JAARGANG 2
OKTOBER 2013
#06 PLATFORM VOOR HAAGSE TRANSFORMATIES EN ARCHITECTUUR
Den Haag: de pannenkoekstad en de torens   Het Haagse hoogbouwtrauma #01 Instant Reflex Mijn favoriete Haagse plek TodaysArt reanimeert voormalig ministerie en meer >
2
beeld
HAACS - JAARGANG 2 - #06
Johan Nieuwenhuize
About Het initiatief voor HAACS is genomen door het Haags Architectuur CafĂŠ (HaAC). Wij willen de vele organisaties met eigen invalshoeken een platform geven voor het debat over veranderingen in Den Haag organiÂsaties die zich, direct of indirect, bezig houden met de stad, soms als beroepsgroep, soms als belangenvereniging en soms als verontruste burgers die een stedelijke transformatie bekritiseren. De rubrieken in HAACS blikken terug, kijken vooruit, houden beschouwingen over actuele thema's, laten prominenten aan het woord, doen verslag van activiteiten en presenteren nieuwe spraakmakende projecten. Kortom, Haags en soms tegendraads: HAACS!
3 ABOUT
Toren De Kroon gezien vanuit het voormalige Ministerie van Buitenlandse Zaken en Justitie.
4 HAACS - JAARGANG 2 - #06
DEN HAAG: de pannenkoekstad en haar torens
tekst
beeld
Leo Oorschot
Christian van der Kooy
5 INLEIDING
De aap is uit de mouw. De hoogbouw prijsvraag 'Bouwen op elkaar – gestapeld kleinschalig opdrachtgeverschap' die de toren-minnende wethouder Marnix Norder uitschreef op een geheime locatie, blijkt de leegte van Laakhaven West te zijn. Een zucht van verlichting trekt door Haagse woonwijken, de gifbeker ging hen dit keer voorbij. Wat is dat toch met hoogbouw en Den Haag? Hoe is dat zo gekomen? HAACS # 06 gaat over het Haags Hoogbouwtrauma maar ook over een juweel van een nieuwe toren, het Leiden University College The Hague van de onlangs naar Amerika verhuisde Limburgse architect Wiel Arets. Ook is er het artikel over de reanimatie door TodaysArt van het leegstaande Ministerie van Binnenlandse Zaken waarmee de Leidse Universiteit grote plannen heeft. Ligt er ook een tweede leven in het verschiet voor het tweelingzusje van Justitie? Dooievaar en Neutelings Riedijk architecten ruziën verder over een alternatief voor het Spuiforum waarbij deze toren wordt betrokken. Krijgen deze hoogbouwiconen uit de tijd van de cityvorming werkelijk een tweede leven? Fotograaf Kim Nuijens portretteerde het Haagse winkelpubliek dat zich verdringt in de stad. En fotograaf Johan Nieuwenhuize reist verder door Den Haag op zoek naar structuren en ritmes die onze stad sieren. Ook de bewoners van de stad komen aan het woord over gebouwen en pleinen die hen verwonderen. Zij spreken over de prachtige aardwarmte centrale die het nog steeds niet doet, Villa Windekind van architect Roosenburg, waar in de kelder tijdens de Tweede Wereldoorlog de meest vreselijke dingen zijn gebeurd, het meest monumentale plein van de stad Plein 1813 en natuurlijk de jongensdroom: de boomhut. De redactie van HAACS en het Haags Architectuur Café (HaAC) wensen u veel leesplezier.
6 HAACS - JAARGANG 2 - #06
Over het haags architectuur café Het Haags Architectuur Café (HaAC) is er voor iedereen die geïnteresseerd is in gebouwd Den Haag. Wil je op de hoogte blijven van ons programma, bezoek dan iedere maand even onze website www.haac.nu, meld je aan voor de digitale uitnodiging of volg ons via Linkedin.
Pasklaar Iedere derde dinsdag van de maand bezoekt HaAC een pas opgeleverd gebouw of andere interessante plek in Den Haag. In deze reeks ‘Pasklaar’ wordt in gezelschap van de architect een gebouw bezocht en besproken.
Actueel Den Haag Debat (ADHD) ADHD is een gezamenlijk initiatief van HaAC, BNA Kring Haaglanden, Het Nutshuis en Stroom Den Haag. Alert, levendig en actief worden de laatste ontwikkelingen in de Haagse stedenbouw en architectuur bespreekbaar gemaakt.
Juni fietstocht door de stad In juni organiseert het Haags Architectuur Café een fietstocht door de stad onder leiding van iemand die van betekenis is of was bij de wording van Den Haag.
Dag van de Architectuur (DvdA) In juni organiseren HaAC en BNA Kring Haaglanden met medewerking van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling en Archiguides de Dag van de Architectuur.
Bestuur Corine Keus, Judith Schotanus (secretaris), Leo Oorschot (voorzitter), Dolf Langerak, Joop Bolster (penningmeester), Raúl Wallaart, Melvin Kaersenhout (voorzitter), Regien Kroeze, Paul de Vries, Vivian Hofstede, Christina Kaizer en Tim de Boer Bezoek voor een overzicht van onze activiteiten onze HaAC website
www.haac.nu
7 INHOUD & COLOFON
REDACTIE De redactie van HAACS magazine bestaat uit leden van het Haags Architectuur Café. Leo Oorschot (hoofdredactie), Corine Keus, Judith Schotanus (eindredactie), Tim de Boer en fotograaf
4
Johan Nieuwenhuize (beeldredactie)
Den Haag: de pannenkoekstad en torens 8
Het Haagse hoogbouwtrauma
CONCEPT & ONTWERP Rogier Rosema > www.thingstomakeanddo.nl Jantien Methorst > www.jantienmethorst.nl
14
Portret: Robin Jongejan
FOTOGRAFIE Christian van der Kooy > www.christianvanderkooy.com
18
Gespot
Johan Nieuwenhuize > www.johannieuwenhuize.nl Luuk Kramer > www.luukkramer.nl Kim Nuijnen > www.kimnuijnen.com Ruben Dario Kleimeer > www.rubendariokleimeer.com
20
Ruimte om te groeien
KOPIJ Kopij wordt op prijs gesteld en wordt beoordeeld op relevantie:
26
redactie@haac.nu
Mijn favoriete Haagse plek VERSPREIDING
34
Beeldcolumn
HAACS magazine is een digitale (kwartaal)uitgave en is te lezen op www.haac.nu. HAACS wordt kosteloos gemaild naar iedereen die de uitnodiging van het HaAC ontvangt en naar de verschillende organisaties en verenigingen die zich bezig houden met het
36
Haagse stadsbeeld.
