpen (15) die eindigen op het zeefbeen of ethmoid (36). Deze zeefbeenschelpen zijn ook met slijmvlies bedekt en bevatten een grote hoeveelheid reukcellen. Het zeefbeen is geperforeerd door talrijke gaatjes waardoor de reukzenuw rechtstreeks vanuit de hersenen komt. De bulbus olfactorius is een gedeelte van de grote hersenen die verantwoordelijk is voor de reuk. Dit ligt net boven het zeefbeen.
Caudoventraal staat de neusholte langs de choanae (25) (= achterste neusopeningen, bestaat uit weke delen) ruim in verbinding met de keelholte. Deze holten liggen ventraal van de schedelbasis, maar zijn op de benige schedel niet concreet aan te duiden gezien in de keelwand geen benige structuren voorkomen.
De sinussen (26) zijn met lucht gevulde holtes in de beenderen van de bovenschedel. Ze zijn bedekt met een slijmvlies dat in verbinding staat met het slijmvlies dat de neusholte bedekt. Dit slijmvlies produceert voortdurend slijm die via de neus naar de keel afgevoerd wordt. Via die weg kan er ook een ontsteking ontstaan (=sinusitis) (-itis = ontsteking). De sinussen staan in voor de warmteregeling in de hersenen. Verder spelen de sinussen een rol bij de bevochtiging van de hele neus-keel-oorzone. Ze hebben ook een invloed op de resonantie van het stemgeluid. Bij sommige diersoorten lopen de reukcellen door tot in de sinussen. Door de holtes is de kop ook minder zwaar.
Er zijn meerdere sinussen en die verschillen van diersoort tot diersoort. De sinus frontalis ligt boven de oogkassen (26a) en sinus maxillaris ligt in de maxilla, onder de ogen en dicht bij de tandwortels (26b,c). De zeefbeensinussen of sinus sphenoidalis liggen tussen de ogen.
2.1.3 De mondholte
De mondholte (28) is dorsaal begrensd door het harde gehemelte of palatum durum (27) en bilateraal door de mandibula (1). De voorkant (lippen) en de bodem (keelgang) van de mondholte worden door spieren afgesloten. De mondholte is van de neusholte (21) gescheiden door het harde gehemelte.
2.1.4 De mandibula of onderkaak
De onderkaak bestaat uit twee symmetrische helften die rostraal met elkaar synchondrotisch (synostotisch bij oudere dieren) verbonden zijn. Deze typische gewrichtsvorming noemt men de symphysis. De onderkaak vormt het kaakgewricht (29) met het caudaal deel van de jukboog.
2 Osteologie Anatomie 1 12
2.1.5 Tongbeen (Os hyoideum)
Het tongbeen bestaat uit verschillende kleinere been- of kraakbeenstukjes. Dit geheel vormt een stevige basis voor de tong en gedeeltelijk voor de farynx (keel) en de larynx (strottenhoofd).
2 Osteologie Anatomie 1 13
2.1.6 Figuren schedel
2 Osteologie Anatomie 1 14
2 Osteologie Anatomie 1 15
2 Osteologie Anatomie 1 16
2 Osteologie Anatomie 1 17
2.1.7 Oefeningen
In de cursus zijn verschillende oefeningen opgenomen. Probeer telkens om eerst de correcte terminologie te oefenen door de 2e kolom van de tabel af te dekken. Gaat dit oefening vlot? Probeer het dan net andersom: dek de eerste kolom af en benoem de opgegeven cijfers uit de tweede kolom.
Ga naar figuur 1-2 op pg 4 in het oefenboek. Duid de onderstaande begrippen aan op de figuur
2 Osteologie Anatomie 1 18
Oogkas of orbita 4 Arcus zygomaticus of jukboog 5 Schedeldak 9 Ga naar figuur 1-3 op pg 5 in het oefenboek. Duid de onderstaande begrippen aan op de figuur Hard gemelte of palatum durum 2 Choanae 3 Schedelbasis 5 Condylus occipitalis of achterhoofdsknobbel 11 Foramen magnum 12 Ga naar figuur 1-45 op pg 50 in het oefenboek. Duid de onderstaande begrippen aan op de figuur Crista facialis 4 Mandibula 5 Arcus zygomaticus of jukboog 9 Benige gehoorgang 15 Condylus occipitalis of achterhoofdsknobbel 16
Ga naar figuur 1-63 op pg 65 in het oefenboek. Duid de onderstaande begrippen aan op de figuur
De overige delen worden ook niet weergegeven in dit uittreksel van de cursus, maar kunnen wel ingekeken worden op de infodag op campus.
2 Osteologie Anatomie 1 19
Conchae of neusschelpen 1/2 Hard gehemelte of palatum durum 3 Choanae 4 Zeefbeenschelpen 5 Sinus frontalis 7 Schedelholte 9
Bibliografie
Cursus anatomie diergeneeskunde: Prof. Dr. P. Simoens en Prof. Dr. H. Lauwers
Het oefenboek waarnaar verwezen wordt: Singh, B. (2016). Saunders Veterinary
Anatomy Coloring Book (second edition). Verenigde Staten van Amerika: Elsevier Inc.
Bibliografie Anatomie 1 20
