bachelor in de verpleegkunde campus
academiejaar XXXX-XXXX
Verpleegkundige
Inhoud
Legende van de gebruikte iconen...........................................................................................
Lijst afbeeldingen..................................................................................................................
Inleiding
Rechten van het kind.............................................................................................................
1 Zorgverlening aan kinderen.....................................................................................
1.1 Visie op zorgverlening aan kinderen ................................................................................
1.2 Zorg voor het kind ............................................................................................................
1.2.1 Intramurale zorg...............................................................................................................
1.2.2 Extramurale zorg ..............................................................................................................
2 Zorg voor het gezonde kind .....................................................................................
2.1 Groei
2.1.1 Factoren die de groei beïnvloeden
2.1.2 Groeipatroon
2.1.3 Evolutie van Gewicht - Lengte - Hoofdomtrek
2.1.4 De lichaamsverhoudingen
2.1.5 De skeletleeftijd
2.2 De slaap
2.2.1 Normale slaapbehoefte
2.2.2 Slaapstoornissen
2.2.3 Wiegendood .....................................................................................................................
2.3 De tandontwikkeling.........................................................................................................
2.3.1 Het melkgebit ...................................................................................................................
2.3.2 Het definitieve gebit .........................................................................................................
2.3.3 Tandhygiëne .....................................................................................................................
2.3.4 Tandpasta en tandenborstel.............................................................................................
2.3.5 Voeding i.f.v. tandhygiëne................................................................................................
2.4 Het haar
2.4.1 Haargroei en -kleur
2.4.2 Pediculosis capitis
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie 1
Verpleegkundige observaties
2.5 Zindelijkheid
2.5.1 Voorwaarden
2.5.2 Aanbevelingen
2.5.3 Zindelijk worden voor stoelgang
2.6 Het huilen
2.6.1 Betekenis van huilen
2.6.2 Breath holding spells
2.6.3 Excessief huilen.................................................................................................................
2.7 Registratie van de ontwikkeling .......................................................................................
2.7.1 Denver Developmental Screening Test (DDST).................................................................
2.7.2 Van Wiechenschema 0 - 15m ...........................................................................................
2.8 Preventie van ongevallen .................................................................................................
2.8.1 Pasgeborenen en zuigelingen...........................................................................................
2.8.2 Rond de leeftijd van 5 en 6 maanden ...............................................................................
2.8.3 Zodra ze kunnen kruipen of zich recht trekken.................................................................
2.8.4 Zeker zodra ze beginnen rond te lopen en overal op te kruipen
3 Voeding..................................................................................................................
3.1 Inleiding
3.2 Borstvoeding
3.2.1 Gemiddelde samenstelling van moedermelk
3.2.2 Variatie in samenstelling
3.2.3 Voordelen voor de baby
3.3 Kunstvoeding of kunstmelk
3.3.1 Inleiding ............................................................................................................................
3.3.1 Ingrediënten van kunstmelk .............................................................................................
3.3.2 Hoeveelheden ...................................................................................................................
3.3.3 Soorten .............................................................................................................................
3.3.4 Het bereiden van kunstmelk.............................................................................................
3.3.5 Het toedienen van flesvoeding .........................................................................................
3.4 Vaste voeding ...................................................................................................................
3.4.1 Eten met een lepel
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties Specifieke
3.4.2 Starten met groente- of fruitpap
3.4.3 De ‘baby-led weaning methode’
3.5 Voedingsproblemen
3.5.1 Bij de zuigeling
3.5.2 Bij peuter en kleuter
3.6 Vitaminesupplementen
3.6.1 Vitamine D
3.6.2 Vitamine K ........................................................................................................................
3.6.3 IJzer...................................................................................................................................
4 Gezinsgerichte zorg (Family centered care, FCC).......................................................
4.1 Definitie en elementen.....................................................................................................
4.2 Interventies.......................................................................................................................
4.3 Observatie van de communicatie ouder-kind..................................................................
4.4 Ouderparticipatie en rooming-in......................................................................................
4.4.1 Omschrijving.....................................................................................................................
4.4.2 Voordelen
4.4.3 Nadelen
4.4.4 Voorwaarden
4.4.5 Ouderparticipatie en rooming-in per leeftijd
5 Verpleegkundige observaties ..................................................................................
5.1 Leeftijdsspecifieke kenmerken en aanpassingen bij het kind
5.1.1 Inleiding
5.1.2 Gewichtsveranderingen bij het kind
5.1.3 Anatomische verschillen: grootte, vorm en lichaamsoppervlak.......................................
5.1.4 Veranderingen in bloedvolume, vocht en caloriebehoefte...............................................
5.1.5 Fysiologische veranderingen van de ademhaling bij kinderen.........................................
5.1.6 Veranderingen in het afweersysteem...............................................................................
5.1.7 Psychologische aspecten bij het kind................................................................................
5.2 Het ABCDE bij het kind .....................................................................................................
5.2.1 A (airway) bij kinderen......................................................................................................
5.2.2 B (breathing) bij kinderen
Verpleegkundige observaties
5.2.3 C (circulation) bij kinderen
5.2.4 D (Disability) bij kinderen
5.2.5 E (exposure)/E(environment) bij kinderen
5.3 Groei
5.3.1 Gewicht
5.3.2 Lengte
5.3.3 Hoofdomtrek
5.4 Zintuigelijke functies.........................................................................................................
5.4.1 De ogen.............................................................................................................................
5.4.2 Het gehoor........................................................................................................................
5.5 Pijn....................................................................................................................................
6 Omgaan met pijn en angst bij kinderen ...................................................................
6.1 Kindvriendelijke omgeving ...............................................................................................
6.2 Positionering.....................................................................................................................
6.3 Vertrouwensrelatie opbouwen & communicatie.............................................................
6.3.1 Vertrouwensrelatie opbouwen met kind
6.3.2 Communicatie met kind voor en tijdens een procedure
6.4 Pijnmeetinstrumenten
6.5 Niet-farmacologische pijn- en/of angstreducerende interventies
6.6 Farmacologische pijn- en/of angstreducerende middelen
6.6.1 Inleiding
6.6.2 Soorten analgetica
7 Pediatrische pathologie en verpleegkundige zorgen
7.1 Algemene kinderziektes ...................................................................................................
7.1.1 Tetanus .............................................................................................................................
7.1.2 Pertussis............................................................................................................................
7.1.3 Rubeola.............................................................................................................................
7.1.4 Parotitis epidemica...........................................................................................................
7.1.5 Rubella..............................................................................................................................
7.1.6 Erythema infectiosum.......................................................................................................
7.1.7 Exanthema subitum
Verpleegkundige observaties
7.1.8 Varicella
7.2 Gastro-enterologie
7.2.1 Stomatitis
7.2.2 Gastro-oesofagale reflux en -ziekte (GOR)
7.2.3 Obstipatie
7.2.4 Gastro-enteritis
7.2.5 Enterobius vermicularis of aarsmaden
7.2.6 Koemelkeiwitallergie ........................................................................................................
7.2.7 Coeliakie ...........................................................................................................................
7.2.8 Voedselintolerantie of -overgevoeligheid.........................................................................
7.2.9 Maagsonde plaatsen, maagtubage, maagspoeling, sondevoeding ................................
7.3 Ademhalingsstelsel en NKO..............................................................................................
7.3.1 Rhinitis ..............................................................................................................................
7.3.2 Adenoïditis........................................................................................................................
7.3.3 Acute faryngitis.................................................................................................................
7.3.4 Tonsillitis
7.3.5 Acute epiglottitis
7.3.6 Laryngitis subglottica
7.3.7 Bronchitis
7.3.8 Acute bronchiolitis
7.3.9 Pneumonie
7.3.10 Astma
7.3.11 Otitis externa
7.3.12 Cerumenprop....................................................................................................................
7.3.13 Trommelvliesperforatie ....................................................................................................
7.3.14 Myringitis..........................................................................................................................
7.3.15 Acute otitis media (AOM) .................................................................................................
7.3.16 Sereuze otitis media (SOM) ..............................................................................................
7.3.17 Toedienen van oordruppels ..............................................................................................
