jaargang 1
december 2012
#03 PLATFORM voor haagse transformaties en architectuur
Danstheater heeft onvoldoende waarde voor hergebruik Altijd feest! Een hub van verpozen Gebouw zoekt nieuwe baas en meer >
2 HAACS - jaargang 1 - #03
About Het initiatief van HAACS is genomen door het Haags Architectuur Café (HaAC). Wij willen de vele organisaties met eigen invalshoeken een platform geven voor het debat over veranderingen in Den Haag - organisaties die zich, direct of indirect, bezig houden met de stad, soms als beroepsgroep, soms als belangenvereniging en soms als verontruste burgers die een stedelijke transformatie bekritiseren. De rubrieken in HAACS blikken terug, kijken vooruit, houden beschouwingen over actuele thema’s, laten prominenten aan het woord, doen verslag van activiteiten en presenteren nieuwe spraakmakende projecten. Kortom, Haags en soms tegendraads: HAACS!
3
beeld
Christian van der Kooy
ABOUT
Spuiplein
4 HAACS - jaargang 1 - #03
tekst
beeld
Leo Oorschot
David de Jong
5 INLEIDING
Hoeveel is cultuur u waard? Den Haag ligt met het plan voor het Spuiforum in een spagaat en wordt geen Culturele Hoofdstad in 2018. Op 8 november stemden coalitiepartijen (-1) onder voorwaarden voor het Spuiforum en oppositiepartijen tegen, terwijl uit een opiniepeiling bleek dat 76% procent van de ondervraagde burgers tegen waren. Echter 48% van de bevolking had geen idee wat het Spuiforum is en waar het allemaal om gaat, maar vond het wel te duur in deze tijd van besparingen, een pijnlijke herinnering!
Bezuinigen op cultureel vastgoed waren juist de oorzaak van alle problemen, daarom moeten de huidige faciliteiten worden vervangen. Den Haag wil gewoonlijk voor een dubbeltje op de eerste rang zitten als het om cultuur en cultuurgebouwen gaat. Aan duurzaam vastgoed doet Den Haag helaas niet. Het Haags Gemeentemuseum (gebouwd tijdens een crisis) is het enige duurzame lichtpunt van de stad. De stad betaalt nu het gelag voor het te goedkope dans- en muziektheater dat in de jaren tachtig werd neergezet. De gemeente becijferde zelf in 1979 een budget van ƒ45,5 miljoen voor één concertzaal en liet uiteindelijk in 1984 twee zalen voor ƒ26,65 miljoen neerzetten door twee architecten. Eén duurzaam cultuurgebouw dat minstens 200 jaar meegaat, zou voor Den Haag een grote stap voorwaarts zijn, en een trendbreuk in plaats van door te malen in de steeds korter wordende cyclus van sloop-nieuwbouw. Bijvoorbeeld Cultuuranker Zuid 57 in de Escamp is een werkelijke doorbraak. Renovatie, herbestemming en culturele vernieuwing gaan hier samen, hier is de sloop-nieuwbouw-cyclus doorbroken. Extra investeringen in duurzaam cultureel vastgoed en herbestemming zijn op lange termijn een reusachtige bezuiniging. Bestuurders van Den Haag! Laat u niet verleiden door het korte termijnbeleid maar denk in 200 jaar. Ga niet voor de ruïneuze en steeds korter wordende en zeer kostbare sloop-nieuwbouw-cyclus. De stad ligt in een spagaat voor de meest essentiële vraag: Investeren we in duurzaam Cultureel Vastgoed en herbestemming van gebouwen van waarde voor de stad of houden we de hand op de knip?
6 HAACS - jaargang 1 - #03
Over het haags architectuur café
Het Haags Architectuur Café (HaAC) is er voor iedereen die geïnteresseerd is in gebouwd Den Haag. Wil je op de hoogte blijven van ons programma, bezoek dan iedere maand even onze website www.haac.nu, meld je aan voor de digitale uitnodiging of volg ons via Linkedin. Pasklaar
Iedere derde dinsdag van de maand bezoekt HaAC een pas opgeleverd gebouw of andere interessante plek in Den Haag. In deze reeks ‘Pasklaar’ wordt in gezelschap van de architect een gebouw bezocht en besproken. Actueel den haag debat (adhd)
ADHD is een gezamenlijk initiatief van HaAC, BNA Kring Haaglanden, Het Nutshuis en Stroom Den Haag. Alert, levendig en actief worden de laatste ontwikkelingen in de Haagse stedenbouw en architectuur bespreekbaar gemaakt. Juni fietstocht door de stad
In juni organiseert het Haags Architectuur Café een fietstocht door de stad onder leiding van iemand die van betekenis is of was bij de wording van Den Haag. Dag van de architectuur (dvda)
Jaarlijks, meestal in juni, organiseert het HaAC samen met de Stichting Dag van de Architectuur Den Haag, BNA Kring Haaglanden, gemeente Den Haag, Bouwfonds Ontwikkeling en Stroom Den Haag de Dag van de Architectuur. Bestuur
Corine Keus, Judith Schotanus, Leo Oorschot (voorzitter), Lotte Zaaijer, Dolf Langerak, Joop Bolster (penningmeester), Raúl Wallaart, Melvin Kaersenhout (voorzitter), Regien Kroeze, Paul de Vries, Vivian Hofstede (secretaris) en Tim de Boer Bezoek voor een overzicht van onze activiteiten onze HaAC website www.haac.nu
7 INHOUD & colofon
4
Hoeveel is cultuur u waard? 8
Altijd Feest 17
Een hub van verpozen 22
DHCH 2018 28
Gespot
REDACTIE De redactie van HAACS magazine bestaat uit leden van het Haags Architectuur Café. Leo Oorschot (hoofdredactie), Corine Keus, Judith Schotanus (eindredactie), Lotte Zaaijer, Tim de Boer en fotograaf Johan Nieuwenhuize (beeldredactie)
MET MEDEWERKING VAN Ruud Ridderhof, Erik Pasveer en Klaartje Jaspers
CONCEPT & ONTWERP Rogier Rosema > www.thingstomakeanddo.nl Jantien Methorst > www.jantienmethorst.nl
30
Danstheater heeft onvoldoende waarde voor hergebruik 36
Het Spuiforum
FOTOGRAFIE Bart van Hoek > foto.architectuur.org David de Jong > www.davidfotografie.nl Ruben Dario Kleimeer > www.rubendariokleimeer.com
42
Christian van der Kooy > www.christianvanderkooy.com
ADHD X: Events als motor van de stad? 48
Beeldcolumn 50
Gebouw zoekt nieuwe baas
Luuk Kramer > www.luukkramer.nl Johan Nieuwenhuize > www.johannieuwenhuize.nl Francisco Reina > www.franciscoreina.com
KOPIJ Kopij wordt op prijs gesteld en wordt beoordeeld op relevantie: redactie@haac.nu
56
Open brief aan Neutelings Riedijk Architecten 58
Dooievaar
VERSPREIDING HAACS magazine is een digitale (kwartaal)uitgave die te lezen is op www.haac.nu en kosteloos gemaild wordt naar iedereen die de
60
Biografieën
uitnodiging van het HaAC ontvangt en de verschillende organisaties en verenigingen die zich bezig houden met het Haagse stadsbeeld.
8 HAACS - jaargang 1 - #03
9
tekst
beeld
Ruud Ridderhof
David de Jong
De haagse huiskamer
Altijd Feest!
De Nieuwe Grote Marktstraat Met de doorbraak van de Grote Marktstraat in de jaren ’20 van de vorige eeuw maakte Den Haag zich op voor nieuwe tijden. Structurele ingrepen waren nodig om de stad op lange termijn te laten functioneren. Kleine winkels en bedrijven werden aangevuld met grote warenhuizen, de auto verscheen in het straatbeeld. Toenemende welvaart en waardering van de Haagse binnenstad leidden er toe dat de Grote Marktstraat zich ontwikkelde tot dé vestigingsplek voor grote warenhuizen.
De straat raakte overvol met voetgangers, fietsers, trams, bussen en auto’s. In de jaren ’80 was de maat vol. Onder bezielende leiding van Alle Hosper verscheen de nota De Kern Gezond: een integraal plan voor de herinrichting van de Haagse binnenstad. Het uitvoeringsplan maakte de weg vrij voor herstel van de openbare ruimte. In 2004 opende, na een problematische bouwfase, het Souterrain, een bijzonder ontwerp van OMA. De tunnel met twee tramstations en een parkeergarage loste een aantal problemen op. Er ontstond een sterk ‘opgeschoonde’ Grote Marktstraat voor het winkelend publiek en fietsers.
De Grote Zigzagstraat
In 2004 vroeg Maarten Schmitt, destijds stadsstedenbouwer, een drietal ‘schrijvende verbeelders’ om actief na te denken over de toekomst van de Grote Marktstraat. Het resulteerde in drie inspirerende essays. Peter ter Horst, toen hoofdredacteur van de Haagsche Courant, was duidelijk: Jarenlang was de schijn opgehouden dat de Grote Marktstraat bestond, dankzij het verkeer. Met het verdwijnen van auto’s, trams en bussen, zou de straat er naakt bijliggen, een unheimische verbinding tussen Prinsegracht en Stadhuis. Het zou in volle gruwelijke omvang duidelijk worden. De Grote Marktstraat bestaat niet. Voor Ter Horst is dit de Grote Zigzagstraat, het domein van de Drooglopers: de openbare ruimte als te mijden hindernisbaan tussen warenhuizen. ‘De winkelende Hagenaar die in de Grote Marktstraat moet wezen heeft het tot kunst verheven om de straat zelf zo min mogelijk aan te raken.’ Zijn eenvoudige suggestie: overkap de Grote Marktstraat, maak er een echte markplaats van met podia en kiosken. ‘Geef de straat aan de straat, en maak de warenhuizen de omlijsting van die straat. Dan wil de Hagenaar door de straat lopen, in plaats van haar alleen maar haastig over te steken.’ Bovendien krijg je zo naast de Passage en het Atrium een derde kathedraal-achtige looproute.
