9 minute read
2.10 Höskuldsstaðasel
Undir Höskulldstader segir m. a. í [Jb.]:
„Jarðardýrleiki xxiiijH ... [ ... ]“ „Eigandinn Sr. Magnús Markússon að Grenjaðarstað og eignaðist hana í álag Grenjaðarstaðar eftir bóluna.“ Munnmæli eru að jörðin eigi vH land fram á heiðinni, ekki vita nálægir hvar það er, og er sagt að jörðin hafi reiknast fyrir xxxH meðan þetta land fylgdi henni.“
Á ýmsu gekk við upphaf byggðar í Höskuldsstaðaseli, þó ekki sýnist því landi hafa verið mikill gaumur gefinn árið 1712.
Hinn 17. maí 1841 var í manntalsþingsrétti á Ljósavatni „[ ... ] upplesin Lögfesta frá Prestinum Sra Jóni Jónssyni á Grenjaðarstöðum fyrir Hösculdsstaða heiðar Landi, dagsett 15da þ. m: [ ... ]“ Lögfestunni er mótmælt á þinginu af forsvarsmönnum Hrappstaða og Sigurðarstaða. [Þing. V. C., nr. 11, bls. 143].
Í pólitírétti á Stórulaugum 10. sept. 1841 skýrir Ólafur Ólafsson svo frá, „að hann hafi komið [ ... ] í Höskuldsstaða selland til að stofna Nibyli réttri viku fyrri enn hann þaðann var rekinn með Búslóð sína, eða Sunnudagin fyrir 8ta Dögum, og að hann á Mánudagin þann 14da Júní hafði farið að stinga hnausa og bera grjót til byggingarinnar ásamt konu sinni Margrétu Sigmundsdóttur:“ Strax á þriðjudaginn koma nágrannarnir Friðrik í Hrappstaðaseli og Hálfdan í Brennási ásamt fleira fólki til að banna þeim að halda áfram við bæjarbygginguna. Eftir endurteknar heimsóknir og hindranir, og eftir að Margrét hefur farið eftir liðsauka, er svo gengið í það mánudaginn 21. júní að brjóta niður byggingu þeirra hjóna og flytja þau og búslóð þeirra út í Breiðumýri. Var haft í hótunum að binda þau: „Jón (á Hvarfi) kvaðst hafa leifi hreppstjórans til að binda þau hjónin ef þau ekki vildu fara viljug, [ ... ].“ [Þing. V. C., nr. 11, bls. 174].
Ekki vildu yfirvöld í Helgastaðahreppi láta kúga sig í þessu máli. Hinn 5. ágúst 1841 „var af constitúeruðum Sýslumanni A. Arnesen Extraréttur settur og haldinn að Stórulaugum með undirskrifuðum þingvottum [ ... ], til þess héðan að byrja Áreiðar og Skoðunargiörð á það svonefnda Höskuldstaða Selland, fram á Fljótsheiði [ .. ].“ [Þing. V. C., nr. 11, bls. 158-160].
Þetta var eðlilegt framhald af mótmælum við lögfestuna á manntalsþinginu fyrr um vorið. Daginn eftir, 6. ágúst 1841, er réttur aftur settur á Stórulaugum kl. 101/4 f. m. Áreiðinni og merkjunum er lýst á bls. 160-163 í Dómsmálabókinni og er „Rétturinn hafinn kl. 31/4.“ Virðast áreiðarmenn og aðrir hafa verið vel ríðandi er þeir þurfa ekki nema 5 tíma til að fara frá Stórulaugum að Höskuldsstaðaseli, ríða á merki og bóka niðurstöðuna. Og ekki er heldur verið að slóra á heimleiðinni, því enn er settur réttur sama dag „kl. 5 e. m.“ á Stórulaugum, þ. e. 13/4 klst. eftir að rétti er slitið í Höskuldsstaðaseli.Þetta síðara réttarhald á Stórulaugum hinn 6. ágúst 1841 sýnist aðallega vera til að „[ ... ]
bóka Pólitíréttarforlíkun millum prestsins og bónda G. Rafnssonar um Ágreining landamerkiana millum Hrappstaða og Höskuldsstaða Sels, samt um það [ .. ] G. Rafnsson mætti hafa bakað sér við prestin með hans hluttekning í Niðurrifi þessar af Prestinum stofnuðu Nýlendu í þessu umtalaða Sellandi.“
