HersenMagazine-augustus 2017

HersenMagazine

Jaargang 15 | nummer 3 | augustus 2017

Prikkels Hoe verwerken onze hersenen prikkels?

‘Overprikkeling legt het leven lam’ Waarnemen zonder

prikkel

Revalidatiearts Kim Santegoets:

‘65% van jonge comapatiënten komt met VIN-therapie bij bewustzijn’

HersenMagazine is een uitgave van:

Gevoelig voor prikkels Net als de meeste mensen geniet ik van muziek. Hoor ik On a clear day van Frank Sinatra, dan tik ik de maat als vanzelf mee. Muziek prikkelt me op een positieve manier. Of, zoals professor Erik Scherder het zegt: ‘Muziek is een geweldige prikkel voor het brein.’

Hoe anders is het voor mensen die muziek horen, terwijl die er niet is. Het is een misinterpretatie van de hersenen die zich kan voordoen bij mensen in een psychose. Ook mensen met parkinson, beginnende dementie en depressie kunnen deze vreemde realiteit meemaken en er ernstige hinder van ondervinden.

Het aantal prikkels van buitenaf is, ook door social media, de afgelopen jaren toegenomen. Voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel vormt dit een bijkomend probleem.

Zij zijn door hun hersenletsel vaak al erg gevoelig voor licht en geluid, en daardoor niet meer in staat om deel te nemen aan normale sociale gebeurtenissen. Tel daar het toegenomen aantal prikkels bij op, en u begrijpt dat het leven voor hen extra moeilijk wordt. Overprikkeling belet mensen om gewoon te kunnen leven.

Prikkels In dit themanummer leest u over ‘Prikkels’; dat wat we met onze zintuigen om ons heen ervaren. Prikkels gaan altijd door. Er is nooit een moment dat er géén prikkels zijn, al kan er bij het verwerken van prikkels wel degelijk iets misgaan. Zo kunnen sommige mensen met hersenletsel iets horen of zien wat er niet is, voor anderen kan elke zintuiglijke prikkel er juist één te veel zijn. Ook leest u over de ervaringen in wat prikkels, negatief en positief, met onze stemming doen.

4

Hoe onze hersenen prikkels verwerken onderzoekt prof. dr. Alexander Sack, hoogleraar Hersenstimulatie aan de Universiteit Maastricht. ‘Ons brein interpreteert wat binnenkomt en maakt onderscheid tussen relevante en niet-relevante prikkels.’

6

Revalidatiearts Kim Santegoets probeert om kinderen en jongeren met ernstig hersenletsel bij bewustzijn te brengen. In het Leijpark in Tilburg, locatie van Libra Revalidatie & Audiologie, laat ze jonge patiënten een vast programma van veertien weken volgen.

10

Via onze zintuigen krijgen onze hersenen constant informatie binnen. Soms trekken ze wat snel een conclusie, en vullen ze zelf informatie aan. Volgens professor Iris Sommer, tevens Publieksdagspreker, is dat een trucje van de hersenen om snel te kunnen waarnemen.

Mensen met een hersenaandoening leven elke dag met de gevolgen ervan. Zij vormen voor iedereen bij de Hersenstichting de prikkel om zich als expertise- en kenniscentrum te blijven inzetten. Minder lijden, meer kennis en betere behandeling klinken ons als muziek in de oren.

Fotografie: Ilco Kemmere

Herman de Haan, Directeur Hersenstichting

2

16

Dr. Hilgo Bruining, tevens Publieksdagspreker, meet hoe het komt dat iemand met autisme moeite heeft met prikkels. ‘Tot nu toe keken we vooral naar sociaal gedrag, maar vrijwel nooit naar onbewuste prikkelverwerking.’

En 13 15 18

verder: Vraag & Antwoord Verhaal achter de Gift Nieuwe ambassadeur en columnist Stef Bos f

prikkel Vier gitaren hangen aan de muur in zijn muziekstudio in Rotterdam. Daaronder ook een Fender Stratocaster, hetzelfde model als dat waar gitarist Jimmy Hendrix op speelde. Willem, voormalig gitarist van Postmen, is gefocust op de gitaar. ‘De gitaar is de eerste klank die me prikkelt,’ zegt hij. ‘Maar,’ wijzend naar zijn linkerarm, ‘zelf gitaar spelen gaat overduidelijk niet meer. Wel kan ik met één arm nog toetsen spelen.’

In 2006, net terug van een optreden, werd Willem door enorme hoofdpijn overvallen. Zijn linkerkant raakte verlamd. Een zware operatie volgde.

Daarna onderging Willem een intensieve revalidatieperiode van bijna een jaar. Hij leerde leven met zijn hersenaandoening. Nu werkt hij weer en maakt hij muziek, al is dat op een andere manier. Hij componeert, mixt en produceert muziek voor bedrijfsfilms, produceert singer-songwriters zoals Vivian Hoffman en Jiri Schefferlie en boekt een hoop lokaal talent. Willems website Novocane Music betekent letterlijk ‘nieuwe stok’. Een verwijzing naar zijn hersenaandoening en naar de stok die hij nodig heeft bij het lopen.

Van Willems hersenen staan MRI-scans afgebeeld in het nieuwste boek van Erik Scherder, Singing in the Brain. ‘Op de scan zie je duidelijk dat een deel van mijn hersenen ontbreekt. Het is een zwart gat. Er is niets meer. Ik had echt een week nodig om dat te verwerken.

Lezingen Het is al raar om je eigen hersenen te zien, laat staan dat er een deel gewoon weg is. Dat ik toch muziek kan maken komt waarschijnlijk omdat er meerdere hersendelen betrokken zijn bij het luisteren naar en maken van muziek.’

Het hangt van Willems stemming af of hij muziek kan maken of luisteren. ‘Als ik een drukke dag heb gehad, dan zet ik geen muziek meer op. Na het geven van een lezing bijvoorbeeld ben ik gesloopt.

Maar als ik weinig andere prikkels om me heen heb, werkt muziek heel motiverend. Het is de meest associatieve kunstvorm die je kunt ervaren.’

Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Ilco Kemmere

Willem geeft ook lezingen. Bijvoorbeeld voor het Fitte Brein, een serie publiekslezingen waar neuropsycholoog Erik Scherder, neurobioloog Dick Swaab en oud-schaatskampioen Ard Schenk, ieder vanuit hun perspectief, de invloed van bewegen op het brein bespreken.

‘Beweging is voor mij en voor mijn hersenen net zo belangrijk als muziek,’ vindt Willem. Hij zwemt al jaren met één arm en één been, samen met zijn buddy Arno Zuur. ‘Arno zwemt naast mij voor de navigatie en het tempo.