TodaysArt reanimeert voormalig ministerie 44
Biografieën
8 HAACS - JAARGANG 2 - #06
01
et haagse oogbouwrauma
De met trompetgeschal aangekondigde ideeÍnprijsvraag 'Bouwen op elkaar – gestapeld kleinschalig opdrachtgeverschap' doet menig Hagenaar het hart wild in de borst kloppen. Architectenteams werken aan een volledig nieuw concept voor hoogbouw waarbij bewoners een eigen toren bouwen. 'Het wilde hoogbouwwonen' met Duivesteijn in de jury, is een van de laatste projecten van de toren-minnende wethouder Norder. Hoogbouw is een lokaal trauma, veroorzaakt door het beeld van Den Haag als 'een voornaam dorp in het lommerrijke groen' en de vanaf 1870 ontwikkelde 'pannenkoekstad'.
tekst
beeld
Leo Oorschot
Ruben Dario Kleimeer
9 HET HAAGSE HOOGBOUWTRAUMA
10 HAACS - JAARGANG 2 - #06
Toen na de oorlog iedereen zich daadwerkelijk in het groen van bijvoorbeeld Zoetermeer vestigde, maakte de oude stad een diepe crisis door. Den Haag werd half gesloopt en grotendeels verlaten door haar bewoners. Tot de stad opnieuw bevolkt werd aan het eind van de twintigste eeuw en het idee 'compacte stad' aan invloed won. En de hoogbouw in 'Den Haag Nieuw Centrum' verrees. Centraal in dit essay staat de vraag: is Den Haag steeds het slachtoffer van zijn eigen ideeĂŤn? Het lommerrijke groen
Jan van Eyck schilderde al rond 1420 de grafelijke residentie in een paradijselijke omgeving met lommerrijk groen. In 1621 bezong Constantijn Huygens in Batava Tempe, dat is 't Voor-hout van 's Gravenhage de eerste groene suburb het Voorhout. Bezoekers prezen het voorname dorp met zijn stadskastelen in het groen, het Haagse bos en de buitenhuizen met enorme lusthoven. Den Haag mocht geen koopmansstad zijn met zakelijke belangen. Het had geen stadsmuren, poorten, torens of kathedralen die naar de hemel wezen. Den Haag was de neutrale tuin waar Oranjes en kringen daaromheen het bestuur van de Republiek en de Staten van Holland ter hand namen. De bestuurselite kon er flaneren onder de lindebomen op het Lange Voorhout of het Plein. De pannenkoekstad
Tijdens de grote stadsuitleg vanaf 1870 verhuisden bewoners massaal naar de nieuwe wijken. Daar was de maximale hoogte van de gevel gelijk aan de breedte van de straat. Private bouwgrondmaatschappijen moesten grond voor de straten kosteloos aan de gemeente overdragen. Om verlies te beperken, kregen straten de minimumbreedte van 12 meter. Aannemers die de bouwkavels afnamen mochten vervolgens niet hoger bouwen dan de straatbreedte. Zo ontstonden ruime bouwblokken met randbebouwing van twee of drie bouwlagen en binnenterreinen vol sloppen. Tussen 1890 en 1918 fleurde stedenbouwer en natuurliefhebber Lindo de stad op met lanen met dubbele rijen lindebomen en schelpenpaden, parken, voortuinen en trambanen. De straten werden royaler en de hogere huizen kregen vaak kleine torentjes met uienkoepels. Van echte hoogbouw was geen sprake, alleen kerken en scholen kregen de hoogte die paste bij de status van het instituut. Het lommerrijke groen en de neutrale status van de stad met de vredesconferenties leefden weer op. In het interbellum werd gestaag verder gebouwd aan de pannenkoekstad. Berlage en Bakker Schut ontwierpen groene monumentale tuinwijken met
11 HET HAAGSE HOOGBOUWTRAUMA
'Den Haag mocht geen koopmansstad zijn met zakelijke belangen. Het had geen stadsmuren, poorten, torens of kathedralen die naar de hemel wezen. Den Haag was de neutrale tuin waar Oranjes en kringen daaromheen het bestuur van de Republiek en de Staten van Holland ter hand namen.' Aantal inwoners tussen 1622 -2013 1622 - 17.430
1960 - 606.110
2000 - 441.097
1959 - 606.825
1999 - 440.729
2013 - 506.485
De grote groei van de stad
Alle bouwgrond is volgebouwd,
In deze periode komen er
begint in de negentiende
de sloop van de oude stad
twee vinexwijken bij
eeuw en gaat steeds sneller,
begint en verjaagt op grote
Den Haag. Veel expats en
tot het hoogtepunt in 1959
schaal bewoners uit de oude
Moelanders vestigen zich in
wordt bereikt.
wijken en uit de stad.
de stad. De globalisering laat zich nu pas goed gelden.