7.3.18 Zweettest..........................................................................................................................
7.4 Afname nasofaryngeaal aspiraat
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
7.4.1 Materiaal
7.4.2 Voorbereiding
7.4.3 Handeling
7.4.4 Nazorg
7.4.5 Belangrijke aandachtspunten
7.4.6 Zuurstof- en aërosoltoediening
7.5 Urologie
7.5.1 Urineweginfecties.............................................................................................................
7.5.2 Afname urinestaal ............................................................................................................
7.6 Groei en puberteit............................................................................................................
7.6.1 Te kleine gestalte..............................................................................................................
7.6.2 Te grote gestalte...............................................................................................................
7.6.3 Afwijkingen van de pubertaire ontwikkeling....................................................................
7.7 Pre- en Postoperatieve zorgen.........................................................................................
7.7.1 Algemeen..........................................................................................................................
7.7.2 Tonsillectomie en adenoïdectomie
7.7.3 Trommelvliesbuisjes en tympanoplastie
7.7.4 Otoplastie
7.7.5 Tandheelkunde
8 Extra info bij verpleegkundige handelingen .............................................................
8.1 Inleiding
8.2 Aanpassingen uitvoering zuigelingenbad
8.3 Toedienen van medicatie aan kinderen
8.3.1 Per os: tabletten, capsules, poeders.................................................................................
8.3.2 Toediening van medicatie IM ...........................................................................................
8.3.3 Toediening medicatie IV via naaldloze connector ............................................................
8.3.4 Omvormen van infuus naar connector.............................................................................
8.3.5 Toepassingen medisch rekenen........................................................................................
9 Bibliografie ............................................................................................................. Bijlagen
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige
Inleiding
Het OPO Specifieke zorgverlening: Kindzorg en Pediatrie wordt aangeboden in OLF 2/ Brug 2/ 3 AO in de opleiding Bachelor Verpleegkunde.
Uitgangspunt van dit OPO is: Een kind is geen kleine volwassene. Deze stelling zal duidelijk worden gedurende de lessen en bij het studeren.
Dit OPO omvat zowel theoretische lessen als praktijklessen.
Deze cursus is een combinatie van zorgproces, pathologie en vaardigheden. Na een korte inleiding waarin voornamelijk de rechten van het kind besproken worden, volgt een deel over het gezonde kind. Kennis hebben van de lichamelijke zorgen, de groei, de ontwikkeling en de voeding bij een gezond kind, is immers noodzakelijk om een kind correct te kunnen observeren. Het is tevens nodig om de pathologie te kunnen begrijpen. Hierbij vergeten we de ouders/ vaste verzorgers van het kind niet. Ook zij krijgen voldoende aandacht in deze cursus.
Bij deze cursus horen Powerpointpresentaties die via Toledo Ultra ter beschikking gesteld worden. Deze – en in het bijzonder de afbeeldingen – behoren ook tot de te kennen leerstof. Indien er zich inhoudelijk nog wijzigingen voordoen gedurende de periode van het doceren van deze cursus door bv ander materiaal bij de vaardigheden, nieuwe inzichten, … dan wordt de nieuwe informatie via Toledo Ultra beschikbaar gesteld. Ook deze info behoort dan tot de te kennen leerstof.
Deze cursus werd opgemaakt in samenspraak met de collega’s kinderverpleegkunde van de campussen Brugge en Roeselare. Iedere campus heeft zijn eigenheid kunnen bewaren bij de eindredactie.
5 Verpleegkundige observaties
LEERDOELEN
De student kan:
- Hulpmiddelen benoemen en gebruiken om gewicht van kinderen te schatten.
- Anatomische verschillen weergeven tussen een kind en een volwassene.
- De fysiologische veranderingen in de ademhaling bij kinderen verwoorden.
- De veranderingen in het afweersysteem bij kinderen duiden.
- een kind observeren a.d.h.v. de ABCDE-methode en hierbij uitleg geven;
- kan de fysische parameters bij een kind correct opnemen, het verloop uitleggen en kent hierbij de aandachtspunten;
- kan de zintuigelijke functies gericht observeren en bijhorende onderzoeken uitleggen;
- kan medicatie in de ogen en de oren correct toedienen en hierbij uitleg geven;
- de ademhaling, zuurstofsaturatie, hartfrequentie en bloeddruk correct observeren en de waarden interpreteren;
- de theoretische uitleg over koorts kunnen weergeven en toepassen in een casus;
- de temperatuur correct opnemen bij een kind, rekening houdende met de leeftijd;
- kan het bewustzijn en de PEWS bepalen aan de hand van een aangeboden meetinstrument.
5.1 Leeftijdsspecifieke kenmerken en aanpassingen bij het
5.1.1 Inleiding
‘Een kind is geen kleine volwassene.’, een eenvoudige zin met een behoorlijk grote draagwijdte.
‘Het kind’ bestaat niet. Het is een alles omvattende term met variaties in leeftijd, postuur, emotionele reacties, intelligentie, gewicht, leeftijd, ontwikkeling, immuniteit, enz.
Zo hebben pasgeborenen en zuigelingen ten opzichte van oudere kinderen een onrijp immuniteitssysteem met minimale respiratoire en circulatoire reserves. Het kind verandert qua gewicht, formaat en lichaamsoppervlak naarmate het ouder wordt.
Dit heeft o.a. tot gevolg dat behandelingen, observaties, psychologische benaderingen enz. aangepast dienen te worden aan leeftijdsspecifieke normen.
(Gafni & Heesterbeek, 2017) (Rohaert, 2003) (Van den Brink, Tol, & Van Vught, 2008) (de Cock, den Ridder, in't Veld, & Westmaas, 2017)
Alvorens de ABCDE-methode te bespreken, is het belangrijk om op de hoogte te zijn van leeftijdsspecifieke kenmerken.
5.1.2
Gewichtsveranderingen bij het kind
In het eerste levensjaar treedt de grootste verandering op in gewicht: van 3,5 kg naar 10 kg, gevolgd door een groeispurt in de puberteit.
Medicatie wordt bij kinderen steeds berekend op basis van het gewicht in kilogram. Een ouder/verzorger weet in het eerste levensjaar vaak het gewicht van het kind als gevolg van systematische controles bij het consultatiebureau/arts. Bij oudere kinderen is het juiste gewicht niet altijd gekend.
Uiteraard geeft het wegen van het kind de meest correcte gewichtsinfo. In sommige gevallen is dit niet mogelijk vb. in urgente situaties, en bestaan er verschillende eenvoudige formules om het gewicht van het kind snel en eenvoudig te kunnen inschatten. De waarde die je krijgt is een inschatting. Hou hier rekening mee bij het gebruik van onderstaande hulpmiddelen.
5.1.2.1 Hulpmiddelen op basis van leeftijd
Tussen 1 en 14 jaar: gewicht in kg = (leeftijd in jaren + 4) x 2
Bv.: kind van 22 maanden = (1,8 + 4) x 2 = 11,6 kg.
Bij adolescenten “groot voor hun leeftijd” wordt het advies gegeven om af te ronden naar volgend tiental bv. “grote” 12-jarige: wellicht eerder 40 kg dan 32 kg. Indien het kind op > 50 kg wordt geschat, dan raadt men aan om volwassen doseringsschema’s toe te passen.
5.1.2.2 Andere hulpmiddelen
Andere, meer accurate hulpmiddelen maken een schatting van het gewicht op basis van de lichaamslengte.
Enerzijds bestaat er het BROSELOW pediatric resuscitation tape - lint, door Dr. Broselow in 1980 ontwikkeld. Het is een kleurgecodeerd meetlint dat wereldwijd voor spoedeisende hulp bij kinderen tot ongeveer 12 jaar, met een gewicht van ongeveer 36 kg wordt toegepast. Met het lint meet je de grootte van het kind. De kleurcode die overeen komt met de lengte van het kind, geeft medische instructies aan, zoals dosering van spoedeisende medicatie, grootte van apparatuur (bv. endotracheale tube, maat verblijfsonde, voltage defibrillator, enz.). In spoedeisende situaties kan hierdoor waardevolle tijd gewonnen worden zodat de eerste behandelingen snel opgestart kunnen worden.
