Mundua helburu: Biologia eta Geologia 4. DBH. Lagina

4

BIOLOGIA ETA GEOLOGIA

S. Clemente, A. Domínguez, A. B. Ruiz

1. Metodo zientifikoa

2. Ikerketa laborategian

3. Landa-ikerketa

4.

1

• Gerti Cori. Zelulen kimika

1. Materia biziaren konposizioa

2. Zelula

3. Zelula prokariotoak

4. Zelula eukariotoak

5. Nutrizio funtzioa zelula eukariotoetan

6. Erlazio untzioa eukariotoetan

7. Ugalketa-funtzioa eukariotoetan

2 Informazio genetikoa

• Rosalind Franklin. DNA X izpien argitan

1. Azido nukleikoak

2. Geneen adierazpena. Proteinen sintesia

3. Informazio genetikoaren transmisioa

4. Mitosia eta zitozinesia

5. Meiosia eta ugalketa sexuala

3 Herentzia biologikoa

• Francis Mojica. Oinarrizko ikerketaren balioa

1. Karaktereetatik geneetara

2. Mendelen esperimentuak

3. Mendelen legeak

4. Mendelen legeen salbuespenak

5. Mutazioak

6. Ingeniaritza genetikoko teknikak

7. Ingeniaritza genetikoaren aplikazioak

48

4 Bizitzaren jatorria

• Kamoya Kimeu. Arbasoen bilatzailea

1. Biodibertsitatearen jatorria

2. Biodibertsitatearen jatorriari buruzko lehen teoriak

3. Gaur gungo eboluzio-teoriak

4. Eboluzioaren probak

5. Giza boluzioa

6. Bizitzaren jatorriari buruzko hipotesiak

5 Lurra eta haren dinamika

• Marie Tharp. Ikusezinaren kartografoa

1. Lurraren barnealdearen osaera eta egitura

2. Lurraren dinamika

3. Plaken tektonikaren teoria

4. Lurraren dinamikaren ondorioak

5. Lurreko erliebearen bilakaera

6. Erliebearen azterketa. Mapak eta profilak

7

• Mary Anning. Fosilen arteko bizitza

1. Lurraren historiaren erregistroa

2. Erregistroaren datazioa

3. Denbora geologikoa. Aldaketen historia

• Katshuko Saruhashi. Pazifikoaren babeslea

1. Ingurumena eta egungo egoera

2. Biosferako baliabideen kudeaketa jasangarria

3. Uraren kudeaketa jasangarria

4. Energiaren kudeaketa jasangarria

5. Hondakinen kudeaketa jasangarria

• Carl Sagan. Espazioa hedatzen

1. Unibertsoa

2. Galaxiak eta izarrak

3. Eguzki-sistema

4. Lurra eta Ilargia

5. Lurraren mugimenduak

6. Eklipseak eta mareak

7. Bizitza unibertsoan: astrobiologia

Honelakoa da zure liburua

ITZALA UZTEN DUTEN ERRONKAK

IKASKETA-EGOERA

EGOERAREN AURKEZPENA Bidaiatzen dugunean eta autoaren leihatilatik paisaia bat ikusten dugunean, milioika urtetan zehar izandako hainbat prozesu geologikoren emaitza den eszenatokia ikusten ari gara. Paisaia hori sortu duten eragile geologikoak ulertzea bidaia zirraragarria da geologiaren eta ontziratuko zaren eboluzioaren mundura. Ibilbide honetan, barne- eta kanpo-prozesu geologikoak eta lurrazaleko materialekin duten elkarreragina aztertuko dituzue, baina baita gaur egun gertatzen ari diren prozesuak ere. Unitate hauetan zehar, hainbat erronka proposatuko dizkizuegu geologiaren munduan sartzeko. Hala, erupzio bolkaniko bat aztertuko duzue, eta sortzen diren inpaktuak eta arrisku geologikoak nola prebenitu eta minimizatu ikasiko duzue. Halaber, kostako paisaia nola sortzen den eta paisaia hori sortu duten meteorizazio-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak interpretatuko dituzte. Gainera, gure planetari buruzko ezagutza geologikoak beste planeta batzuetan zer gertatu den eta unibertsoko beste leku batzuetan bizia bilatzeko zeri erreparatu behar diogun ulertzen lagunduko digu.