Bron: Bakker Schut 1948 & www.denhaag.buurtmonitor.nl
12 HAACS - JAARGANG 2 - #06
een lage woningdichtheid. Bakstenen bouwblokken hadden hooguit vier verdiepingen. Als men hoger wilde moest men een lift betalen en dat was te kostbaar voor woningwetwoningen. Er was veel kritiek binnen de vakgemeenschap op de pannen足koekstad, omdat prachtige landgoederen werden opgeofferd. Met variatie in hoogte en dichtheid had men deze kunnen behouden. In Den Haag bouwde men in 1925 wel de eerste woontoren van Nederland aan de Benoordenhoutseweg. De toren van Duiker en Wiebenga kreeg de veelzeggende naam Nirvana. Ook tijdens de wederopbouw bleek de lift te duur en bouwde men verder aan de pannenkoekstad. Ottenhof, chef volkshuisvesting, bekritiseerde deze gang van zaken en sprak van een 'tussending', geen stad en geen suburb. De nieuwe wijken van Den Haag Zuidwest hadden enerzijds een te lage woningdichtheid op een te groot oppervlak om voorzieningen zoals winkels, theaters, bioscopen, scholen en openbaar vervoer staande te houden. Men werd afhankelijk van een auto. Anderzijds waren er nauwelijks huizen met een tuin en hadden de appartementen een te hoge dichtheid voor een echte groene suburb. Ondoordacht was het enorme bouwterrein volgebouwd. Op zoek naar nieuwe bouwgrond begon men in de jaren zestig aan de sloop van de oude stad. De sloop van de stad
Met de bouw van de pannenkoekstad kreeg Den Haag een groot verkeersprobleem cadeau. Grote delen van de stad werden gesloopt om ruimte te maken voor de auto en de dienstenstad met kantoren, ministeries en winkels. 'Cityvorming' werd op een overdreven manier doorgevoerd en alleen het allerheiligste Binnenhof en Hofkwartier werden gespaard. Geen enkele
stad in Nederland nam de sloop in de jaren zestig en zeventig zo voortvarend ter hand. Zwolsman had begin jaren zestig grote plannen. Hij nodigde de Italiaanse constructeur Pier Luigi Nervi uit, die een 130 meter hoge prismatische glastoren op ranke betonnen poten ontwierp in het Wijnhavenkwartier. De provincie Zuid-Holland voelde niets voor deze toren en ging in 1964 dwarsliggen. Binnen de singels werden in de jaren zeventig de flats in Kortenbos en het Westeinde Ziekenhuis gebouwd. Aan de andere kant verschenen de torens van het Ministerie van Justitie, Binnenlandse Zaken en het Transferium. Den Haag kende vanaf 1959 een aanzienlijke terugloop van de bevolking. Minder mensen betekenen minder klanten voor winkels en voorzieningen, met als gevolg dat bakkers, slagers of buurtsupermarkten uit Haagse buurten verdwenen. Den Haag veranderde in een ru誰nestad met dichtgetimmerde huizen. Niemand wilde er nog wonen of werken. Echter jonge politici, steden足bouwers en architecten zagen een stip op de horizon en na jaren strijd tegen de sloop volgde in 1980 eindelijk de omslag. In HAACS # 07 het vervolg met de Compacte Stad en Den Haag Nieuw Centrum.
13 HET HAAGSE HOOGBOUWTRAUMA
Moerwijk Zuid uit 1948 van de stedenbouwer Dudok is een voorbeeld van de pannenkoekstad (woningwetwoningen zonder lift van vier bouwlagen) waar het ideaal van het 'Haagse lommerrijke groen' een belangrijke rol speelde bij de vormgeving. Het groen spoelt als een continu端m tussen de open bouwblokken door en bij de groene stroken tussen de wijken werden bijzondere bomen en beplanting toegepast. Echter, monumentale landgoederen met lusthoven en oeroude boerderijen werden gesloopt.
14 HAACS - JAARGANG 2 - #06
PORTRET Robin Jongejan op het balkon van zijn studio
tekst
beeld
Judith Schotanus
Johan Nieuwenhuize
15 PORTRET
Den Haag heeft veel kleine architectenbureaus. En het worden er steeds meer. Wie zijn deze architecten? Waar werken ze? Wat is hun visie? HAACS is nieuwsgierig en maakte een portret van Robin Jongejan.
16 HAACS - JAARGANG 2 - #06
Naam bureau? Begin 2010 begon ik Buro Bast. De beginletters allitereren en de naam klinkt stoer, maar staat ook voor bouwen, architectuur, stedenbouw en techniek. Ik wil een bouwmeester zijn die alle facetten van het vak beheerst. Particulieren voor wie ik een villa of verbouwing ontwerp hebben geen bouwkundige kennis. Zij vinden het prettig dat ik hen adviseer over het bouwtraject, maar hun uitbouw moet ook goed in de omgeving passen. Werkveld? Opdrachtgevers variëren van particulieren tot corporaties en verenigingen. Ik doe veel verschillende dingen, waaronder directievoering en toezicht. De kennis van de uitvoering gebruik ik weer in mijn ontwerpen, die daardoor uitvoerbaar en betaalbaar zijn. Mijn brede benadering levert veel verschillende vragen en soorten opdrachten op. Het is gaaf om in de ochtend op de bouwplaats te staan en daarna een ontwerp te schetsen. Project? Samen met Cityconcept ontwikkel ik woonconcepten voor consumenten die zelf willen bouwen. Voor een NS-hal in Utrecht ontwerp ik de cascostructuur en inrichtingsmogelijkheden voor loftwoningen. Het is collectief particulier opdrachtgeverschap, alleen niet met de groep als vertrekpunt, maar het gebouw met ontwerp en financiële duidelijkheid vooraf. Daar zoeken we geïnteresseerden bij. Cityconcept zorgt voor het proces, zoals de onderhandelingen met de gemeente. Zo nemen we onzekerheid bij kopers weg en kunnen de bewoners zelf alles doen wat leuk is aan bouwen.