Verpleegkundige observaties
De universiteit van Maastricht heeft naar het model van het Broselow lint, het Pediatrische Resuscitatie- en Interventie Lint (PRIL) ontwikkeld, dat ruimer is qua gebruik en toepassing. Het lint wordt naast het kind gelegd en geeft op basis van lengte volgende weer:
- Geschat gewicht
- Diverse medicatiedoseringen en infuusinloopsnelheden
- Maten voor hulpmiddelen (o.a. tubes, katheters, laryngoscoopblad, …)
- Normaalwaarden voor de vitale parameters van het kind.
Figuur 2: PRIL (https://uwzorgexpert.nl/pril-lint)
5.1.3 Anatomische verschillen: grootte, vorm en lichaamsoppervlak Naarmate het kind groeit, veranderen de verhoudingen tussen lichaamsdelen. Enkele van deze veranderingen hebben belangrijke gevolgen voor de acute opvang.
Het lichaam van het kind is relatief klein waardoor de impact van een trauma relatief groot kan zijn. Het lichaam heeft minder subcutaan vet en heeft meer weke delen. Hierdoor zal het lichaam vaak multipele letsels hebben na een trauma met intense energie. Daarnaast treden hoofd- en hersenletsels vaker op door het relatief grotere hoofd van het kind. Het skelet van kinderen is nog niet volledig verkalkt, bevat verschillende actieve groeicentra en is meer flexibel dan bij volwassenen. Daarom kunnen er na een trauma letsels van inwendige organen optreden zonder dat de erboven gelegen beenderen gebroken zijn. Zo zijn ribfracturen bij kinderen zeldzaam, terwijl een longcontusie vaak voorkomt. Ook andere zachte weefsels van de thorax, bv. het hart, kunnen betekenisvolle letsels vertonen zonder dat er tekenen van bovenliggende botbeschadigingen zijn. Wanneer echter bij een kind fracturen van de schedel of ribben worden vastgesteld, dan wijst dit erop dat er een overdracht van een grote hoeveelheid energie op het kind is gebeurd. Er dient zeker nagegaan te worden of onderliggende organen, zoals hersenen, longen, geen ernstige letsels hebben opgelopen.
Ondanks de relatief kleine gestalte van het kind, is het lichaamsoppervlak in verhouding groter dan zijn totale volume. Dit is het meest uitgesproken bij zuigelingen en neemt af naarmate het kind groeit. Als gevolg van deze verhoudingen koelen (jonge) kinderen sneller af, waardoor hypothermie bij vitaal bedreigde kinderen een extra aandachtspunt wordt.
Dit betekent echter ook dat via deze weg ook meer vocht wordt verloren dan volwassenen, waardoor het kind in verhouding tot volwassenen gevoeliger is voor dehydratatie.
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
5.1.4
Veranderingen in bloedvolume, vocht en caloriebehoefte
Bij kinderen is een goede en uitgebalanceerde voedingstoestand van groot belang. Het kind is in ontwikkeling en daardoor extra afhankelijk van de beschikbaarheid van bouwstoffen. Afwezigheid van of tekorten in deze bouwstoffen kunnen bij kinderen eerder tot gezondheidsproblemen leiden dan bij volwassenen. In bepaalde periode in het leven (zuigeling, tiener) heeft een kind meer voedingsstoffen nodig vanwege de groeispurten. Vocht is een onderdeel van de voeding, het is essentieel voor het lichaam en stofwisseling. Het lichaam van een pasgeborene bestaat voor 80 % uit water (cf. volwassene: 60 %) Deze andere verhouding van water in het lichaam bij het kind in vergelijking met de volwassene, heeft o.a. implicaties op medicatiemetabolisatie (zie OPO Farmacologie).
De voedingsbehoefte van het kind is afhankelijk van de leeftijd, het gewicht, maar ook de conditie en activiteit van het kind. (Rohaert, 2003)
Dagelijkse behoefte aan calorieën volgens het gewicht/leeftijd
Baby (6 mnd.)
Kruiper (2 jaar)
Kind (7 jaar)
Puber (10 – 12 jaar)
100 – 150 calorieën/kg
90 – 100 calorieën/kg
70 – 80 calorieën/kg
50 – 60 calorieën/kg
Tabel 1: dagelijkse caloriebehoefte volgens G/lftd
Vochtbehoefte volgens de 4-2-1 regel (Michael, 2020)
Gewicht Onderhoudsbehoefte aan vocht (vocht/u)
5 – 10 kg 4 ml/kg
11 – 20 kg 40 ml + 2 ml/kg voor elke kg van 11 – 20 kg
20 – 40 kg 60 ml + 1 ml/kg voor elke kg boven de 20 kg
Tabel 2: vochtbehoefte volgens de 4-2-1 regel
5.1.5 Fysiologische veranderingen van de ademhaling bij kinderen
Ademhaling en circulatie bij het kind zijn nauw met elkaar verbonden. Een kind dat geen adequate ademhaling heeft, zal een verlaagde zuurstofsaturatie hebben en een minder goede circulatie.
In verhouding tot volwassenen, geraken kinderen vlugger in situaties van ernstige en levensbedreigende respiratoire insufficiëntie.
Fysiologische verschillen liggen hiervoor aan de basis:
- De hulpademhalingsspieren zijn minder goed ontwikkeld en de belangrijkste ademhalingsspier is het diafragma.
- Bij het inademen is er een relatief kleine toename van de thorax. De kinderen hebben een kleiner longvolume en luchtreserve.
- Het hoofd is relatief groter terwijl het kind zwakke nekspieren heeft. Hierdoor kan het kleine kind niet zelf een voorkeurspositie (grootste doorgankelijkheid van de trachea) innemen, waardoor de ademarbeid daalt. Goede positionering van het hoofd, zeker bij het zieke kind, is belangrijk!
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties Specifieke
- De tong is relatief groot tegenover de onderkaak. Hierdoor ontstaan er gemakkelijker luchtwegobstructies. Een goede positie van hoofd- en nekstand is belangrijk.
- Een zuigeling heeft tot 3 maanden een obligate neusademhaling. Vanaf 2 jaar is er een neus- en mondademhaling mogelijk. Dit betekent dat er bij obstructie van de neus (slijmen, maagsonde, …) een verhoogde ademarbeid is met snelle uitputting tot gevolg.
- De trachea is smal, buigzaam en ook zeer kwetsbaar. Hierdoor is de weerstand bij inademen groter, waardoor ademhalen voor het kind meer energie vergt. Bij sterke flexie en hyperstrekking vernauwt de trachea nog meer. Vandaar dat bij reanimatie (balloneren) het hoofd van de neonaat en zuigeling in neutrale positie (‘snif’ positie) wordt geplaatst.
- 85 % van de lagere luchtwegen hebben een diameter van minder dan 2 mm. Hierdoor ontstaat er sneller gevaar voor atelectasevorming en verminderde gasuitwisseling. Elke vorm van obstructie zoals slijmvorming, oedeem, constrictie veroorzaakt een sterk toegenomen ademarbeid, die snel kan falen.
- Het zuurstofverbruik is in verhouding groter en de reserve is kleiner.
Dit alles heeft een impact op de technische en medische handelingen bij intubatie en/of beademing van het kind. Hoe jonger het kind, hoe meer de pediatrische eigenheid een invloed heeft op de aanpak.
Zo dient men bij maskerballon-beademing bij het jonge kind rekening te houden met de zachte mondbodem en de relatief grote tong die makkelijk naar achteren valt.
Intubatie van het jonge kind verloopt meestal moeilijker dan bij volwassenen. Denk maar aan de relatief grote tong; de vaak voorkomende hypertrofie van de adenoïden en tonsillen (3 – 8 jr), de korte en slappe trachea die vernauwt bij hyperextensie van de nek; de loszittende tanden bij de 5 tot 8-jarigen (let op!), enz.