We trainen nu voor de Like 2 Swim in Rotterdam. En misschien doen we, net als in 2014, weer mee aan een zwemwedstrijd in de rivier Ria de Navia (in Spanje, red.). Toen haalden we € 1.036 op voor de Hersenstichting.’ www.hersenstichting.nl > Activiteiten > Het-fitte-brein

3

Alexander Sack wil de hersenen van patiënten stimuleren met speciale magnetische of elektrische stimulatie. Zo stuurt hij bepaalde patronen van zieke of beschadigde hersenen weer in goede banen.

Dr. Teresa Schuhmann (r), is specialist in de klinische toepassingen van niet-invasieve hersenstimulatie.

Hoe verwerken onze hersenen prikkels?

Dat onderzoekt prof. dr. Alexander Sack, hoogleraar Hersenstimulatie aan de Universiteit Maastricht binnen de Brain Stimulation and Cognition Group.

Wat is een prikkel?

‘Dat is alles wat we waarnemen met de zintuigen, zoals licht, geluid en temperatuur. De hersenen zijn continu bezig met het verwerken van prikkels. Het feit dát je iets waarneemt, betekent dat de hersenen de prikkel hebben verwerkt.

Prikkels gaan altijd door. Er is nooit een moment dat er géén prikkels zijn.’

Hoe verwerken de hersenen alle prikkels?

‘Het brein interpreteert wat binnenkomt en maakt onderscheid tussen relevante en niet-relevante prikkels.

Daardoor kunnen we bijvoorbeeld in een druk café toch een gesprek voeren met iemand, ondanks het rumoer en de muziek. Al die andere prikkels komen wel binnen, maar worden naar de achtergrond gedrukt. Als er echter plotseling iets gebeurt, dan zijn we daar meteen alert op. Onze aandacht kan dan binnen een seconde naar die gebeurtenis verschuiven. De hersenen zijn continu hard aan het werk. Ze filteren binnenkomende prikkels en maken ook verbinding met eerdere ervaringen.

Daardoor kunnen we vooruitdenken over wat er misschien gaat gebeuren.’

Wat kan er gebeuren als dat filtersysteem niet goed werkt?

‘Dan kunnen prikkels te intens worden of niet goed worden geïntegreerd. De belangrijkste taak van de hersenen is om prikkels onder controle te houden, zodat we niet in de war raken van alles wat de zintuigen opnemen.’

De meeste prikkels komen van buitenaf. Zijn er ook nog andere prikkels?

‘Ja, het is bijvoorbeeld mogelijk om met de ogen dicht iets te visualiseren. Soms is dat zo sterk dat een situatie bijna echt lijkt. De hersenen kunnen dus zelfs met de ogen dicht worden geactiveerd. Uit onderzoek is gebleken dat zo’n mentale prikkel op dezelfde manier wordt 4

‘Nieuwe prikkels zijn uitdaging voor het brein’ verwerkt als een echte visuele prikkel.

Die elektrische en biochemische processen zijn vrij goed bekend. Uiteindelijk is alles wat we zien, horen, voelen en denken een ingewikkeld patroon van elektrische en chemische processen.

Van die kennis maken we gebruik in ons onderzoek.’

Waarom onderzoekt u de prikkelverwerking in de hersenen?

‘We willen inzicht krijgen in de samenwerking tussen hersengebieden en we willen hersennetwerken in kaart brengen. Bij gezonde proefpersonen stimuleren we de hersenen met een bepaalde prikkel van buitenaf. In ons onderzoek doen we dat door middel van speciale magnetische of elektrische stimulatie. Gebieden in de hersenen kunnen dan elektrische signalen gaan doorsturen, die een belevenis oproepen zoals een waarneming of beweging. Bij de proefpersoon kan ineens een arm of been gaan bewegen. Ook laten we proefpersonen taken doen. Vervolgens meten we de activiteit in de hersenen.

Bovendien proberen we met magnetische stimulatie de neurale activiteit in bepaalde hersengebieden tijdelijk te veranderen, en het effect daarvan te meten op taken of handelingen.

Waarom is die kennis belangrijk?

‘Misschien is het mogelijk om met bepaalde prikkels de hersenprestaties van iemand te verbeteren. Dan zouden we bijvoorbeeld mensen met hersenletsel na een beroerte kunnen helpen.

We onderzoeken dat nu samen met een revalidatiecentrum. Bij de eerste patiënten hebben we al duidelijke verbeteringen gezien. Dat is hoopgevend.

Maar er is meer onderzoek nodig om deze behandeling in de praktijk te kunnen aanbieden.’

Zijn er nog meer toepassingen?

‘Jazeker, met hersenstimulatie kan ook een deel van de patiënten met een depressie behandeld worden. In de VS en de Scandinavische landen is dat al een geregistreerde behandeling die wordt vergoed door de verzekering.’* Hoe werkt zo’n behandeling?

‘Het brein wil continu geprikkeld worden. Dat is ook de basis van iets leren.

Nieuwe prikkels zijn als het ware een uitdaging voor het brein. Als die prikkels regelmatig plaatsvinden, ontstaan zichtbare veranderingen in de hersenen. De netwerken passen zich aan de prikkels aan. Een behandeling moet daarom ook een aantal keren herhaald worden.

Dat vergroot de kans op een langdurig effect.’

Hoe ontwikkelt het onderzoek zich verder?

‘Het is bekend dat vele neuronen samen soms in hetzelfde ritme signalen gaan “afvuren”. Ook neuronen die ver van elkaar af liggen. Die ritmes zijn van groot belang voor de werking van de hersenen. Maar hoe kunnen

* Sinds kort vergoeden ook enkele zorgverzekeraars in Nederland deze behandeling. Voor meer informatie kunt u terecht bij uw zorgverzekeraar.

hersengebieden die ver uit elkaar liggen, samen bijdragen aan een waarneming?

Dat is een vraag voor de komende jaren. In ons onderzoek willen we feitelijk hersengebieden op de juiste plek het juiste ritme geven. Dat hebben we bij de beroertepatiënten al met succes gedaan. Dit is denk ik de toekomst van het onderzoek.’

Tekst: Kees Vermeer Fotografie: MCM Productions

Alexander Sack wil het raadsel van het functioneren van de hersenen ontrafelen. ‘Mijn droom is om die code te kraken. En daarmee meer patiënten met een hersenaandoening te helpen.’

5

Prikkelen met neurorevalidatie Tekst: Johan van Leipsig Fotografie: Ilco Kemmere | Libra Revalidatie & Audiologie

Jonge patiënten die door ernstig hersenletsel in een comateuze toestand verkeren, kunnen met een speciaal stimuleringsprogramma geprikkeld worden. Vroege Intensieve Neurorevalidatie, een behandelprogramma van Libra Revalidatie & Audiologie, kan zelfs zorgen voor herstel naar volledig bewustzijn.