Eins og áður er getið, var svo pólitíréttur settur og haldinn á Stórulaugum 10. sept. 1841, „[ ... ] hvar þá átti að fyrirtaka Ransókn um aðfarir fleiri Bænda í Bárðardal móti Ólafi Ólafssyni, sem á næstl: vori byrjaði Nilendubygging fram á svokallaðri Fljótsheiði í svonefndu Höskuldsstaða Sellandi eptir Leifi Prestsins Sra Jóns Jónssonar á Grenjaðarstöðum. - Klögun hérum af 12ta og 16da f: m: undirskrifuð af Hreppstjóra Jacob Péturssyni og nefndum Ólafi Ólafssyni lagðist ad acta svohljóðandi: [ ... ].“
Í framhaldi af þessu réttarhaldi 10. sept. 1841 er réttað í málinu sem hér segir:
11. sept. 1841 á Stórulaugum
28. og 29. sept. 1841 á Eyjardalsá
7. okt. 1841 á Stórulaugum
10. febr. 1842 á Eyjardalsá
11. febr. 1842 á Ljósavatni
30. mars 1842 á Stórulaugum
7. og 8. apríl 1842 á Þóroddsstað
11. apríl 1842 á Halldórsstöðum í Laxárdal
13. apríl 1842 á Gautlöndum
15. og 16. apríl 1842 á Stórulaugum.
Hinn 12. maí 1842 er síðan í Múla kveðinn upp dómur í „Justitsmáli móti fleirum bóndum í Bárðardal.“ Forsendur dómsins eru raktar á sex blaðsíðum í Dómsmálabókinni og dómsniðurstaðan á hinni sjöundu. Meginniðurstaða dómsins er þannig:
Fjórir bændur (þ. á m. Jón hreppstjóri á Öxará) eru dæmdir í sekt og greiðslu málskostnaðar og málsvarnarlauna.
Tveir aðrir bændur eru sýknaðir, en dæmdir til að greiða málskostnað og málsvarnarlaun. Þrír aðrir bændur eiga síðan „í þessu Máli aldeilis fríir að vera.“ Kröfum um skaðabætur er vísað frá. Málareksturinn, þar með talin áreiðin og skoðunargjörðin, taka alls um 58 bls. í Dóma- og þingbókinni, sem er í stóru (folio?) broti.
Næsta vor er aftur farið að huga að því að byggja í Höskuldsstaðaseli. Hinn 23. maí 1843 er svofelld bókun gjörð í manntalsþingsrétti á Helgastöðum: „Jóhannes Guðmundsson undirgengst að taka Höskuldsstaða Selland sem nýbýli ef hann fái 3 hús til að skríða inn í á býlinu, og er honum lofað að hjálpa honum til Réttar síns ef illa fari, og vera lausan ef so vilji verkast.“ [Þing. V. A., nr. 1, blað 4]. - Álíta verður, að hér sé átt við þann Jóhannes, sem síðar var lengi bóndi í Skógarseli. Hann var jarðnæðislaus um þessar mundir, kvæntur 3. okt. 1842, þá í Narfastaðaseli. Við fæðingu dóttur 6. sept. 1843 eru foreldrarnir „hjú í Máskoti“. Ekkert virðist verða af því að Jóhannes fari í Höskuldsstaðasel. En í [Kb. Ein.] er svo sagt í skrá yfir burtvikna úr sókninni 1843:
„Ólafur Ólafsson, 57, bóndi, Frá Ingjaldsstöðum að Griðungagerði í Bárðardal. Margrét Sigmundardóttir, 59, hans kona, dto dto“
Ætla verður að Griðungagerði sé sami staður og Höskuldsstaðasel; það gekk einnig undir nafninu Graddagerði [Bybú, bls. 268]. Kynnu þar naut (eða stóðhestar) að hafa verið geymdir í einhvers konar vörslu, gerði, áður en farið var að hugsa til mannabyggðar. Ekki sést að manntal hafi verið tekið í Höskuldsstaðaseli við aðalmanntalið 1845. Þau Ólafur og Margrét finnast ekki í nafnaskrá manntalsins þ. á., svo líklegt er að þau hafi þá verið í selinu, þó enginn hafi talið sér skylt að taka þar manntal. En úr þessu er bætt með bókunum á manntalsþingum á Helgastöðum 19. maí 1849 og á Ljósavatni 21. maí s. á., þar sem segir í hinni síðari: „var álitið að nýbýlið Höskuldstaðasel tilhlíðilegast lægi til Ljósavatnshrepps og Lundarbrekku Kirkjusóknar.“ [Þing. V. A., nr. 1]. Var nú ekkert manntali til fyrirstöðu og eru þau Ólafur og Margrét skráð á manntali í Höskuldsstaðaseli 1. okt. 1850, ásamt Maríu systur Ólafs, sem þangað flytur frá Grænavatni 1849 [Kb. Lund.].