10 HAACS - jaargang 1 - #03
Een Haagse Balzaal
Begin 2010 stemde het college van burgemeester en wethouders van Den Haag in met de herinrichting Grote Marktstraat naar een ontwerp van Lana du Croq van Architectenbureau Ellerman, Lucas, Van Vugt. De gemeente Den Haag zocht meer dan alleen een goede ontwerpoplossing voor de drukke winkelstraat. Ze vroeg nadrukkelijk om een “winkelboulevard met internationale allure”. Du Croq overkapt de Grote Marktstraat niet. Ze probeert op een andere manier te bereiken wat Peter ter Horst voor ogen stond. Ze veegt de straat leeg, legt een chique vloer, hangt feestelijke verlichting op en met verfijnd straatmeubilair probeert ze de Grote Marktstraat om te toveren tot een balzaal. De architectuur en kunst van het Haagse Hof was een inspiratie voor Du Croq. Een kenmerk van de architectuur van het vroege Haagse Hof is een overmaat van decoratie, uitgevoerd met een hoge kwaliteit “handgemaakt” vakmanschap. Op de tentoonstelling “Haagse Hofmode” in het Haags Gemeente Museum eind 2007, waren attributen van het hof tentoongesteld. De patronen in het kantwerk van de jurken zijn herontwikkeld tot een moderne versie, die Du Crocq toepast in de meubels en bestrating van het ontwerp. De banken en afval bakken zijn van geplooid plaatstaal en voorzien van met laser gesneden patronen. Complexe patronen die doen denken aan de kledingstukken en het kantwerk van de Haagse dames aan het Hof. Drie ‘kroonluchters’ moeten de eyecatchers worden. De reusachtige kroonluchters delen de lange straat op. Bij de uitwerking bleek dat een kroonluchter hangend aan gebouwen langs de Grote Markt technisch simpelweg niet haalbaar is. De gebouwen liggen te ver uit elkaar, zijn te ver vanaf de kroonluchter gepositioneerd en zijn te laag om de krachten
11 De Haagse huiskamer
van de kroonluchter op te kunnen vangen. Het definitief ontwerp gaat daarom uit van twee staande kroonluchters op de koppen van de Grote Markt straat en een hangende kroonluchter ter hoogte van de Wagenstraat. De kroonluchter verwijst naar de glazen fin de siècle koepel van warenhuis Lafayette in Parijs. Tussen de kroonluchters worden 40 verticale verlichtingselementen opgehangen tussen de gevels van de gebouwen. Zij zorgen voor de algemene verlichting en benadrukken de ruimte en de richting van de straat. De verlichtingselementen zijn opgebouwd in een Tensegrity systeem, een bijzonder constructie principe van buizen die onder druk samengehouden worden door trekstangen. De led verlichting is geïntegreerd in de constructie. De verlichting kleurt mee met de jaargetijden en past zich aan
de intensiteit van het gebruik van de ruimte aan. Op feestdagen worden bijzondere effecten aangestuurd. Een van de belangrijkste elementen van een balzaal is een dansvloer. Een grote vlakke vloer vol allure waarover tot laat in de nacht wordt gedanst en geflaneerd. De bestrating in de Grote Marktstraat moet gezien worden als de dansvloer van een balzaal. Een luxe, afwijkende vloer gedefinieerd door strakke randen. Deze dansvloer krijgt een verharding met een bijzonder patroon en ligt als een loper over de volle lengte van de straat. De zijkanten van de straat zijn ingericht met de standaard ‘De Kern Gezond’ klinker. Ambulante handel, kiosken, lichtmasten, camerapalen, bloembakken en ander straatmeubilair verdwijnen waar dat kan. Voor de straat worden geen
12 HAACS - jaargang 1 - #03
13 De Haagse huiskamer
standplaats-, vent- of uitstallingsvergunningen meer afgegeven. Voor terrassen en het sokkelplan van Peter Struycken blijft wel ruimte. De vloer van de balzaal wordt intensief gebruikt, tot verkeersklasse 40.
Altijd feest!
De Grote Marktstraat is onderdeel van de hoofdroute voor de nooddiensten. Straatvuil moet dagelijks eenvoudig kunnen worden verwijderd. Grote terrazzo betonnen platen van 1 x 0,5 m zijn speciaal voor dit project ontwikkeld. Het ingestraalde patroon is niet alleen functioneel maar ook decoratief. Proefstukken van de dansvloer liggen tussen de Bijenkorf en het Kruidvat. De inrichting van de nieuwe Grote Marktstraat stijgt uit boven de standaard kwaliteit voor de binnenstad. Niet direct zichtbaar, maar wél heel belangrijk: beheer en onderhoud krijgen extra zorg. In het beheerplan zijn alle extra beheer-, handhavings- en onderhoudsmaatregelen vastgelegd.
De Eeuwige Fiets
Het Souterrain was een oplossing voor het tram- en autoverkeer. Fietsers kregen geen ruimte in het Souterrain. Een gemiste kans. Het is de vraag of ook fietsers geweerd moeten worden uit de Grote Marktstraat. Fietsers rijden niet zomaar om. In het ontwerp voor de Grote Marktstraat moest met fietsers rekening gehouden worden. In de vloer van de balzaal wordt een fietsstrook geïntegreerd. De strook krijgt een afwijkend patroon en ligt 5 cm verdiept ten opzichte van de omliggende bestrating. Zo weten fietsers waar ze mogen fietsen en voetgangers voelen zich veilig. Bij de belangrijkste dwarsverbindingen is de fietser duidelijk even te gast. De herintroductie van ‘trottoirs’ stimuleert voetgangers in de langs richting te flaneren langs de etalages en een enkel terras. Dat zal de winkeliers stimuleren om weer aandacht te besteden hun etalages en delen van hun begane grond vrij te maken voor kleinschaliger winkels die direct op de openbare ruimte gericht zijn. De straat moet vrij blijven van geparkeerde fietsen. Gezocht wordt naar inpandige voorzieningen in de Grote Marktstraat zelf en in de aanloopstraten.
14
HAACS - jaargang 1 - #03
Kern Gezond
De herinrichting van de Grote Marktstraat is de bekroning van meer dan twintig jaar werk aan de Haagse binnenstad, dat in 1988 begon met De Kern Gezond en de passie van Alle Hosper voor stedelijke ruimte. De nieuwe Grote Marktstraat wordt een toplocatie voor het winkelend publiek, waarmee Den Haag zich in de toekomst nog meer kan onderscheiden van andere steden. Den Haag werkt al jaren consistent aan de versterking van de binnenstad, en met succes. Er wordt na Amsterdam de hoogste winkel omzet behaald. Waar veel andere binnensteden, als gevolg van de crisis de omzetten sterk zagen dalen, nam deze in Den Haag licht toe. De populariteit van de binnenstad blijkt ook uit de hoge vestigingsbereidheid van grote internationale retailers. Vooral de Grote Marktstraat is in trek. De ambitie om deze te ontwikkelen tot een internationale winkelboulevard zal waargemaakt worden. De centrale ligging, de optimale bereikbaarheid (souterrain) en de aanwezigheid van grote warenhuizen zoals de Bijenkorf, HEMA, V&D en ‘Spuimarkt’ zorgen jaarlijks voor miljoenen bezoekers en naar verwachting neemt deze passantenstroom toe. In 2013/2014 zullen vier grootschalige herontwikkelingen opgeleverd worden, de Nieuwe Haagse Passage, Spui/ Kalvermarkt, Markies en Sijthoff. Deze projecten komen samen op een investering van ongeveer € 200 miljoen. Zeker in de huidige recessie met stilvallende projecten is dit bijzonder.
‘Steden functioneren dankzij het bestaan van een netwerk van niet bebouwde, openbare ruimte.’ Alle Hosper (1943-1997)
15 De Haagse huiskamer
HAACS - jaargang 1 - #03
Een hub van verpozen: de Grote Markstraat en de nieuwe economie
16
17 Ontwikkelingen langs de Grote Marktstraat
tekst
beeld
Leo Oorschot
Bart van Hoek
Waarom nog een winkelstraat in deze tijd van het world-wide-web? Iedereen koopt zijn boeken via internet, download zijn muziek en plukt van het web wat hij of zij nodig heeft. Toch verandert de Grote Marktstraat in hoog tempo in de grootste bouwput die Den Haag sinds lange tijd kende. Oude warenhuizen gaan tegen de vlakte en nieuwe retail concepten in massief natuursteen en met enorme glasvlakken zullen een winkelzone van on-Hollandse omvang vormen. Wat is er gaande? En wat is het grote geheim van deze stedelijke transformatie? Het nieuwe type winkelgebouw lijkt overigens verrassend veel op de winkelmagazijnen uit het einde van negentiende en eerste helft van de twintigste eeuw. In oktober 2010 kwamen de stedenbouwers van Den Haag met de visie om van de Grote Markstraat een winkelboulevard van internationale allure te maken. Het majestueuze Bijenkorfgebouw (1924-26) van de architect P.L. Kramer was daarbij het voorbeeld voor de maat, de schaal, de gevelopbouw en de kwaliteit van de architectuur. Alle gebouwen hebben of krijgen een kloek voorkomen met een hoogte van tussen de 20 en 25 meter, de zogenaamde ‘Haagse Plint’ met op hoeken accenten tot 30
18 HAACS - jaargang 1 - #03
meter hoogte. Minstens de eerste twee bouwlagen krijgen een winkelfunctie met een transparante gevel en daarboven wordt bij voorkeur gewoond. De gevelbeëindiging is helder aanwezig met een set back of juist een kroonlijst. De gevel heeft net zoals de Bijenkorf een verfijning met subtiele plastiek en details. Kortom een architectuur die doet denken aan de stedelijke architectuur van de Um 1800 Bewegung van net voor WO I. Amadeus Bedaux de Brouwer architecten
ontwierpen Amadeus, op de hoek van de Kalvermarkt en het Spui. Op deze plek lag ooit het hotel waar de zieke jeugdige Mozart een jaar lang verbleef na het drinken van Haags water. De eerste drie verdiepingen in de stedelijke plint zijn gereserveerd voor een kledingketen en beslaan ongeveer 8.500m2. Het gebouw straalt massiviteit uit met zijn lichtkleurige natuursteengevel en krijgt etalages van maar liefst 8 meter hoogte. Vervolgens snoert de bouwmassa in en verrijst er een woontoren met 76 appartementen in het vrije segment. Dit jaar start de bouw en in 2015 is het enorme complex gereed. De totale projectkosten zijn circa € 65 miljoen. Ondanks de stedelijkheid die men in het ontwerp heeft gelegd van de massaopbouw en de natuurstenen weefstructuur doet het ontwerp gekunsteld aan en proeft men niet de tektonische zuiverheid waar Bedaux de Brouwer architecten bekend om is. In detail is het gebouw weinig stedelijk en roept eerder herinneringen op aan de periode van de cityvorming: beton is nu natuursteen.