Vroege Intensieve Neurorevalidatie (VIN) is een programma waarmee revalidatiearts Kim Santegoets probeert om kinderen en jongeren met ernstig hersenletsel bij bewustzijn te brengen. ‘Het zijn patiënten die in comateuze toestand verkeren door bijvoorbeeld een ongeluk,’ zegt Santegoets, werkzaam bij Libra Revalidatie & Audiologie. Er is sprake van een vegetatieve toestand of een verlaagd bewustzijn. ‘Een verlaagd bewustzijn is het stadium boven de vegetatieve toestand waarin géén communicatie mogelijk is, bij laag bewustzijn is dat, soms heel beperkt, mogelijk.’ De patiënt kijkt bijvoorbeeld gericht, of kan ‘ja’ en ‘nee’ duidelijk maken.

Revalidatiearts Kim Santegoets hoopt dat de leeftijdsgrens van 25 jaar kan worden opgerekt.

‘We denken dat mensen boven de 25 jaar die in een comateuze toestand verkeren ook een kans hebben op herstel.’

6

Observatie Zodra patiënten medisch stabiel zijn, kunnen ze in het Leijpark een vast programma volgen van veertien weken. ‘We kunnen 25 patiënten per jaar behandelen,’ zegt Santegoets.

‘Eerst observeren we de patiënten twee weken lang. Daarna worden ze twee keer zes weken behandeld.’ Een multidisciplinair team, bestaande uit verpleegkundigen, een fysiotherapeut, ergotherapeut, logopedist, maatschappelijk werker, psycholoog en psychologisch medewerker, bekommert zich om de patiënt.

Basale prikkels Het team probeert het bewustzijn van de patiënt te prikkelen door structureel met vijf verschillende therapieën per dag te werken. ‘Samen bieden ze prikkels aan, ieder op hun eigen gebied,’ zegt Santegoets. ‘De fysiotherapeut stimuleert de grove motoriek, de ergotherapeut richt zich op de fijne motoriek en zithouding, de psychologisch medewerker biedt gestructureerde prikkels aan.’ Dat kunnen visuele en auditieve prikkels zijn, maar ook geur-, smaak- en tastprikkels. Een tastprikkel is bijvoorbeeld het aanraken van de rechterarm, terwijl herhaaldelijk gezegd wordt: ‘Dit is je rechterarm’. In deze fase wordt de patiënt ook in een rolstoel of rechtop in een statafel gezet, al verkeert hij nog in een toestand van verlaagd bewustzijn.

‘Een andere houding helpt om de spieren te trainen en het gevoel en de positie van het lijf te ervaren. We speuren intensief naar een reactie van de patiënt.

Een reactie kan soms twintig seconden op zich laten wachten, wat lang is als je intensief kijkt.’ Een geeuw is al een duidelijke reactie, maar ook een grimas of een ander signaal waaruit blijkt dat de patiënt de aard van het contact positief of negatief ervaart.

Zorg voor mensen met langdurige bewustzijnsstoornissen De Hersenstichting zet zich in om goede zorg voor mensen met langdurige bewustzijnsstoornissen (laag bewustzijn en vegetatieve toestand) in brede zin te realiseren.

Al in de jaren negentig spande de stichting zich in om de VIN-therapie, ontwikkeld door neuropsycholoog Henk Eilander, te behouden voor jongeren toen deze dreigde te verdwijnen door gebrek aan vergoeding door de zorgverzekering. Momenteel brengt de Hersenstichting de best mogelijke zorg voor deze doelgroep in kaart op basis van wetenschappelijk onderzoek, good practices en wensen van familie van patiënten. Daarbij wordt gebruik gemaakt van kennis en kunde die al aanwezig is, zoals de VIN-therapie.

Vooruitgang Iedere week bekijken Santegoets en haar collega’s of de patiënt vooruitgang boekt. ‘We onderzoeken of iemand meer opdrachten aankan. De behandeling gaat veertien weken door of stopt eerder indien een jongere bij bewustzijn is en kan gaan revalideren. Soms komt het voor dat een patiënt medisch instabiel wordt en terug naar het ziekenhuis gaat. Wel is er een leeftijdsgrens van 25 jaar. Die is verzekeringstechnisch bepaald, daarboven is er momenteel geen vergoeding mogelijk in Nederland.’

‘We speuren intensief naar een reactie van de patiënt’

Zintuiglijke prikkeling van de huid.

Bij bewustzijn De stappen die patiënten zetten verschillen enorm. ‘We kunnen van tevoren geen uitspraak doen over hoe een patiënt zal herstellen in het programma VIN. De ene patiënt boekt grotere vooruitgang dan de andere. Van de patiënten komt 65% weer bij bewustzijn dankzij de therapie. Over het algemeen herstelt traumatisch hersenletsel veroorzaakt door een ongeluk beter, dan hersenletsel veroorzaakt door zuurstofgebrek. Soms komt een patiënt niet meer bij bewustzijn. Deze mensen gaan meestal naar een verpleeghuis of naar huis. Een ander komt wel bij bewustzijn, en kan gaan revalideren in een revalidatiecentrum in de eigen regio.’

7

Erik Scherder Wat gebeurt er in de hersenen als we naar muziek luisteren? Waarom houden we van droevige muziek? En kan muziek ook worden ingezet als therapie? In het boek Singing in the brain wordt uitgelegd hoe muziek en de hersenen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

Uitgeverij Athenaeum, 2017. ISBN 978-90-253-0703-5.

19,95

Julia Shaw Bij een gebrekkig geheugen denken de meeste mensen aan vergeten herinneringen.

Gebeurtenissen en herinneringen zijn niet meer terug te halen. Als het ophalen van herinneringen wel lukt, lijkt het geheugen prima in orde. Toch is niet alles wat het lijkt. Op humoristische wijze neemt Julia Shaw ons mee naar de wereld van herinneringen. Zij laat ons zien hoe het geheugen werkt en waar we voor moeten oppassen wanneer we zeker lijken te zijn van onze herinnering.

Uitgeverij Prometheus, 2016. ISBN 978-90-351-4368-5.

Jeffrey Wijnberg Psycholoog Jeffrey Wijnberg is niet alleen professioneel deskundig, maar ook ervaringsdeskundig; hij heeft twee depressies meegemaakt. Depressie wordt als een ziekte opgevat, met als belangrijkste kenmerk een gebroken wilskracht. Het goede nieuws van Wijnberg is dat een depressie te genezen valt. Pillen en praten is het moderne devies, maar Wijnberg weet als geen ander dat er meer bij komt kijken om als gezond mens uit de diepe depressieve put te klimmen. Hij behandelt de materie op een luchtige manier.

Scriptum, 2017. ISBN 978-94-631-9049-7.

19,99

8

24,50

16,95

Jan Gerard Boomsma Tot zijn 56e voelt Boomsma zich vaak onbegrepen. Alles valt op zijn plaats als hij alsnog de diagnose niet-aangeboren hersenletsel (NAH) krijgt. Via flashbacks kijkt hij terug: de aanrijding op kleuterleeftijd met langdurig bewustzijnsverlies blijkt allesbepalend in zijn leven. Een korte schoolcarrière, onbegrip vanuit de familie, problemen op het werk en in relaties zijn ingrijpende gevolgen. Liefdevol beschrijft hij zijn huidige leven met ‘hulphond’ Daisy die hem de nodige rust en balans geeft.