5.1.6
Veranderingen in het afweersysteem
Bij de geboorte is het afweersysteem van het kind nog onrijp. Hierdoor zijn zuigelingen in vergelijking met oudere kinderen vatbaarder voor diverse infecties, zoals bronchiolitis, gastroenteritis, sepsis, meningitis en urineweginfecties. Antistoffen die door de moeder via de placenta werden doorgegeven, bieden een beperkte bescherming tegen ziektekiemen. Deze antistoffen neemt echter snel af gedurende de eerste levensmaanden. Borstvoeding biedt ook bescherming tegen respiratoire en gastro-intestinale infecties door maternele antistoffen via de moedermelk.
5.1.7 Psychologische aspecten bij het kind
(Kleine) kinderen kunnen zich onvoldoende uitdrukken, kunnen verlegen, angstig, stil, enz. zijn. Het is belangrijk om als verpleegkundige de non-verbale communicatie zoals houding en gezichtsexpressie te observeren. Ziekenhuisopnames zorgen altijd voor stress, wat fysiologisch ook waarneembaar is (toegenomen hartfrequentie, ademhalingsfrequentie, enz.).
Verpleegkundige
De beleving van elk kind is anders. Maar rekening houdend met het ontwikkelingsniveau kunnen kinderen tot 4 jaar een opname als een straf ervaren, terwijl oudere kinderen zich zorgen kunnen maken op basis van wat ze op tv of internet hebben gezien/gehoord. Het is daarom uiterst belangrijk om het kind zo goed als mogelijk, op zijn/haar niveau, uitleg te geven over wat er gaat gebeuren. Sensorische informatie geven, op maat van het kind, kan een verhoogd gevoel van veiligheid bieden. Het kind kan zich door de sensorische informatie veel beter voorstellen wat er zal gebeuren. De situatie wordt hierdoor meer voorspelbaar, waardoor het gevoel ontstaat dat hij/zij de situatie meer kunnen beheersen.
Een voorbeeld: ‘Je krijgt straks een masker op je gezicht. Dit maskertje is doorzichtig, soepel en heeft niet echt een geur. Uit het maskertje stroomt eerst wat lucht, net zoals de wind buiten blaast. Deze wind ruikt niet. Kort erna zal deze wind plots lekker ruiken, net zoals aardbeien. Lust je aardbeien? Als je het ruikt, zeg het maar tegen mij. Ruik maar eens goed door, zo zal je het nog beter ruiken, ….’ Enz.…
Het systematisch toepassen van een correct pijnbeleid bij kinderen, hoort hier automatisch bij. Zo goed als elke situatie waarbij procedurele pijn kan ontstaan (bv. bij opname een infuus plaatsen, bloedafname uitvoeren, …) kan preventief bestreden worden door middel van eenvoudige hulpmiddelen. Denk aan: sucrose toedienen aan zuigeling, gebruik van Emla® voor aanprikken, lachgastherapie, afleiding, … Een onlosmakelijk aspect bij omgaan met kinderen in de zorg, zijn de ouder(s)/verzorgers. Een goede educatie, rekening houden met de beleving van de ouders, verhoogt het gevoel van veiligheid bij het kind. Beheerste en rustige ouders stralen dit uit naar hun kind, waardoor stress en angst verminderen. Aanwezigheid van ouders/verzorgers (die goed voorbereid en opgevangen worden) is cruciaal om de beleving van het kind op een zo positief mogelijke manier te laten verlopen.
Verpleegkundige observaties
5.2 Het ABCDE bij het kind
AIRWAY, BREATHING, CIRCULATION, DISABILITY, EXPOSURE/ENVIRONMENT
Omwille van de verschillen tussen kinderen en volwassenen, wordt in dit hoofdstuk stilgestaan bij het systematische doorlopen van de ABCDE-aanpak, toegespitst op de pediatrische patiënt (Gafni & Heesterbeek, 2017) (Rohaert, 2003) (Van den Brink, Tol, & Van Vught, 2008) (de Cock, den Ridder, in't Veld, & Westmaas, 2017).
Als verpleegkundige/arts kan je bij de algemene toestand van een kind op basis van de onderstaande snelle BBB (30”) een ‘niet-pluisgevoel’ hebben: dit is het intuïtieve gevoel dat er iets niet klopt. Deze intuïtie heeft een belangrijke bijkomende diagnostische waarde en moet altijd reden zijn om aanvullend onderzoek te doen-> ABCDE
‘NIET-PLUISGEVOEL’: BBB
BEHAVIOUR: TONUS, ABNORMALE LICHAAMSHOUDING, MENTALE STATUS, EXTREME AGITATIE, ZEER ZWAKKE SCHREI
BODY COLOUR: BLEEK, GEMARMERD, CYANOTISCH
BREATHING: ABNORMALE GELUIDEN, KREUNEN, INTREKKINGEN, NEUSVLEUGELEN
Heel veel levensbedreigende situaties bij kinderen zijn respiratoir, anders dan bij volwassenen waar het meestal een cardiaal probleem betreft.
De waarden van de vitale parameters verschillen ook van deze van de volwassenen en variëren ook volgens de leeftijd. (dutchpews, 2023)
Leeftijd
Ademhalingsfrequentie (AH/min) Hartfrequentie (HF/min)
Systolische BD (Mm Hg)
0-3 maanden 30-60 110-150 60-80
3maand-1jaar 25-50 100-150 80-100
1-4 jaar 20-40 90-120 90-110 4-12 jaar 20-30 70-110 90-120
Vanaf 12 j – volw. 12-16 60-100 100-130
Tabel 3: normale vitale parameters bij gezonde kinderen
5.2.1
A (airway) bij kinderen
Omwille van de anatomische verschillen bij het (jonge) kind (grotere tong, relatief groot hoofd, korte nek, buigzame trachea, enz.) kunnen kinderen sneller in ademhalingsproblemen geraken, in vergelijking met volwassenen. Kinderen gaan volop op ontdekking waardoor het inademen van een corpus alienum frequent leidt tot luchtwegobstructie. Bepaalde kinderziekten leiden makkelijk tot hypertrofie van de tonsillen en adenoïden, waardoor benauwdheid kan ontstaan.
Verpleegkundige
Is er een vrije luchtweg?
Bij een kind dat praat of huilt, is dit OK. Indien er geen open luchtweg is moeten openingsmanoeuvres, nl. correcte positie en/of hulpmiddelen ingezet worden.
Met de stappen LOOK – LISTEN – FEEL kunnen verschillende objectieve tekenen van luchtwegobstructie bij het kind worden vastgesteld en dus en correcte beoordeling van de A.
Evalueren doorgankelijkheid luchtweg
LOOK
LOOK Thoracale/ abdominale bewegingen?
LISTEN Ademhalingsgeluiden/ bijgeluiden thv neus en mond?
Auscultatie?
FEEL Luchtverplaatsing thv neus/ mond?
- Observeer het kind om te bepalen of hij/zij geagiteerd of versuft is.
o Agitatie kan wijzen op hypoxie, sufheid kan wijzen of hypercapnie.
o Hypoxie en hypercapnie kunnen optreden bij een belemmering van de passage van lucht naar de longen.
- Kijk naar thoracale of abdominale bewegingen bij het kind. Houd hiervoor steeds het hoofd in snif-positie (zuigeling) of neutrale positie (> 1 jaar). Het op en neer gaan van de thorax/abdomen wijst meestal op luchtverplaatsing door de trachea naar de longen.
LISTEN
- Luister (met een oor boven de mond/neus van het kind) of er abnormale geluiden te horen zijn.
- Een luidruchtige, hoorbare ademhaling wijst veelal op een geobstrueerde ademhaling.
o Gorgelend of rochelend geluiden bij secreet in de orofarynx;
o Snurken bij een gedeeltelijke luchtwegobstructie door een verlaagd bewustzijn en een naar achteren gezakte tong;
o Stridor bij partiële bovenste luchtwegobstructie;
o Heesheid bij luchtwegoedeem;
- Bij een totale luchtwegobstructie is er helemaal geen ademhaling hoorbaar.
- Een kind dat kreunt, dient altijd ernstig worden genomen. Het kreunen ontstaat door uitademen tegen een deels gesloten stemspleet, waardoor een verlengde uitademing wordt gecreëerd. Dit mechanisme leidt tot een ‘PEEP’effect, waardoor een verlengde gasuitwisseling mogelijk wordt. Dit is een compensatiemechanisme van het kind, dat niet genegeerd mag worden. De oorzaak van het kreunen moet zo snel mogelijk opgespoord en aangepakt worden om decompensatie (lees: apnoe) te voorkomen. Kreunen bij een kind moet altijd aan de arts worden meegedeeld!