Werkplek? Meestal werk ik thuis. Zakelijk en privé lopen soms door elkaar heen, maar ik houd wel van dat flexibele bestaan. Als ik de deur hier achter me dichttrek, is het echt mijn werkruimte. Verder is mijn werkplek afhankelijk van het samenwerkingsverband. Met Cityconcept werk ik bijvoorbeeld in New Babylon. Verzamelgebouwen voor de creatieve industrie leveren mij zakelijk weinig op. Ik zou eerder een ruimte delen met mensen die aanvullend zijn zoals een hypotheekadviseur en makelaar. Andere architecten zoek ik wel op om te sparren of om grotere projecten aan te kunnen. Werkwijze? Samen ontwerpen. Ik verzamel ideeën en wensen via workshops of laat opdrachtgevers collages en schetsen maken. Maar ideeën zijn nog geen ontwerp, ik maak er vervolgens een plan van. Samen ontwerpen staat ook voor het samenwerken met andere adviseurs in het bouwproces. Inspiratiebron? Op een middelbare school geef ik architectuur les. Met blokken kan ik eenvoudig verschillende vormen van ruimtelijkheid laten zien. Het is een andere manier van lesgeven, scholieren leren creëren in plaats van kennis opnemen. Ze mogen zelf een huis bouwen. Het is inspirerend omdat leerlingen - niet belemmerd door bouwkennis - met verassende ideeën komen. Bovendien leer ik op het niveau van de gebruiker te praten. Favoriete Haagse plek? Vanaf de Plaats zie je de Hofvijver met daarachter de nieuwe ministeries. Niet dat die ontwikkeling helemaal geslaagd is, maar in Den Haag is het interessante contrast tussen oud en nieuw sterker aanwezig dan in andere steden.
17 PORTRET
‘Verzamelgebouwen voor de creatieve industrie leveren mij zakelijk weinig op.’ Toekomst? Mijn ideaalbeeld is een bureau met vijf mensen en een gelijkwaardige partner die mij aanvult in kennis en persoonlijkheid. Ik ben een teamspeler en stuur graag mensen aan. Maar dan moet je continuïteit bieden en het gaat nog met pieken en dalen. Voor nu geloof ik in kleinschaligheid en duurzame samenwerkingsverbanden.
18 HAACS - JAARGANG 2 - #06
nstant
19 GESPOT beeld
Kim Nuijen
instant reflex Wat doe je als iemand een foto van je maakt? Wie wil je zijn op de foto en welke identiteit neem je aan? Met de fotoserie 'Instant reflex' onderzoekt Kim Nuijen ons gedrag voor de camera. Vanaf een ladder stelt ze een groep voorbijgangers met een megafoon ĂŠĂŠn simpele vraag: "Kunnen jullie allemaal even kijken voor de foto?"
G rote Marktstraat donderdag 19 september 18.51 uur
instant
20 HAACS - JAARGANG 2 - #06
tekst
beeld
Carry Rosenblatt Limpens
Luuk Kramer
21 RUIMTE OM TE GROEIEN
e t m i Ru groeien e t m o
De Universiteit Leiden in Den Haag groeit. De universiteit draagt bij aan de profilering van Den Haag als studentenstad. Leiden University College The Hague, LUC(TH), is “an international honours college... in the world’s capital of peace and justice … in the vibrant, international atmosphere…” De studierichting Liberal Arts & Sciences bereidt (inter)nationale studenten voor op een baan bij internationale instanties. In juli opende de nieuwe vestiging van LUC The Hague van Wiel Arets Architecten.
Aan het Anna van Buerenplein naast het Centraal Station, wonen en studeren de studenten onder één dak. Het gebouw is een verticale campus die bijna alle elementen voor een studentenleven bevat. Je hoeft het gebouw bij wijze van spreken niet uit. De onderste vier lagen bevatten een auditorium, college- en werkruimtes, werk- en spreekkamers voor staf, een grandcafé en een common room. Op de 17 verdiepingen erboven zijn 396 studio’s van 27,4 m2 voor studenten en per verdieping een gemeenschappelijke ruimte. En er is een dakterras.
22 HAACS - JAARGANG 2 - #06
23 RUIMTE OM TE GROEIEN
Het gebouw is een verticale campus die bijna alle elementen voor een studentenleven bevat. Je hoeft het gebouw bij wijze van spreken niet uit.
24 HAACS - JAARGANG 2 - #06
Gisteren in gebruik genomen, vandaag bezocht. Ik toog naar Den Haag niet wetend of het Anna van Buerengebouw mij wel zou bevallen. Waarom wilde ik nu net over dit gebouw schrijven? Ik ben ambi valent over Arets’ werk. Opgegroeid in Heerlen tussen gebouwen van Peutz, is het Glaspaleis met zijn tulpvormige kolommen, glazen gevel en stalen kozijnen - gerestaureerd o.l.v. Arets en Coenen - een belangrijk architectonisch referentie punt voor Arets, én voor mij. Laatst bezocht ik nog Arets’ kantooruitbreiding van AZL in Heerlen. Zijn architectuuropvatting is helder, zijn gebouwen krachtig en zorgvuldig en toch voelen ze kil. Zo niet vandaag. Mijn hart maakte zowaar een sprongetje. Even dan. De trap werkt, daar begon het mee. Op het bordes voor de hoofdingang was het – ook omdat het mooi zomerweer was – een komen en gaan van vooral niet Nederlands talige studenten. Het geeft niet dat je struikelt over het uiteinde van de hellingbaan die kennelijk door de mazen van het bouwbesluit is geglipt, zo aandachtig is de betonnen trap vormgegeven en aangesloten op plein en gevel. Ruimte voor ontmoeting
In lekenogen is het een modernistische woestenij, daar rond Den Haag Centraal. Beroepsgedeformeerd als ik ben, vind ik het nieuwe stationsdak, Nieuw Babylon en het Anna van Buerengebouw naast het structuralistische ministerie van BuZa nu warempel een goed architectonisch ensemble. De gemiddelde LUC-student mist de historische gebouwen van het Lange Voorhout en internationale reuring van de binnenstad, zo zeggen ze desgevraagd. Maar het Anna van Buerengebouw geeft wel een nieuwe dimensie aan studeren. Door de ligging, direct naast het station en de overgangsruimtes tussen plein en gebouw, ontstaan kansen op ontmoetingen, samenzijn en uitwisseling. Ik liep
een oud-stadsgenoot tegen het lijf op het station. Ik dronk koffie op het plein. Sprak de portier in de lobby. De bardame was nieuwsgierig naar mij in het grand-café. En ik ontmoette een ZuidAfrikaan met plannen voor een groentekas op het dakterras. In de plint zijn de fietsenstalling, wasruimte en brievenbussen van het LUC opgenomen. Je ziet studenten met een fiets aan de hand door een zijingang het plein op komen. Je ziet dat de brievenbus geleegd en de wasmachine gevuld wordt. Dat deze privé aangelegenheden gewoon gezien mogen worden, maakt het contact tussen de stad en het gebouw intiemer, de stedeling minder buitenstaander. LUC is een helder geometrisch gebouw waar hoeken en delen van verdiepingen vanaf gehaald zijn. De gevel bestaat uit verdiepingshoge ramen van verschillende breedtes en kleuren, en smalle, horizontale banden met glanzende panelen. De verticale noch horizontale richting is dominant in de gevel. De schuiframen geven de gevel reliëf. De gevel reflecteert de omringende expressieve architectuur, zonder aan eigenheid in te boeten. Uitnodigende ruimten
Het gebouw straalt de eenvoud en rust uit van een campus. De voor gewichtsreductie toegepaste constructie van verticale stalen spanten, staalplaat betonvloeren en een vrije vloer met kolommen maken het gebouw open, uitnodigend en ruimtelijk. De beperkte verdiepingshoogte wordt goed gemaakt door de vrij indeelbare ruimte, het centrale open trappenhuis en de transparante scheidings wanden. Tijdens mijn bezoek waren in de transparante ruimtes werksessies in volle gang. Binnen en buiten zaten studenten op talrijke zitjes, banken en stoelen. Het vilt op wanden en meubels en de verticale tuin in de lobby zijn een
25 RUIMTE OM TE GROEIEN
Studenten nemen het dakterras in gebruik
welkome aanvulling op het beton, staal en glas. De warme inrichting bevordert de sfeer van potentie en groei.
