JAARGANG 2
JUNI 2013
#05 PLATFORM VOOR HAAGSE TRANSFORMATIES EN ARCHITECTUUR
24 uur architectuur en leegstand Gelukkig in een hofje? Centre Court: een gebouw als balsem voor de ziel Een stad slaapt nooit, maar Den Haag wel en meer >
2
beeld
HAACS - JAARGANG 2 - #05
Corine Vermeulen
About Het initiatief voor HAACS is genomen door het Haags Architectuur CafĂŠ (HaAC). Wij willen de vele organisaties met eigen invalshoeken een platform geven voor het debat over veranderingen in Den Haag organiÂsaties die zich, direct of indirect, bezig houden met de stad, soms als beroepsgroep, soms als belangenvereniging en soms als verontruste burgers die een stedelijke transformatie bekritiseren. De rubrieken in HAACS blikken terug, kijken vooruit, houden beschouwingen over actuele thema's, laten prominenten aan het woord, doen verslag van activiteiten en presenteren nieuwe spraakmakende projecten. Kortom, Haags en soms tegendraads: HAACS!
3 ABOUT
HAACS - JAARGANG 2 - #05
architectuu en leegstand
24 uur 4
tekst
beeld
Corine Keus
Luuk Kramer
Tijdens het recente ADHD debat ‘de stad is halfvol’ presenteerde de Gemeente Den Haag de toekomstige leegstandscijfers van kantoren. Momenteel staat er ongeveer 600.000 m2 kantoor ruimte in de stad leeg. Volgend jaar zal dit oppervlak bijna verdubbeld worden naar 1.000.000 m2,
5 INLEIDING
wanneer de overtollige gebouwen van de Rijks gebouwendienst erbij komen. Tijdens het debat probeerden de rijksbouwmeester en hoofd steden bouwer het allemaal enigszins te verzachten: door een geleidelijke aanpak en nog te verzinnen creatieve ideeën kan het enorme leegstands probleem aangepakt worden. Maar echte oplossingen bleven uit. Ook de kantorenstrategie van de Gemeente biedt geen concrete oplossingen. Het vastgoed zit in de houdgreep van financiële constructies. Wanneer de luchtbel van de kunst matig hooggehouden waarde van leegstaande kantoren in één keer knapt, zou er een catastrofe plaats vinden. Maar wie daar dan precies het slachtoffer van wordt, is niet helemaal duidelijk. De stad zal in elk geval anders moeten functioneren. De leegstand van kantoren in het centrum van Den Haag is vooral ‘s avonds voelbaar. De stad is stil en leeg na middernacht. Maar er lijkt verandering in te komen. De herbestemming van kantoren naar hotels brengt langzaam een 24 uurs economie op gang die Den Haag wel kan gebruiken. De jaarlijkse Dag van de Architectuur heeft dit jaar als thema 24 uur architectuur: gebouwen die 24 uur per dag, 7 dagen per week, 365 dagen per jaar in bedrijf zijn. Deze dag wordt georganiseerd door de Stichting Dag van de Architectuur Den Haag en er zullen op 22 juni veel gebouwen opengesteld worden waar je normaal gesproken niet komt. Op deze dag kun je een bezoek brengen aan een van de nieuwe hotels of een midzomeravond rondvaart maken over de gracht. Maar echte 24 uurs architectuur is in deze stad nog niet aanwezig. 'Wellicht dat die 1.000.000 m2 in de toekomst ruimte kan bieden aan initiatieven (zoals Todays Art) en Den Haag door de herontwikkeling van lege kantoorgebouwen toch nog tot een echte wereldstad kan uitgroeien.
6 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Over het haags architectuur café Het Haags Architectuur Café (HaAC) is er voor iedereen die geïnteresseerd is in gebouwd Den Haag. Wil je op de hoogte blijven van ons programma, bezoek dan iedere maand even onze website www.haac.nu, meld je aan voor de digitale uitnodiging of volg ons via Linkedin.
Pasklaar Iedere derde dinsdag van de maand bezoekt HaAC een pas opgeleverd gebouw of andere interessante plek in Den Haag. In deze reeks ‘Pasklaar’ wordt in gezelschap van de architect een gebouw bezocht en besproken.
Actueel Den Haag Debat (ADHD) ADHD is een gezamenlijk initiatief van HaAC, BNA Kring Haaglanden, Het Nutshuis en Stroom Den Haag. Alert, levendig en actief worden de laatste ontwikkelingen in de Haagse stedenbouw en architectuur bespreekbaar gemaakt.
Juni fietstocht door de stad In juni organiseert het Haags Architectuur Café een fietstocht door de stad onder leiding van iemand die van betekenis is of was bij de wording van Den Haag.
Dag van de Architectuur (DvdA) In juni organiseren HaAC en BNA Kring Haaglanden met medewerking van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Archiguides de Dag van de Architectuur.
Bestuur Corine Keus, Judith Schotanus (secretaris), Leo Oorschot (voorzitter), Dolf Langerak, Joop Bolster (penningmeester), Raúl Wallaart, Melvin Kaersenhout (voorzitter), Regien Kroeze, Paul de Vries, Vivian Hofstede, Christina Kaizer en Tim de Boer Bezoek voor een overzicht van onze activiteiten onze HaAC website
www.haac.nu
7 INHOUD & COLOFON
4
24 uur Architectuur en leegstand 8
De stad is halfvol REDACTIE
14
Beeldcolumn 16
De redactie van HAACS magazine bestaat uit leden van het Haags Architectuur Café. Leo Oorschot (hoofdredactie), Corine Keus, Judith Schotanus (eindredactie), Tim de Boer en fotograaf Johan Nieuwenhuize (beeldredactie)
Second life voor 1 miljoen m2 lege Haagse kantoren! 22
Portret: Marlies van der Linden
CONCEPT & ONTWERP Rogier Rosema > www.thingstomakeanddo.nl Jantien Methorst > www.jantienmethorst.nl
26
Gespot 28
Gelukkig in een hofje?
FOTOGRAFIE Christian van der Kooy > www.christianvanderkooy.com Francisco Reina > www.franciscoreina.com Johan Nieuwenhuize > www.johannieuwenhuize.nl Luuk Kramer > www.luukkramer.nl Corine Vermeulen > www.corinevermeulen.com
32
Dag van de Architectuur
Frank Penders > www.frankpenders.com Ruben Dario Kleimeer > www.rubendariokleimeer.com Sarah Carlier > www.sarahcarlier.nl
34
Een stad slaapt nooit maar Den Haag wel 40
Column: Centre Court: een gebouw als balsem voor de ziel 44
Biografieën
KOPIJ Kopij wordt op prijs gesteld en wordt beoordeeld op relevantie: redactie@haac.nu
VERSPREIDING HAACS magazine is een digitale (kwartaal)uitgave en is te lezen op www.haac.nu. HAACS wordt kosteloos gemaild naar iedereen die de uitnodiging van het HaAC ontvangt en naar de verschillende organisaties en verenigingen die zich bezig houden met het Haagse stadsbeeld.