De Markies
Op de hoek van Grote Marktstraat en Wagenstraat is men druk doende met De Markies, een gebouwencomplex van VOCUS architecten. De oude bebouwing van de Nieuwe Haagse School, de jaren zeventig en de Fin de siècle gaat tegen de vlakte en wordt vervangen door een enorm nieuw gebouw met een statige natuurstenen rastergevel en een invulling van enorme glasvlakken. Over de verfijning van deze gevel valt nog niet veel af te leiden van de architectenrenderings. De eerste twee verdiepingen bevatten winkels, de drie verdiepingen daarboven woningen. De bovenste verdieping krijgt een set back. Het gebouw doet sterk denken aan het naburige Pandergebouw op de hoek Vlamingstraat en Wagenstraat dat rond 1900 werd gebouwd.
19 Ontwikkelingen langs de Grote Marktstraat
Maquette van het stadscentrum bij de maquettebouwer van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling (DSO) van de Gemeente Den Haag
Sijthoff City
Het tandpasta witte gebouw uit de jaren tachtig dat inmiddels zijn glans heeft verloren krijgt een geheel nieuw image. De tijd van het Haags Fin de siècle van Van Liefland, De Wolf en Mutters lijkt te herleven. V8 Architects uit Rotterdam verbouwen het acht verdiepingen hoge gebouw intern flink. Nu bestaat het gebouw uit een winkellaag en zes kantoorlagen met bij elkaar 13.000 m2 bruto vloeroppervlakte. Dat gaat veranderen in twee winkellagen en moderne kantoorruimte waarbij het nieuwe werken centraal zal staan. De bouw begint in 2013 en zal 2014 gereed zijn. De architectuur is wonderlijk verfrissend en gedurfd. Een rij metalen ooievaars met daartussen enorme etalages die bezoekers naar binnen zuigen. In het midden op de verdieping
ligt een atrium vanwaar de overige winkels bereikbaar zijn. Op het dak komt een restaurant met een koepelvormig dak dat associaties oproept met het nabijgelegen Spuiforum. Winkels verdringen kantoren in Sijthoff City.
De Nieuwe Haagse Passage
De hoogbejaarde architect Bernhard Tschumi is ingevlogen om de Nieuwe Haagse Passage vorm te geven. Het herinnert aan een van de eerste Modemagazijnen van Nederland dat hier ooit stond. Een open, licht en transparant gebouw met een 15 meter hoge glazen kap. In de eerste drie bouwlagen met 10.500m2 komen winkels en horeca, daarboven komen vijf verdiepingen voor het Suite Novotel met 118 kamers. De winkelformule is een mix van
20 HAACS - jaargang 1 - #03
verschillende toonaangevende nationale en internationale retailers. Start bouw was in 2012 en de opening verwacht men in 2014. De investeringskosten komen op ongeveer € 80 miljoen. Het ontwerp van de gevel aan de Grote Marktstraat lijkt nogal gedateerd en moet afkomstig zijn uit Tschumi’s jeugd toen de Memphis beweging nog met luid geklap werd ontvangen. Ook het idee dat er Delfts blauwe tegels op de gevel komen kan choquerend zijn voor Hagenaars, immers wilden Delftenaren niet ooit Den Haag platbranden! Maar architectuuriconen houden zich in de regel niet met de historie bezig ook al zijn zij zelf slechts een herinnering. Aan de Spuistraat wordt de fraaie Wiener Secession gevel van de Grand Bazar de la Paix uit 1906 gedemonteerd en een aantal meter verderop weer opgebouwd zodat de twee passages in elkaars verlengde liggen. Wellicht is de Nieuwe Haagse Passage iets te smal om er te verblijven. De oude Passage heeft in het midden een rustpunt en een centrum, bij de nieuwe passage is het teveel een doorgang waar in het ergste geval teveel mensen gebruik van maken.
Opdrachtgever
Opdrachtgever
Opdrachtgever
Opdrachtgever
Amadeus
De Markies
Sijthoff City
Nieuwe Haagse Passage
‘Ontwikkelingsmaatschappij
Brabantse ontwikkelings-
Door Credit Suisse Asset
Ontwikkelingsmaatschappij
Kalvermarkt’ met Provast en
combinatie met Movement
Management Immobilien
Spuimarkt CV: met Multi
ASR Vastgoed Ontwikkeling
Real Estate b.v., Van Deursen
Kapitalanlagegesellschaft
vastgoed en AM Real Estate
Belegger die winkels en de
Vastgoed b.v., Built to Build
mbH voor het vermogen van
Development. Belegger die
helft van de woningen
Retail b.v.
CS-Euroreal (Credit Suisse)
de winkel afneemt is ASR
afneemt is ASR Vastgoed
Hoofdhuurder:
is Urban Properties als
Vastgoed Vermogensbeheer.
Vermogensbeheer.
Marks & Spencer
opdrachtgever gedelegeerd.
Het grote Haagse geheim
Vermogensbeheerders investeren fors in de grote herstructurering binnen de ‘retail’ en Den Haag vaart daar wel bij. Het traditionele winkelen lijkt daarbij te verdwijnen voor een nieuwe tendens. Funshoppen overdag in de meanderende straatjes van de historische stad, een terrasje pakken op het Plein of de Grote Markt, dineren aan een van de culinaire avenues en daarna theater, muziek of filmhuis. Den Haag verkeert in de gelukkige omstandigheid dat alles in de historische binnenstad in elkaars nabijheid ligt: winkelen, horeca, vertier en stations. En er is plaats voor grote nieuwe gebouwen. Het grootste geheim van Den Haag is de nabijheid van verschillende stedelijke activiteiten op loopafstand van twee stations. Het Haagse centrum is getransformeerd tot een hub van aangenaam verpozen.
Met dank aan Loes Verhaart, dienst stedelijke ontwikkeling
Hoofdhuurder:
Impact Vastgoedrealisme is
Kledingketen Primark
verantwoordelijk voor de herontwikkeling.
21 Ontwikkelingen langs de Grote Marktstraat
De Grote Marktstraat gezien vanaf de Prinsegracht
22 HAACS - jaargang 1 - #03
De gemiste kans van
dhch Nu bekend is geworden dat Den Haag niet op de shortlist staat voor het kandidaatschap van de Europese Culturele Hoofdstad lijkt de aanleiding om een artikel te schrijven over Den Haag als Culturele Hoofdstad in 2018 (DHCH 2018) zinloos geworden. Toch is een terugblik wel interessant, want inmiddels heeft de gemeenteraad wĂŠl ingestemd met de bouw van het Cultuurforum op het Spuiplein, wat het paradepaardje moest zijn voor het kandidaatschap. Of was het kandidaatschap voor de Culturele Hoofdstad een middel om kracht bij te zetten om het Cultuurforum te kunnen bouwen? Wat was de betekenis van DHCH 2018 voor de stad en haar stedelijke ontwikkeling?
tekst
beeld
Corine Keus
Francisco Reina
23 Den Haag Culturele Hoofdstad 2018
2018
24 HAACS - jaargang 1 - #03
dhch
In 2008 begon de aanloop naar Culturele Hoofdstad 2018. Onder leiding van Wim van Krimpen werden er veel gesprekken, symposia en workshops gehouden met de verschillende culturele instellingen, dansgezelschappen, beeldend kunstenaars, architecten en bewoners waarbij opzoek werd gegaan naar de culturele identiteit van Den Haag. Deze gesprekken leidden in juni 2009 tot het rapport ‘Recht op Cultuur’ waarin van Krimpen de verschillende ideeën presenteerde. Naast het leidende thema van Den Haag als Internationale stad van Vrede en Recht, was het opvallend dat er in dit rapport een aantal architectonische en stedenbouwkundige voorstellen waren opgenomen. Dat architectuur een onderdeel van de programmering zou worden werd al duidelijk bij het eerste hoofdstuk, waarbij een foto uit de jaren ‘60 is geplaatst van het interieur van de Amerikaanse Ambassade van Marcel Breuer. Men stelde voor om de ambassade te herbestemmen tot een museum voor toegepaste kunst, het zgn Breuer Museum. Dit was op dat moment een mooi statement omdat de discussie over het slopen of herbestemmen van het gebouw nog gaande was. Het rapport beschreef dat de culturele programmering kansen bood aan de ruimtelijke ontwikkeling van de stad. Aan vijf culturele programmalijnen werden vijf gebieden gekoppeld.