ERUPZIORAKO PREST! Aurre egin behar diezuen erronkek geologiako espezialista bihurtuko zaituztete, eta sumendien erupzioei buruzko aditu-talde bat antolatzen eta bertan parte hartzen utziko dizuete. Azken lan gisa, blog edo web bat diseinatuko duzue, eta han ikasi duzuen guztia jasoko duzue. Lehenik eta behin, infografia bat egingo duzue, klima-kondizioek eta geologian gertatzen diren aldaketek espezie berrien bilakaera nola eragin dezaketen azaltzeko. Ondoren, sumendien erupzioei buruzko bideo bat egingo duzue. Bertan, kazetari, bulkanologiako espezialista eta sumendien erupzioak detektatzeko eta arrisku geologikoen prebentziorako planak diseinatzeko aditu bihurtuko zarete. Azkenik, eguzki-sistema,

UNITATEAREN HASIERA

91

Ingelesa eta musika ikasi nituen, eta literaturari, nire pasio handiari, ekin izango niokeen emakume izateagatik alde batera utzi izan ez banindute (garai hartako gauzak). Baina Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, neskoi ikasketa «maskulinoak» egitera animatu gintuzten, frontera bidali zituzten gazteak ordezkatzeko. Geologian graduatu nintzen 1944an Michigango Unibertsitatean eta, geroago, matematika ikasi nuen Tulsako Unibertsitatean. Zientzia gustatu zitzaidanez, 1948an Lamont Laborategi Geologikoan hasi nintzen lanean, eta han ezagutu nuen nire ikerketa-lankide handia izango zena: Bruce

114

C. Heezen. Ozeanoen hondoa lehenbizikoz kartografiatzeko agindu liluragarria jaso genuen elkarrekin. Baina, berriro ere emakume izateagatik, ezin izan nuen Veman bidaiatu, gure ontzi ozeanografikoan (esan bezala, garai hartako gauzak). Beraz, Bruce ontziratu egin zen, bildutako datuak bidaltzen zizkidan, eta nik, nire bulegotik, interpretatu eta mapak egiten nituen. 1953an, Atlantikoaren hondoak nire lumaren azpian forma hartu ahala, ohartu nintzen erdigunean arraildura ikaragarria zegoela, iparraldetik hegoaldera zeharkatzen zuena; lurrikara bat bezala. Dortsal mesoatlantikoa aurkitu zuen: sumendi fisural aktiboen sistema izugarria, plaka litosferikoen tektonikaren teoria iraultzailea finkatzeko aukera eman zuena, dortsala plaka horietako biren arteko muga baita, hain zuzen ere.

Hogeita bost urte baino gehiagoko lanaren ondoren, Bruce-k eta biok ozeano-hondoetako lehen mapamundia argitaratu genuen 1977an, eta han behean gure aurrekoek irudikatutako lautada lohitsuak baino askoz gehiago dagoela erakutsi genuen.

Basea Marten Espazioaren ikerketari esker, gehiago ezagutu ahal izan da Marteren geo- logia, eta etorkizunean planeta ho- rretara egin ahal izango diren espedi- zioak diseinatu ahal izan Planeta honetako prozesu geologikoen gai- nean ikertzea eta base iraunkor bat eraikitzeko kokapenik onena azter- tzea proposatzen dizugu.

Anetoko glaziarrari eragiten dioten erronkak Klima-aldaketak glaziarrei eragiten die, eta desagertzeko arriskuan jartzen ditu. Espai- nian dauden glaziarrak, haien kokapena, egungo egoera eta aurre egin behar dieten mehatxuak aztertzea proposatzen dizugu. Egin al dezakegu zerbait hori leheneratzeko? Idatzi Espainiako glaziarren egoerari buruz- ko artikulu bat, aldizkarian edo zure zentro- ko web-orrian argitaratzeko.

BERRIKUSI ZURE PLANGINTZA ETA TALDE-LANA

Berrikus ezazu lanaren planifikazioa eta zure taldearen jarduera proiektu honetan, anayaharitza.es helbidean aurkituko duzun errubrika betez.

IRTEERAKO GAITASUN-PROFILA Erronka hauek amaitutakoan, hausnartu eta egiaztatu helburu hauek lortu dituzun:

eta pentsamendu modu egokian ditut. Pentsamendu dut fenomenoak eta azaltzeko. erabiltzen ditut edukiak

Osatu zure koadernoan

Ikaskuntza-egoera, hiruhileko bakoitzerako bat; unitate horietan landu dituzun ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak erabili beharra izango duzu, eta zure gaitasunak eskuratzen eta garatzen lagunduko dizute.

Zer aurkituko duzu?