8
tekst
beeld
HAACS - JAARGANG 2 - #05
Klaartje Jaspers
Corine Vermeulen
De stad is halfvol de potentie van leegstand
De stad
9 DE STAD IS HALFVOL
Op de muur van het Nutshuis prijkt een grote foto van Detroit's Trumbull Market, 'open 7 days'. Het raamloze roze pand ziet er niet uit alsof het ooit als winkel gebouwd werd. Detroit heeft ruim 50 jaar ervaring met leegstand en herbestemming, vertellen fotografe Corine Vermeulen en onderzoeker Christian Ernsten (Partizan Publik). Veranderingen in de auto-industrie leidden tot een massale uittocht van burgers. 'Motor City' maakte kennis met overheidsinvesteringen die hun beloftes niet nakwamen, desolate wijken vol verlaten huizen, scholen zonder onderwijs en rassenrellen. Inmiddels maakt de vrijgekomen ruimte plaats voor iets anders: op de resten van gesloopte panden staan nu parken, met de materialen die migranten achterlieten maken achtergebleven inwoners nieuwe creaties, markten vol kleinschalige stadsboeren nemen de rol van grootgrutters over. Tijdens het Actueel Den Haag Debat (ADHD) XII op 16 mei werd de vraag gesteld wat Den Haag van Detroit kan leren. Wil het haar leegstand als kans benutten? Rick, 2008
10 HAACS - JAARGANG 2 - #05
‌dat juist zulk tijdelijk gebruik de weg naar een nieuwe bestemming kan vrijmaken: de inkomsten kan je gebruiken om een gebouw op te knappen en klaar te maken voor reguliere verhuur.
11 DE STAD IS HALFVOL
1.000.000 m2 leeg? Ach...
Gespreksleider Ruben Maes mag leegstand dan als probleem op de kaart willen zetten, volgens de aanwezige ambtenaren is hier niet zoveel aan de hand. Inderdaad, binnenkort staat meer dan een miljoen vierkante meter leeg, becijfert beleidsadviseur van gemeente Den Haag Stefan Bekx. Maar tegelijk willen de komende jaren nog 700.000 mensen naar de Randstad verhuizen. Bovendien heeft Den Haag het geluk dat veel van die leegstaande kantoren zich in het centrum bevinden. 'Een plek waar veel gezinnen hun kroost willen laten opgroeien', denkt Joziene van der Linde, manager gebiedsontwikkeling bij Proper Stok, dat de leegstaande ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie gaat herontwikkelen. Als hij het voor het zeggen had, zegt de beleidsadviseur, dan zou hij nu investeren in herbestemming van panden als leegstaande winkels in het centrum en de spookgebouwen bij Den Haags belangrijkste treinstations. De fraaie villakantoren worden wel door de markt opgepakt, de rest kan best even wachten. Beleggingsprobleem
James, 2009
Met een reeks onthutsende getallen benadrukt Rijksbouwmeester Frits van Dongen dat de leegstand niet tot Den Haag beperkt is, maar het hele land betreft. Niet alleen kantoren, maar ook winkels, kerken en kloosters staan leeg. Gevolg van het speculatieve bouwen, ook al wisten ze twintig jaar geleden ook wel dat we nu met lege panden zouden zitten. Voor mogelijke gebruikers mag het dan een doodzonde lijken een pand ongebruikt te laten, voor beleggers kan het lonen. 'Uit planologisch perspectief klinkt dat heel raar' erkent Erik Pasveer, hoofd Stedenbouw en Planologie van de gemeente Den Haag, 'maar er werd veel geld verdiend met de bouw en daar zijn we allemaal beter van geworden. Als verzekeraars en pensioenfondsen niet zouden beleggen, zouden ze ons niet kunnen uitkeren.' Er is net een bank genationaliseerd
12 HAACS - JAARGANG 2 - #05
vanwege vastgoedspeculaties, waarschuwt Pasveer. Als we alle leegstaande gebouwen in één keer zouden afwaarderen om ze goedkoop bij studenten en kunstenaars aan te bieden, zou dat voor de economie een doodsteek zijn. Willen we de kansen van de leegstand benutten, denkt hij, dan zullen we de weg der geleidelijkheid moeten bewandelen.
Sloop de regels
Net als in Detroit, vraagt de Haagse leeg- stand om creatieve oplossingen, denkt de Rijksbouwmeester. Op www.nederlandwordtanders.nl verzamelt hij innovatieve ideeën. Vaak zijn het lokale initiatieven met grootschalige potentie, zoals de jongen die geen kamer kon vinden en met een groep lotgenoten samen een heel gebouw huurde. Probleem is vaak de wetgeving, die allerhande eisen stelt aan woon – en werkomgeving, en een multifunctioneel gebruik van een ruimte in de weg staat. Het is de taak van de overheid meer ruimte te scheppen in de starre bestemmingsplannen, maar die is momenteel vooral gefocust op bezuinigingen.
Maatschappelijke verantwoording
Een terugtredende overheid kan voordelen opleveren, zegt Hielkje Zijlstra, Universitair Hoofddocent bij de leerstoel Restauratie Modificatie Interventie Transformatie (RMIT) van de TU Delft desgevraagd.
'De rijksgebouwen die vrijkomen zijn met ons kapitaal gebouwd – eigenlijk zijn wij net zo goed eigenaar. Men is ons verantwoording schuldig over wat daarmee gebeurt. Dan moet je soms wat afschrijven en slopen om er een park van te maken, even 'niks' bouwen – een leegstaand gebouw is immers wel heel erg niks 'niks'. Slopen kost ook geld, maar er is een heleboel geld dat er niet is. Soms moet je wat durven.' Zijlstra verwijst naar Berlijn, waar men de regels liet vieren zodat burgers hun gang konden gaan. 'De rijksoverheid moet over haar wethouders heen regeren, met een lange termijn visie, zodat mensen van onderaf langzaam creatieve dingen kunnen opbouwen. Dan moet je ook toestaan dat er soms iets kan mislukken – zonder gelijk een rekening te presenteren.' Olof van Winden, directeur van Todays Art, is een van de uitverkorenen die in de leegbouw zijn gang mag gaan. Met zijn festival zal hij een van de leegstaande ministerietorens aankleden, terwijl projectontwikkelaar Proper Stok werkt aan de plannen voor de definitieve herbestemming. Een 'aanjaagmakelaar' uit het publiek merkt op dat juist zulk tijdelijk gebruik de weg naar een nieuwe bestemming kan vrijmaken: de inkomsten kan je gebruiken om een gebouw op te knappen en klaar te maken voor reguliere verhuur. Met iets minder regels ontstaat weer plaats voor ouderwets ondernemerschap.
13
beeld
Johan Nieuwenhuize
DE STAD IS HALFVOL
Corine Vermeulen vertelt over haar project
Hielkje Zijlstra, Universitair Hoofddocent bij de
Your Town Tomorrow . Daarnaast onderzoeker
leerstoel Restauratie Modificatie Interventie
Christian Ernsten (Partizan Publik).