Het centrum met het Spuiforum, het gebied rond Centraal Station met een colosseum voor popconcerten (ontwerp Cepezed), de Binckhorst als enclave voor informele cultuur (ontwerp MVRDV), Scheveningen met een drijvend poppodium (ontwerp Lana du Croq) aan zee en Escamp met het Zuiderpark. De voorstellen waren, op het Spuiforum na, vooral tijdelijke architectonische objecten. Het Spuiforum werd hier nog voorgesteld met het stedenbouwkundige masterplan van OMA, een stevig plan met een uitgesproken beeld, waar je voor of tegen kan zijn. Het ingediende bidbook, o.l.v. Aus Greidanus, met het thema ‘Stad zonder muren, vrijplaats voor grenzeloos denken’ nam deze architectonische voorstellen verder niet over. Ook de kansen voor een ruimtelijke ontwikkeling van de stad bleven onbenut. Het Spuiforum bleef een onderdeel van het bidbook maar kreeg een veel minder prominente plek in het programma: het werd als een ‘visioen’ genoemd op de 159e pagina geïllustreerd met een kleine interieur rendering. De gemeenteraad wilde de besluitvorming rondom het Spuiforum gescheiden houden van het kandidaatschap Culturele Hoofdstad, het was dus een delicaat onderwerp. De gemeentelijke politiek stond op het moment van de indiening van het bidboek nog aan de vooravond van de besluitvorming van het Spuiforum. Pas anderhalve
25 Den Haag Culturele Hoofdstad 2018
2018 week later zou de gemeenteraad instemmen met de bouw van het nieuwe cultuurpaleis. Het bidbook van DHCH 2018 ging vooral in op de bestaande culturele structuur van Den Haag en het belichten hiervan, het gaf een totaalbeeld van het culturele veld. Met diagrammen van bezoekers aantallen, beknopte beschrijvingen van culturele projecten, instellingen en interviews met de spelers in het culturele veld schetste men een nogal mager beeld van de culturele kwaliteiten van de stad. Ook het zichtbaar maken van de verschillende culturele activiteiten en de manier waarop het de stad verder brengt bleef onduidelijk. De kansen voor de ruimtelijke ontwikkeling van de stad (die in het eerste rapport werden genoemd) zijn niet benut. Het voorstel voor het ‘Vredespark’ was het enige voorstel dat zich uitspreekt over een enigszins stedenbouwkundig / landschappelijk plan. In dit plan werd voorgesteld de parken rondom de internationale zone (Zorgvliet, Scheveningse bosjes, Wesbroekpark en Huberstuspark) aan elkaar te koppelen en fysieke verbindingen te leggen. Op wat voor manier werd verder niet toegelicht. Waar Den Haag in eerste instantie begon met min of meer ambitieuze plannen, zakte het weg in zelfingenomenheid. De stad zou juist met een thema als culturele hoofdstad goede stedelijke
verbindingen kunnen leggen en bestaande kunnen versterken. Misschien heeft het te maken met de zeer uiteenlopende sub-culturen in de kunst en cultuursector, waardoor de stad soms meerdere persoonlijkheden lijkt te hebben. Door deze juist te respecteren en te versterken, wordt de rijkdom hierdoor meer zichtbaar en kunnen deze los van elkaar functioneren.
Waar Den Haag in eerste instantie begon met min of meer ambitieuze plannen, zakte het weg in zelfingenomenheid. Den Haag heeft een grote kans gemist, door de ruimtelijke en architectonische middelen onvoldoende in te zetten. Het bidbook is helaas niet meer dan een inventarisatie van het culturele veld dat vraagt om een overall visie met een duidelijk statement.
26 HAACS - jaargang 1 - #03
27 Den Haag Culturele Hoofdstad 2018
Het voorstel voor het ‘Vredespark’ was het enige voorstel dat zich uitspreekt over een enigszins stedenbouwkundig / landschappelijk plan. In dit plan werd voorgesteld de parken rondom de internationale zone (Zorgvliet, Scheveningse bosjes, Wesbroekpark en Huberstuspark) met elkaar te koppelen en fysieke verbindingen te leggen.
28 HAACS - jaargang 1 - #03
gespot
gespot
beeld
RubĂŠn Dario Kleimeer
29 gespot
30 HAACS - jaargang 1 - #03
31 Culturele Hoofdstad en het Spuiforum
Marjolein de Jong:
Danstheater heeft onvoldoende waarde voor hergebruik Een groots nieuwbouwproject met een uitgesproken beeld in het centrum roept al snel weerstand op onder Hagenaars. Veel architecten begrijpen niet waarom een gebouw van Rem Koolhaas gesloopt wordt. Hergebruik is duurzamer en lijkt in tijden van economische tegenwind voor de hand te liggen. Wethouder Marjolein de Jong ziet in de nieuwbouw van het controversiële Spuiforum juist een belangrijke impuls voor de binnenstad.
tekst
Judith Schotanus beeld
Johan Nieuwenhuize
Nieuwe mogelijkheden voor vernieuwende kunst en cultuur. Bauke Makkenze, 20 jaar
Op initiatief van het Danstheater en de Anton Philipszaal bestudeerde de gemeenteraad de mogelijkheden voor een nieuw theater. In november 2012 keurde de raad de plannen voor de nieuwbouw goed. Marjolein de Jong, wethouder van Cultuur, Binnenstad en Internationaal en stadsdeelwethouder van Centrum, meent dat de theaters aan vervanging toe zijn. ‘De gebouwen zijn heel goedkoop gebouwd en vertonen nu veel gebreken. We moeten steeds bijspijkeren en panelen of stoelen vervangen. Het Koninklijk Conservatorium (KC) heeft een dubbel probleem. Door de ligging aan de rand van het centrum kennen veel mensen het niet en weten de openbare repetities nauwelijks te vinden, terwijl het KC tot de top 5 in de wereld behoort. Bovendien is het gebouw verouderd en delen ervan zijn zelfs 7 cm verzakt.’
Combinatie met conservatorium trekt meer bezoekers
De gemeenteraad heeft onderzocht of het conservatorium bij renovatie van de theaters in het naastgelegen Wijnhaven II kan worden ondergebracht. Groot nadeel hiervan is volgens De Jong dat de instellingen dan niet onder één dak liggen. ‘Onderzoek naar bezoekersaantallen van de verschillende varianten wees uit dat alleen als de theaters en het KC echt in hetzelfde gebouw liggen, er een belangrijk multiplier effect optreedt. Er ontstaat dan een levendige sfeer door een mengelmoes van musici, dansers, studenten en bezoekers. Hier geldt ook de horecawet, volk trekt volk.
32 HAACS - jaargang 1 - #03
Een afschuwelijk groot gebouw.
ZONDE!
Wim van der Velden, 74 jaar
José Tonis, 65 jaar
De 500 gratis concerten of repetities per jaar van het KC zullen op deze centrale plek veel bezoekers trekken. Het Spuiforum wordt net als het Haagse Stadhuis een bestemming voor toeristen. Zij kunnen bovenin het gebouw van het uitzicht over de stad genieten.’ De huidige theaters missen volgens Marjolein de Jong de nodige kwaliteit. ‘Ik sprak met Van den Ende en Oerlemans over de sfeer en beleving die bij een avond uit horen. Dit gebouw bezit niet de juiste uitstraling. Albert Verlinde programmeert hier nooit een voorstelling. Hij vindt de entree via het Spuiplein niet prettig en de zalen zijn niet op een logische manier bereikbaar. We kennen het gebouw niet de monumentale waarde toe van bijvoorbeeld Diligentia of de Koninklijke Schouwburg, waar wel voor renovatie is gekozen. Koolhaas wist bij de opdracht al dat het gebouw maar voor een bepaalde tijd bedoeld was. Een beperkte opknapbeurt zou 10 tot 12 miljoen euro kosten. Een degelijke renovatie waarbij ook de installaties worden vernieuwd zodat de gebouwen weer up to date zijn, kost al snel 70 miljoen, een flink bedrag. De extra investering voor nieuwbouw is gering, maar levert wel een goede impuls voor de binnenstad op. De kans op ontwikkeling van Wijnhaven II
33 Culturele Hoofdstad en het Spuiforum
Wat gaat er nog meer tegen de vlakte, en wat krijgen we ervoor terug? Caren, 32
34 HAACS - jaargang 1 - #03
en meer grond-opbrengsten is groter. Uit onderzoek blijkt dat culturele projecten als het Spuiforum leiden tot hogere vastgoedwaarden in de omgeving.’ Het gebouw van het KC wordt na de verhuizing aan de gemeente overgedragen. Het is nog niet bekend of dit interessante gebouw uit 1980 gesloopt of herbestemd wordt. Het Beatrixkwartier is een van Nederlands beste kantoorlocaties, mede door de verscheidenheid aan functies in de omgeving. De financiële risico’s zijn volgens de wethouder gering. Overschrijding van het budget bij Vredenburg in Utrecht, is bijvoorbeeld ontstaan doordat een nieuw college bewust nieuwe eisen stelde. Bovendien is het idee voor nieuwbouw en samenwerking niet door de gemeente opgelegd, maar een initiatief van de instellingen zelf, zegt De Jong. ‘Er wordt nu al samengewerkt in het festival Together Now en tijdens de bouw kan de zaal van het conservatorium gebruikt worden. We zoeken nog naar andere tijdelijke huisvesting, zodat de gezelschappen zichtbaar blijven in de stad en het hoge niveau behouden blijft. Wellicht levert dit nog interessante gekke plekken op.’ Richard Meier en Herman Hertzberger menen dat het hoge Spuiforum te dicht op de omliggende gebouwen zal staan en een groter plein bij de entree verdient. Marjolein de Jong vindt dat de Nieuwe Kerk langs het Spuiforum voldoende zichtbaar blijft. ‘Het Spuiplein is nu geen aangenaam plein. Er is in de stad voldoende ruimte voor culturele manifestaties. De Grote Markt en het Voorhout lenen zich hier goed voor. De nieuwbouw krijgt bovendien een grote openbare entree van 9 meter hoog.’
Top. Saskia Biever, 25 jaar
Cultuur is essentieel in een open samenleving
Den Haag was kandidaat voor Culturele Hoofdstad in 2018. In theorie zou het Spuiforum volgens de wethouder dan gereed moeten zijn, maar het zou niet de belangrijkste publiekstrekker zijn. Het Ruhrgebied in Duitsland, Culturele Hoofdstad in 2010, had de industriële architectuur waar bezoekers speciaal voor kwamen. Den Haag had geen fysiek, maar een sociaal thema: Stad zonder muren, vrijplaats voor grenzeloos denken. De Jong: ‘Den Haag heeft nooit stadmuren gehad. We zijn de zetel van de democratie en hebben een internationale uitstraling. Het thema is de open houding die hier bij hoort. Hagenaars konden ideeën aandragen voor de invulling van het programma. We zetten in op cultuureducatie voor kinderen. Dat is de beste manier om met andere culturen in aanraking te komen. Dit programma loopt via scholen en de nieuwe structuur van het Koorenhuis en gaat net als het Spuiforum ook door als Den Haag geen Culturele Hoofdstad wordt.’