FEEL
- Voel met de wang boven de mond/neus van het kind of er een luchtstroom waarneembaar is.
Bewuste kinderen die kortademig zijn, nemen steeds een positie in die hun respiratoire capaciteit maximaliseert. Bij zuigeling kan dit snifpositie zijn (= manier om de kleinst
Verpleegkundige
mogelijke weerstand te ondervinden bij in- en uitademen), het grotere kind kan een rechtop zittende houding aannemen. Respecteer deze voorkeurshouding en dwing het kind niet tot een andere houding.
- Wanneer in een thuissituatie aanwijzingen zijn voor een infectieuze oorzaak van de luchtwegobstructie of wanneer de oorzaak nog onduidelijk is, dan is het van belang het kind zo snel mogelijk naar het ziekenhuis te brengen voor beoordeling door een specialist.
De LOOK – LISTEN – FEEL – beoordeling kan resulteren in drie bevindingen.
- Open luchtweg
o De look-listen-feel beoordeling is normaal.
o Er is dus een vrije en veilige doorgankelijkheid van de luchtwegen waarvoor geen verdere actie is vereist.
- Bedreigde luchtweg
o Bij gedaald bewustzijn, bv onder invloed van bepaalde sedativa, kan de relatief grote tong achteruitvallen waardoor de doorgankelijkheid wordt belemmerd.
o Er wordt actie vereist om de luchtweg open te maken. Dat kan door herpositie van het hoofd of d.m.v. een extra hulpmiddel zoals een mayocanule of larynxmasker, afhankelijk van de oorzaak van de bedreiging van de luchtweg.
- Gedeeltelijke of volledig geobstrueerde luchtweg
o Afwijkende ademhalingsgeluiden kunnen wijzen op beperkte en/of bemoeilijkte luchtflow.
o Afhankelijk van de oorzaak zal de aanpak anders zijn. Bv. bij aanwezigheid van veel secreties is aspiratie van sputa aangewezen; bij zwelling van de larynx t.g.v. pseudokroep is medicatie nodig.
o Volledig geobstrueerde luchtweg: bij het jonge kind komt aspiratie van corpus alienum frequent voor.
Wanneer in acute situaties de beoordeling weergeeft dat de luchtweg niet vrij is of bedreigd is, dient er onmiddellijk ingegrepen worden alvorens over te gaan naar de verdere evaluatie van het kind.
Verstikking/verslikking door een corpus alienum
Vooral bij kinderen < 4 jaar is het gevaar voor verstikking door een vreemd voorwerp groot. Indien het kind acuut kortademig wordt, waarbij er ook sprake is van stridor, kokhalsbewegingen en/of hoesten, moet hieraan worden gedacht.
Een vreemd voorwerp mag enkel met behulp van de vingers worden verwijderd wanneer het duidelijk zichtbaar en grijpbaar is. Zonder een goed zicht dit proberen te verwijderen, kan de obstructie dieper in de luchtwegen duwen.
Bij symptomen van benauwdheid, stridor en/of hoesten denkt men ook het best aan infectieuze bovenste luchtwegaandoeningen, zoals pseudokroep en epiglottitis.
Ook in deze situaties is het tegenaangewezen om met de vingers in de mond te manipuleren. Het kan leiden tot laryngospasme met een verdere toename van obstructie tot gevolg.
Verpleegkundige
5.2.2 B (breathing) bij kinderen
Een open luchtweg Airway betekent nog geen adequate ventilatie.
Zuigelingen hebben relatief onderontwikkelde longen met een 10 keer kleiner luchtwegoppervlak dan volwassenen. Hun bovenste en onderste luchtwegen zijn smaller en hebben minder longblaasjes dan volwassenen.
Dit heeft tot gevolg dat een geringe obstructie van de luchtwegen al snel significante gevolgen kan hebben. De luchtwegweerstand, die bij zuigelingen en jonge kinderen, sowieso al hoger is dan bij volwassenen, stijgt vlug!
Wat betreft hulpademhalingsspieren verschillen volwassenen en kinderen ook. De borstkas van zuigelingen is rond en heeft een grotere compliantie in vergelijking met de volwassenen. De ribben dragen door hun meer horizontale ligging minder bij aan de uitzetting van de thorax, waardoor minder volumevergroting van de thorax (en dus automatisch ook de longen) mogelijk is. Hierdoor zijn zuigelingen voor hun ademhaling in grote mate afhankelijk van hun diafragma, dat minder krachtig is dan de tussenribspieren.
De evaluatie van de ademhaling gebeurt via de RWTO-score: RESPIRATORY RATE, WORK OF BREATHING, TIDAL VOLUME, OXYGENATION
R = respiratory rate = ademhalingsfrequentie
- In functie van o.a. de leeftijd, aanwezigheid van agitatie of koorts wijzigt de ademhalingsfrequentie.
- Trend van de AH-frequentie is belangrijk om de evolutie na te gaan.
- De beoordeling kan zijn:
o Tachypneu
▪ Compensatie-kenmerk: afhankelijk van de oorsprong en algemene conditie van het kind, is het kind langere of kortere tijd in staat om de oorsprong van de tachypneu op te vangen. Dit vraagt veel energie van het kind en kan snel tot uitputting (= decompensatie) leiden.
▪ Kan een pulmonaire oorsprong hebben, maar ook een niet-pulmonaire oorsprong (bv. circulatoir falen).
o Bradypneu
▪ Compensatie-kenmerk = teken van uitputting
▪ Adequate interventie en dringend arts erbij vragen is noodzakelijk, want bradypneu kan heel vlug tot apnoe leiden.
▪ Bv. bij hypothermie of gedaald bewustzijn
o Apneu
▪ Decompensatie = totale uitputting van het lichaam → REA-setting!
Volledigheidshalve wordt hier meegegeven hoe de ademfrequentie kan worden geobserveerd: Hoe kleiner het kind, hoe moeilijker het observeren van de ademhaling zal zijn omwille van de hoge frequentie.
Aan een (groter) kind wordt niet gemeld dat de ademhaling gecontroleerd wordt, dit om een wijziging in de ademhaling te vermijden.
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
AH tellen d.m.v. kijken:
• Best tijdens slaap of rust
• Niet tijdens huilen of na inspanning (bv. aerosol, spelen, prik, enz.)
• Best zonder kledij aan bovenlichaam
• Tellen gedurende 30 ‘‘, X 2
AH tellen d.m.v. voelen:
• Zeker bij kleinere kinderen, tijdens nachtdienst, enz.
• Dunne kledij vereist aan bovenlichaam
• Tellen gedurende 30 ‘‘, X 2
AH tellen door te luisteren:
• M.b.v. stethoscoop
• Vooraf wat opwarmen, op blote huid, t.h.v. thorax, duidelijk zichtbaar
AH meten d.m.v. monitor:
• Cardiorespiratoire monitor
• Apneumonitor
W = Work of breathing = ademhalingsarbeid
- Elk teken van toegenomen ademhalingsarbeid betekent dat het kind extra energie nodig heeft om deze verhoogde AH-arbeid te kunnen leveren. Zodra één of meer kenmerken van work of breathing aanwezig zijn, moet er gepast en adequaat gehandeld worden om dit extra energieverbruik te beperken.
- Tekenen van toegenomen ademhalingsarbeid zijn:
o Tirage: inter-, subcostale en sternale intrekkingen
▪ Hoe groter de mate van intrekking, hoe groter de respiratoire problemen.