Boekscout.nl, 2017. ISBN 978-94-022-3176-2.

Hersenweetje Hersen Verstoring prikkeloverdracht Dravet is een epilepsiesyndroom dat voorkomt bij baby’s. Bij Dravet vindt er met regelmaat een tijdelijke, maar hevige verstoring van de prikkeloverdracht van hersencellen plaats. Cannabidiol, een stof die voorkomt in hasj of wiet, lijkt een effectief medicijn.

The new England Journal of Medicine, 2017 EĂŠn op de vier mensen krijgt te maken met een hersenaandoening. Een hersenaandoening zet het leven op zijn kop. En het kan iedereen overkomen.

Als er iets in de hersenen beschadigd raakt, merken we meteen dat we onze hersenen nodig hebben voor alles wat

we doen. Hoe de hersenen werken en wat er gebeurt als er iets in de hersenen beschadigt raakt, kunt u bekijken in onze nieuwe animatiefilm over de werking van de hersenen:

Groepsvoorlichting De overeenkomsten tussen taal en muziek inspireerden Joost Hurkmans om in een wetenschappelijk onderzoek muziek te gebruiken tijdens de behandeling van afasie en spraakapraxie. Zingen maakt dat patiĂŤnten vloeiender spreken. Het heeft bovendien een positieve uitwerking op de woordvinding en de verbale communicatie. De toepassing van muziek in de behandeling resulteerde in een unieke methode waarbij logopedie en muziektherapie gelijktijdig worden toegepast: Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA).

De kwaliteit van leven van mensen met taal- en spraakstoornissen kan daarmee worden verbeterd. De Hersenstichting erkent het belang van muziek en in het bijzonder zingen voor deze doelgroep. Daarom heeft ze mede mogelijk gemaakt. de website

De Hersenstichting deelt graag haar kennis over de werking van de hersenen en hersenaandoeningen. Om meer te weten te komen over de hersenen, kunt u verschillende lezingen aanvragen. Deze lezingen worden gehouden op een zelfgekozen locatie voor minimaal twintig personen. U kunt kiezen uit vier onderwerpen: Geheugen en vergeten, Hoe houd ik mijn hersenen gezond?, Hersenletsel en de gevolgen en Puberhersenen in ontwikkeling.

Meer informatie over de lezingen vindt u op .

Meteen ook een lezing aanvragen? Dat kan op groepslezing@hersenstichting.nl.

9

Prof. dr. Iris Sommer is specialist op het gebied van psychose, hallucinaties en schizofrenie, maar ze doet ook onderzoek bij mensen met parkinson en met beginnende dementie.

Waarnemen zonder prikkel Een hallucinatie is een persoonlijke waarneming zonder prikkel van buitenaf. Iemand ziet of hoort dan iets wat er niet is. Een onzorgvuldigheid van de hersenen, volgens psychiater prof. dr. Iris Sommer van het UMC Groningen.

Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Petra Oudshoorn

10

Iemand kan bijvoorbeeld de eigen naam, muziek of stemmen horen. Sommer geeft meer voorbeelden: ‘Je kunt een dier zien dat er niet is, of een overleden persoon.’ Ongeveer 60% van de bevolking heeft wel eens zo’n ervaring gehad.

Bij ongeveer 5% gebeurt dat regelmatig, minstens een keer per maand.

Hallucinaties worden een probleem

als een persoon er last van heeft. ‘Zo kan een stem prettige dingen zeggen en troostend zijn, maar ook afkeurend, dwingend of zelfs bedreigend.’

Trucje Een hallucinatie heeft te maken met hoe we onze omgeving waarnemen.

De hersenen krijgen via de zintuigen constant informatie binnen en trekken soms te snel een conclusie. Zij vullen als het ware zelf informatie aan. Dat is een trucje van de hersenen om heel snel te kunnen reageren op prikkels. ‘Maar het gaat soms ten koste van de zorgvuldigheid,’ legt Sommer uit. ‘Hierdoor ontstaan hallucinaties, wat eigenlijk misinterpretaties van de hersenen zijn.

Dat gebeurt vooral op angstige momenten. Dan gaan de hersenen waarnemingen minder corrigeren en meer aanvullen. Angst leidt vaak tot hallucineren.’

Zintuiglijke informatie en geheugen De zogeheten hippocampus is verantwoordelijk voor hallucinaties. Dat is het hersengebied dat nodig is voor het geheugen. De hippocampus is een opgerolde structuur diep achter het oor. Het gebied combineert zintuiglijke informatie met informatie uit het geheugen en dat vormt samen een beeld van de werkelijkheid. ‘Wat iemand ervaart als de werkelijkheid, hangt dus af van wat de hippocampus aan je doorgeeft,’ zegt Sommer. ‘Dat beeld is meestal goed, maar soms minder goed.’ Ondersteuning voor deze theorie komt onder andere uit het onderzoek van een van Sommers promovenda, die heeft bestudeerd wat er gebeurt bij mensen met gehoorproblemen. Bij hen is de informatie vanuit de zintuigen verminderd. ‘Zij horen veel vaker stemmen en andere geluiden die er niet zijn. Deze mensen nemen minder waar via de oren, en de hersenen vullen de ontbrekende informatie aan. Het horen van stemmen wordt vaak in verband gebracht met psychiatrische aandoeningen zoals schizofrenie, maar gehoorverlies kan dus ook een oorzaak zijn.’

Omgaan met stemmen Sommer onderzocht eveneens welke hersengebieden actief zijn tijdens een hallucinatie. Bij een gehoorhallucinatie zijn dat vooral de taalgebieden. Volgens haar geeft dat mogelijkheden voor behandeling: ‘Hersengebieden kunnen maar één ding tegelijk doen. Als iemand tijdens een hallucinatie een taakje doet dat het taalgebied bezighoudt, hebben de hersenen minder mogelijkheden om ook stemmen te produceren. Zo kunnen mensen leren omgaan met stemmen. Wie veel last heeft van stemmen, kan bijvoorbeeld gaan zingen.

Je jaagt dan als het ware de stemmen weg. Bijkomend voordeel is dat je vrolijk wordt van zingen!’

Publieksdag 2017

Waandenkbeelden Hallucinaties kunnen extreem worden, bijvoorbeeld bij mensen in een psychose. Hun hersenen creëren een eigen realiteit met waandenkbeelden. Deze mensen maken te veel dopamine aan in de hersenen, waardoor de overdracht van prikkels niet meer goed gaat.

Behandeling met medicatie (antipsychotica) blokkeert de aanmaak van dopamine. ‘Deze behandeling werkt meestal goed, en dempt vaak de hallucinaties.’