Ástæða þess að [BT.] telur byggð hefjast í Höskuldsstaðaseli um 1846 kann að vera sú, að fyrst Höskuldsstaðasel er ekki í manntalinu 1845, hafi hann álitið að þar hafi enginn verið.
Ekki verður annað séð en byggð endi í Höskuldsstaðaseli 1852. Árið áður, 24. maí, er lesið kaupbréf fyrir hálfu „sokölluðu Höskuldstaða seli hér í Hrepp“ á manntalsþingi á Ljósavatni, kaupandi Friðfinnur Illugason. Síðan kaupir sami Friðfinnur hinn helminginn, sbr. manntalsþing á Ljósavatni 22. maí 1854. [Þing. V. C., nr. 12].
Þau Ólafur og Margrét koma að Höskuldsstaðaseli („Griðungagerði“) frá Ingjaldsstöðum 1843 [Kb. Ein.], sjá hér að ofan. Þau eru þar á manntali 1. okt. 1850, eru þar enn í fólkstölu „ um Nýar 1852“ [Sál. Eyj.], en eru í Hrappstaðaseli um sama leyti árið eftir. Ólafs er getið sem gjaldanda í Höskuldsstaðaseli í manntalsbók árin 1850 og 1851.
Við manntal í mars 1815 er Ólafur sagður fæddur á Sandhaugum, en við manntalið 1850 í Eyjadalsársókn, líklega um 1786. Foreldrar hans voru Ólafur Ólafsson og Vigdís Halldórsdóttir, sjá um þau í [ÆÞ. IV, bls. 262-263]. Ólafur
er með þeim við húsvitjun á Sandhaugum 1791 „ , þeirra barn, 5“ [Sál. Eyj.]. Hann er á manntali á Arndísarstöðum 1801 með foreldrum sínum og 5 yngri systkinum „ , deres börn, 15, ugivt,“ en á manntali í mars 1815 er hann „vinnumaður, 29,“ á Eyjardalsá. Hann kemur 1818 „ , 32, vinnumaður, Frá Sörlastöðum í Fnjóskudal að Hrappstöðum í Bárðardal.“ [Kb. Lund.], [Kb. Ill.].
Margrét er á manntali á Grænavatni 1801, 16 ára, með föður sínum Sigmundi Þorgrímssyni, 52, og stjúpmóður Ingibjörgu Jónsdóttur, 54. Í mars 1815 er hún á manntali á Arndísarstöðum, 31 árs, ásamt föður sínum og tveim yngri systkinum, sem bæði eru sögð fædd á Grænavatni, en einskis er getið um fæðingarstað Margrétar.
Ólafur og Margrét, þá á Úlfsbæ, voru gefin saman 27. sept. 1825 og flytja þaðan árið eftir að Hlíðarenda [Kb. Þór.]. Þau flytja frá Hlíðarenda að Ingjaldsstöðum 1834 [Kb. Ein.] („húsbóndi,“ „hs kona,); með þeim flytur einnig María systir Ólafs, sjá hér á eftir, og Jónas Kristjánsson sonur hennar, 5. Þau eru á manntali á Ingjaldsstöðum 1835. Á Einarsstöðum eru þau á manntali 1840 („húsmaður, hefur grasnyt“) og er þá Jónas sonur Maríu sagður „ , 13, Ó, tökubarn þeirra“.