▪ Hoe jonger het kind (< 5 jaar), hoe vlugger dit kenmerk zichtbaar wordt. M.a.w.: een kind van 8 jaar met tekenen van intrekking bevindt zich in een later stadium van respiratoire problemen dan dezelfde kenmerken bij een kind < 5 jaar.
o Neusvleugelen: de neusvleugels worden opvallend gespreid tijdens inademing om meer lucht naar binnen te zuigen
o Head bobbing = op- en neerwaartse beweging van het hoofd bij elke AHbeweging Dit wijst net als bij volwassenen op het gebruik van de musculus sternocleidomastoideus als ademhalingsspier Dit vraag veel inspanning!
o Paradoxale ademhaling = abdomen en thorax bewegen tegengesteld aan elkaar bij inspiratie met als gevolg een minder teugvolume ondanks een toegenomen AH-arbeid (en dus groter energieverbruik)
o Kreunen: er wordt een positieve druk opgebouwd zodat de alveoli niet dichtklappen. Door de glottis gedeeltelijk te sluiten bij de uitademing, bouwt het kind positieve druk op aan het eind van de uitademing in een poging het dichtklappen van de alveoli aan het eind van de uitademing te voorkomen. Dit is een ernstig teken van maximale compensatie van de ademhaling die meestal bij neonaten en zuigelingen te zien is.
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties Specifieke
o Inspiratoire en expiratoire ademhalingsgeluiden, zoals stridor, wheezing, piepen, enz. Een hoge obstructie (dat wil zeggen buiten de thorax) geeft een inspiratoire stridor. Lager gelegen problemen geven een expiratoire stridor (met name het zogenaamde piepen). Het volume van de stridor zegt niets over de ernst van de obstructie.
o Gaspen: duidt op ernstige hypoxie en is meestal preterminaal teken.
T = Tidal volume = teugvolume
- Het tidal volume is de hoeveelheid lucht die bij een rustige ademhaling in- of uitgeademd wordt. Thoraxexcursies - en bij zuigelingen abdominale excursies - geven een indicatie van de hoeveelheid lucht die wordt in- en uitgeademd.
- Normaal= ± 7ml/kg lichaamsgewicht
- Hoe evalueren?
o Visueel observeer je symmetrische thoraxbeweging.
▪ Let wel: een thoraxbeweging betekent niet altijd dat de luchtweg vrij is! Naast Look, ook LISTEN en FEEL erbij observeren.
o Auscultatie: hoor je vlot lucht binnenstromen in beide longen?
o Stille thorax = sterk afgenomen teugvolume = ernstig!
O = oxygenatie = zuurstofverzadiging in het bloed
- Klinisch evaluatie van de oxygenatie= kenmerken van hypoxemie t.h.v de mondslijmvliezen (cyanotische verkleuring) op te merken = centrale cyanose!
- Pulse-oxymeter = meten van de arteriële zuurstofspanning (= SpO2) in het bloed op een transcutane manier. Let wel!
o Hou bij de interpretatie van O2-saturatie rekening met de toegediende hoeveelheid O2.
o Beoordeling van de gemeten waarde via pulse-oxymeter is minder betrouwbaar wanneer er een O2-sat < 70 % gemeten wordt bij perifere vasoconstrictie/slechte perifere circulatie, of bij extreme anemie.
- Vandaar dat beoordeling van oxygenatie zowel klinisch als via pulse-oxymeter dient te gebeuren om de meest correcte beoordeling te verkrijgen.
Het meten van de zuurstofsaturatie:
De meting wordt verricht met een oxysensor (een diode). Bij zuigelingen wordt deze bevestigd om een voetje of handje; bij grotere kinderen om de vinger, teen of op het oor. Deze sensor dient minimum elke vier uur veranderd te worden van plaats omwille van het gevaar op verbranding en drukplekken.
98-100% is de normale saturatiewaarde. De alarmgrenzen worden ingesteld volgens de afspraken op de afdeling. De ondergrens wordt vaak op 92 procent vastgelegd. Kinderen met een zuurstofsaturatie lager dan 98 procent worden wel best extra goed opgevolgd.
De probe die gebruikt wordt, is meestal een diode. Bij het aanbrengen moeten beide polen tegenover elkaar geplaatst worden. De probe wordt bevestigd om een handje, voetje, pols of vinger. Deze wordt bevestigd d.m.v. een klein zwachteltje (bv. pehahaft).
Verpleegkundige
De RWTO-evaluatie
De totale RWTO-evaluatie kan resulteren in drie bevindingen:
- een stabiele respiratoire status;
- een gecompenseerde respiratoir falen;
- een gedecompenseerde respiratoire falen. Elk respiratoir falen heeft invloed op andere organen.
- Tachycardie, als eerste compensatiemechanisme
Gewijzigd bewustzijn, wat wijst op decompensatie op respiratoir falen (minder zuurstofvoorziening naar hersenen). Deze evolutie kan gaan van initieel agitatie, naar slaperigheid om uiteindelijk het bewustzijn te verliezen. De snelheid van optreden van gestoord bewustzijn en de duur van elk stadium is bij elk kind en in elke situatie anders.
5.2.3 C (circulation) bij kinderen
Het circulerend bloedvolume is bij zuigelingen 75 - 85 ml/kg lichaamsgewicht en neemt af tot 65 - 70 ml/kg lichaamsgewicht op volwassen leeftijd. Doordat dit totale circulerend bloedvolume bij kinderen kleiner is, kan een gering bloedverlies bij het kind al tot kritieke situaties leiden. Zuigelingen hebben een klein slagvolume in vergelijken met adolescenten en volwassenen. Dit compenseren ze door een basaal hogere hartfrequentie. Hoe ouder het kind, hoe lager de hartfrequentie omdat het slagvolume stelselmatig stijgt. Door zijn hoge basale hartfrequentie kan een kind in nood tachycardie als compensatie nauwelijks inzetten. De maximumfrequentie is vlug bereikt. Dit betekent concreet dat een kind weinig compensatiemarge heeft in vergelijking met volwassenen, waardoor decompensatie (lees: aritmie) sneller en plots kan optreden. Wees dus als verpleegkundige alert op afwijkende waarden bij de circulatie bij kinderen.
Shock is een klinische toestand waarbij de bloedflow en het aanleveren van voedingsstoffen naar de weefsels onvoldoende is volgens de metabole behoeften. Hierdoor ontstaat een anaerobe metabolisatie die gekenmerkt wordt door een gestegen lactaatgehalte in het bloed en celschade (= necrose). Hoe langer deze situatie duurt (zonder oorzakelijke oplossing), hoe meer schade er in het ganse lichaam optreedt waardoor multi-orgaanfalen optreedt en uiteindelijk overlijden.
De evaluatie van de circulatie gebeurt aan de hand van de 5 P’s:
- P1: Polsfrequentie
- P2: Perifere perfusie
- P3: Polsvolume
- P4: Pressure
- P5: Preload
Verpleegkundige observaties
5.2.3.1 P1: Polsfrequentie
Een tachycardie is een vroegtijdig kenmerk voor compensatie, maar een aspecifiek kenmerk. Het komt o.a. ook voor bij pijn, koorts, angst maar ook hypoxie, hypovolemie, hypotensie, enz. Wanneer tachycardie niet volstaat om een adequate weefselperfusie te bekomen, zal het volgende stadium bradycardie zijn (alarmteken!).
Cardiorespiratoir arrest is daarna heel nabij. De snelheid waarbij deze evolutie kan plaatsvinden, is afhankelijk van verschillende factoren zoals leeftijd, oorzaak van circulatoir falen, algemene lichamelijke conditie, enz. Houd echter steeds in het achterhoofd dat de compensatiemechanismen en reserves bij het kind veel kleiner zijn dan bij volwassenen, waardoor deterioratie veel sneller kan optreden. Vroegtijdig herkennen en optreden is dé boodschap bij kinderen.
Ook is er zeker een link van C (circulation) met B (breathing). Toegenomen ademarbeid en hypoxie veroorzaken eveneens een tachycardie. Het hart wil proberen om zoveel mogelijk zuurstof rond te pompen.
Methoden om de hartfrequentie te bepalen:
- d.m.v. stethoscoop op thorax
- d.m.v. monitor
- d.m.v. voelen op de thorax met de hand
- d.m.v. voelen t.h.v. de grote fontanel bij kleine zuigelingen, leg hiervoor wijs- en middenvinger vlak op de fontanel zonder druk uit te oefenen.
Het tellen is minstens gedurende 30 ‘‘ nodig en bij vermoeden of aanwezig zijn van een hartafwijking gedurende 1 minuut.