Ontwerp interieur door Studio RTM
Groen ontbreekt in de omgeving van het LUC. Nadat de gemeente Den Haag het Anna van Buerenplein heeft ingericht, zal het groener ogen, voor zover bomen groeien op een dak. Het gemis aan groen heeft gemaakt dat het dakterras al is “occupied”. Ik vermoed door studenten, gezien de klein schalige aanpak. Ik ontmoette er een (voormalige) LUC-student die de opbrengst van de daktuin wil vergroten met de bouw van een kas. Gemeentelijke regels bemoeilijken dit tot noch toe. Mits goed geïntegreerd in de architectuur past een kas hier prima en voorziet dan studenten van verse groenten en fruit. Als het kouder wordt, kan de kas als wintertuin dienst doen en kan er een theetuin worden geëxploiteerd. Ik wil Marki aanmoedigen dit idee verder te onderzoeken. Met dank aan Marki von Ketelhodt
26 HAACS - JAARGANG 2 - #06
tekst
beeld
Merel Pit & Tim de Boer
Christian van der Kooy
27 MIJN FAVORIETE HAAGSE PLEK...
Mijn favoriete Haagse plek Sjaak Bral
Aardwarmtecentrale Leyweg
Aardwarmte. Een nieuwe, dus dure techniek. Maar geen nood, de gemeente, een stapeltje Haagse woningcorporaties en twee energiebedrijven stapten in het project. Samen stonden zij garant voor een bedrag van minstens 23 miljoen euro. Dat geld verdween letterlijk in een bodemloze put. Aardwarmte werkt (nog) niet. Maar het gebouwtje aan de Haagse Leyweg heeft mijn hart gestolen. Een vreemdsoortig bouwwerk – zoals we wel vaker zien bij utiliteitsbouw – dat als de rode punt van een viltstift in het landschap staat. ‘U bevindt zich hier’. Het gebouw is nog geen jaar oud. De vraag is of het nog veel langer zal leven. Nu al gaat de stekker uit het aardwarmteproject. Een half jaar geleden zegden de woningbouwcorporaties hun medewerking al op, omdat ze de kosten niet meer konden dragen. Nu zien ook de twee betrokken energiebedrijven het niet meer zitten. Hoewel ook de gemeente zich wil terugtrekken uit het project is de algemene verwachting dat wij voor de kosten mogen opdraaien. Dat leuke gebouwtje aan de Leyweg ziet er ineens een stuk minder leuk uit. Deze aardwarmtecentrale zou wel eens het duurste gebouwtje van Den Haag kunnen zijn…
Cabaretier/columnist/schrijver Sjaak Bral is een geboren en getogen Hagenees.
28 HAACS - JAARGANG 2 - #06
29 MIJN FAVORIETE HAAGSE PLEK
Quirina van Hof
Huize Windekind
Ze nam altijd tram 9 naar het strand. Vijfentwintig jaar geleden zag ze op een van die ritjes voor het eerst 'Windekind'. Door de krachtige vorm met brutaal uitstekend dak moest ze denken aan het nabijgelegen Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Het huis bleek van dezelfde architect, Dirk Roosenburg. De naam 'Windekind' vindt ze passen bij een sprookjesachtig huis, maar het betreft een opvallend somber gesloten pand. Het vriendelijke Westbroekpark fungeert als decor, maar dat maakt Windekind niet minder unheimisch.
Quirina van Hof is docent poëzie en grafisch ontwerper.
Later leest ze in ‘Sonny Boy’ (Annejet van der Zijl, 2004) dat het huis in WO2 werd gebruikt door de Duitse Sicherheitspolizei. Opgepakte Joden werden er verhoord. Daarbij werd veelvuldig gemarteld in folterkamers in de onderbouw. Nu wordt er weer gewoon in gewoond, maar kun je in zo'n huis wel rustig slapen?
30 HAACS - JAARGANG 2 - #06
31 MIJN FAVORIETE HAAGSE PLEK
Ouafa Oualhadj studeert Bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit en is daarnaast freelance journalist.
Plein 1813
Als Hagenees ontkom je niet aan Koning Willem I. Vooral in Scheveningen en de binnenstad van Den Haag struikel je over de prachtige standbeelden en andere historische monumenten die ons wijzen op de gebeurtenissen van toen. Voor mij is Plein 1813 ĂŠĂŠn van deze gedenkwaardige plekken uit de geschiedenis van het moderne Koninkrijk. Hier staat een monument dat de overwinning op Napoleon herdenkt.