Transformatie (RMIT) van de TU Delft
Impressies van het ADHD debat op 16 mei
Rijksbouwmeester Frits van Dongen
Olof van Winden van Today’s Art legt uit,
Erik Pasveer, hoofd Stedenbouw en Planologie
rechts Joziene van der Linde van Proper Stok
van de gemeente Den Haag
14 HAACS - JAARGANG 2 - #05
15
beeld
Johan Nieuwenhuize
BEELDCOLUMN
IMG_6568
In deze beeldcolumn maakt Johan Nieuwenhuize telkens een nieuwe selectie uit zijn project IMG_. Hij reageert op abstracte wijze op een actueel Haacs onderwerp. Deze keer is 24 uur architectuur het uitgangspunt. IMG_ is een visueel geheugen van ‘de stad’. Voor deze groeiende verzameling abstracte en semi abstracte observaties neemt hij oppervlaktestructuren, kleurvlakken en reflecties als uitgangspunt. De foto’s worden IMG_3864
gemaakt tijdens reizen door Europa en Amerika.
16
tekst
beeld
HAACS - JAARGANG 2 - #05
Leo Oorschot
Luuk Kramer
Second Life voo lege Haagse ka
17 SECOND LIFE
or 1 miljoen antoren!
2 m
Het recent gerenoveerde Ministerie van Economische Zaken, oorspronkelijk ontworpen als Ministerie van Landbouw en Visserij
18 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Op termijn zal er 1 miljoen m2
presentatie van 'Kantorenstra
Van Aartsen echter over groei Den Haag. De groeikaart van
van DSO. Twee Den Hagen? D
de gouden eeuw wiens houdb worstelend met leegstand en
19 SECOND LIFE
2
kantoorruimte in Den Haag leeg staan. Bij de
ategie Haaglanden 2012-2020' sprak burgemeester
i van de kantorenvoorraad in de centrale zone van Haaglanden lijkt verdacht veel op de leegstandskaart
Den Haag gedicteerd door de vastgoedbranche uit
baarheidsdatum ruim is overschreden of Den Haag leefbaarheid.
Haaglanden: doorbouwen aan een spookstad
Op zich is de kantorenstrategie een stap in de goede richting: kantoren versterken in de versterkingsgebieden en de rest ontmoedigen. Echter bij de nieuwbouwambities kan men vraagtekens zetten. Van Aartsen betoogt onbezorgd: 'Uniek is dat er niet alleen gestuurd wordt op nieuwbouwplannen, maar ook op de bestaande voorraad met inzet voor versterking van een beperkt aantal versterkingsgebieden te weten het World Forum gebied / Internationale Zone, Den Haag Centrum / Beatrixkwartier, Zone Caballerofabriek-Maanplein-Station Voorburg, Stationsomgeving Zoetermeer, Zone Station Rijswijk- Shell en Station Delft. Hiermee wordt er niet gewerkt met negatieve prikkels, maar met een positieve constructieve benadering.' Buiten deze versterkingsgebieden is via grondbezit en bestemmingsplannen in de regio Haaglanden 350.000m2 nieuwe kantoorruimte geschrapt. Of beter gezegd, de winst die gemeenten hadden ingeboekt op de grondposities gaat niet door. Termen zoals duurzaam ruimtegebruik, transformatie opgave, Vinex in lege kantoren, herstructurering retail als gevolg van webwinkelen, zzp-revolutie, herbestemming van kantoren, tijdelijk gebruik lege kantoren, verspillingen van middelen, het nieuwe werken met 30 procent minder ruimte, mondialisering van de economie, derde industriÍle revolutie, stuurloze banken en leegstand rampzalig voor de leefomgeving, komen helaas niet voor in de kantoren strategie.
20 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Men kan zich afvragen wat de regio heeft aan een dergelijk document. Het lijkt erop dat ambtenaren de nota binnen de lijntjes van de vastgoedbranche mochten inkleuren, zonder zelf tot een standpunt te komen dat de regio verder helpt. De conclusie doet dan ook ieders hart stil staan van verbijstering. '… de nieuwe strategie zich richt op terugdringen van het huidige overaanbod aan kantooroppervlak en selectieve beperking van nieuwbouwplannen voor kantoren enerzijds, maar tevens identificeert deze kansen voor versterking en duurzame groei in daarvoor in aanmerking komende kantoorgebieden en – sectoren binnen Haaglanden.' De nieuwbouwplannen worden gedacht op plekken waar straks 600.000 m2 aan ministeries leeg zal staan. Gelukkig is er een lichtpuntje in de kantorenstrategie. Conclusie twee luidt: 'Aan een drastische herziening van de kantorenstrategie voor de komende jaren valt niet te ontkomen.' Iedereen kan dus met een gerust hart dit kostbare rapport direct in de papierbak gooien.
Deze drie ministeries zijn een uitdaging voor herbestemming. De structuur van het gebouw is dwingend maar biedt aan de andere kant juist mogelijkheden tot experimenten. Een buitenkans voor architecten, want saaie kantoorgebouwen zijn het allerminst.
Over wie sloop van overtollige kantoren financiert, zwijgt de nota. Dat onderwerp bespreekt men in vastgoedkringen liever niet. Wordt de Rijswijkse Plaspoelpolder straks het grootste spookhuis van de wereld? Een visie met perspectief voor de toekomst van Haaglanden ontbreekt vooralsnog.
Het rijk trekt zich terug
Hoe staat het met het met de ministeries? In juni 2012 tekenden de Rijksgebouwendienst, het Rijksvastgoed- en Ontwikkelingsbedrijf en de gemeente Den Haag een intentieovereenkomst over de aanpak van 600.000 m2 af te stoten kantoorruimte in de Haagse Centrale Zone. Wat daarvan terecht komt is afwachten. De laatste jaren zijn er wel een aantal prachtige transformaties door het rijk uitgevoerd. De Raad van State aan de Kneuterdijk werd door Merks+Girod gerestaureerd en uitgebreid en het ministerie van Financiën is door Meijer en Van Schooten omgetoverd tot een spannend gebouw met beton en glas. Ook het ministerie van Defensie
21 SECOND LIFE
van Friedhoff aan de Kalvermarkt (1952-53) werd prachtig gerenoveerd. Het nieuwe ministerie van Economisch Zaken zetelt in een prachtig oud ministerie van Friendhoff (1952-57) aan de Bezuidenhoutseweg 73. Dat gebouw werd verbouwd door Cees Dam, die de massiviteit en betrouwbaarheid die het ministerie uitstraalt, overtrof met een onneembare glazen barrière. Karakteristieke gebouwen die de grandeur van de bestuursstad ademen. Kortom een hoopvolle ontwikkeling. Het voormalige Economische Zaken aan de Bezuidenhoutseweg 30 wordt getransformeerd tot kennishub. Het neorenaissance gebouw uit 1917 van Knuttel biedt eind 2015 onderdak aan het Centraal Planbureau, Planbureau voor de Leefomgeving en Sociaal en Cultureel Planbureau. Maar er komen nog drie ministeries leeg te staan. Het sfeervolle ministerie van Infrastructuur en Milieu (1936-49) van Roosenburg aan de Plesmanweg staat al leeg. Het oorspronkelijke
hoofdkantoor van KLM heeft een interessante CIAM uitbreiding uit 1981-89 van Van der Hoeven. Buitenlandse Zaken van Apon aan de Bezuindenhoutseweg (1979-84) komt ook vrij. In 'de apenrots' vermengde het structuralisme zich met Bosche School architectuur. Daarnaast vertrekt Sociale Zaken uit het ministerie van Herman Hertzberger uit 1979-90 bij station Laan van NOI, een van de laatste structuralistische gebouwen van Nederland. Deze drie ministeries zijn een uitdaging voor herbestemming. De structuur van het gebouw is dwingend, maar biedt aan de andere kant juist mogelijkheden tot experimenten. Een buitenkans voor architecten, want saaie kantoorgebouwen zijn het allerminst. En de Rijksgebouwendienst heeft laten zien dat ze de transformatie van rijksgebouwen serieus neemt. Nu nog regio Haaglanden met een vruchtbare aanpak.