5.2.3.2 P2: Perifere perfusie
De perifere perfusie beoordelen, kan via de parameter capillaire refill, de huidtemperatuur en diastolische bloeddruk.
Bij een gezond kind voelt de huid warm en droog aan, is de huidskleur roze op het ganse lichaam tenzij bij lage omgevingstemperaturen. Bij een kind met hypoxie wordt de huid bleek door de vasoconstrictie (uitstorting van cathecholaminen). Cyanose is een pas laat en ernstig teken van hypoxie. Bij anemische kinderen zal een cyanose zeer laat of helemaal niet te zien zijn.
De capillaire refill wordt als parameter gebruikt om de perifere perfusie in te schatten. Dit wordt bepaald door gedurende 5 sec. druk uit te oefenen ter hoogte van de huid van het nagelbed of sternum en daarna lost te laten. Binnen de 2 sec. moet eenzelfde genormaliseerde kleur opnieuw waargenomen worden. Is dit niet zo, dan kan een verlengde perifere perfusie (afnemende doorbloeding) wijzen op een vroegtijdig teken van shock.
De aanwezigheid van koorts heeft geen invloed. Omgevingstemperatuur en dus ondertemperatuur spelen wel een rol.
Verpleegkundige observaties
5.2.3.3 P3: Polsvolume
Het polsvolume kan ingeschat worden door de sterkte van de pulsaties te beoordelen. Bij kinderen in shock zal het polsvolume zwak worden, waarna het finaal niet meer palpeerbaar zal zijn.
Waar aanvankelijk de perifere pulsaties zullen wegvallen, zullen in een latere fase ook de centrale pulsaties in sterkte afnemen. Zwakkere perifere pulsaties kunnen ook optreden bij koorts, koude of angst. Verzwakte centrale pulsaties wijzen ALTIJD op een dreigend cardiorespiratoir arrest.
De meest eenvoudige manier om bij het kind de centrale pulsaties te beoordelen, is palpatie van de a. femoralis.
5.2.3.4 P4: Pressure
Onafhankelijk van het type shock is hypotensie een teken van fysiologische decompensatie en dient ONMIDDELLIJK aangepakt te worden om de soms heel snelle evolutie naar een cardiorespiratoir arrest te voorkomen.
Hypotensie is vooral bij hypovolemie een laattijdig fenomeen: pas bij een verlies van 40 % van het circulerend volume wordt een gedaalde bloeddruk waargenomen. Automatische compensatiemechanismen die in werking treden bij (dreigende) hypotensie zijn tachycardie, perifere vasoconstrictie (indien mogelijk), oligurie en tachypneu.
Bij de meting is het belangrijk dat de manchet aangepast wordt aan de grootte van het kind. Deze moet 2/3 van de bovenarm bedekken.
5.2.3.5 P5: Preload
De preload is de vullingsdruk van het hart of de hoeveelheid bloed dat aan het hart wordt aangeboden vóór de contractie van de atria.
Bij hypovolemie is een gedaalde preload waarneembaar, bij volumeoverbelasting of hartfalen is een verhoogde preload vast te stellen. Kenmerken van een verhoogde preload zijn: vergrote lever, opgezette venae jugulari en crepitaties bij longausculatie.
5.2.3.6 Beoordeling van de 5 P’s
Na de beoordeling van de 5 P’s samen, kunnen volgende drie situaties worden ingeschat.
- Normale circulatoire status
- Gecompenseerde circulatoire status
- Gedecompenseerde circulatoire status
Een afwijkende circulatoire status heeft steeds effect op andere organen:
- B: Tachypneu
- Afname van diurese (<1ml/kg/u) door verminderde renale perfusie
- D: Cerebrale hypoperfusie waardoor het bewustzijn gewijzigd worden: agitatie, lethargie, convulsies, gedilateerde pupillen, bewustzijnsverlies, …
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
5.2.3.7
PEWS, PEDIATRIC EARLY WARNING SCORE
De PEWS werd ontwikkeld voor een vroegtijdige herkenning van het vitaal bedreigde kind en van trends in de vitale functies. De score omvat eigenlijk de ABC en probeert de toestand van het kind te objectiveren aan de hand van een aantal routinematige verpleegkundige controles. Op basis van de PEWS schakelt men indien tijdig extra hulp in.
Er worden referentietabellen gebruikt waarin verschillende individuele parameters verwerkt zijn volgens de leeftijdscategorie van het kind. Helaas bestaan er verschillende PEWS. Voorbeelden van PEWS: zie ppt Toledo Ultra.
5.2.4 D (Disability) bij kinderen
Bij afwijkende bevindingen tijdens het beoordelen van de functie van het centraal zenuwstelsel van een ernstig ziek of gewond kind, is niet altijd sprake van primaire neurologische pathologie. Hypovolemie en/of hypoxie kunnen ook aanleiding geven tot deze bevindingen. In dit geval zijn de afwijkende observaties een afspiegeling van een ontoereikende hersenperfusie/oxygenatie. Zowel bij problemen van de oxygenatie (A- en B- problemen) als van de circulatie (C-problemen) kunnen neurologische afwijkende waarden voorkomen. Deze neurologische afwijkingen zijn secundair ontstaan. Primaire neurologische pathologie zijn o.a. intracraniële letsels, hersenoedeem, infectie, epilepsiehaarden, enz.
Dreigend neurologisch falen uit zich onder meer bij het bewustzijn
Voor het observeren van het bewustzijn kan gebruik gemaakt worden van de Pediatric Glasgow Coma Scale (PGCS). Zie ppt op Toledo Ultra Een vereenvoudigde versie van de PGCS is de AVPU (Alert Voice Pain Unresponsive) - of WAPA (Wakker Aanspreekbaar Pijngevoelig Areactief) score.
Bij de AVPU-score worden volgende zaken geobserveerd en geïnterpreteerd:
A: Alert: het kind reageert adequaat
V: responds to Voice: het kind reageert op aanspreken
P: responds to Pain: het kind reageert op een pijnprikkel
U: Unresponsive: het kind reageert niet
Bij een score P komt dit ongeveer overeen met een GCS van minder of gelijk aan 8.
Houd bij de beoordeling rekening met het ontwikkelingsniveau van het kind om een juiste inschatting te maken.
Bij iedere patiënt met verlaagd bewustzijn of convulsies moet tevens een bloedglucose-bepaling worden uitgevoerd.
Soms wordt, gezien de complexiteit van de PGCS, enkel de motor scale gebruikt. Dit vormt een waardevol alternatief en is makkelijk te memoriseren. Deze uit 6 niveaus bestaande schaal omvat alle informatie van de GCS in zijn geheel, inclusief reactie op pijn en houding. De pijnstimulus wordt supra-orbitaal (onderrand wenkbrauw) toegediend (tenzij bij lokaal letsel) met de duim. Voor M4 wordt de stimulus toegediend door met een potlood hard op het vlakke deel van het nagelbed te duwen. Wanneer scores niet duidelijk zijn, dan wordt bij herhalen de
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
beste respons gescoord. Een motore score van 4 of lager wijst op coma. Bij het beoordelen van de motore reactie wordt enkel de armbewegingen geobserveerd. (EPALS, 2023)
Tabel 4: Glasgow Coma Scale volgens leeftijd
Andere voorbeelden van PGCS: zie ppt op Toledo Ultra.
De pupillen, meer bepaald de grootte, stand en lichtreactiviteit ervan, worden ook meegenomen in de beoordeling van het bewustzijn.
Wanneer hier afwijkingen worden waargenomen, samen met bewustzijnsdaling, dan wijst dit op toegenomen intracraniële druk. Dringend ingrijpen is hier noodzakelijk!
Pijn en discomfort in kaart brengen via een gepaste pijnscore-tool (volgens leeftijd, aard, enz.) en hierop gepast en direct behandelen na de ABCDE-evaluatie, is ook een onderdeel bij Disability.