Publieksonderzoek Sommer is specialist op het gebied van psychose, hallucinaties en schizofrenie.

Maar haar onderzoek is heel breed.

Ze doet onderzoek bij mensen met parkinson, mensen die slecht horen of zien, patiënten die na een grote operatie op de intensive care liggen, mensen met beginnende dementie en mensen met somberheidsklachten. ‘Dat zijn allemaal mensen die van tijd tot tijd kunnen hallucineren. Bovendien hebben we recent een groot publieksonderzoek naar hallucinaties gedaan. Bijna twaalfduizend mensen hebben via een speciale website een vragenlijst ingevuld. We vroegen hen of zij wel eens een hallucinatie hadden ervaren en of dat verband hield met onder andere iemands slaapgedrag, drugsgebruik of allergieën. Ik hoop op de Publieksdag van de Hersenstichting meer te kunnen vertellen over de resultaten.’

De 25e editie van de Publieksdag vindt plaats in De Doelen in Rotterdam op 12 oktober.

Deze jubileumeditie heeft als thema Hersenen en prikkels. Vooraanstaande hersenonderzoekers, zoals Iris Sommer, vertellen over de verwerking van prikkels door onze hersenen.

U kunt nu al online uw kaarten bestellen. Ga naar en maak kans op twee vrijkaarten voor Corpus; een reis door de mens.

11

‘Overprikkeling legt het

Sensorische overprikkeling of prikkelgevoeligheid is een veelvoorkomend gevolg na hersenletsel. ‘Vaak leeft iemand binnenshuis,’ zegt Ariana van Schaaijk, oprichter van HersenletselUitleg. ‘Zelfs de barbecue met vrienden is niet te doen.’

Tekst: Anja Bemelen Fotografie: Flip Franssen | HH

12

Bij overprikkeling worden mensen in hun leven ernstig beperkt door de hinder van zintuiglijke prikkels. Iemand is bijvoorbeeld extreem gevoelig voor licht of visuele patronen, terwijl een ander geluid en achtergrondgeluiden niet meer verdraagt. ‘Probeer je voor te stellen nooit deel te kunnen nemen aan welke sociale gebeurtenis dan ook,’ zegt Van Schaaijk. ‘Je kunt niet deelnemen aan het verkeer, je kunt geen verjaardagsfeestje meer bijwonen, noch een etentje, een begrafenis van een dierbare of een bruiloft. Je staat buiten het leven.

Maar dan ook totaal. Er zijn mensen die noodgedwongen alleen leven.

Overprikkeling legt het leven lam.’

Levenskwaliteit verbeteren Van Schaaijk is verpleegkundig specialist op het gebied van neurologie en neuropsychiatrie en docent verpleegkunde, specifiek gericht op hersenletsel.

In 2013 zette ze Hersenletsel-Uitleg op, een website over hersenletsel en de gevolgen, die nu uit meer dan 250 pagina’s bestaat. Daaruit kwam Project Overprikkeling voort, een patiëntenbelangenorganisatie voor mensen met hersenletsel én overprikkeling.

Binnen Hersenletsel-Uitleg horen ook meerdere Facebookgroepen, zoals de Facebookgroep Overprikkeling waarin patiënten en professionals bij elkaar komen en geïnformeerd worden. Samen met andere vrijwilligers wil Van Schaaijk

leven lam’ de levenskwaliteit van mensen met hersenletsel verbeteren. ‘We vragen niet alleen meer aandacht voor de ernst van overprikkeling, maar werken er ook aan dat er hulpmiddelen ontwikkeld worden.’

Teamleden Alle teamleden van Hersenletsel-Uitleg zijn vrijwilligers die de gevolgen van hersenletsel van heel dichtbij kennen.

Daardoor is elke vrijwilliger echt betrokken. Het zijn mensen die getroffen zijn

iets aan overprikkeling zou kunnen doen door bijvoorbeeld oordopjes te gebruiken, doet geen recht aan mensen met overprikkeling. Elke zintuiglijke prikkel kan er één te veel zijn.’

Onderzoek Binnen Hersenletsel-Uitleg is een apart project ontwikkeld; Project Overprikkeling. ‘We hebben drie jaar onderzoek gedaan, met een online enquête naar overprikkeling bij hersenletsel als onderdeel. We zochten naar

‘Probeer je voor te stellen nooit deel te kunnen nemen aan welke sociale gebeurtenis dan ook’ door niet-aangeboren hersenletsel (NAH), bijvoorbeeld door een hersenvliesontsteking, een hersentumor, CVA of hersenletsel na reanimatie. De vrijwilligers leveren hun inzet meestal digitaal.

Zo kunnen ze zelf hun belastbaarheid en tijd bepalen. ‘En als dat niet gaat, is Hersenletsel-Uitleg de eerste die dat begrijpt.’

Naast ervaringsdeskundigen bestaat het team ook uit professionals, zoals artsen en hulpverleners, en uit partners van mensen met NAH. ‘Overprikkeling heeft enorme impact op het gezinsleven en het huwelijksleven,’ zegt Van Schaaijk.

‘Partners leveren veel in, vrienden ontmoeten ze buitenshuis. Ook hun leven staat in het teken van overprikkeling.’

Oordopjes?

Het grootste belang van HersenletselUitleg is dat er goed geluisterd wordt naar de mens in een geïsoleerde positie.

‘Patiënten die kampen met de gevolgen van NAH roepen om wetenschappelijk onderzoek,’ zegt Van Schaaijk. ‘Ze willen gehoord worden. In de media worden steeds dezelfde voorbeelden aangehaald. De veronderstelling dat je zelf

de overeenkomsten bij 1500 mensen.

Denk aan uitval van spraak of van spieren, maar ook aan ziek worden of forse uitputting. Het onderzoek is afgerond.

We verwachten dat we het resultaat binnenkort kunnen publiceren. Verder hopen we dat er vervolgonderzoeken komen, waardoor medicijnen en hulpmiddelen ontwikkeld kunnen worden.

En dat iedereen met overprikkeling begrepen wordt.’ www.hersenletsel-uitleg.nl

De medewerkers van de Infolijn beantwoorden vragen over de hersenen en (gevolgen van) hersenaandoeningen.

Een voorbeeld uit de praktijk.

‘Ik heb misofonie maar daar is weinig over bekend. Mensen zien niets aan mij, begrijpen niet waarom ik steeds zo boos raak.

Ik voel mij daardoor steeds eenzamer. Wat kan ik doen?’

Veel mensen vinden het vervelend als iemand zijn neus ophaalt of met een pen klikt, maar kunnen dit gevoel snel van zich afzetten. Bij misofonie wekt een specifiek geluid of beweging echter direct extreme gevoelens op, zoals woede, walging of haat. Ook is er sprake van ‘hyperfocus’: alle aandacht gaat uit naar de triggergeluiden of -bewegingen. Het onderdrukken ervan kost mensen met misofonie dagelijks veel energie. Ook proberen patiënten hun triggers zoveel mogelijk te vermijden en kunnen ze, net als mensen met depressie en hersenletsel, sociale situaties gaan ontwijken.