Het interview met Marjolein de Jong vond plaats op 15 november. 30 november werd bekend dat Den Haag geen Culturele Hoofdstad van Europa 2018 wordt.
35 Culturele Hoofdstad en het Spuiforum
het Nieuwe Haagse Centrum
Het Spuiforum en de voltooiing van 36
HAACS - jaargang 1 - #03
tekst
beeld
Erik Pasveer
Christian van der Kooy
37 Spuiplein en Turfmarkt
De gemeente Den Haag heeft besloten tot de bouw van Spuiforum, de nieuwe huisvesting voor het Koninklijk Conservatorium, het Residentie Orkest en het Nederlands Danstheater. Spuiforum vervangt de afgeschreven Anton Philipszaal en het Lucent Danstheater aan het Spuiplein en het gebouw van het conservatorium aan de Juliana van Stolberglaan. Het aangepaste plan lost de stedenbouwkundige problematiek van het Spui en het Spuiplein op.
Spuiforum bevat een danszaal, een multifunctionele concertzaal en een kleinere ensemblezaal. Het onderwijsaanbod in het gebouw beslaat de volle breedte van jong talent tot postdoctoraal. Het gebouw wordt geschikt voor een breed muziek- en dansprogramma, voor manifestaties en conferenties. Het atrium en het dakterras worden deel van het openbaar domein van de stad, een plek voor iedere Hagenaar. De bijdrage van de gemeente aan de exploitatie van Spuiforum loopt af van € 0,9 miljoen per jaar, naar 0 in maximaal 10 jaar. De stichtingkosten zijn teruggebracht van € 260 miljoen naar € 181 miljoen. De gemeente draagt € 125 miljoen bij aan het gebouw dat minimaal 40 jaar mee zal gaan. Daarnaast is voor het Kunstenplan, de structurele en meerjarige subsidies aan culturele instellingen de komende 4 jaar in totaal € 200 miljoen euro beschikbaar. Ook na de noodzakelijke bezuinigingen blijft het kunstklimaat in Den Haag voor ‘elk wat wils’ bieden: voor de brede basis en de excellente wereldtop.
38 HAACS - jaargang 1 - #03
Stadshart Na de oorlog moesten woningen en traditionele centrumfuncties in het stadshart wijken voor auto-infrastructuur en kantoorcomplexen. De stad krimpt, verarmt en vergrijst en raakt gevangen in een neerwaartse spiraal van leegloop en verpaupering. Halverwege de jaren ´80 keert het tij. Stadsbewoners verzetten zich tegen de verloedering. Een nieuwe generatie stadsbestuurders verlegt de koers. De binnenstad komt weer tot leven dankzij ingrepen in de openbare ruimte, de bouw van duizenden woningen en publieks functies met het stadhuis-bibliotheek complex als sprekend voorbeeld. Het centrum ondergaat een complete metamorfose.
39 Spuiplein en Turfmarkt
Het herstel van de binnenstad gaat voort met projecten als de Wijnhaventorens, New Babylon, de Leidse Universiteit en nieuwe warenhuizen in de Grote Markstraat. De bereikbaarheid van het centrum zal de komende tijd verbeteren door de nieuwbouw van het Centraal Station, de uitvoering van de Rotterdamse Baan en Randstadrail. Het Danstheater en de Anton Philipszaal werden begin jaren ’80 aan het Spuiplein gerealiseerd als voorlopers van deze centrumontwikkeling. De gebouwen werden doelbewust ‘zuinig’ uitgevoerd voor een korte levensduur. Die termijn is ruimschoots verstreken. Spuiforum vormt een sluitstuk in de voortgaande versterking van het stadshart Spuiforum
Mede dankzij de combinatie met het conservatorium, zal het Spuiforum van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat in gebruik zijn. Conservatieve schattingen gaan uit van 320.000 bezoeken per jaar. Spuiforum wordt meer dan een geweldig gebouw voor het beleven en beoefenen van dans en muziek. Het wordt een plek voor ontmoeting en inspiratie, voor kleine
kroegjes en grootse feesten, voor festivals en evenementen. Het Spuiplein is nu een anonieme leegte in het hart van de stad. Spuiforum wordt een bruisende verbinding tussen Centraal Station, kernwinkelgebied en Binnenhof. Plan
Begin 2011 is de visie van Neutelings Riedijk Architecten (NRA) voor Spuiforum gekozen. Het programma van eisen is daarna verkleind en de multifunctionaliteit van het complex vergroot met behoud van de oorspronkelijke opzet. Het concept van de danszaal van Rem Koolhaas wordt hergebruikt. Het gebouw is compacter maar de publieke delen (het atrium, de foyers) zijn vergroot. Daarnaast is het bouwvolume een kwartslag gedraaid, waardoor het direct op het Spui is georiënteerd. Het ontwerp is verbeterd en verschillende kritiekpunten zijn verwerkt. De grootte van Spuiforum is niet aangepast door gekunstelde kleinschaligheid, maar door binnen de programmatische en typologische logica van de opgave de meest compacte maatvoering te zoeken. Het basisvolume wordt bepaald door de dwingende maten van de danszaal: de hoogte
40 HAACS - jaargang 1 - #03
van de toneeltoren, de breedte van het toneel, het aantal zitplaatsen, de foyer. NRA heeft alle overige ruimtes binnen dit basisvolume gepast en bekroond met de koepelzaal. Het basisvolume is 36m hoog, met de terug liggende koepelzaal 60m. Spuiforum voegt zich in de schaal en maat van Nieuw Centrum waar omliggende gebouwen 40, 50, 70 tot 140m hoog zijn. De vorige versie van Spuiforum bood geen oplossing voor de kritiek op het Spuiplein: de anonimiteit, de introverte bebouwing, de onbestemde vorm. De draai van het bouwvolume komt hieraan tegemoet. De lange zijde van Spuiforum begeleidt de loopstroom tussen station en kernwinkelgebied, met op de begane grond retail, horeca en de hoofdentree. De Turfmarktroute versmalt bij de huidige foyer van de Anton Philpszaal en blokkeert het zicht op de Nieuwe Kerk. Door de draai verbreedt de openbare ruimte en herstelt het zicht op de Nieuwe Kerk. De overzichtelijke openbare ruimte bouwt voort op de maatvoering van de historische stadsplattegrond. De draai van Spuiforum verbetert ook de wissel werking met vastgoedontwikkelingen in de directe omgeving. De ministerietorens ernaast krijgen zicht op het Spui. Door de draai ligt de expeditie zijde van Spuiforum niet meer aan de Schedeldoeks haven en loopt deze historische route weer door naar het Spui. Zo kan de Amunitiehaven worden opgewaardeerd tot een aantrekkelijke stedelijke ruimte, ontstaat ruimte voor nieuwe bebouwing en wordt de verbinding tussen Rivierenbuurt en Nieuw Centrum versterkt. Stadsstructuur
De draai verandert de relatie tussen bestaande gebouwen en de stad. De trappartij van het Mercure hotel aan het Spuiplein ontbeert betekenis voor het hotel. In de nieuwe situatie wordt de trap gesloopt en kan een nieuwe, logische oriëntatie van het hotel op de zonnige
zijde van het kruispunt Amunitiehaven-Spui worden gerealiseerd. Het stadhuis heeft een complexe relatie met de stadsstructuur. De hoofdentree van het stadhuis ligt indirect, via een voorportaal achter de bibliotheek en de meubelwinkel aan het Spui, maar is ook overhoeks georiënteerd op het Spuiplein. In die richting is het Spuiplein vorm- en functieloos. Met de draai van Spuiforum krijgt het stadhuis een helder en betekenisvol antwoord in de vorm van de entree en het atrium van Spuiforum. Ook het Theater aan het Spui heeft geen heldere relatie met de stad. De entree volgt een diagonaal die gelijkwaardigheid suggereert tussen het Spui, het Spuiplein en de Sint Jacobstraat en loopt weg in het overhoekse voorportaal van het stadhuis. Het gedraaide Spuiforum maakt een heldere keuze: het Spui is het adres van de openbare functies in dit deel van de stad en de entree van Spuiforum vormt een logisch ruimtelijk antwoord op de entree van het theater. Spuiforum sluit in de nieuwe opzet aan op de stadsgeschiedenis. Rondom het Spui lag eeuwen lang een levendige handelsbuurt aan door het Spui ontsloten watergangen. Na demping van het Spui en de aanleg van de Grote Marktstraat ontstond tussen Grote Markstraat en het Binnenhof een belangrijke plek in het winkel- en uitgaansleven van de stad, een straat met een bioscoop, warenhuizen, horeca, neonreclames, terrassen, feestverlichting en, in de winter, de stadskerstboom. Door kaalslag en verkeersprojecten devalueerde het Spui. Vanaf 1980 werd het centrum hersteld, maar de ruimtelijke problematiek van het Spui werd niet opgelost. Niet het Spui, maar het Spuiplein werd de kern van het gebied. Hierop voortbouwend werd de Nieuwe Kerk in eerdere plannen voor Spuiforum behandeld als onderdeel van de reeks Spuiplein - kerk tuin - Rabbijn Maarsenplein. De monumentale muur rondom
41 Spuiplein en Turfmarkt
de kerk moest worden gesloopt en de kerk zou vrij in het groen staan. Functionele (kwetsbaar groen) en formele kwesties (de beschermde status van de muur) daargelaten, zou dit leiden tot een verdere devaluatie van het Spui. Spuiplein bleek een moeizame plek, een obstakel in plaats van een verbinding tussen Turfmarktroute en Spui. Met de draai van Spuiforum wordt dit probleem opgelost en wordt het Spui als drager van de stadstructuur in ere hersteld. En is het evident om de muur van de Nieuwe Kerk en de tuin als een groene enclave in de stad te behouden.
Wellicht kan aan het Spui, met de concentratie van theaters, filmzalen en de bibliotheek, de vooroorlogse uitgaanssfeer van het ‘Hofspui’ herleven. Spuiforum is een grote en belangrijke volgende stap vooruit in het herstel van het stadshart van Den Haag.