22 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Marlies
tekst
beeld
Judith Schotanus
Frank Penders
23 PORTRET
Den Haag heeft veel kleine architectenbureaus. En het worden er steeds meer. Wie zijn deze architecten? Waar werken ze? Wat is hun visie? HAACS is nieuwsgierig en maakte een portret van Marlies van der Linden.
s van der Linden Naam bureau? Studio TILIA. Met studio geef ik aan dat mijn werkzaamheden breder zijn dan architectuur alleen. Tilia is Latijn voor Lindeboom. Zo komt behalve mijn achternaam, ook mijn idee tot uitdrukking dat mens, natuur en gebouw een eenheid vormen. Eigen bureau sinds? In 2008 studeerde ik af aan de TU Delft. Daarna volgde ik twee sporen, solliciteren en uitvoeren van kleine opdrachten. Ik merkte dat zelfstandig ondernemerschap beter bij mij past. Toen ik het vertrouwen had er van te kunnen leven, koos ik voor een eigen bureau. Werkplek? Ateliercomplex De Besturing in de Binckhorst. Ik kwam hier terecht na een workshop van Stroom over de behoeften van mensen in broedplaatsen. Werken in dit pand inspireert mij. Ik ontwierp samen met RaĂşl Wallaart de Haagse Binckjes, een demontabele kantoorunit waarmee je in grote ruimten zonder CV makkelijk een prettige werkplek maakt. Door interne verhuizingen heb ik mijn Binckje al een paar keer opnieuw opgebouwd.
PORTRET
Samenwerking? Bij een klein deel van mijn projecten werk ik samen met anderen uit de Besturing. Dat is een meerwaarde van deze werkplek. Ook organiseren we samen activiteiten en klussen we aan het gebouw. Zo hebben we net een nieuwe gevel gemaakt. Door samen iets te doen leer je elkaar goed kennen en van elkaars expertise gebruik te maken. Dit vormt een goede voedingsÂbodem voor toekomstige samenwerkingsprojecten.
24 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Project? Samen met Studio Barbara Vos ontwierp ik de nieuwe foyer van het Paard van Troje. Het ruimtelijk ontwerp van OMA was helder van opzet. Maar een aantal karakteristieke elementen kwam niet goed tot hun recht door allerlei lichtbakken en decoratie. Eigenlijk hebben we de ruimte helemaal uitgekleed en met minimale middelen weer aangekleed. Nu is de mooie bolling van de onderzijde van de kleine zaal die boven de foyer hangt goed zichtbaar. We hadden geen contact met OMA omdat er geen rechten meer op hun ontwerp zaten, maar ik ben wel benieuwd wat ze van het resultaat vinden. Natuur? Ik ontwierp een aantal gebouwen in een landschappelijke setting zoals een strandpaviljoen op Texel en Buitengoed de Uylenburg in Delfgauw. Als freelancer werkte ik mee aan het boek Groenblauwe netwerken voor duurzame en dynamische steden. Het handboek toont hoe groen en water in de stad mee ontworpen kunnen worden en de principes van duurzame stedenbouw worden toegelicht. Ontwerpvisie? Mijn aanpak stem ik af op de kwaliteiten van de plek. Ik ben niet perse uit op een vernieuwend gebouw. Ik vind het belangrijker dat de vraag van de opdrachtgever goed wordt beantwoord. Om er achter te komen wat een particuliere opdrachtgever echt wil, vraag ik hoe hun dag eruit ziet. Bijvoorbeeld of ze in badjas of aangekleed ontbijten. Heel persoonlijk, maar zo kan ik in de keuken de juiste sfeer en mate van privacy bieden. De keuze voor het materiaal is vervolgens heel bepalend voor de vormgeving. Inspiratie? Referentiebeelden leiden mij aan het begin van het ontwerpproces af. Ik kijk altijd goed om me heen. Op reis door ongerepte natuur zie ik bijvoorbeeld een harmonieus lijnenspel in de heuvels van Wales. Alles is in evenwicht. Zo krijg je gevoel voor proporties. Ook geniet ik van het uitzicht op de beton足 centrale vanaf mijn werkplek. De hopen zand in verschillende vormen en kleuren en soms lijkt het net of de hijskranen samen een ballet opvoeren.
Door samen iets te doen leer je elkaar goed kennen en van elkaars expertise gebruik te maken.
25 PORTRET
26 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Nieuwe 'Haagse Plint' in aanbouw
27
beeld
Rubén Dario Kleimeer
GESPOT
GESPOT Het nieuwe type winkelgebouw lijkt veel op de winkelmagazijnen uit het einde van negentiende en eerste helft van de twintigste eeuw. In oktober 2010 kwamen de stedenbouwers van Den Haag met het plan om van de Grote Markstraat een winkelboulevard van internationale allure te maken. De majestueuze Bijenkorf (1924-26) van architect P.L. Kramer fungeert als voorbeeld voor schaal, gevelopbouw en kwaliteit van de architectuur. Alle gebouwen hebben of krijgen een kloek voorkomen met een hoogte tussen de 20 en 25 meter, de zogenaamde ‘Haagse Plint’. Op de hoeken komen accenten tot 30 meter hoogte. Ten minste de eerste twee bouwlagen krijgen een winkelfunctie met een transparante gevel, daarboven liggen bij voorkeur woningen. De gevelbeëindiging is helder aanwezig met een set back of juist een kroonlijst. De gevel is net als de Bijenkorf heel verfijnd met subtiele plastiek en details. Kortom een architectuur die doet denken aan de stedelijke architectuur van de Um 1800 Bewegung van net voor WO I.
28 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Gelukkig in een hofje?
Door de afgesloten
Het mooiste aan mijn
Ik vind het erg
De ruzies tussen de
poort, de binnen-
hofje vind ik de rust
jammer dat ik mijn
bewoonsters zijn soms
moeder en de sociale
en de grote
persoonlijke
ruig en intimiderend
controle van de
gezamenlijke tuin.
tuinspullen niet aan
waarbij de politie soms
medebewoners voel
mijn voordeur mag
tussenbeide komt.
ik mij hier veilig.
neerzetten.
29
teskt
Sarah Carlier
GELUKKIG IN EEN HOFJE?