Ouafa Oualhadj Ik kom er graag vanwege de stilte op het plein. Een fijn en rustig stukje Den Haag om af en toe bij te komen van de drukte. Het is de plek waar democratie handen en voeten kreeg. De wetenschap dat iemand precies op die plek 200 jaar geleden iets zag dat nog steeds invloed heeft op mijn leven vandaag de dag, maakt daar zitten en het moment van toen proberen te beleven extra bijzonder. Een plek om te koesteren.
32 HAACS - JAARGANG 2 - #06
33 MIJN FAVORIETE HAAGSE PLEK...
Trees Steeghs
Mijn Favoriete plek in Den Haag is..." De Gemeentelijke Kwekerij 'De Mooiste Schommel van Den Haag', Kwekerijweg
Trees Steeghs is directeur/oprichter van Huis van Gedichten.
Virtueel huis
Ze droomt van een huis zonder einde. Een huis met overal entrees, dat groeit, krimpt en verandert. Haar dromen beginnen met het huis van haar jeugd. In gedachten geeft ze het een ander dak, voegt ze kamers toe, verandert ze de straten en de pleinen eromheen. Zo bedacht ze het Huis van de Dichter, de Boomhut, de Stadswoning, het Klooster en de Feestzaal. Het eerste is haar zolderkamer uitgevlogen en heeft vorm gekregen in het Huis van Gedichten. Een virtueel gebouw waar tastbare producten worden gemaakt. Voor haar verandert elk gedicht steeds weer het huis. Haar Huis van Gedichten beweegt.
34 HAACS - JAARGANG 2 - #06
Digitale c-print op Fuji Archival Paper op aluminium > 25x20cm oplage 25 / 50x40cm oplage 3+2 A.P. Š2013 Johan Nieuwenhuize. Courtesy of the artist and Van Kranendonk Gallery
35
beeld
Johan Nieuwenhuize
BEELDCOLUMN
In deze beeldcolumn maakt Johan Nieuwenhuize telkens een nieuwe selectie uit zijn project IMG_. Hij reageert op abstracte wijze op een actueel Haacs onderwerp. Deze keer reageert hij op het thema Unauthorized Permission van het festival TodaysArt. IMG_ is een visueel geheugen van ‘de stad’. Voor deze groeiende verzameling abstracte en semi abstracte observaties neemt hij oppervlaktestructuren, kleurvlakken en reflecties als uitgangspunt. De foto’s worden gemaakt tijdens reizen door Europa en Amerika. 4 april 2014 opent de tentoonstelling IMG_ bij Streetlevel Photoworks in Glasgow, als onderdeel van Glasgow International. Momenteel werkt Johan Nieuwenhuize aan een boek van het project dat uitgegeven wordt door de internationale uitgever Kehrer.
IMG_9214
IMG_9228
36 HAACS - JAARGANG 2 - #06
tekst
beeld
Judith Schotanus
Johan Nieuwenhuize
37 TODAYSART REANIMEERT VOORMALIG MINISTERIE
38 HAACS - JAARGANG 2 - #06
ude De oude ministeries ministeries van Binnenlandse van Binnenlandse ZakenZaken en Justitie en Justitie in in
Wijnhavenkwartier het Wijnhavenkwartier in Den in Haag Den Haag worden worden herontwikkeld herontwikkeld door Heijmans. Heijmans. De gemeente De gemeente wil dewil monofunctionele de monofunctionele
steriewijk ministeriewijk tussen tussen Station Station CS enCS het enstadhuis het stadhuis trans-trans-
eren formeren naar een naarlevendig een levendig stuk stad. stuk stad. In beleidstermen In beleidstermen een een
elijk ‘stedelijk interactiemilieu interactiemilieu van internationale van internationale betekenis’. betekenis’.
tOf lukt, dit hangt lukt, hangt niet alleen niet alleen af vanafde van nieuwe de nieuwe functies, functies, maarmaar
van ookde van tijdelijke de tijdelijke invulling invulling van de van ministeries. de ministeries. Er blijkt Er blijkt
van nogalles van alles mogelijk mogelijk in de in afgeschreven de afgeschreven kantoren. kantoren.
Het gebouw van de voormalige ministeries bestaat uit twee kantoortorens: Binnenlandse Zaken aan de Turfmarkt en Justitie achter het Danstheater. Een plint en parkeergarage verbinden de torens. De noodzetel, waar de regering tijdens een crisis bijeen komt, ligt onder het gebouw. Gebiedsontwikkelaar Heijmans koos voor transformatie van het complex in plaats van sloop. Manager gebiedsontwikkeling Joziene van de Linde: ‘Faseerbaarheid was een belangrijk uitgangspunt. Het gebouw is te groot om in een keer te ontwikkelen. Door de parkeergarage is slopen van één toren lastig, de torens houden elkaar constructief gezien in evenwicht. Geurst & Schulze architecten ontwerpt de eerste fase: Binnenlandse Zaken wordt tot op het beton gestript. In de toren komen 170 woningen, in de plint langs de Turfmarkt detailhandel, horeca en een derde vestiging van Universiteit Leiden Campus Den Haag. Deze functies, met veel mensen die in en uit lopen, brengen meer activiteit met zich mee.’