Árið 1843 flytja þau hjónin frá Ingjaldsstöðum að Höskuldsstaðaseli eins og áður segir. Þau eru þar á manntali 1850 („ , bóndi,“ „ , kona hs“) og þar við húsvitjun í mars 1849 og apríl 1850 og í „Fólkstala á hvörjum bæ um Nýár“ 1851 og 1852 [Sál. Eyj.] en fara að Hrappstaðaseli 1852, þar sem þau eru í „Fólkstala á hvörjum bæ um Nýár 1853“ [Sál. Eyj.] og til dauðadags.
Ólafur andaðist 19. maí 1855 „ , gamalmenni á Hrappstaðaseli, 69“ [Kb. Lund.]. Hans er getið í [ÆÞ. IV, bls. 262-263]. Margrét andaðist 1. apríl 1863 „ , ekkja frá Hrappst.seli, 79“ [Kb. Lund.].
Skyldulið ábúenda í Hrappstaðaseli:
María Ólafsdóttir, systir Ólafs hér að ofan, kemur 1849 „ , þrot, (frá) Grænavatni að Höskuldsstaðaseli, “ og er þar á manntali 1850 „ , 58, G, systir bónda,“. Hún flytur þaðan að Grjótárgerði 1851, þar er henni skotið inn í fólkstölu um nýár 1852 „ , þrot, 60“ [Sál. Eyj.].
María var fædd 15. ágúst 1792á Stóruvöllum. [Kb. Lund.]. Við manntalið 1801 er hún með foreldrum sínum og 5 systkinum á Arndísarstöðum. Við manntalið 1816 er hún „ , vinnukind, 22,“ á (Úlfs)Bæ.
Hún er vinnukona á Hrappstöðum í apríl 1819 [Sál. Eyj.], fer 1824 „ , 32, Vinnukona, frá Skútustöðum að Bjarnarstöðum í Bárðardal“ [Kb. Mýv.]. Hún eignast soninn Jónas með Kristjáni Jónssyni 28. sept. 1828 (svo bókað við fermingu Jónasar 1843 [Kb. Lund.]) og flytur með hann 1834 frá Hlíðarenda að Ingjaldsstöðum, ásamt með þeim Ólafi og Margréti, þar sem þau eru á manntali 1835 og á Einarsstöðum 1840 „ , 49, Ó, matvinnungur,“. Hún fer 1841 „vinnukona,“ frá Einarsstöðum að Grænavatni [Kb. Mýv.], en Jónas sonur hennar fer þá „ , smali,“ [Kb. Ein.] að Grjótárgerði til föður síns. María er á manntali á Halldórsstöðum í Bárðardal 1845 „ , 54, Ó, matvinnungur,“ en fer 1846 „ , 54, tökukerling,“ að Garði í Mývatnssveit [Kb. Mýv.].
Í [ÆÞ. IV, bls. 263] segir um Maríu: „ , kölluð Litla-María“. María andaðist 29. jan. 1852 „ , gamalmenni á Grjótárgerði, 60.“ [Kb. Lund.].
Af stöðuheitum Maríu (vinnukind 1816, vinnukona, matvinnungur 1840 og 1845, tökukerling 1846, þrot 1849, gamalmenni 1852) mætti ráða að hún hafi ekki búið við góða heilsu eða starfsþrek.
1. leiðréttingu lokið 29. sept. 2005. R. Á. Þessi prentun gerð 22. jan.. 2008. R. Á.
Ábúendur í Höskuldsstaðaseli
Skammstafanir og skýringar:
[Bybú]: Byggðir og bú Suður-Þingeyinga 1985. Búnaðarsamb. S.- Þ. 1986.
[BT.]: Björn Teitsson: Eignarhald og ábúð á jörðum í Suður-Þingeyjarsýslu 1703-1930.
[Jb.]: Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín, 1712.
[Kb.]: Tilvitnun í prestþjónustubók.
[Sál.]: Sálnaregistur, húsvitjunarbók eða fólkstala.
[Þing. V. A., nr.1]: Dóma- og þingbók Suður-Þingeyjarsýslu 1843-1861, Þing. V. A., nr. 1.
[Þing. V. C., nr. 11]: Dóma- og þingbók Þingeyjarsýslu 1838-1843, Þing. V. C., nr. 11.
[Þing. V. C., nr. 12]: Dóma- og þingbók Þingeyjarsýslu 1852-1864, Þing. V. C., nr. 12.
[ÆÞ.]: Indriði Indriðason og Brynjar Halldórsson: Ættir Þingeynga.