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties
5.2.5 E (exposure)/E(environment) bij kinderen
Hier zoekt men naar verdere aanwijzingen in het diagnostisch probleem zoals observatie van de huid en de lichaamstemperatuur
5.2.5.1 De huid
Ook de huid verdient bijzondere aandacht: huiduitslag (vb. urticaria bij anafylaxie), hematomen, petechiën, … Een kind moet altijd volledig ontkleed worden - met respect voor de privacy - om een gedetailleerd onderzoek en beoordeling te kunnen maken over de lichamelijke toestand. Bij een ernstig zieke kind mag de achterkant/rugzijde niet worden vergeten bij inspectie. Bij een kind < 1jaar bij wie de fontanellen nog niet gesloten zijn, moeten deze ook gevoeld worden. Verhoogde intracraniële druk (infectieus, trauma, bloeding, enz.) resulteert immers in een gebombeerde fontanel. Ook een ingevallen fontanel kan waardevolle informatie zijn bij een hypotens kind (hypovolemie?).
5.2.5.2 De lichaamstemperatuur
De temperatuur, zowel koorts als ondertemperatuur, zijn belangrijke gegevens. Zowel acuut zieke als ernstig gewonde kinderen kunnen bij opname hypothermie vertonen. Hoe jonger het kind, hoe gevoeliger voor hypothermie. Naast trauma spelen infectieuze oorzaken (zoals sepsis, meningitis,) een belangrijke rol bij vitaal bedreigde kinderen.
5.2.5.2.1 Het meten van de lichaamstemperatuur
De temperatuur kan rectaal, axillair, tympaan of t.h.v. het voorhoofd bepaald worden. Op welke wijze de temperatuur bepaald wordt, is afhankelijk van de dienst.
Probeer bij zuigelingen het temperaturen te combineren met de luierwissel om zo comfortzorg te kunnen verlenen.
Rectale meting
Met de niet-dominante hand worden de beentjes in vorkgreep vastgenomen. Met de pink van de dominante hand wordt de aars zichtbaar gemaakt waarna de thermometer (met beschermhoesje) ingebracht wordt. De benen blijven gefixeerd tot het signaal van de digitale thermometer klinkt. De temperatuur kan nu afgelezen worden. De thermometer verwijderen, reinigen en op een veilige plaats leggen. Deze wordt later ontsmet.
Een licht verhoogde lichaamstemperatuur (minder dan 38°C) is niet altijd het gevolg van een ziekte. Dit kan zich voordoen bij o.a. te warme kledij, te warme ongevingstemperatuur, na een huilbui of een inspanning. ’s Avonds kan de temperatuur ook wat hoger zijn dan in de ochtend. Koorts (meer dan 38 °C) bij kinderen kan diverse oorzaken hebben zoals een infectie, een kinderziekte maar kan ook voorkomen na een vaccinatie. Omdat baby’s niet of heel beperkt kunnen zweten, ontwikkelen ze vlugger koorts. Koorts is een afweerreactie van het lichaam waarbij antistoffen worden opgebouwd. Daarom moet koorts niet steeds onmiddellijk behandeld worden met antipyretica indien het kind er niet veel last van ondervindt. Het is
Verpleegkundige observaties
belangrijk na te gaan hoe een kind zich gedraagt, hoe het eruitziet en of er nog andere symptomen zijn.
Bij koortsstuipen of koortsconvulsies is er een daling van het bewustzijn en zijn er onwillekeurige schokkende bewegingen of hypertonie of hypotonie aanwezig in één of meerdere spiergroepen, dit gedurende enkele minuten. De ogen draaien weg en er is dyspneu of apneu waardoor er cyanose kan aanwezig zijn. We onderscheiden typische en atypische koorsstuipen.
- Typische koortsstuipen kenmerken zich door een symmetrische aanval die maximum 15 minuten duurt. Tijdens 1 ziekteperiode komen de koortsstuipen slechts 1 keer voor. Na de stuipen valt het kind in een diepe slaap en reageert normaal als hij wakker wordt. Deze vorm komt voor tussen de leeftijd van 6 maanden en 5 jaar.
- Atypische koortsstuipen duren langer dan 15 minuten en zijn enkel merkbaar aan 1 kant van het lichaam. Ze kunnen meerdere keren per ziekteperiode voorkomen. Ook hier valt het kind in een diepe slaap na de stuipen maar ervaart wel problemen bij het wakker worden (bv bij het praten, bewegen, …). Deze verschijnselen verdwijnen na enkele uren. Deze vorm van koortsstuipen komt voor onder de leeftijd van 6 maanden en na 5 jaar.
- Daarnaast hebben we ook nog de febriele status epilepticus waarbij de stuipen langer dan 30 minuten duren.
Koortsstuipen komen voor bij 3 – 5% van alle kinderen en meestal is er een familiale voorgeschiedenis. De stuipen manifesteren zich meestal in het begin van een ziekte wanneer de koorts vlug stijgt. (Myers & e.a., 2018)
De meeste koortsstuipen duren maar enkele minuten, gaan spontaan over en vereisen geen specifieke behandeling. Observeer het kind tijdens de stuipen, zorg voor veiligheid, maak spannende kledij los en draai het kind indien mogelijk op zijn zijde zodat het speeksel (en eventueel braaksel) uit de mond kan lopen. Probeer nooit de schokkende bewegingen tegen te houden en stop niets tussen de tanden.
In de thuissituatie wordt aangeraden om de dienst 112 op te bellen bij een eerste aanval of als de stuipen langer dan 5 minuten duren. Indien er een familiale voorgeschiedenis is van koortsstuipen, wordt aan de ouders aangeraden om thuis medicatie ter beschikking te hebben. Zorg ook voor de nodige instructies.
Wanneer de stuipen langer dan 5 minuten duren, wordt er diazepam toegediend: IR (rectiole) of nasaal (neusspray).
Hypothermie: een lichaamstemperatuur minder dan 36 °C kan voor een zuigeling een levensbedreigende situatie zijn omdat hij zijn temeratuur niet zelf op peil kan houden. Kinderen ouder dan 1 jaaar kunnen daarentegen wel gaan rillen.
Hypothermie is extra uitputtend voor het kind, want het vraagt veel kostbare energie van het kind om de temperatuur weer op peil te krijgen. Probeer hierop te anticiperen en hypothermie primair te voorkomen! Na de beoordeling moet een kind met normo- of hypothermie goed worden toegedekt om verder warmteverlies te voorkomen of normothermie te bekomen. Bij ernstige hypothermie kunnen externe bronnen worden ingezet. Zo kan infuusvloeistof worden
Specifieke zorgverlening: kindzorg en pediatrie
Verpleegkundige observaties Specifieke
opgewarmd, worden zuigelingen en kleine kinderen onder een warmtelamp geplaatst, wordt omgevingstemperatuur verhoogd, enz.
Bij hyperthermie kan, naast koortsmedicatie, actieve koeling worden toegepast.
Antipyretica bij kinderen: zie document KOORTSWERING BIJ KINDEREN op Tolodo Ultra
Aanvullend kan het acroniem AMPLE de E-evaluatie volledig maken.
- A = allergy? Is het kind gekend met bepaalde allergieën?
- M = medication? Neemt het kind reeds medicatie (chronische medicatie of eerder in de laatste uren bv. koortsmedicatie)? Zo ja: ga soort, dosering en laatste toedieningstijdstip na.
- P = past history? Voorgeschiedenis, meestal ligt de focus op de relevante medische voorgeschiedenis, maar denk ook ruimer, bv. een recente infectieziekte bij een familielid, in de klas, enz.
- L = last meal? Wanneer werd het laatst een maaltijd ingenomen? Dit kan, wanneer een dringende chirurgische ingreep nodig is, belangrijke informatie zijn.
- E = environment/blootstelling: zie hierboven en aanvullend de omgeving inspecteren. Denk er aan dat kinderen nieuwsgierig zijn en dat ze vaak op verkenning gaan waardoor intoxicatie, elektrocutie, brand- en/of vrieswonden, inslikken vreemd voorwerp, enz. regelmatig voorkomen.
Acties tijdens het beoordelen van E:
- Kleed het kind helemaal uit
- Onderzoek huid en ledematen volledig (van top tot teen)
- Voorkom hypothermie
- Meet de centrale lichaamstemperatuur
- Beoordeel en behandel aanwezige pijn