Hofjes bestaan al honderden jaren, tot op de dag van vandaag. Kennelijk is het een woonvorm die de tand des tijds kan doorstaan. Maar wat is de kracht van een hofje? En welke architectonische en sociale waarden zouden van betekenis kunnen zijn voor nieuwe gedeelde woonvormen die passen in deze tijd?
Het 400-jarig bestaan van het Haarlemse hofje Codde en Van Beresteyn was aanleiding om deze vraag te stellen aan Bureau SLA en Young Designers/. Zij gingen aan de slag met een team van architecten, social designers en kunstenaars. Het ontwerpteam wekte niet aan voorstellen voor het ultieme hofje. Ze ontwikkelden een ontwerpmethode die iedereen bij de ontwikkeling van nieuwe vormen van gemeenschappelijk wonen voor zijn eigen situatie kan gebruiken. In deze methode komen de fysieke en sociale aspecten samen, die elkaar versterken in het ontwerpproces.
Ik ben van mening dat ons hofje beter zou /Als er iemand jarig is
/Als ik meer geld had
functioneren als het
in het hofje dan eten
zou ik hier niet blijven
gemengd (man/vrouw/
we samen taart/
wonen/
jong/oud) zou zijn’
30 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Niets is wat het lijkt
In dit project was ik een van de deelnemende kunstenaars. Ik onderzocht hoe het is om vandaag de dag in een hofje te wonen. Zelf woonde ik enige tijd in een Haags hofje en was vooral geïnteresseerd in de positie van de mens in deze samenlevingsvorm. Wanneer voelt een bewoner zich gelukkig in een hofje? Ik sprak met bewoners van liefdadigheidshofjes en sociale woningbouwhofjes in verschillende steden. Daarnaast gaf ik de geïnterviewde bewoners wegwerpcamera’s om hun hof met eigen ogen te documenteren. Zo ontstond in woord en beeld een indruk van de beleving van de bewoners. Vraag je mensen in het algemeen naar de aantrekkelijke aspecten van een hofje dan noemen ze de fraaie verschijningsvorm: de traditionele bouwstijl, het romantische beeld en de ruime tuin. Maar schijn kan ontluisterend bedriegen: de vorm biedt geen garanties voor een prettige leefsfeer. De uitspraken van bewoners hebben mij een ding heel duidelijk gemaakt: het woongenot van een hofje wordt vooral bepaald door de sociale structuur en onderlinge contacten.
Als je niet over je
De mensen in het
eigen schaduw heen
hofje hebben me uit
Overdag voel ik mij
durft te stappen dan
mijn eenzaamheid
eenzamer dan ’s
blijft de frictie langer
geholpen toen ik hier
avonds want dan heb
hangen.
kwam wonen.
ik mijn TV.
31 GELUKKIG IN EEN HOFJE?
Sommige historische hofjes hanteren al jaren strikte leef- en woonregels. Uit mijn gesprekken kwam naar voren dat regels geen problemen oplossen, maar veeleer ergernissen opleveren. Hofjes waar de sociale structuur gebaseerd is op dialoog, ook bij een conflict, laten meer harmonie zien. In veel historische hofjes wonen alleen vrouwen van boven de vijftig. Op grond van mijn gesprekken en het bijbehorende beeldmateriaal durf ik te concluderen dat bewoning door alleen die groep niet (meer) goed werkt. Daarentegen bleken bewoners van hofjes met een gemengde samenstelling -gezinnen en alleenstaanden, jongeren en ouderen- enthousiast over het hof en de heersende harmonie. Ook het toelatingsbeleid is een belangrijke factor in het goed functioneren van een hof. Waar men op voordracht van zittende bewoners wordt geïntroduceerd of waar een strikte interviewprocedure bestaat, lijkt de bewonersgroep hechter dan in hofjes waar iedereen zich kan inschrijven. In het eerste geval is het contact met de andere bewoners makkelijker gelegd. En dit contact is wel heel belangrijk, zeker omdat je in een hofje dicht bij en met elkaar woont. Wat me opviel, is dat een groot aantal geïnterviewden, gevraagd naar de motivatie voor een hofje, noemde dat ze hier mooi, goedkoop, centraal, groen en in stilte wonen. Het ‘ideaal’ van samenwonen met andere mensen speelde voor hen een ondergeschikte rol.
Met dank aan de bewoners van: Hof van Wouw, Den Haag Concordia- Noord, Amsterdam Heilige Geest hofje, Den HaagWijnand Esserhof, Den Haag Zonshofje, Amsterdam Rijpenhofje, Amsterdam Naamloos hof (Valckeniersstraat), Amsterdam Zomer 2013 verschijnt het projectboek (www.ydsite.nl). Dit project werd mede mogelijk gemaakt dankzij de hulp van Jorinde Beijerling en financieel ondersteund door Hofje Codde en Van Beresteyn, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Fonds Sluyterman van Loo en het RCOAK. Vrouwen van ‘de schaduwkant’ hebben
De regenten die het
minder contact met
hofje hier beheren
Ik dacht op dag één al,
elkaar dan de vrouwen
vind ik ouderwets en
ik ga hier nooit meer
van ‘de zonnekant’.
niet van deze tijd.
weg.
32 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Dag van de architectuur Den Haag 22 juni 2013
De jaarlijkse Dag van de Architectuur vindt plaats op zaterdag 22 juni. Neem een kijkje in bijzondere gebouwen die anders niet toegankelijk zijn, zoals de Raad van State of De Tempel. Architectuurgidsen en architecten verzorgen gratis rondleidingen en vertellen over het ontwerp en de geschiedenis van de gebouwen. Het thema van de Dag van de Architectuur is dit jaar 24 uur Architectuur . Terwijl veel gebouwen de deuren aan het einde van de dag sluiten, zijn stations, ziekenhuizen, nachtwinkels en hotels dag en nacht open. De fotografen van HAACS brengen Den Haag met haar gebruikers gedurende een etmaal in beeld. ADHD (Actueel Den Haag Debat) twittert de foto’s op gezette tijden rond en interviewt mensen die werken op voor normale mensen abnormale tijden.
33
tekst
Judith Schotanus
DAG VAN DE ARCHITECTUUR
PROGRAMMA www.dvda-denhaag.nl ADHD 24 uur twitter https:// twitter.com/ActueelDHDebat Raad van State Jubi De Dag van de Architectuur start op 22 juni rond 10.30 uur in het nieuwe gebouw van Universiteit Leiden, Campus Den Haag aan de Schouwburgstraat, met de opening door Wethouder Marnix Norder. Bezoek hier ook de Haagse Architectenwinkel voor gratis (ver)bouw advies. Neem vervolgens deel aan de rondleidingen door het Centraal Station, waar de klok rond gewerkt wordt aan de nieuwe stationshal. Bekijk de skyline van Den Haag vanaf het Strijkijzer of bezoek één van de nieuwe Haagse hotels in en rond de binnenstad. Het Easy Hotel, Hilton Hotel, Court Garden Hotel en het Holiday Inn Express zijn allemaal recente voorbeelden van herbestemming. Wandel onder leiding van Jacob Bijl van de Vrienden van Den Haag langs winkelpuien met bijzondere ornamenten of fiets langs de gebouwen van Jacob van Campen. In Den Haag bouwde deze grootmeester van het Hollands Classicisme onder meer Paleis Noordeinde en het Mauritshuis. Eindig de dag met de midzomeravond rondvaart van de Ooievaart en ervaar hoe Den Haag bij het vallen van de avond verandert. De rondleidingen door de opengestelde gebouwen vinden plaats tussen 11 en 16 uur. Voor een aantal rondleidingen en de rondvaarten is inschrijving noodzakelijk. Bekijk het programma op www.dvda-denhaag.nl.