42 HAACS - jaargang 1 - #03
ADHD X: Even motor van Over de erfenis van visioenen
43
tekst
Klaartje Jaspers
ADHD X: Events als motor van de stad?
ents als an de stad? Mag een stad waarin de lokale samenleving en de internationale instituties door hoge muren van elkaar gescheiden zijn zich ‘stad van vrede en recht’ noemen? De nominatie voor Europese Culturele Hoofdstad 2018 mag aan Den Haag voorbij zijn gegaan – zolang burgers moeten wijken voor organisaties waar ze nauwelijks iets vanaf weten, blijft de urgentie om bruggen te slaan bestaan. Het tiende Actueel Den Haag Debat draaide om de vraag wat is de betekenis van events zoals IBA of Culturele Hoofdstad voor stedelijke transformaties. Wat heeft de bevolking daaraan? Het meedingen naar de titel van Culturele Hoofdstad van Europa wordt vaak gebruikt als middel om de stad op een bepaalde manier te veranderen, constateert Greg Richards, hoogleraar Vrijetijdswetenschappen aan de Universiteit Brabant. In Barcelona doen ze dat heel slim, vertelt hij: al ruim een eeuw gebruikt de stad verschillende grote festiviteiten als de Olympische Spelen en wereldtentoonstellingen om steeds een nieuwe wijk van de stad te ontwikkelen. Die traditie gaat gepaard met een goede timing, veel politieke wil en een bevolking die er helemaal achter staat. Dat heeft ook te maken met het DNA van Catalonië: de mensen dragen hun onafhankelijkheid en collectivititeit op handen, en het aangename weer maakt het mogelijk de openbare ruimte intensief te gebruiken.
44 HAACS - jaargang 1 - #03
Voor het geld of de gemeenschap?
De grootste fout die Barcelona maakte, denkt Richards, was een politieke: voorafgaand aan het ‘Universal Forum of Cultures’ zei de burgemeester veel mensen te verwachten. Men zette een hek om de festivallocaties heen, vroeg een flinke toegangsprijs en verbood het nuttigen van zelfmeegenomen broodjes. Dat sloeg wellicht een duit uit de zak van bezoekers van verre, maar het joeg ook alle Catalanen tegen zich in het harnas. Die kritiek komt ook naar voren in de discussie rondom het voorgenomen Spuiforum, dat met het verenigen van verschillende functies in één gebouw meer op een gesloten instelling zou gaan lijken dan op een vitaliserende injectie in het openbare leven. De Haagse binnenstad is ‘s avonds al doodstil, klagen verschillende bezoekers - door alle activiteiten onder één dak te brengen, zuig je de straten nog verder leeg. Besteed die 181 miljoen anders, spreid de locaties zodat de straten bewandeld blijven en behoud het unieke dans theater waar we ooit zo trots op waren.
waarbinnen je weinig bij kan bouwen. Ook zonder allerlei enorme bouwprojecten heeft de status van Culturele Hoofdstad de stad nieuwe trots gegeven. De burgemeester was op CNN, dat is voor de mensen daar nog steeds belangrijk. Sindsdien willen mensen in die stad investeren. Dat telt veel zwaarder dan een stadsschouwburg.”
Wedstrijd verloren, plan geboren
Maar wat leveren de plannen nog op nadat de nominatie voor Culturele Hoofdstad aan je voorbij is gegaan? Richards duidt twee mogelijkheden: je doet als New Castle en voert een groot deel van de plannen gewoon toch uit, of je doet als vele andere steden en gebruikt delen van het bidbook voor een volgende competitie. De praktijk leert dat die vervolgens wel vaak gewonnen wordt. Zelfs als een groots event als Europa’s Culturele Hoofdstad niet doorgaat, kan de voorbereiding erop dus helpen bij van het opbouwen van de stad en haar cultuurbeleid. Zelfbenoemd?
Netwerk boven stenen
Hoewel het Spuiforum onderdeel is van het Haagse bidbook dat onder zijn leiding opgesteld werd, geeft artistiek directeur Aus Greidanus aan dat het gebouw op zich voor hem niet erg belangrijk is. “Het gaat mij erom bruggen te slaan tussen de instellingen. Het Spuiforum koppelt het conservatorium aan een topgezelschap, daar draait het om. Met stenen win je zo’n competitie nooit.” In de afgelopen tijd heeft hij de meest uiteen lopende partners samen om de tafel gezet, het gaat er nu om hoe die nieuwe relaties voortgezet kunnen worden. De versterking van het netwerk is moeilijker te meten dan het effect van een gebouw, maar wel degelijk de moeite waard, bevestigt Richards. “Kijk naar Sibiu, Culturele Hoofdstad 2007, een oude Roemeense stad met een stadsmuur
Dat een snelle stadsontwikkeling echter ook zonder dit soort grote formele events mogelijk is, bewijzen de befaamde 'Internationale Bauaus stellungen', de IBA’s, die in Duitsland al resulteerden in het hervormen van het verlaten Rühr-gebied en de herontdekking en revitalisering van de oude wijken van Berlijn. “Een IBA kent geen bidbook en geen concurrentie, je werkt om de bureaucratie heen”, licht stedenbouwkundig adviseur Bernadette Janssen toe, “Je roept jezelf uit tot IBA, formeert een soort rebellenclub die alles ter discussie stelt en zet binnen 8 tot 10 jaar iets neer wat te bezich tigen moet kunnen zijn en internationale betekenis heeft.” Tot nu toe hebben alle IBA’s succes gehad, meent Janssen, en als het aan haar ligt zal dat ook gelden als er een IBA wordt gestart in de ‘Parkstad’, grofweg heel Zuid-Limburg minus Maastricht. Belangrijke voorwaarde voor een IBA is dat de
45 ADHD X: Events als motor van de stad?
Het meedingen naar de titel van Culturele Hoofdstad van Europa wordt vaak gebruikt als middel om de stad op een bepaalde manier te veranderen.
aanvangssituatie echt om een snelle, heftige ingreep vraagt. “Iedereen in Parkstad voelt de urgentie”, vertelt Janssen, “het is er lelijk en arm, terwijl het een hele rijke geschiedenis heeft. Nadat de mijnen gesloten werden, hadden ze het plan ‘zwart wordt groen’: alle mijnresten werden ingezaaid met gras. Die open ruimtes zijn nu letterlijk een soort wonden in de steden. Men beloofde ooit dat het broeiplekken van ondernemerschap zouden worden, maar de Katholieke kerk en de mijnen hebben een cultuur gecreëerd waarin geen greintje ondernemerschap te vinden is en vrouwenemancipatie ver achter blijft. Het is een krimpregio waar veel gesloopt moet worden, maar zware politiek en het logge bureaucratisch apparaat verhinderen dat er ooit iets tot uitvoering komt. De roep om hervorming komt uit verschillende hoeken: de nieuwe generatie, docenten die meisjes zien achterblijven, eigenaren van woningen die nog maar 1/3 van hun eerdere prijs waard zijn, banken.. iedereen heeft ermee te maken.”
46 HAACS - jaargang 1 - #03
Haags DNA negeert de noodzaak
In vergelijking met de passie waarmee de mensen in Barcelona en Parkstad de stadsveranderingen wensten, leken de bewoners van Den Haag niet echt warm te lopen, erkent Greibanus. Wellicht had de organisatie van ‘DHCH18’ last van dezelfde afstand tot de burger als de internationale organisaties. Iemand uit het publiek citeert Sjaak Bral, die eens zei dat de grootste probleemwijk van Den Haag het Binnenhof was. De beleidsmakers veronachtzamen delen van de bevolking, luidt de klacht, van Den Haags industriële verleden – zoals dat ooit plaatshad in de Binckhorst – is in de plannen bijvoorbeeld niets meer terug te vinden. Wil Den Haag ooit nog wat winnen, dan moet het eerst zijn bewoners meekrijgen:144 nationaliteiten, expats, Hagenezen en Hagenaren, politici en arbeiders. Hoewel al snel duidelijk werd dat het bidbook de urgentie van de voorgestelde veranderingen heel duidelijk moest maken, vindt gespreksleider Van Meggelen dat het vooral veel zelfgenoegzaamheid toont. Typisch Haags misschien: trots op de interessante gezelschappen die de stad nog heeft, hoe noodlijdend ook, terwijl de maatschappelijke misstanden die met die culturele investeringen rechtgezet moesten worden, onderbelicht bleven. De scherpe kantjes zijn er helemaal uitgehaald, klaagt het publiek, terwijl die juist tonen hoezeer het schuurt tussen de inwoners en de internationale instellingen. Juíst in een ‘stad van vrede en recht’ zou een voorbeeld gesteld moeten worden hoe bureaucraten met de lokale bevolking om kunnen gaan. In plaats daarvan worden mensen uit hun huis gezet en lopen bezoekers vanuit het Centraal Station eerst aan tegen een nagenoeg leegstaand Ministerie van VROM, waar je desondanks alleen met een speciaal pasje naar binnen kunt. Superontoegankelijk. “Een heel fout symbool. Annexeren die boel”, raadt Janssen aan. Maar zij komt dan ook uit Rotterdam.
ADHD debat X werd gehouden op 11 december 2012 in het Theater aan het Spui en werd georganiseerd door BNA kring Haagslanden, Haags Architectuur Cafe, Stroom en het Nutshuis.
47 ADHD X: Events als motor van de stad?
Wil Den Haag ooit nog wat winnen, dan moet het eerst zijn bewoners meekrijgen: 144 nationaliteiten, expats, Hagenezen en Hagenaren, politici en arbeiders.
48 HAACS - jaargang 1 - #03
beeld
Johan Nieuwenhuize
49 Beeldcolumn
_MG_1735
Johan Nieuwenhuize maakt abstracte en semi- abstracte beelden in diverse steden tijdens zijn reizen door West-Europa en Amerika. Dit leidt tot het project _IMG: een groeiende verzameling abstracte en semi abstracte observaties van ‘de stad’. Veelal zijn het beelden van oppervlaktestructuren, kleurvlakken en reflecties. De manier waarop in _IMG combinaties van beelden worden gemaakt heeft Nieuwenhuize gebaseerd op het Kuleshov experiment uit 1918. Hierbij interpretteert het publiek de gezichtuitdrukking van een gefilmde man steeds anders, naar gelang het wordt gecombineerd met andere beelden. Dit proces gebruikt Nieuwenhuize om de kijker te laten associëren en om op die manier nieuwe betekenis te laten ontstaan. Voor deze beeldcolumn reageert Nieuwenhuize op de ontwikkelingen rondom het Spuiplein en de Grote _MG_1761
Marktstraat.