Unitate honetan

Marie Tharp. Ikusezinaren kartografoa

1. Lurraren barnealdearen osaera eta egitura

2. Lurraren dinamika

3. Plaken tektonikaren teoria

4. Lurraren dinamikaren ondorioak

5. Lurreko erliebearen bilakaera

6. Erliebearen azterketa. Mapak eta profilak.

Ulertu, hausnartu eta probatu zure gaitasunak

anayaharitza.es helbidean

Motibatzeko

Bideoa: Hasi aurretik

Aldez aurreko ideiak atzemateko

Aurkezpena: Zer jakin behar duzu

Erakusteko

Aurkezpena:

Lurraren erliebea eta plaka-ertzak

Bideoak: Konbekzio-korronteak simulatzen ditugu

Lantzeko Jarduera interaktiboak: Ikasi jolasean Proba egin zeure buruari

Zientzietako lantegia: Interpretatu uhin sismikoak

Eta, gainera, proiektuaren gakoak aplikatzeko behar den dokumentazio guztia.

JARRAITU ERRONKAREN SEKUENTZIA HONI UNITATEAN

ERUPZIO BOLKANIKO BAT

3.1 Ikertu labaren mugimenduari eragiten dioten aldagaiak erupzio bolkaniko batean, eta azal itzazue ingurune digital bat erabiliz, hala nola aurkezpen bat, eskema bat, bideo bat edo horma-irudi bat.

3.2 Ikertu ea aldagai horiek kontuan hartzen diren sumendi-erupzioak gerta daitezkeen eremuetako arrisku geologikoekin lotutako planak diseinatzerakoan. Gehitu informazio hau aukeratu duzun ingurune digitalari.

ELKARRIZKETA BULKANOLOGO BATI 4.1 Hautatu sumendi aktibo bat eta erantsi ikuseskemari haren egoera eta jarduera monitorizatzeko erabiltzen diren teknikak.

4.2 Irudikatu aukeratutako sumendia erupzioan dagoela, zehaztu zer arazo eta kalte eragin ditzakeen erupzio horrek, eta zer neurri lagun dezakeen kalteak saihesten edo minimizatzen.

4.3 Sortu informazio-bideo bat, non taldeko kide batek erupzioaren berri emango duen erreportari gisa, eta beste pertsona batek bulkanologiako espezialista bat interpretatuko duen. Bideoak honelako galderei erantzun behar die: Non dago sumendia? Zein hiri edo eskualdetan izango du eragina? Zer kalte eragin ditzake eta nola saihestu?

4.4 Sortu bideoa eta laburpena biltzen dituen ikus-panela, bildutako informazioarekin. Mindomo edo Paddle bezalako web-aplikazioak erabil ditzakezu.

orientazio gehiago anayaharitza.es webgunean.

IKASKETA-EGOERA 115

Zientzia-arloko izen garrantzitsuak ezagutu. Ezagutu zientzialarien biografia eta jakin ezagutza zientifikoari zer ekarpen garrantzitsu egin dizkioten.

Eduki eta baliabide digitalak, unitateari dagozkionak.

Ikaskuntza-segidaren urratsak, unitateari dagozkionak, garapen horretan beharrezkoak diren azalpen eta guzti.

GJH

Hizkuntza-plana Pentsamenduaren garapena Lankidetzako ikaskuntza

Proiektuaren GAKOekin erlazionatutako baliabideak

Hiruhilekoaren amaiera Hiruhilekoaren hasiera

OINARRIZKO EZAGUTZAK

ETA KONPETENTZIAK ESKURATZEA

1

Lurraren

Geosfera 6 300 km-ko erradioa duen esfera harritsu bat da, eta haren kanpoaldeko hiru laurdenak ozeanoz estalita daude. Duela mende bat eskas hasi ginen horren barneari buruzko datuak izaten, oso zaila baitzen hura aztertzea.

1.2 Lurraren barne-egitura

barnealdearen osaera

eta egitura

-

Mohorovicic (10 - 40 km) P uhinen abiadura handitu egiten

0 km Mantu plastikoa Kanpoko

Barnenukleoa

4 6 8 10 12

000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000

1.1 Lurraren barnealdearen azterketa Geosfera aztertzeko metodoak bi motatakoak dira: zuzenak eta zeharkakoak. Zuzeneko azterketa-metodoak Metodo horiek arroka-laginetan eta in situ hartutako neurketetan egiten dira. Batez ere, azaleko arroka magmatikoak eta metamorfikoak aztertzen dira. Arroka horiek sortu ziren Lurraren barnealdearen ezaugarri fisikoei buruzko datuak ematen dituzte. Lagin sakonak ere hartzen dira zundaketen eta meatze-hondeaketen bidez, baina, orain arte, 12 km inguruko sakonerara heltzea baino ez da lortu.