39 TODAYSART REANIMEERT VOORMALIG MINISTERIE
Kunst in een leeg kantoor
In afwachting van de herontwikkeling in mei 2014, vond in Binnenlandse Zaken eind september het kunstfestival TodaysArt plaats. ‘We willen het gebouw niet transformeren, maar tijdelijk activeren,’ zegt Tim Terpstra van TodaysArt. ‘We voegen alleen een nieuwe laag toe. Het gebouw moet na het festival in oorspronkelijke staat opgeleverd worden. Aanpassingen passen daarom niet in ons budget.’ Collega David Veneman vervolgt: ‘De toren is grotendeels een stoffig kantoor met suffe systeemwanden en dat laten we gewoon zien. Er zijn nog wel rare dingen zoals transportsystemen en de verdieping met het crisiscentrum, waar men bijeenkwam na de vuurwerkramp en de moord op Pim Fortuyn. Op onrechtmatige toegang stond een boete van 60.000 euro. Het verhaal van het gebouw en het uitzicht leverden veel nieuwe ideeën op, maar alles moest wel binnen de ruimte passen. Kunstenaars konden een site specific werk maken of bestaand werk kiezen dat toch iets met het gebouw doet. De werken laten het publiek zien wat er mogelijk is met het gebouw, niet hoe je met leegstand omgaat.’ David: ‘Ook in de (social-) mediacampagne vertellen we het verhaal van het gebouw. We gebruiken interieurbeelden en ensceneren het beeld van iemand die werkt met geheime informatie. Zo wekken we de suggestie dat er wat te ontdekken valt. Je kunt het fictieve moeilijk los trekken van het werkelijke, omdat niemand weet wat echt is en wat toegevoegd, of hoe het vroeger was.’ Een blauwe lichtband op de bovenste verdieping liet voorafgaand aan het festival, zien dat er iets gaande was. TodaysArt betrekt volgens Tim ook de omgeving bij het gebouw: ‘Inside studenten van de KABK creëerden een terras met mobiele meubels. Voorbijgangers kunnen koffie of een biertje drinken. Studenten Type & media gebruiken de façade om aandacht van het publiek te trekken.’
40 HAACS - JAARGANG 2 - #06
De waarde van tijdelijk gebruik
‘Vroeger deden ontwikkelaars aan leegstandsbeheer omdat het moest, nu is het een wezenlijk onderdeel van ons werk’, vertelt Joziene van de Linde. ‘Tijdelijk gebruik geeft naamsbekendheid en een voorproefje van hoe leuk het wordt. TodaysArt zet het gebouw in de schijnwerpers en Hagenaars kunnen binnen kijken. Het festival heeft geen directe relatie met de toekomstige woningen, maar mensen leren het gebouw kennen als een positieve plek waar ze misschien willen wonen. We leven steeds meer in een belevingsmaatschappij en kunst maakt iets los bij mensen. Het festival heeft ook een uitstraling op de verdere omgeving. Voorbijgangers vertellen het verhaal aan buren of op Facebook.’ De toren van Justitie heeft nog geen nieuwe bestemming. Heijmans krijgt van de gemeente vijf jaar de tijd om een plan te maken en beheert het gebouw in de tussentijd tegen een exploitatievergoeding. Van de Linde: ‘We mikken hier op kantoorruimte met flexibele huurcontracten voor serieuze zakelijke bedrijven, die wel iets kunnen betalen. Het gebouw ligt in het centrum van Den Haag, is goed aan te rijden en er is voldoende parkeergelegenheid. De mooie kantoorverdiepingen voldoen nog aan alle eisen. De gebouwen zijn door de Rijksgebouwendienst uitstekend beheerd.’
Blauwe tl balken verlichten de bovenste verdieping van het pand
41 TODAYSART REANIMEERT VOORMALIG MINISTERIE
42 HAACS - JAARGANG 2 - #06
‘Zonder bouwkundige ingrepen maken we een uitnodigende moderne entree. In de lobby kun je straks even zitten, met iemand afspreken en de balie is bemand. Door de grotere diepte leent de plint zich voor vergaderruimten en congresfaciliteiten,’ vertelt Van de Linde. Wel een grote ingreep is de sloop van de laagbouw tussen de twee torens. De doorbraak vervangt de huidige haast onzichtbare onderdoorgang en verbindt het Plein met de Rivierenbuurt. Door deze verfijning van het stedelijk weefsel sluit Justitie al na de eerste fase van de herontwikkeling beter aan op de omgeving. Justitie wordt geen kopie van de eerste fase, al zou het volgens Van de Linde ook een mooie woonplek zijn. Zij hoopt dat de tijdelijke invulling toegevoegde waarde biedt en werkt als een vliegwiel voor startende ondernemers. ‘Het zou mooi zijn als tijdelijke huurders kunnen doorgroeien. Verder hopen we op zoveel mogelijk hoogwaardige stedelijke functies tegen die tijd.’
De expositie van TodaysArt in Binnenlandse Zaken is open tot 27 oktober.
43 TODAYSART REANIMEERT VOORMALIG MINISTERIE
‘Vroeger deden ontwikkelaars aan leegstandsbeheer omdat het moest, nu is het een wezenlijk onderdeel van ons werk.’
44 HAACS - JAARGANG 2 - #06
BIOGRAFIEËN
Tim de Boer (NL, 1979) is opgeleid als architect en stedenbouwkundige.
Judith Schotanus (NL, 1972) is architect en redacteur. Zij werkte bij
In 2006 is hij gekozen als eerste Jaap Bakema Fellow voor het uitvoeren
HVE architecten aan vele (woning)bouwplannen. Bij de projecten was
van een onderzoek naar terreur, veiligheid en de stad. Zijn aanpak is
zij ook als projectleider van schetsontwerp tot uitvoering betrokken.
omschreven als lichtvoetig en idealistisch, maar hij werkte ook jarenlang
Zij was vervolgens als web redacteur werkzaam bij het maandblad
parttime als interieurbouwer. Sinds 2009 is hij werkzaam bij het
Vastgoedmarkt en is (eind)redacteur bij het e-magazine HAACS.
Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Daarnaast is hij redactielid van
Door haar studie stadssociologie is zij in staat verbanden te leggen
HAACS en schrijft voor diverse media over architectuur, stedenbouw
tussen architectuur en stedenbouw, en sociale, economische en
en de stad.
maatschappelijke ontwikkelingen.