New Babylon Centraal Station Den Haag Midzomeravond rondvaart Hilton Hotel Wandeling langs Haagse gevelsculpturen Strijkijzer Easy Hotel Korzo Theater Holiday Inn Express Hotel Rondvaart Haagse gebouwen Court Garden Hotel Universiteit Leiden Kantoor DgmR Fietsexcursie Jacob van Campen en het Hollands classicisme Ministerie van Defensie Ministerie van Buitenlandse Zaken Kinderatelier Wandeling door de Grote Marktstraat Architectenwinkel
34 HAACS - JAARGANG 2 - #05
24 uur architectuur, of te wel: gebouwen die 24 uur per dag, In onze kleine wereldstad aan zee moet je goed zoeken naar ‘s nachts rustig nog ‘late night shoppen’ in een hippe winkel met je collega’s in een restaurant. En in Londen kan je 24 uu
35 EEN STAD SLAAPT NOOIT
7 dagen per week, 365 dagen per jaar in bedrijf zijn. r de 24 uurs bedrijvigheid. In New York kan je om 3 uur of na een lange werkdag een goede maaltijd nuttigen ur per dag in goede supermarkten verse groenten kopen.
Een stad slaapt nooit, maar Den Haag wel
36
tekst
beeld
HAACS - JAARGANG 2 - #05
Corine Keus
Francisco Reina
Den Haag slaapt ’s nachts. De straten zijn leeg, het openbaar vervoer ligt stil. De meeste cafés sluiten in het weekend om half twee. Den Haag kent geen 24 uurs leven, op een paar uitzonderingen na. Wanneer je met de nachttrein om 01.30 uur in Den Haag aankomt op een van de stations, wordt je door beveiligers ontvangen. Slechts één uitgang van het station biedt toegang tot de stad. Het veiligheidsgevoel wordt er niet beter op als je bewegingsvrijheid wordt beperkt. De nachtbus rijdt alleen in het weekend één keer per uur. Gelukkig staan de taxi’s wel paraat. Zij lossen elkaar af, zodat je altijd naar je bestemming gebracht kan worden in een zwarte Mercedes met skai bekleding. Als je door de stad rijdt, is het stil. Alle ministeries en kantoren zijn gesloten (of inmiddels in onbruik geraakt). Als je geluk hebt, brandt er in het Binnenhof nog licht als er door een staatssecretaris een wetsvoorstel of debat wordt voorbereid. Rijdend in de taxi op zoek naar een goede maaltijd kom je erachter dat er na twaalven geen restaurants open zijn. Bij Little V aan het Rabbijn Maarsenplein kan je tot middernacht dineren, ook die is al gesloten. Gelukkig kun je bij de shoarma zaak Kairo Chill & Grill aan de Prinsestraat tot vier uur ‘s nachts nog een kapsalon bestellen. De ' Midnight Roti Shop' aan de Escamplaan is dan – anders dan je op basis van de naam zou verwachten – al lang dicht.
37 EEN STAD SLAAPT NOOIT
Verbouwing Centraal Station, Anna van Buerenplein
38 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Na sluitingstijd van de cafés om half twee kun je nog tot vijf uur naar de Pijpela. Wanneer je via een smalle poort vanaf het uitgestorven Noordeinde de kroeg nadert ben je blij dat je eindelijk onder de mensen bent. Is dit het nachtleven van Den Haag? Het is een café vergelijkbaar met de kroegen in Finland, waar het bier rijkelijk stroomt en dronken mensen aan de bar hangen. Door de muziek krijg je het gevoel dat je 20 jaar terug in de tijd bent. Na het stappen kan je bij de parkeergarage met benzine pomp Texaco en de 24 uurs winkel in de Laan (een zijstraat van de Jan Hendrikstraat) ‘s nachts nog sigaretten kopen. Zelfs als je er overdag bent krijg je het gevoel dat het avond is. Het is er fel verlicht (waardoor je direct nuchter bent), het ruikt er naar benzine, het beton is hufterproof, de verkoper staat achter een glazen scherm en er hangen camera’s. Je vraagt je af waarom de beveiliging zo streng is, als er ’s nachts niemand op straat is. Kennelijk gebeurt er toch meer dan je denkt. Meer boodschappen voor de volgende dag kun je kopen bij ‘Paul night en day shop’ aan de Paul Krugerlaan. Deze kleine supermarkt is 24 uur per dag open, maar heeft een klein assortiment. Door deze winkel is de Paul Krugerlaan ‘s nachts ook nog een redelijk levendige plek.
39 EEN STAD SLAAPT NOOIT
Gebouwen die 24 uur per dag open zijn, zijn vooral van de calamiteitendiensten zoals politie, brandweer en ziekenhuizen. Maar dit soort plekken maken geen actief onderdeel uit van het stadsleven. De nachtapotheek bij het ziekenhuis Bronovo, is enigszins toegankelijk. Wanneer je ‘s nachts met de taxi langs de slagboom rijdt, kom je op een groot leeg parkeerterrein. Een smalle trap leidt naar de deur van de nachtartsenpost. Overal hangen camera’s, eerst aanbellen voordat de deur open gaat. De beveiliging valt ‘s nachts veel meer op dan overdag, je krijgt niet het gevoel dat je gewenst bent. Bij Snackbar de Vrijheid ben je wel 24 uur per dag welkom. Vooral de locatie van deze snackbar is uniek: op het viaduct over de Utrechtse Baan is dit een echt ‘drive along’ restaurant. Koning Alex kwam er regelmatig om na een avond met vrienden op weg naar huis nog even te snacken. Je kan er een patatje oorlog halen voordat de taxi je weer afgezet bij het centraal station.
Dit lijkt op wat 24 uur architectuur zou moeten zijn: actief leven in een stedelijke omgeving. Bij het centraal station wordt ’s nachts flink gebouwd. Het schouwspel met felle verlichting van bouwlampen en gekleurde pakken van de werkers, ziet eruit als een filmset waar iets geheimzinnigs gebeurt. Dit lijkt op wat 24 uur architectuur zou moeten zijn: actief leven in een stedelijke omgeving. Maar verder: slechts één shoarmatent, één kroeg, één benzinepomp, één nachtwinkel, één snackbar, één nachtdokter en een paar nachtwakers; deze wereldstad aan zee met een half miljoen mensen slaapt lekker, terwijl andere wereldsteden hun economie 24 uur laten draaien.