Baina, agian, Lurraren barrualdeari buruz informazio gehien eman duena metodo sismikoa da.

-

Geruzen portaera dinamikoan dauden desberdintasunak, hau da, zurrunak, plastikoak edo jariakorrak diren, geruzaren barruan mugimendurik duten edo ez, etab. Horren guztiaren arabera, Lurraren barnealdea irudi honetan ageri den bezalakoa izango litzateke, zatiketa geokimikoak eta dinamikak batzen dituena:

da. Horrek esan nahi du arrokak aldatu egin direla, gero eta lodiagoak direla sakonera horretatik aurrera. 650 km-ko etena Arroken dentsitatea sakoneraren arabera handituz doan heinean, egonkortu egiten dira. Gutenberg (2 900 km) P uhinek moteltzen dute abiadura, eta S uhinak eten egiten dira. Wiechert-Lehman (5 100 km) P uhinek kanpoko nukleoan abiadura handitzen dute arroken dentsitatea handitu ahala. Barne-nukleoan, abiadura moteldu egiten da. Hori Lurraren erdialdeko materialen egoera solidoarekin erlazionatu da. Litosfera —1000 km —2000 km —3000 km —4000 km —5000 km —6000 km 12 (km/s) EREDU GEOKIMIKOA EREDU GEODINAMIKOA Mantua Mantua Olibinotan aberatsak diren peridotitak Azala Metalak, burdina eta nikel ugarirekin Mantu zurruna Lurrazal ozeanikoa Basaltoak eta gabroak Lurrazal kontinentala Granitoak, arroka eta sedimentarioak. Mantu plastikoa Azala Litosfera ozeanikoa hondarren jausia hondarren jausia Material beroen igoera Kanpoko nukleo likidoa, konbekziokorronteekin Mantu plastikoa Litosfera kontinentala Litosfera berria sortzea Litosfera N k are -man uare muga ULERTU, PENTSATU, IKERTU... Ispilua. Erlazionatu geruzen konposizio geokimikoak eta haien portaera dinamikoak zehazten dituen Lurraren barneko zatiketak. Ikasi teknika hori erabiltzen anayaharitza.es helbidean. 2 Zergatik ezin dira zuzeneko azterketa-metodoak erabili nukleoaren konposizioa ezagutzeko? 3 Azal ezazu, oro har, nola funtzionatzen duen metodo sismikoak. 4 Batu. Ikertu zer den Lurraren barneko tomografia sismikoa, eta zer zeregin izan duen teknika horrek gure planetaren barruko konposizioa eta dinamika azaltzeko ereduak egiten. 5 Zergatik mugi daitezke materialak mantuan geruza hori solidoa bada?

U 5 Etenune sismikoak Begiratu irudiari eta erantzun galderei. a) Ikertu zergatik duten izen hori metodo sismikoaren bidez hautemandako etenuneek. b) Zergatik uste duzu gertatzen direla 2 900 km-ko sakoneran gertatzen diren uhin sismikoen bat-bateko abiadura-aldaketak? Arrazoitu zure erantzuna.

Uhin sismikoen hedapen-abiadura aldatu egiten da zeharkatzen dituzten materialen izaeraren arabera. Horregatik, uhinak izaera desberdineko bi eremuren arteko mugara iristen badira, bat-bateko aldaketa gertatzen da hedapen-abiaduran, etenunea deritzona. Hauteman diren etenuneek Lurraren barnealdea mota eta egoera desberdineko materialen geruza zentrokideek osatzen dutela adierazten dute.

117 116

UNITATEAREN AMAIERA

Amaitzeko U 5

Irudiak interpretatu

3 Behatu ozeano-hondoaren erliebearen irudia, eta erantzun:

Informazioa adierazteko hainbat modu (testuak, grafikoak, ikus-entzunezkoak), ulertzen eta adierazten laguntzeko, eta zure ikaskuntzan parte hartzera bultzatuko zaituzten esperientziak eskaintzeko.

Zure konpetentziak garatzeko zehazki diseinatutako ariketak. Ariketa horietan, irudi, testu, bideo eta abarrekin lan egingo duzu, eta erabileraren eta ikerketaren bidez ikasiko duzu.

Ariketa batzuetan ageri diren ikonoek kasu bakoitzean erabil daitekeen proiektuaren gakoa iradokitzen dute.