Goede voorlichting helpt om uit te leggen waar u tegenaan loopt. Maak duidelijk dat u niet boos wordt van de personen, maar van de geluiden of bewegingen. Geef aan waar uw grenzen liggen, of dat u soms een plek nodig hebt om even tot uzelf te komen. Ook contact met lotgenoten kan helpen.

Een patiëntenvereniging biedt verschillende mogelijkheden.

Meestal ontstaat misofonie geleidelijk en tussen het 8e en het 12e levensjaar.

De oorzaak van de aandoening is nog onduidelijk. Onderzoek, diagnostiek en behandeling vinden voornamelijk plaats in het AMC. Meer informatie en lotgenotencontact:

De Infolijn is op werkdagen bereikbaar van 9.30 - 12.00 uur.

Bel 070-209 22 22 of mail infolijn@hersenstichting.nl.

13

In beweging Steeds meer mensen komen in beweging om geld in te zamelen voor de Hersenstichting. Zij voelen zich verbonden met de stichting en promoten actief het werk van de Hersenstichting. Alle actievoerders en donateurs: hartelijk dank!

Zanger van het Hoorns Byzantijns Mannenkoor Kees Kraal zamelde € 1.325 in voor de Hersenstichting. Boven op de entreegelden voor het Nieuwjaarsconcert werd nog eens € 300 in collectebussen gestopt. Totale opbrengst: € 1.625!

De Hersenstichting kreeg een steuntje in de rug van Best Music Radio. Tijdens de collecteweek draaide Marga Schepers favoriete nummers van luisteraars à € 5.

Zo haalde ze € 257 op.

Ook in beweging komen? Kijk op www.hersenstichting.nl > Steun ons > Kom in actie

Martijn van Zwam fietst voor de Hersenstichting. Het streefbedrag is € 1.500 waarvan hij € 730 reeds heeft ingezameld. Nu al een geslaagde onderneming!

Annelies Huiskes (l) liep de Kennedymars met vriendin Ilse.

‘Onze familie en vrienden hebben ons enorm gesteund!

Het gaf ons de motivatie om de 80 kilometer te volbrengen.’ De dames realiseerden samen een opbrengst van € 540.

14

Jacoba van Nieuwkerk was de grondlegger van de geriatrie in Nederland.

Jacoba, of Coby, kreeg frontotemporale dementie en nam de Hersenstichting in haar nalatenschap op. Haar wens kreeg vorm dankzij broer en bewindvoerder, Marius van Nieuwkerk.

‘Coby,’ zo herinnert Marius zich, ‘was een vrouw die het leven omarmde.

Ze was de oudste van ons tuindersgezin. Een gezin van zeven kinderen, dat opgroeide in het Westland. Mijn zus stond voor iedereen klaar. Ze was plichtsbewust en collegiaal, maar hield ook van gezelschap en van feestvieren.’

De oudste telg van de familie Van Nieuwkerk bouwde een indrukwekkende loopbaan op. Na haar diploma uitgebreid lager onderwijs (ulo), werd Coby medisch laborante in het psychiatrisch ziekenhuis Bloemendaal in Loosduinen. ‘Toen ze in het ziekenhuis

Informatiebijeenkomst Erfrecht en nalaten Op 20 september organiseert de Hersenstichting een besloten lunchbijeenkomst over erfrecht en nalaten. U kunt tijdens deze bijeenkomst al uw vragen stellen over het laten maken van een testament. De bijeenkomst vindt plaats in Stadsvilla Sonsbeek te Arnhem. Wilt u erbij zijn?

Meld u uiterlijk 13 september aan bij Henriëtte Hindriks via hhindriks@hersenstichting.nl of 070-360 48 16.

Voor meer informatie: www.hersenstichting.nl.

werkte,’ vertelt Marius, ‘moest Coby vaak oude mensen prikken. Eén van haar patiënten wilde dat niet, en gooide een bloempot achter Coby aan. Mijn zus raakte daar niet van onder de indruk, maar het voorval is waarschijnlijk wél de aanzet geweest voor haar verdere loopbaan.’

Geriatrie Coby werkte zich op van analist tot student geneeskunde in Leiden. Ze studeerde cum laude af tot arts. Tijdens haar coschappen maakte ze kennis met de zorg voor ouderen met lichamelijke, psychische en sociale problemen.

‘Toentertijd was geriatrie nog geen specialisme,’ zegt Marius. ‘Toch kreeg mijn zus juist dat voor elkaar, samen met Elly Bruijns en Carla Thijssen. Onder leiding van Coby ontstond er zelfs een multidisciplinair team. Ook werkte ze veel en direct samen met managers. “Samen naar de brand”, dat was haar motto.’

Wegens grote verdiensten op werkgebied werd Coby erelid van de Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie. Ook ontving ze de Hilda van Suylenburgprijs, een emancipatieprijs. In 1992 kreeg ze de Koninklijke onderscheiding officier in de Orde van Oranje-Nassau voor haar baanbrekende werk.

Woorden vinden In 2007 ontwaarde Coby de eerste tekenen van frontotemporale dementie of FTD. Coby was toen al gepensioneerd. Broers en zussen viel het op dat Coby stiller werd. Haar deelname aan gesprekken zwakte af. Ze kreeg oriëntatieproblemen. Ook klokkijken werd moeilijk. Later volgden woordvindstoornissen en apraxie*. Coby werd

Coby van Nieuwkerk

opgenomen in wooncentrum Florence, waar haar goede vriendin en havenarts Hinne Gotthelp haar mantelzorger werd. Coby overleed in 2016.

Coby wilde dat haar nalatenschap naar de Hersenstichting zou gaan. ‘Omdat frontotemporale dementie nog te weinig wordt onderzocht, en in onze familie FTD vaker voorkomt, hebben we Coby’s nalatenschap toegespitst op FTD, en een Fonds op Naam opgericht: het Coby van Nieuwkerk Fonds. Er zullen twee bestemmingsgiften gaan lopen vanuit haar nalatenschap. Een translationele studie naar vroegdiagnostiek van FTD en een onderzoek om de begeleiding van jonge dementiepatiënten te verbeteren. Meer research is hard nodig. Coby zou trots geweest zijn.’

Moeite met meervoudige handelingen wordt apraxie genoemd. Apraxie kan bij verschillende hersenaandoeningen voorkomen.

15

Moeite met prikkelverwerking De hersenen zijn continu bezig met het verwerken van prikkels. Soms gaat dat niet goed. Dr. Hilgo Bruining, kinder- en jeugdpsychiater in het Hersencentrum van het UMC Utrecht, onderzoekt de oorzaken en de gevolgen daarvan.