Corine Keus (NL, 1970) is architect en docent. Ze werkt binnen diverse
Carry Rosenblatt Limpens (NL, 1966) is opgeleid als
samenwerkingen aan stedenbouwkundige en architectonische opgaven
stedenbouwkundige in Tilburg. Ze werkte lange tijd bij overheden
van verschillende schaalniveaus. Ze stelt binnen de opgave de context
(Noord-Brabant, Rotterdam, Tilburg). Sinds 2011 heeft zij een
centraal en de architectuur volgt uit de specifieke kwaliteiten van de
maatschap voor ruimtelijk onderzoek, ontwerp en advies, buro plot.
locatie. Sinds 2010 werkt zij als (gast-) docent ruimtelijk ontwerpen
Carry stelt betekenisvorming centraal bij herontwikkeling. Ze heeft
aan de Willem de Kooning academie. Naast deze werkzaamheden is
zich gespecialiseerd in binnenstedelijke transformaties en
zij 6 jaar voorzitter geweest van het Haags Architectuur Café (HaAC)
visieontwikkeling op grotere schaal. Ook geeft zij les aan de Fontys
en momenteel redactielid van HAACS.
Academie van Bouwkunst in Tilburg.
Leo Oorschot (NL, 1960) is als architect en onderzoeker opgeleid aan
Rubén Dario Kleimeer (COL, 1978) initieert fotografische projecten
de TU-Delft. Tegenwoordig is hij voorzitter van het Haags Architectuur
over het stedelijk landschap en het publieke domein. Met de blik van een
Café (HaAC), hoofdredacteur van het architectuur magazine HAACS,
stadsetnograaf verdiept hij zich in de gebouwde stedelijke omgeving
correspondent (ArchiNed, ArchitectuurNL) en promovendus aan de
waarin wij wonen, werken en recreëren. De projecten worden tentoon
TU-Delft. Hij werkte jaren bij KCAP en Geurst & Schulze architecten
gesteld in het galeriecircuit en aangekocht door binnen- en buitenlandse
aan tal van stedelijke ensembles in het binnen- en buitenland.
verzamelaars. Eveneens werkt hij in opdracht van architectenbureaus. Zijn werk is onder meer gepubliceerd bij nai/010publishers.
Merel Pit (NL, 1981) werkt sinds oktober 2008 als vakredacteur bij
Afwisselend woont Rubén in Rotterdam en Shanghai.
de Architect. Ze is één van de vaste bloggers op deArchitect.nl en ze blogt tevens - zeer onregelmatig - op haar persoonlijke website merelpit.com.
Christian van der Kooy (NL, 1983) is fotograaf en kunstenaar. Hij werkt
Haar interesse in architectuur en de ruimte erom heen ontwikkelde
aan lange termijn projecten in Oost-Europa en het Zwarte Zee gebied,
zich tijdens haar studie Architectuur aan de TU/e en de TU Berlin.
die zich richten op het denkbeeldige, vermengd met het documentaire.
In Eindhoven studeerde ze cum laude af aan de leerstoel ‘Architectural
Hij probeert een groots idee te vertalen in een kleiner verhaal vol details.
design and Urban Cultures’.
Hij werkte in opdracht van architecten, NRC Media, Foam en Nai-Publishers. Zijn werk was te zien in de RA-Gallery te Kyiv, en het Nai en Nederlands Fotomuseum te Rotterdam.
45 BIOGRAFIEﾃ起
Luuk Kramer (NL, 1958) werkt sinds de jaren tachtig van de vorige
Jantien Methorst (NL, 1971) is een redactioneel grafisch ontwerper.
eeuw als architectuur en landschapsfotograaf. Naast opdrachten voor
Afgestudeerd aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en als
architectenbureaus wordt zijn werk regelmatig gepubliceerd in binnen en
MFA Editorial Graphic Design aan de Hogeschool voor de Kunsten in
buitenlandse tijdschriften. Daarnaast is zijn vrije werk in verschillende
Utrecht. Na ruim tien jaar bij verschillende bureaus in Rotterdam, Den
collecties opgenomen, zoals die van Stedelijk Museum Amsterdam en
Haag en Utrecht te hebben gewerkt is ze in 2007 als zelfstandig
de Hermitage te Amsterdam. In 2012 gaf hij een gastcollege en workshop
ontwerper gestart. Intussen heeft ze een ruime portfolio opgebouwd
aan studenten architectuur aan de TU Delft.
voor een gemengd palet van opdrachtgevers.
Johan Nieuwenhuize (NL, 1980) is fotograaf, kunstenaar, curator
Rogier Rosema (NL, 1974) studeerde af aan de Koninklijke
en beeldredacteur. Hij werkte in opdracht van NRC, De Volkskrant,
Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Nadat hij als
en de Koninklijke Schouwburg. Zijn werk was onder meer te zien in het
ontwerper/art-director gewerkt heeft bij verschillende bureau's
Three Shadows Photography Art Centre in Beijing en De Kabinetten
startte hij in 2008 een eigen studio. Het portfolio van Things To Make
van de Vleeshal in Middelburg. Tevens is hij vertegenwoordigd in
And Do bevat opdrachtgevers uit zowel de publieke, commerciﾃｫle en
diverse kunstcollecties in binnen- en buitenland. Hij is oprichter en
culturele sector. Daarnaast geeft hij workshops en exposities in
curator van Platform57 en is als fotograaf en beeldredacteur
binnen- en buitenland.
verbonden aan HAACS.
Kim Nuijen (NL, 1984) won in 2010 de HP Award voor 'Beste Jonge Documentaire Fotograaf' met haar serie 'ik / jij / wij forensen' over het gedrag en omgangsregels van OV-reizigers tijdens de spits. In 2011 studeerde zij af aan de KABK in Den Haag met de serie INSTANT REFLEX waarvoor zij zich wederom naar de (semi) publieke ruimte begaf en de ongeschreven regels van de openbare ruimte en ons camera gedrag onderzocht.
HAACS is een platform voor Haagse stedelijke transformaties en architectuur
Dit magazine doet ieder kwartaal verslag
van recente ruimtelijke ontwikkelingen, biedt ruimte voor opinie, toont schatten uit het gemeentearchief, verrassende projecten in de stad, verslagen van de ADHD debatten en terug- of vooruitblikken op activiteiten van HaAC, BNA Kring Haaglanden en wellicht in de toekomst van uw organisatie.