Aplikatu

Edukien antolatzaile bisuala

Plaken tektonikaren teoria Litosfera ? da, eta honela zatituta dago:

dinamikari buruzko Lehen ideia mobilistak Ez da kasualitatea ? ? ko kostak bat etortzea Zenbait mendikate handi, hala nola ? ? emaitza izan daitezke Kontinenteen jitoaren hipotesia Iraganean ? bat egon zen, zatitu zena, Proba geografikoak,

6 Definitu etenune sismikoa eta ondorioztatu lau etenune identifikatzen diren planeta hipotetiko batek izango lukeen geruza-kopurua.

14

Teoria fixistak kokapena eta ez dira inoiz aldatu

1 2 3 4 5

a) Zer dira zenbakidun egiturak? b) Nola lagundu zuen ozeano-hondoaren erliebea plaken tektonika ezagutzen?

4 Plaken arteko zer ertz ikusten duzu eskeman? Zein erliebe sortu da? Nola gertatu da prozesua? Zer ezaugarri izango dituzte erliebe hau osatzen duten arrokek?

7 Egin ezazu Lurraren barnealdearen marrazki konparatibo bat, haren etenuneak, geruza geokimikoak eta geodinamikoak erakusten dituena.

8 Definitu termino hauek:

a) Plataforma kontinentala. b) Kontinente-ezponda. c) Lautada abisala.

d) Hobi ozeanikoa.

e) Dortsal ozeanikoa.

9 Zerrendatu zer ebidentziatan oinarritzen den ozeano-hondoaren hedapenaren teoria.

Unitateko oinarrizko alderdiei buruzko galderak, nork bere laburpena egin ahal izateko.

geologikoak eman zituen ?

Egin laburpen bat 2 Egin unitatearen zure laburpena, gidoi honi jarraituz:

Azaldu nola aztertzen den Lurraren barrualdea.

Alderatu Lurraren barne-egiturari buruzko bi ereduak. Azaldu nondik datorren eta nola transferitzen den Lurraren barneko beroa. Adierazi plaken tektonikaren teoriaren postulatuak. Deskribatu plaken dinamikaren ondorio geologiko nagusiak. Deskribatu eta erlazionatu orogenesia eta gliptogenesia Izendatu erliebean eta haren modelatzean eragina duten faktoreak.

Aipatu erliebe klimatikoak, litologikoak, egiturazkoak eta kostaldekoak, horietako bakoitzaren forma bereizgarriren bat aipatuz.

5 Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei:

IKASKETA-EGOERA Proba geologiko berriak Ozeano-hondoa honako honek osatzen du: ? Dortsalen ardatzek Litosfera ozeanikoko arroken laginen adina ? Sedimentu ozeanikoen

a) Adierazi horietako bakoitzean identifikatzen diren erliebearen formak. b) Azaldu, labur, nola sortu diren. c) Zer faktorek baldintzatu dute erliebea kasu bakoitzean?

10 Erlazionatu sumendien eta lurrikaren banaketa plaken tektonikarekin.

11 Azaldu nola eta non sortzen diren harri plutonikoak eta bolkanismoa eratzen dituzten magmak.

e) Tonboloa f) Arroka fungiformea x x´ 45°

12 Deskribatu eta erlazionatu egitura hauek erliebe mota bereizgarriarekin: a) Morrenak b) Azukre-ogia c) Dolinak d) Berrokala desberdintasunak. Aurrera egin 15 Erreparatu irudiari eta erantzun: 50 60 70 80 90 100 110 x x´

Unitateari dagokion ikaskuntza-egoeran egindako aurrerapenei buruzko hausnarketa

Zure konpetentziei buruzko ebaluazio-proposamena webgunean.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin anayaharitza.es helbidean sartuta dagoen gaitasun-autoebaluazioa.

Hezkuntza emozionala IKT Orientazio akademikoa eta lanbide-orientazioa Ebaluazioa

Honelakoa da zure proiektu digitala

Proiektu honek ikasturteko eduki guztiak eskaintzen dizkizu, bai liburu digitalaren bidez, bai era askotako baliabideen bidez.

Ikasteko beste modu bat ezagutuko duzu, erraza, intuitiboa eta edozein plataforma eta gailurekin bateragarria.

Nola sartu?

Zure liburuko lehenbiziko orrialdearekin batera aurkituko dituzu proiektu digitalean sartzeko behar dituzun argibide guztiak.