50 HAACS - jaargang 1 - #03
Gebouw zoekt nieuwe baas! Koninklijk Conservatorium (1974/1980 - 2018)
tekst
beeld
Leo Oorschot
Luuk Kramer
51 Gespot Conservatorium
Het gebouw is aan vervanging toe hoort men menigeen betogen. Echter een muziekstuk is ook niet aan vervanging toe. Je kunt hoogstens even ergens anders aan toe zijn om na dwalingen weer terug te komen bij dat ene unieke muziekstuk. Dat is ook zo met het Koninklijk Conservatorium. Nu wordt dit gebouw in architectenkringen en door kunsthistorici als een van de mooiste jaren zeventig gebouwen gezien. Het Haags Architectuur CafĂŠ roept alle architecten en burgers van Den Haag op om ideeĂŤn voor herbestemming van het lege conservatorium te mailen naar HAACS.
52 HAACS - jaargang 1 - #03
Het gebouw is erfgoed van formaat, ondanks dat het op de totaal verkeerde plek ligt. Wie bedenkt er nou voor het conservatorium een locatie op een van de meest lawaaiige plekken van de stad! Het Koninklijk Conservatorium is slachtoffer van de ideeën over cityvorming die sterk leefden na de oorlog. Het gebouw had als cultuurgebouw altijd al in het centrum moeten liggen, echter destijds was men bezig de stad af te breken ten gunste van een dienstenstad met kantoren en ministeries rond het Binnenhof. Het conser vatorium zou een plek krijgen op een van de rijkskavels tussen het spoor en de Utrechtsebaan. Het werd als rijksgebouw gezien doordat het als enige conservatorium van Nederland een rijksschool was. De rijkskavels waren het gevolg van een overeenkomst tussen het rijk en de gemeente uit 1965 om plaats te reserveren voor rijkskantoren en ministeries. De gemeente kreeg 140 miljoen gulden van het rijk voor het onteigenen en wegjagen van haar burgers en bedrijven en het slopen van de bestaande bebouwing. Nadat de oude stad in een zandvlakte was getransformeerd kwam het rijk in 1972 met geheel ander beleid: het spreidingsbeleid. De ministeries verdwenen grotendeels uit Den Haag, immers wie wil er in een dergelijke woestenij gehuisvest worden. Op de rijkskavels kwamen instituties zoals de Koninklijke Bibliotheek, het Rijksarchief en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het conservatorium kwam op een rijkskavel langs de Utrechtsebaan. Waarom de gemeente Den Haag indertijd voor het conservatorium geen rijkskavel op een leuke plek in het centrum voorstelde, had te maken met de voorgenomen afbraakplannen van de stad. De keus voor de relatief onbekende Joods Amsterdamse architect Leon Hijman Paul (Lé) Waterman (1912-1988) hing samen met zijn grote muziekkennis. Zelf doorliep hij het Conservatorium in Rotterdam en had cello als hoofdvak. Tijdens zijn muziekstudie verdiende hij de kost op architectenbureaus. Uiteindelijk koos hij voor een architectuurstudie aan het Hogere Bouwkunstonderricht in Amsterdam en na de oorlog in 1946 startte hij een zelfstandig bureau. Bekend zijn de verbouwingen aan het Centraal Israëlitisch Ziekenhuis in Amsterdam, het Sinaï Centrum te Amersfoort, verpleeghuis Bornholm in Hoofddorp, een joods kinderhuis aan de President Kennedylaan in Amsterdam, het herdenkingscentrum in de Hollandse Schouwburg en de synagoge voor de liberaal joodse gemeente aan de Jacob Soetendorpstraat (1964/1966).
53 Gespot Conservatorium
De gemeente kreeg 140 miljoen gulden van het rijk voor het onteigenen en wegjagen van haar burgers en bedrijven en het slopen van de bestaande bebouwing.
54 HAACS - jaargang 1 - #03
Op 7 april 1976 ging de eerste paal in de grond van het conservatorium. De grootste onmogelijkheid voor de architect was om de architectuur van het gebouw aan te passen aan de lawaaiige Utrechtsebaan. De architectuur werd helemaal op het weerhouden van het lawaai aangepast. Het gebouw bestaat uit vier bouwmassa’s rond een binnenplaats met een relatief gesloten gevel aan de buitenzijde. Het gebouw is in zichzelf gekeerd. Bijzonder is de fraaie tektoniek: de plastiek en massaopbouw. Vooral de ritmes in de gevel die noten op een notenbalk verbeelden zijn opvallend. Ook het materiaalgebruik van beton, betonsteen en hout dat door sommigen als Spartaans wordt ervaren, is bijzonder. Het gebouw is in balans en heeft wel verfijnde vormen, maar trekt geen overdreven aandacht. Het is beslist geen ‘gillend nijlpaard’ zoals wij architecten soms zeggen. Dat zal ook de intentie van de ontwerper zijn geweest, de muziek zou centraal staan en niet de schreeuw van het gebouw. De cello moest hier klinken.
55 Gespot Conservatorium
56 HAACS - jaargang 1 - #03
Open brief aan Neutelings Riedijk Architecten Beste Willem Jan, Beste Michiel, Het is onontkoombaar dat Hagenaars en Hagenezen een mening hebben over het Spuiforum. Het is onze stad, ons uitzicht en ons geld. Op deze plek kon u ons misschien overtuigen met uw eigen verhaal en aangeven waarom het Spuiforum een briljant gebouw is. Het ontbreken van uw verhaal is niet alleen jammer, maar ook een waar gemis. Het architectonische ontwerp blijft zo in de publieke discussie onbesproken. Tijdens de inspraakprocedure bezocht ik uit nieuwsgierigheid een van de bijeenkomsten. Er waren veel dans- en muziekliefhebbers aanwezig. Terwijl toenmalig Raad van State onderkoning Tjeenk Willink onze groep voorzag van blikjes cola, introduceerde Rainer Bullhorst de verschillende stellingen waar wij een uitspraak over konden doen. Hij deed zijn best het hele lijstje af te werken maar de discussie ontspoorde bij elke stelling. De ongelofelijke hoeveelheid programma in de gegeven bouwenvelop betekende dat de vorm niet veel kon afwijken van een plomp blok. Die blokvorm kwam die avond in de meeste voorstellen terug. Gecombineerd met de ligging, de vorm van de kavel en het programma bleken de verschillende ontwerpen voor het Spuiforum nogal autistisch. Allemaal naar binnen gekeerde gebouwen met weinig gevoel voor de omgeving. Dat uw ontwerp vrijwel moeiteloos een kwartslag is te draaien, is daarom eigenlijk niet zo vreemd. De aanwezige muziekliefhebbers maakten zich vooral druk over de toegankelijkheid. Hoe komen ouderen boven in het gebouw? En is dat in noodsituaties wel veilig? Zij kunnen tevreden zijn met de keuze voor Neutelings Riedijk. In het Scheepvaart en Transportcollege in Rotterdam laat u zien dat bereikbaarheid van een grote zaal op hoogte geen probleem hoeft te zijn. De route in dat gebouw is gevarieerd en – belangrijker – biedt voldoende in- en uitstapmomenten voor onverwachte ontmoetingen. Toch doet de (rol-) trappenberg in het Spuiforum nog het meest denken aan de verbouwing van STUK in Gent. Ook een cultuurgebouw, zij het een stuk kleiner. De buitentrappen in het binnenhof van STUK verbinden slechts drie niveaus met elkaar maar ogen net zo massief als in het Spuiforum. De trappen laten een gevarieerd gebruik toe, ik hoop dat dat in Den Haag straks ook kan. De meeste aandacht ging tijdens de inspraakronde uit naar het gewenste ‘feestelijke’ karakter van het Spuiforum. Welk gebouw was het meest feestelijk? De dans- en muziekliefhebbers hadden niet zoveel met dit thema.
57
Gebouwen zijn het decor waartegen het leven zich afspeelt. Daarom is het ontwerpen van interieurs als het schrijven van een scenario, en is het instrumentarium van de scenarist ook bruikbaar voor de architect. We bedenken bijvoorbeeld het verhaal dat zich in elke ruimte af zal spelen. Neutelings Riedijk
Zij waren meer geïnteresseerd in de verwachte akoestische kwaliteiten en de zichtlijnen. De nieuwe danszaal is, volgens de stukken, een kopie van de wereld-beroemde zaal van het NDT. De dans- liefhebbers hoeven zich daar dus geen zorgen over te maken. De door de opdrachtgever gezochte feestelijkheid is in het Spuiforum vooral zichtbaar in de voor het publiek toegankelijke ruimten. Daarin zijn een aantal elementen aanwezig die voortbouwen op eerder werk, vooral het Instituut voor Beeld en Geluid. Het Instituut is opgezet rondom een spectaculair atrium. De overhangende verdiepingen boven het atrium, maar ook de manier waarop de aangrenzende galerijen zijn vormgegeven komen terug in het ontwerp voor het Spuiforum. Het Instituut voor Beeld en Geluid laat goed zien hoe rijk gedetailleerd uw werk is. Beste Willem Jan, Beste Michiel, het valt op dat het Spuiforum op weinig overtuigende wijze wordt gepresenteerd. In “At Work” zegt u zelf: “Het ontwerpen van een interieur is als
het schrijven van een scenario. We kunnen bijvoorbeeld een verhaal maken voor elke ruimte in het gebouw”. De zielloze artist impressions, de droge gevelaanzichten en over geproduceerde youtube-filmpjes slagen er niet in om dat verhaal over te brengen. De ingezette middelen doen geen recht aan het werk van Neutelings Riedijk. U kunt zich over de publieke discussie blijven opwinden, maar misschien is het vruchtbaarder dat u het ontwerp uitlegt, uw inspiratiebronnen toont en zo het gebouw tot leven brengt. Geef een publieke lezing over het gebouw en organiseer samen met de gemeente bustochten naar andere gebouwen van uw hand. Maak de kwaliteiten tastbaar en wie weet bestormen de muziek- en dansliefhebbers het stadhuis zoals ADO hooligans dat in het verleden gedaan hebben toen hun club steun nodig had.