40 HAACS - JAARGANG 2 - #05
Column
Centre Co
Op de plek van het Koninklijk Conservatorium is hoogbouw gepland. Links het Centre Court
tekst
beeld
Martijn van Leeuwen
Luuk Kramer
41 COLUMN
ourt: een gebouw
Den Haag kampte voor de millenniumwisseling met een grootstedelijk minderwaardigheidscomplex. De hofstad viel naar zijn smaak tussen wal en schip: geen 'echte' stad als Rotterdam met zijn Manhattiaanse skyline, geen hoofdstad en internationale toeristentrekpleister als Amsterdam, maar slechts een bedaagde ambtenarenstad. Bestuurlijk Den Haag, al dan niet verleid door vlotbabbelende projectontwikkelaars, zocht de remedie van zijn complex in hoogbouw. Na tien jaar bouwwoede is ook Den Haag opgestoten in de vaart der metropolitane volkeren: 'Wolkenkrabbers' tot wel 140 meter hoog domineren het stadsbeeld. Ze zijn te vinden in 'kantorenhotspot' Beatrixkwartier (WTC Prinsenhof), het stationsgebied (New Babylon), het Wijnhavenkwartier (JuBi-ministeries en De Kroon) en zelfs naast station Hollands Spoor (Strijkijzer). Op het eerste gezicht weten ze te imponeren. Ook mij bekroop als Hagenaar een behaaglijk gevoel van revanche op die Rotterdamse patjepeeĂŤrs.
42 HAACS - JAARGANG 2 - #05
w als balsem voo Maar vele bezichtigingen te voet, fiets en tram later, moet ik concluderen dat het gevoel van grandeur niet beklijft. De 'imponeerkracht' ligt enkel in hun enorme omvang, blijkt al deducerend. Filter je dat element weg, dan resteren (milde) irritaties: fietsen langs het Strijkijzer vanaf windkracht 6 betekent windval en een niet geringe kans op ongevallen, met razend verkeer aan weerszijden. Dan wens je dat de derivaten-problemen van het bijna-failliete Vestia al v贸贸r de bouw aan het licht waren gekomen. Bij New Babylon vraag ik me af waarom Fortress en het genationaliseerde SNS Property Finance 370 miljoen euro in een exterieur stopten dat niet zou misstaan in een zwembad of badkamer, maar detoneert met het stadsbeeld. De Kroon heeft weliswaar een fraai contemporain ontwerp, maar wil teveel uitdrukken dat ook Den Haag h茅茅l Fifth Avenue kan zijn, met de protserige kroon als bewijs. Dat smaakt zelfs wrang als je beseft dat daarvoor de Zwarte Madonna moest wijken, een onder bewoners geliefd sociaal wooncomplex met een gigantische binnentuin van de ten onrechte verguisde Carel Weeber.
43 COLUMN
or de ziel Ben ik dan tegen hoogbouw? Zeer zeker niet. Maar met gebouwen van meer dan 100 meter maakt de lommerrijke en rustige residentie zich groter dan ze is. Bouw voor de menselijke maat: geen kille , tochtige, onpersoonlijke wolkenkrabbers, maar gebouwen die het hart aanspreken en de verbeeldingskracht in werking stellen. Zo'n gebouw is het Centre Court van pensioenbelegger Bouwinvest. Het is een vrij nieuwe woon- en kantoortoren van, schat ik, nog geen 70 meter op de kop van de Prinses Beatrixstraat in het Beatrixkwartier. Het gebouwencomplex is opgetrokken uit warme roodbruine bakstenen, opgestapeld als het Empire State Building en ademt dankzij de sculptuur van schoorstenen op de top ook een sfeer van industrieel erfgoed.
Hier verbeeld ik me tegelijkertijd door het New York van de jaren dertig als door het Moskou van de jaren vijftig te lopen.
Hier verbeeld ik me tegelijkertijd door het New York van de jaren dertig als door het Moskou van de jaren vijftig te lopen. Het kantoor waarin Agentschap NL huist, is met een beetje fantasie zelfs een miniatuur-versie van een van de zeven Stalin-sisters: de neogothische kathedraalachtige structuren waarmee Stalin de Moskouse bevolking liet voelen dat er geen enkele religie dan het stalinisme was en van waaraf Michail Bulgakov in zijn roman The master and Margarita de duivel (Stalin) de onbedorven Margarita (de Sovjet-bevolking) liet bespringen. Minderwaardigheidscomplexen verdwijnen niet met hoogbouw. Er was een crisis voor nodig om tot dat besef te komen. Wolkenkrabbers bevredigen kortetermijnverlangens. Menselijke gebouwen als het Centre Court daarentegen hebben eeuwigheidswaarde en zijn als balsem voor de ziel. Projectontwikkelaars en architecten hebben sinds de crisis de mond vol van 'vraaggericht bouwen' en 'luisteren naar de consument'. Als de markt weer aantrekt, zal het mij benieuwen of ze zich aan hun belofte houden.
44 HAACS - JAARGANG 2 - #05
BIOGRAFIEËN
Leo Oorschot (NL, 1960) is als architect en onderzoeker opgeleid aan de TU-Delft. Tegenwoordig is hij voorzitter van het Haags Architectuur Café (HaAC), hoofdredacteur van het architectuur magazine HAACS, correspondent (ArchiNed, ArchitectuurNL) en promovendus aan de TU-Delft. Hij werkte jaren bij KCAP en Geurst & Schulze architecten aan tal van stedelijke ensembles in het binnen- en buitenland.
Merel Pit (NL, 1981) werkt sinds oktober 2008 als vakredacteur bij de Architect. Ze is één van de vaste bloggers op deArchitect.nl en ze blogt tevens - zeer onregelmatig - op haar persoonlijke website merelpit.com. Tim de Boer (NL, 1979) is opgeleid als architect en stedenbouwkundige.
Haar interesse in architectuur en de ruimte erom heen ontwikkelde
In 2006 is hij gekozen als eerste Jaap Bakema Fellow voor het uitvoeren
zich tijdens haar studie Architectuur aan de TU/e en de TU Berlin.
van een onderzoek naar terreur, veiligheid en de stad. Zijn aanpak is
In Eindhoven studeerde ze cum laude af aan de leerstoel ‘Architectural
omschreven als lichtvoetig en idealistisch, maar hij werkte ook jarenlang
design and Urban Cultures’.
parttime als interieurbouwer. Sinds 2009 is hij werkzaam bij het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Daarnaast is hij redactielid van
Judith Schotanus (NL, 1972) is architect en redacteur. Zij werkte bij
HAACS en schrijft voor diverse media over architectuur, stedenbouw
HVE architecten aan vele (woning)bouwplannen. Bij de projecten was
en de stad.
zij ook als projectleider van schetsontwerp tot uitvoering betrokken. Zij was vervolgens als web redacteur werkzaam bij het maandblad
Klaartje Jaspers (NL) is journalist op het gebied van wetenschap,
Vastgoedmarkt en is (eind)redacteur bij het e-magazine HAACS.
maatschappij en internationale relaties. Vanuit Nederland en zuidelijk Afrika
Door haar studie stadssociologie is zij in staat verbanden te leggen
publiceerde zij ondermeer in De Volkskrant, de Groene Amsterdammer
tussen architectuur en stedenbouw, en sociale, economische en
en uiteenlopende online uitgaves. Daarnaast runt zij een stichting ter
maatschappelijke ontwikkelingen.