Zelula eukariotoak

4 Zelula eukariotoak dituzten organismoak protoktisten, onddoen, landareen eta animalien erreinukoak dira, eta zelulabakarrak edo zelulanitzak izan daitezke. Zelula eukariotoen tamaina prokariotena baino handiagoa da. Mintz batek mugatutako nukleo bat dute, eta barruan material genetikoa (DNA) babestuta dago. Formari dagokionez, oso aldakorra da, funtzioaren, adinaren eta organismoaren araberakoa baita.

4.1 Horrelakoak dira zelula eukariotoak Zelula eukarioto guztiak:

- Nukleoa dute; hau da, DNA mintz batez inguratuta dago.

Zitoeskeletoa dute, zelulari forma ematen dion eta bere mugimendua ahalbidetzen duen harizpi-sare bat dena.

- Organulu eta egitura ugari dituzte, eta horien morfologia eta funtzioa hurrengo orrialdeetako tauletan laburtzen dira. Organulu horietako batzuk (mitokondrioak, Golgiren aparatua, erretikulu endoplasmatikoa, etab.), zelula eukarioto guztietan agertzen dira, baina beste batzuk zelula-mota jakin batzuetakoak dira, orri honetako irudian ikus daitekeen bezala.

4.2 Zelula eukarioto motak

- Animalia-motako zelula eukariotoak, hala nola animaliek eta organismo zelulabakar batzuek eratzen dituztenak, hala nola protozooek. - Landare-motako zelula eukariotoak, landareetan eta algetan daudenak.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU... Ispilua. Behatu zelulen irudiak eta kopiatu

4.3 Zelula-nukleoa Zelula eukariotoek nukleoa dute, hau da, haien DNA mintz batez inguratuta dago. Nukleoaren funtzio garrantzitsuenak zelulen eta zelulak osatzen dituzten organismoen ezaugarriak zehazten dituen herentziazko informazioa edukitzea eta zelula-jarduerak kontrolatzea dira. Fasearteko nukleoaren egitura Zelula bat zatitzen ez dagoenean, faseartea esaten zaion periodoan, haren nukleoa forma esferiko samar batez beha daiteke, erdialdean edo periferiara mugituta. Fasearteko nukleoan, egitura hauek bereizten dira:

- Bilgarri nuklearra. Bi mintz dituen bilgarria da. Mintz hori poro nuklear izeneko zulaketek zeharkatzen dute, eta nukleoaren eta zitoplasmaren artean substantziak trukatzea ahalbidetzen dute. - Nukleoplasma. Nukleoa betetzen duen ingurune urtsua da, eta han sortzen da azido nukleikoen sintesia.

- Nukleoloa. Egitura esferikoa da, DNA, RNA eta proteinez osatua. Bertan erribosomen osagaiak sintetizatzen dira.

- Kromatina. Zelularen material genetikoa da, nukleoaren osagai garrantzitsuena. Histona izeneko proteinei lotutako DNAz osatuta dago. Mikroskopio elektronikoan, zuntz nahasizko nahaspila gisa ageri da. Zatitzen ari den nukleoaren egitura Zelula-zatiketan, nukleoak transformazio hauek jasaten ditu: - Bilgarri nuklearra desantolatu egiten da eta nukleoplasma sakabanatuta geratzen da.

- Nukleoloa desintegratu egiten da. - Kromatina-zuntzak, bikoiztu ondoren (beren buruaren kopia egin ondoren), kondentsatu eta biribildu egiten dira, eta motzagoak eta zabalagoak bihurtzen dira, mikroskopio optikoan ikus daitezkeen kromosoma bihurtu arte. Kromosoma bakoitza bi kromatina-zuntzek osatzen dute (kromatina bikoiztean sortutako bi kopiak). Kromatida ahizpak deitzen zaie, eta zentromeroan elkartzen dira. Zentromeroa non dagoenaren arabera, hainbat kromosoma-mota bereizten dira.

Fasearteko Zatitzen

Bilgarri

Zer eskaintzen dizu?

Era askotako baliabideak ditu; paperezko liburuaren erreprodukzioa baino askoz gehiago da.

Honakoak egiteko aukera izango duzu:

Ariketak egin

ariketa elkarreragileak

Aztertu

laburpen elkarreragileak, eskemak...

Ikasi

audioak, bideoak, Game Room-ak...

Ebaluatu

autoebaluazioa, portfolioa...

Nolakoa da?

Erantzun globala era askotako hezkuntza-ingurune baterako.

Intuitiboa

Zuk erraz erabiltzeko modukoa.