‘Het aantal kinderen met ontwikkelingsproblemen lijkt toe te nemen’

Tekst: Kees Vermeer Fotografie: Ilco Kemmere

Hilgo Bruining hoopt in de toekomst voor ieder kind met verschillende testen de prikkelverwerking en cognitieve ontwikkeling heel gedetailleerd in kaart te kunnen brengen. ‘Zodat we een tijdige en persoonlijke behandeling kunnen aanbieden.’

16

Prikkelverwerking in de hersenen gebeurt grotendeels automatisch. Zo kunnen we adequaat op onze omgeving reageren. In de hersenen van sommige kinderen met autisme of verwante stoornissen gaat dit niet goed. ‘Deze kinderen kunnen sommige typen prikkels niet goed verdragen of onderscheiden, waardoor ze minder goed kunnen reageren op hun omgeving,’ zegt Bruining. ‘Ze worden als het ware steeds verrast door prikkels om hen heen.’

Prikkelverwerking meten Het aantal kinderen met ontwikkelingsproblemen lijkt toe te nemen.

Komt dat misschien doordat de huidige maatschappij te veel prikkels biedt?

Bruining betwijfelt dat, want kinderen van nu hebben zich daar waarschijnlijk van nature op aangepast. ‘Lange tijd is gedacht dat het brein zich in het leven nauwelijks kan aanpassen. Maar het brein is misschien wel het orgaan dat zich het best kan aanpassen aan de omgeving. Het aantal prikkels dat dagelijks op ons afkomt is de afgelopen jaren wel toegenomen. Maar we weten nog niet welke omgevingsfactoren precies

bijdragen aan de toename in ontwikkelingsstoornissen.’ Om prikkelverwerking in de hersenen te meten, heeft Bruining een testmethode ontwikkeld.

De test meet de activiteit in de hersenen als iemand wordt blootgesteld aan bepaalde prikkels, zoals series van geluiden, en koppelt dat aan psychologische kenmerken en gedragskenmerken. Zo ontstaat er een ‘prikkelprofiel’. ‘We willen per persoon bepalen hoe het komt dat iemand in het dagelijks leven moeite heeft met prikkels,’ zegt Bruining. ‘Voor de kinderpsychiatrie is dit een nieuwe aanpak. Tot nu toe keken we vooral naar gedrag, maar niet naar onderliggende processen zoals onbewuste prikkelverwerking.’

Het prikkelprofiel is inmiddels bij circa honderd kinderen bepaald.

Dit vond plaats binnen een speciaal zorgprogramma in het UMC Utrecht Hersencentrum voor kinderen met tekenen van verstoorde prikkelverwerking. Het onderzoek leidt tot meer inzicht in de oorsprong van gedragsproblemen. Dat is een grote stap vooruit, vindt Bruining. ‘Net zoals we van een ijsberg alleen het topje boven water zien, zagen we tot nog toe bij iemand met autisme alleen het afwijkende gedrag. De achterliggende processen en oorzaken waren verborgen. Door die naar boven te halen, kunnen we het gedrag en dagelijks functioneren beter verklaren.’

Individuele therapie Uiteindelijk wil Bruining toe naar een individueel prikkelprofiel voor alle kinderen met ontwikkelingsstoornissen. Dat kan in de toekomst worden gebruikt om bredere verbanden te leggen tussen prikkelverwerking bij andere ontwikkelingsproblemen, zoals dyslexie of aandachtsproblemen. ‘Het profiel kan helpen bij de beslissing

Kinder- en jeugdpsychiater dr. Hilgo Bruining is tevens Publieksdagspreker. Kijk voor meer informatie op de achterzijde van dit magazine.

welke ondersteuning of behandeling het best past bij het kind, zoals medicatie, gedragstherapie of ergotherapie.’

De profielen laten nu al zien dat geen enkel kind hetzelfde is. Individuele therapie is dus cruciaal. ‘Sommige kinderen met verstoorde prikkelverwerking en autisme krijgen ADHD-medicatie omdat ze ook aandachtsproblemen hebben. Veel van die kinderen reageren daar niet goed op. Met het profiel hopen we te kunnen voorspellen welke kinderen dat zijn, zodat zij geen onnodige of schadelijke medicatie hoeven te krijgen.’

Een mogelijk nieuw medicijn is bumetanide, beter bekend als plastablet. Deze pil kan in de hersenen van kinderen met autisme de prikkelverwerking verbeteren. Bruining onderzoekt dat in een studie met financiële steun van onder andere de Hersenstichting. De studie is onlangs gestart en duurt anderhalf jaar. ‘Er zijn al twee Franse studies gepubliceerd die een gunstig effect van het middel laten zien, vrijwel zonder

bijwerkingen. Dat is veelbelovend.

Voor de studie zijn we hard op zoek naar meer deelnemers met autisme of aanverwante stoornissen tussen de 5 en 15 jaar.’

(Zie ook www.umcutrecht.nl/ hersencentrum/prikkelverwerking).

Ouders Hoe kunnen ouders en naasten omgaan met een kind waarbij de prikkelverwerking is verstoord? De omgeving ‘prikkelarm’ maken is volgens Bruining niet de oplossing. ‘Het is beter om te zoeken naar specifieke prikkels waardoor een kind niet adequaat reageert. Er zijn kinderen die dol zijn op hardrockmuziek, maar niet tegen een huilende baby kunnen. Op basis van dat soort ervaringen kunnen ouders, en ook leerkrachten, een passende ‘prikkelomgeving’ creëren. Te weinig prikkels is niet goed voor de hersenen. Net zoals spieren gebruikt moeten worden om sterk te blijven, moeten ook de hersenen steeds geprikkeld worden.’

Hersenweetje Hersen Ontwikkeling ADHD ADHD ontwikkelt zich waarschijnlijk epigenetisch. Epigenetica is hoe omgevingsfactoren zorgen voor een genetische verandering.

Onderzoek bij jongens van 6 jaar met ADHD-achtige gedragingen toonde aan dat deze jongens andere specifieke epigenetica hadden. Ze hadden onder andere minder controle op hun gedrag en een verstoorde concentratie, en werden meer geprikkeld door omgevingsfactoren.

Scientific reports, 2017

17

Column Stef Bos Fotografie: Ben Kleyn

Zanger Stef Bos is sinds 2016 ambassadeur van de Hersenstichting.

Samen met ambassadeur Jan Mulder, ambassadeur Bart Chabot en ambassadrice Rosita Steenbeek verzorgt hij afwisselend een column.