Met vriendelijke groet, Tim de Boer
58 HAACS - jaargang 1 - #03
Na 25 jaar ge slopen is ond en dom, zeke van schaarste
tekst
beeld
Dooievaar
Johan Nieuwenhuize
59 Dooievaar
De Dooievaar voor de dr. Anton Philipszaal 25 november 2012
ebouwen doordacht er in tijden e.
Van links naar rechts: Jan Ledderhof
Hans van Beek
Arij van der Stelt Leo Hamer
60 HAACS - jaargang 1 - #03
biografieën
de woningen en stedelijke ruimten centraal. Naast zijn werkzaamheden als architect, schrijver en promovendus is hij voorzitter van het Haags Architecten Café (HaAC) in Den Haag en hoofdredacteur van het architectuur magazine HAACS.
Erik Pasveer (NL, 1959) werkt sinds oktober 2010 bij de gemeente Den Haag. Hij is hoofd van de afdeling Stedenbouw en Planologie. Tim de Boer (NL, 1979) is ooit opgeleid als architect en steden-
Daarvoor was hij onder meer hoofd Ruimtelijke Ordening bij de
bouwkundige. In 2006 is hij gekozen als eerste Jaap Bakema Fellow
gemeente Delft, projectmanager bij BVR-adviseurs en stedenbouw-
voor het uitvoeren van een onderzoek naar terreur, veiligheid en de
kundige bij de gemeente Amsterdam. Hij gaf les aan de TU-Delft,
stad. Zijn aanpak is omschreven als lichtvoetig en idealistisch. Hij
TU-Eindhoven, Academie van Bouwkunst Rotterdam en Amsterdam.
schroomt echter niet om zijn handen vies te maken. Jarenlang was hij
Aan die laatste Academie was hij hoofd van de opleiding Steden-
parttime werkzaam als interieurbouwer. Sinds 2009 is hij voornamelijk
bouw.
werkzaam bij het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie. Daarnaast is hij op persoonlijke titel redactielid van HAACS en schrijft — momenteel
Ruud Ridderhof (NL, 1955) is programmamanager Openbare
sporadisch — voor diverse media over architectuur, stedenbouw en
Ruimte bij de gemeente Den Haag.
de stad. Judith Schotanus (NL, 1972) is architect en redacteur. Zij werkte Klaartje Jaspers (NL, 1975) is journalist op het gebied van
bij HVE architecten aan vele woningbouwplannen in Den Haag en
wetenschap, maatschappij en internationale relaties. Vanuit
omstreken. Bij de projecten was zij van schetsontwerp tot uitvoering
Nederland en zuidelijk Afrika publiceerde zij ondermeer in De
betrokken. Doordat concept, materiaalgebruik en detail goed op
Volkskrant, de Groene Amsterdammer en uiteenlopende online
elkaar aansloten, werden duurzame gebouwen van hoge kwaliteit
uitgaves. Daarnaast runt zij een stichting ter bevordering van kritische
gerealiseerd. Zij was vervolgens als web redacteur werkzaam bij het
mediaproductie- en consumptie.
maandblad Vastgoedmarkt en is (eind)redacteur bij het e-magazine HAACS. Door haar studie stadssociologie is zij in staat verbanden te
Corine Keus (NL, 1970) is architect en docent. Ze werkt binnen
leggen tussen architectuur en stedenbouw, en sociale en economi-
diverse samenwerkingen aan stedenbouwkundige en architectoni-
sche maatschappelijke ontwikkelingen.
sche opgaven van verschillende schaalniveaus. Ze stelt binnen de opgave de context centraal en de architectuur volgt uit de specifieke
Bart van Hoek (NL, 1975) is architectuurfotograaf en architect. Hij
kwaliteiten van de locatie. Sinds 2010 werkt zij als (gast-) docent
werkt als fotograaf voor onder meer voor Van Schijndel Bouwgroep,
ruimtelijk ontwerpen aan de Willem de Kooning academie. Naast
Decomo architectural precast concrete en Kingspan Insulation. Bij
deze werkzaamheden is zij 6 jaar voorzitter geweest van het Haags
architectenbureau cepezed en htv bouwtechniek ontwierp hij
Architectuur Café (HaAC) en momenteel redactielid van HAACS.
grootschalige projecten als het kantoorgebouw van Microsoft op Schiphol en het Centrumplan Etten-Leur. In 1999 richtte hij
Leo Oorschot (NL, 1960) is architect, editor, correspondent
Architectuur.ORG op, een website met informatie over architectuur, in
(ArchiNed, ArchitectuurNL) en promovendus aan de TU-Delft. Hij
met name Nederland.
werkte jaren bij KCAP in Rotterdam en Hamburg en bij Geurst & Schulze architecten in Den Haag. Een van de laatste projecten was
David de Jong (NL, 1976) studeerde Bouwkunde aan de TU Delft
het Andreas Ensemble langs de A10 in Amsterdam, maar in vrijwel
en aan de Aalto University in Helsinki. Daarnaast studeerde hij
alle steden staat wel een bouwproject waaraan hij heeft gewerkt als
fotografie aan de KABK in Den Haag.
architect. Altijd staat daar de subtiele en verfijnde overgang tussen
Hij werkt aan zowel autonome projecten als in opdracht, voor onder
61 Biografieën
meer VierVier, Architectuurcentrum Rondeel en Arcam. Sinds 2012 is
Landgoederen-In woord en beeld. Zijn werk werd tevens geplaatst in
hij als fotograaf verbonden aan HAACS.
magazines als GUP, Cacao en ESQUIRE (Russia).
Rubén Dario Kleimeer (COL, 1978) initieert fotografische
Luuk Kramer (NL, 1958) werkt sinds de jaren tachtig van de vorige
projecten over het stedelijk landschap en het publieke domein. Met
eeuw als architectuur en landschapsfotograaf. Naast opdrachten voor
de blik van een stadsetnograaf, een onderzoeker van ruimtelijke en
architectenbureaus wordt zijn werk regelmatig gepubliceerd in binnen
sociale context, verdiept hij zich in de gebouwde stedelijke omgeving
en buitenlandse tijdschriften. Daarnaast is zijn vrije werk in
waarin wij wonen, werken en recreëren. De projecten worden met
verschillende collecties opgenomen, zoals die van Stedelijk Museum
regelmaat tentoongesteld in het galeriecircuit en aangekocht door
Amsterdam en de Hermitage te Amsterdam. In 2012 gaf hij een
binnen- en buitenlandse verzamelaars. Eveneens werkt hij in
gastcollege en workshop aan studenten architectuur aan de TU Delft.
opdracht van menig architectenbureau. Zijn werk is onder meer gepubliceerd bij nai/010publishers. Afwisselend woont Rubén in
Jantien Methorst (NL, 1971) is een redactioneel grafisch
Rotterdam en Shanghai.
ontwerper. Afgestudeerd aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en als MFA Editorial Graphic Design aan de Hogeschool
Christian van der Kooy (NL, 1983) is fotograaf en kunstenaar. Hij
voor de Kunsten in Utrecht. Na ruim tien jaar bij verschillende
werkt aan lange termijn projecten in Oost-Europa en het Zwarte Zee
bureaus in Rotterdam, Den Haag en Utrecht te hebben gewerkt is ze
gebied, die zich richten op het denkbeeldige vermengd met het
in 2007 als zelfstandig ontwerper gestart. Intussen heeft ze een
documentaire. Binnen zijn projecten probeert hij een groots idee te
ruime portfolio opgebouwd voor een gemengd palet van opdrachtgevers.
vertalen in een kleiner verhaal vol details. Hij werkte in opdracht van verschillende architecten, NRC Media, Foam en Nai-Publishers. Zijn
Rogier Rosema (NL, 1974) studeerde af aan de Koninklijke
werk was onder meer te zien in de RA-Gallery te Kyiv, en het Nai en
Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Nadat hij als
Nederlands Fotomuseum te Rotterdam.
ontwerper/art-director gewerkt heeft bij verschillende bureau's startte hij in 2008 een eigen studio. Het portfolio van Things To
Johan Nieuwenhuize (NL, 1980) is fotograaf, kunstenaar, curator
Make And Do bevat opdrachtgevers uit zowel de publieke,
en beeldredacteur. Hij werkte in opdracht van NRC, De Volkskrant,
commerciële en culturele sector. Daarnaast geeft hij workshops en
en de Koninklijke Schouwburg. Zijn werk was onder meer te zien in
exposities in binnen- en buitenland.
het Three Shadows Photography Art Centre in Beijing en De Kabinetten van de Vleeshal in Middelburg. Tevens is hij vertegenwoordigd in diverse kunstcollecties in binnen- en buitenland. Hij is oprichter en curator van Platform57 en is als fotograaf en beeldredacteur verbonden aan HAACS.
Francisco Reina (ES, 1979) is een Spaanse fotograaf gevestigd in Den Haag. Hij wordt als kunstenaar vertegenwoordigd door AJG Gallery in Sevilla en Cockie Snoei Gallery in Rotterdam, bij laatstgenoemde is momenteel zijn solo tentoonstelling Under the Thick Veil te zien. Hij werd genomineerd voor de Lex van Rosen Award (Noorderlicht Gallery, Groningen 2011) en zijn werk werd gepubliceerd in het boek NEW Dutch Photography Talent 2012. Hij werkte in Madrid voor het Prado Museum, Fundación Mapfre en in Nederland voor Provincie Gelderland aan het boek Nieuwe
HAACS is een platform voor Haagse stedelijke transformaties en architectuur
Dit magazine doet ieder kwartaal verslag van
recente ruimtelijke ontwikkelingen, biedt ruimte voor opinie, toont schatten uit het gemeentearchief, verrassende projecten in de stad, verslagen van de ADHD debatten en terug- of vooruitblikken op activiteiten van HaAC, BNA Kring Haaglanden en wellicht in de toekomst van uw organisatie.