Gailuaniztuna

Gailu mota guztietara (ordenagailua, tableta, smartphonea…) eta pantailatamaina eta bereizmen guztietara egokitzeko eta ikusteko modukoa.

Deskargagarria

Aukera ematen du Interneteko konexiorik gabe lan egiteko eta gailu batean baino gehiagotan deskargatzeko.

Sinkronizagarria

Erabiltzaileak egiten dituen aldaketak berez sinkronizatzen dira, lan egiteko erabilitako edozein gailu konektatzean.

Unibertsala

Bateragarria da ikastetxeetan gehien erabiltzen diren sistema eragileekin, ikaskuntzako inguru birtualekin (IIB) eta hezkuntza-plataformekin (LMS).

Hasi aurretik

Ezagutu zure erronkak

IKASKETA-EGOERA

NOLAKOAK DIRA?

Ikaskuntza-egoerei dagozkien hiru proposamen ematen dira, eduki-multzo bakoitzerako bat:

• Ezagutza, jarrera eta trebetasunei eragitea dute helburu, baita jakintzatrukea eta konpetentzien garapena bultzatzea ere.

• 2030erako Garapen Jasangarrirako Helburuekin bat datoz.

• Gertukoak eta errespetuzkoak dira zure benetako mundu eta esperientziekin.

• Egin beharko dituzun lan eta zereginen egitura argi eta erraza eskaintzen dute.

NOLA LANDUKO DITUZU?

HIRUHILEKOAREN HASIERAN AURKITUKO DUZUNA:

IKASKETA-EGOERA

EGOERAREN AURKEZPENA Bidaiatzen dugunean eta autoaren leihatilatik paisaia bat ikusten dugunean, milioika urtetan zehar izandako hainbat prozesu geologikoren emaitza den eszenatokia ikusten ari gara. Paisaia hori sortu duten eragile geologikoak ulertzea bidaia zirraragarria da geologiaren eta ontziratuko zaren eboluzioaren mundura. Ibilbide honetan, barne- eta kanpo-prozesu geologikoak eta lurrazaleko materialekin duten elkarreragina aztertuko dituzue, baina baita gaur egun gertatzen ari diren prozesuak ere. Unitate hauetan zehar, hainbat erronka proposatuko dizkizuegu geologiaren munduan sartzeko. Hala, erupzio bolkaniko bat aztertuko duzue, eta sortzen diren inpaktuak eta arrisku geologikoak nola prebenitu eta minimizatu ikasiko duzue. Halaber, kostako paisaia nola sortzen den eta paisaia hori sortu duten meteorizazio-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak interpretatuko dituzte. Gainera, gure planetari buruzko ezagutza geologikoak beste planeta batzuetan zer gertatu den eta unibertsoko beste leku batzuetan bizia bilatzeko zeri erreparatu behar diogun ulertzen lagunduko digu.

ERUPZIORAKO PREST! Aurre egin behar diezuen erronkek geologiako espezialista bihurtuko zaituztete, eta sumendien erupzioei buruzko aditu-talde bat antolatzen eta bertan parte hartzen utziko dizuete. Azken lan gisa, blog edo web bat diseinatuko duzue, eta han ikasi duzuen guztia jasoko duzue. Lehenik eta behin, infografia bat egingo duzue, klima-kondizioek eta geologian gertatzen diren aldaketek espezie berrien bilakaera nola eragin dezaketen azaltzeko. Ondoren, sumendien erupzioei buruzko bideo bat egingo duzue. Bertan, kazetari, bulkanologiako espezialista eta sumendien erupzioak detektatzeko eta arrisku geologikoen prebentziorako planak diseinatzeko aditu bihurtuko zarete. Azkenik, eguzki-sistema, haren eraketa eta ezagutza horrek unibertsoko beste leku batzuetan bizitza bilatzen nola lagun diezagukeen aztertuko duzue.

Erupzio bolkaniko bat estratigrafia Zer gertatzen da elikagaiekin zure gorputz

• Motibazioari eragiteko testu bat, eduki-multzoko unitateekin erlazionatuta dauden erronken berri emateko.

• GJH batekin edo zenbaitekin lotutako ikaskuntza-egoera bati buruzko proposamena.

• Proposaturiko egoerari buruzko ikaskuntza-sekuentzia.