bevordering van kritische mediaproductie- en consumptie. Sarah Carlier (B, 1981) studeerde aan de Koninklijke Academie in Corine Keus (NL, 1970) is architect en docent. Ze werkt binnen diverse
Den Haag en deed een Master Fotografie aan de AKV/St. Joost in
samenwerkingen aan stedenbouwkundige en architectonische opgaven
Breda. Haar foto’s, video’s, installaties en publicaties focussen zich
van verschillende schaalniveaus. Ze stelt binnen de opgave de context
op de mens in een veranderende samenleving. Ze presenteerde werk bij:
centraal en de architectuur volgt uit de specifieke kwaliteiten van de
De Brakke Grond Amsterdam, Stroom Den Haag, LhGWR den Haag,
locatie. Sinds 2010 werkt zij als (gast-) docent ruimtelijk ontwerpen
BOZART Brussel, UNSEEN Photo Fair, Art Amsterdam, Fotomuseum
aan de Willem de Kooning academie. Naast deze werkzaamheden is
Antwerpen, Tropenmuseum Amsterdam. Haar boek (four years...)
zij 6 jaar voorzitter geweest van het Haags Architectuur Café (HaAC)
werd in 2012 genomineerd voor de Dutch-Doc Award.
en momenteel redactielid van HAACS. Rubén Dario Kleimeer (COL, 1978) initieert fotografische projecten Martijn van Leeuwen is sinds 2006 redacteur van Vastgoedmarkt.
over het stedelijk landschap en het publieke domein. Met de blik van een
Hij studeerde in 2001 af aan de School voor Journalistiek in Tilburg.
stadsetnograaf verdiept hij zich in de gebouwde stedelijke omgeving
Tussen 2003 en 2005 studeerde hij Ruslandkunde in Leiden en
waarin wij wonen, werken en recreëren. De projecten worden tentoon
Sint-Petersburg. Hij werkte bij NRC Handelsblad en The Cape Argus in
gesteld in het galeriecircuit en aangekocht door binnen- en buitenlandse
Zuid Afrika, en was juridisch verslaggever voor het Haags Persbureau.
verzamelaars. Eveneens werkt hij in opdracht van architectenbureaus.
In 2011 nam hij een half jaar onbetaald verlof om als freelance journalist
Zijn werk is onder meer gepubliceerd bij nai/010publishers.
door Rusland, de Baltische landen en de Kaukasus te reizen.
Afwisselend woont Rubén in Rotterdam en Shanghai.
45 BIOGRAFIEËN
Christian van der Kooy (NL, 1983) is fotograaf en kunstenaar. Hij werkt aan lange termijn projecten in Oost-Europa en het Zwarte Zee gebied, die zich richten op het denkbeeldige, vermengd met het documentaire. Hij probeert een groots idee te vertalen in een kleiner verhaal vol details. Hij werkte in opdracht van architecten, NRC Media, Foam en Nai-Publishers. Zijn werk was te zien in de RA-Gallery te Kyiv, en het Nai en Nederlands Fotomuseum te Rotterdam.
Luuk Kramer (NL, 1958) werkt sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw als architectuur en landschapsfotograaf. Naast opdrachten voor architectenbureaus wordt zijn werk regelmatig gepubliceerd in binnen en buitenlandse tijdschriften. Daarnaast is zijn vrije werk in verschillende collecties opgenomen, zoals die van Stedelijk Museum Amsterdam en de Hermitage te Amsterdam. In 2012 gaf hij een gastcollege en workshop aan studenten architectuur aan de TU Delft.
Johan Nieuwenhuize (NL, 1980) is fotograaf, kunstenaar, curator
Corine Vermeulen is een Nederlandse fotografe die zich begin
en beeldredacteur. Hij werkte in opdracht van NRC, De Volkskrant,
2006 in Detroit gevestigde. Ze won de Kresge Artist Fellowships
en de Koninklijke Schouwburg. Zijn werk was onder meer te zien in het
2009 en voltooide onlangs twee lange termijn projecten: ‘Your Town
Three Shadows Photography Art Centre in Beijing en De Kabinetten
Tomorrow’ (2007 - 2012), dat de verschuivende maatschappelijke
van de Vleeshal in Middelburg. Tevens is hij vertegenwoordigd in
en geografische ecologie van Detroit documenteert, en ‘Medellín’
diverse kunstcollecties in binnen- en buitenland. Hij is oprichter en
(2009 - 2012), waarin de hedendaagse omstandigheden in de stad
curator van Platform57 en is als fotograaf en beeldredacteur
Medellín in Colombia worden weergegeven. De tentoonstelling Off
verbonden aan HAACS.
the Grid is nog tot 28 juni 2013 te zien in het Nutshuis in Den Haag.
Frank Penders studeerde bouwkunde en werkte in de architectuur
Jantien Methorst (NL, 1971) is een redactioneel grafisch ontwerper.
en metaalbewerking. In 2003 richtte hij zich met zijn gevoel voor maat,
Afgestudeerd aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en
verhouding en compositie op de fotografie. Sociaal engagement en
als MFA Editorial Graphic Design aan de Hogeschool voor de Kunsten
fotografie van de ruimte komen bij elkaar in zijn recent afgeronde
in Utrecht. Na ruim tien jaar bij verschillende bureaus in Rotterdam,
project "StadsGezichten" dat als expositie rondreist en is aangekocht
Den Haag en Utrecht te hebben gewerkt is ze in 2007 als zelfstandig
door Gemeentearchief Rotterdam.
ontwerper gestart. Intussen heeft ze een ruime portfolio opgebouwd voor een gemengd palet van opdrachtgevers.
Francisco Reina (ES, 1979) is een Spaanse fotograaf gevestigd in Den Haag. Hij wordt als kunstenaar vertegenwoordigd door AJG
Rogier Rosema (NL, 1974) studeerde af aan de Koninklijke
Gallery in Sevilla en Cockie Snoei Gallery in Rotterdam. Hij werd
Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Nadat hij als
genomineerd voor de Lex van Rosen Award (Noorderlicht Gallery,
ontwerper/art-director gewerkt heeft bij verschillende bureau's
Groningen 2011). Zijn werk is gepubliceerd in het boek NEW Dutch
startte hij in 2008 een eigen studio. Het portfolio van Things To
Photography Talent 2012 en geplaatst in diverse magazines. Hij werkte
Make And Do bevat opdrachtgevers uit zowel de publieke, commerciële
in Madrid voor het Prado Museum, Fundación Mapfre en in Nederland
en culturele sector. Daarnaast geeft hij workshops en exposities in
voor Provincie Gelderland.
binnen- en buitenland.
HAACS is een platform voor Haagse stedelijke transformaties en architectuur
Dit magazine doet ieder kwartaal verslag
van recente ruimtelijke ontwikkelingen, biedt ruimte voor opinie, toont schatten uit het gemeentearchief, verrassende projecten in de stad, verslagen van de ADHD debatten en terug- of vooruitblikken op activiteiten van HaAC, BNA Kring Haaglanden en wellicht in de toekomst van uw organisatie.