Een bron van inspiratie Mijn bovenkamer Huis van gedachten Herinneringen Bron van woorden Beelden en zinnen Gezongen of verzwegen Het is mijn werkplek en mijn haven mijn onvermogen woont er en mijn vermogen Ik stond er weinig bij stil Alsof het vanzelfsprekend was dat ik er thuis kon komen tot ik rond mijn veertigste Iemand Nabij In psychoses zag verdrinken Toen werd die bovenkamer opeens een plek die zijn kwetsbare kant liet zien de schoonheid en de tragiek van dat complexe web van verbindingen de controle die we kunnen verliezen de stemmen die je kunt horen de maalstroom die het kan worden Sindsdien Is ons brein voor mij een wereld om ontdekt te worden En ben ik gefascineerd door de pioniers die die wereld proberen in kaart te brengen Als ruimtevaarders In het heelal dat ons hoofd is Een bron van inspiratie

18

Werken met hersenletsel Eén op de vier mensen krijgt in zijn leven een hersenaandoening of NAH. Voor mensen met hersenletsel is het vaak moeilijk om terug te keren op de werkplek. De onzichtbare gevolgen, zoals vertraagde informatieverwerking en vermoeidheid, hebben grote invloed.

Zij worden echter vaak verkeerd

beoordeeld tijdens re-integratie. Aan de buitenkant is immers niets te zien.

Speciaal voor werknemers met hersenletsel, hun werkgevers en professionals zoals bedrijfsartsen, heeft de Hersenstichting www.werkenmethersenletsel.nl ontwikkeld. Dé plek voor alle vragen over arbeid en hersenletsel!

HersenletselCongres 2017 Op maandag 6 november 2017 organiseren AXON leertrajecten en de Hersenstichting hét jaarlijkse HersenletselCongres in Ede. Dit jaar vieren we het 10-jarig bestaan!

Het congres wordt georganiseerd voor alle professionals die werken met mensen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH).

Het thema is ‘In het bos de bomen zien’.

In de afgelopen tien jaar is er veel ontwikkeld op het gebied van hersenletsel.

Wat hebben al die ontwikkelingen van de laatste tien jaar nu opgeleverd voor de patiënt en de revalidatie? Kijk voor meer informatie op www.hersenletselcongres.nl.

Hersenweetje Hersen Emotionele muziek Onze hersenen zenden een ‘beloning’ uit na seks of het gebruik van drugs. Deze beloning is het stofje dopamine dat via specifieke communicatiehulpmiddelen in de goede hersengebieden aankomt. Ook muziek maakt gebruik van dit dopamine-beloningssysteem. De communicatiehulpmiddelen (mu-eiwitten) zorgen ervoor dat muziek positieve en negatieve emoties kan oproepen.

Scientific reports, 2017

Hersenstichting Postbus 191 2501 CD Den Haag Telefoon: 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 15e jaargang, nummer 3 Redactie Anja Bemelen (eindredacteur), Irene Broer, Martin van der Eijk, Heleen Geubbels, Kristel Kuiters, Dirk-Jan Saaltink, Marcel Vergeer, Jasmijn Vollering Met dank aan Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Henriëtte Hindriks, Sandra Oosterveen, Elise Turk, Tarquínia Zeegers.

Omslag Kim Santegoets Fotografie: Ilco Kemmere Achterzijde Fotografie: Ilco Kemmere Grafische vormgeving Jannie de Groot, Hilversum Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting zet alles op alles om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Om dit te bereiken laten we onderzoek doen, geven we voorlichting en voeren we vernieuwende projecten uit.

Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van 74.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: HersenMagazine jrg. 15, nr. 3, augustus 2017. Voor overname van hele artikelen en/of fotografie neemt u contact op met: abemelen@hersenstichting.nl.

In deze puzzel vult u de antwoorden op de vragen in. Volg daarbij de richting van de doolhof. Gelijke cijfers zijn gelijke letters, enkele letters zijn al ingevuld. De cijfers 2, 4, 8, 9, 11 en 12 zijn klinkers.

De oplossing kunt u vóór 21 oktober 2017 sturen naar: Hersenstichting, Postbus 191, 2501 CD Den Haag.

Of u stuurt een e-mail naar: hersenkraker@hersenstichting.nl.

U maakt kans op één van de vijf exemplaren van Singing in the Brain van Erik Scherder | Uitgeverij Athenaeum.

7

A

2

1

B

3

L

12

T C

2

B

5

11

10

H

9

4 8

G P

11

P

4

M

5

B

C

L

9

J 4

K

F

12

I 4

10 2

F

P

11

10

2

8 12

10

I

7

W

O

8

N

8

1 10

W 8

A: B: C: D: E: F: G: H: I: J: K: L: M: N: O: P:

6

K

T 11

9

3

4

2

J

Rivier in Antwerpen Eindhoven in carnavalstijd Kleine … onderhouden de vriendschap Italiaanse likeur met amandelsmaak Wapenspreuk van Nederland … verstandig, eet een appel Afsluitbare bergruimte op een station Iets zo goed kennen als zijn …

Oude naam van briefje van f 25,Alleenheerser De … zijn de wereld nog niet uit Iemand niet langer in … houden De hemel boven een troon heet …

Meer geluk dan …

Ergens een … dood aan hebben Voetvolk van de krijgsmacht

Oplossing:

E

J 9

4

6

6

2

10

D

M

De puzzeloplossing in HersenMagazine 2 – 2017 luidt: ‘angstig’. Van Big Bang tot Burn-out van Witte Hoogendijk & Wilma de Rek | Uitgeverij Balans gaat naar: E. Klumpers, Eibergen; S.J. Schwartz, Vianen; L. Hessels, Rosmalen; J.C. de Bruijn, Zoetermeer en J. Dolislager-Marinus, Grootegast.

kraker

Het HersenMagazine is een uitgave voor donateurs en relaties van:

19

Publieksdag: 25 jaar verwondering

Op 12 oktober organiseert de Hersenstichting in samenwerking met de Neurofederatie de 25e editie van de Publieksdag met het thema Hersenen en prikkels. U maakt kennis met de crème de la crème van de hersenwetenschap. In korte, toegankelijke lezingen vertellen vooraanstaande onderzoekers zoals Gisela Terwindt, Iris Sommer en Henkjan Honing over de verwerking van prikkels door onze hersenen.

Ook hoort u meer over verschillende hersenaandoeningen waarbij prikkels een belangrijke rol spelen. En wat de laatste ontwikkelingen binnen het hersenonderzoek zijn. Tot slot wordt u meegenomen in het thema Muzikaliteit in de hersenen!

Naast de vele lezingen kunt u ook een bezoek brengen aan

www.hersenstichting.nl

Geef om je hersenen

het HersenPlaza (voorheen Informatiemarkt en Belevenisplein).

U kunt verschillende sprekers persoonlijk ontmoeten en u maakt kennis met de vele patiĂŤntenverenigingen en organisaties die actief zijn op hersengebied.

We heten u graag welkom op donderdag 12 oktober 2017 in De Doelen in Rotterdam voor een onvergetelijke jubileumeditie van de Publieksdag.

Bestel nu online uw kaarten via www.hersenstichting.nl/ publieksdag en maak kans op twee vrijkaarten voor Corpus; een reis door de mens.