Ingelesa eta musika ikasi nituen, eta literaturari, nire pasio handiari, ekin izango niokeen emakume izateagatik alde batera utzi izan ez banindute (garai hartako gauzak). Baina Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, neskoi ikasketa «maskulinoak» egitera animatu gintuzten, frontera bidali zituzten gazteak ordezkatzeko. Geologian graduatu nintzen 1944an Michigango Unibertsitatean eta, geroago, matematika ikasi nuen Tulsako Unibertsitatean. Zientzia gustatu zitzaidanez, 1948an Lamont Laborategi Geologikoan hasi nintzen lanean, eta han ezagutu nuen nire ikerketa-lankide handia izango zena: Bruce

UNITATEAREN HASIERAN AURKITUKO DUZUNA:

IKASKETA-EGOERA

C. Heezen. Ozeanoen hondoa lehenbizikoz kartografiatzeko agindu liluragarria jaso genuen elkarrekin. Baina, berriro ere emakume izateagatik, ezin izan nuen Veman bidaiatu, gure ontzi ozeanografikoan (esan bezala, garai hartako gauzak). Beraz, Bruce ontziratu egin zen, bildutako datuak bidaltzen zizkidan, eta nik, nire bulegotik, interpretatu eta mapak egiten nituen. 1953an, Atlantikoaren hondoak nire lumaren azpian forma hartu ahala, ohartu nintzen erdigunean arraildura ikaragarria zegoela, iparraldetik hegoaldera zehar-izugarria, plaka litosferikoen tektonikaren teoria iraultzailea finkatzeko aukera eman zuena, dortsala plaka horietako biren arteko muga baita, hain zuzen ere. Hogeita bost urte baino gehiagoko lanaren ondoren, Bruce-k eta biok ozeano-hondoetako lehen mapamundia argitaratu genuen 1977an, eta han behean gure aurrekoek irudikatutako lautada lohitsuak baino askoz gehiago dagoela erakutsi genuen.

Unitate honetan Marie Tharp. Ikusezinaren kartografoa 1. Lurraren barnealdearen osaera eta egitura 2. Lurraren dinamika 4. Lurraren dinamikaren ondorioak 5. Lurreko erliebearen bilakaera Erliebearen azterketa. Mapak eta profilak. Ulertu, hausnartu eta probatu zure gaitasunak anayaharitza.es helbidean Motibatzeko Bideoa: Hasi aurretik Aurkezpena: Zer jakin behar duzu Erakusteko Aurkezpena: Lurraren erliebea eta plaka-ertzak Bideoak: Konbekzio-korronteak simulatzen ditugu Lantzeko Ikasi jolasean Proba egin zeure buruari Zientzietako lantegia: Interpretatu uhin sismikoak Eta, gainera, proiektuaren gakoak aplikatzeko behar den dokumentazio guztia.

3.1 Ikertu labaren mugimenduari eragiten dioten aldagaiak erupzio bolkaniko batean, eta azal itzazue ingurune digital bat erabiliz, hala nola aurkezpen bat, eskema bat, bideo bat edo horma-irudi bat. Ikertu ea aldagai horiek kontuan hartzen diren sumendi-erupzioak gerta daitezkeen eremuetako arrisku geologikoekin lotutako planak diseinatzerakoan. Gehitu informazio hau aukeratu duzun ingurune digitalari. ELKARRIZKETA BULKANOLOGO BATI 4.1 Hautatu sumendi aktibo bat eta erantsi ikuseskemari haren egoera eta jarduera monitorizatzeko erabiltzen diren teknikak. Irudikatu aukeratutako sumendia erupzioan dagoela, zehaztu zer arazo eta kalte eragin ditzakeen erupzio horrek, eta zer neurri lagun dezakeen kalteak saihesten edo minimi4.3 Sortu informazio-bideo bat, non taldeko kide batek erupzioaren berri emango duen erreportari gisa, eta beste pertsona batek bulkanologiako espezialista bat interpretatuko duen. Bideoak honelako galderei erantzun behar die: Non dago sumendia? Zein hiri edo eskualdetan izango du eragina? Zer kalte eragin ditzake eta nola saihestu? Sortu bideoa eta laburpena biltzen dituen ikus-panela, bildutako informazioarekin. Mindomo edo Paddle bezalako web-aplika-

Zer aurkituko duzu? orientazio gehiago anayaharitza.es webgunean.

• Unitateari dagokion ikaskuntza-sekuentziaren urratsak, horiek garatzeko beharrezkoak diren azalpen eta guzti.

ZEIN DIRA?

• «Bio board game!», lehen hiruhilekorako.

• «Erupziorako prest!», bigarren hiruhilekorako.

• «Lurra time lapse-an», hirugarren hiruhilekorako.

UNITATEEN AMAIERAKO ORRIALDEETAN

AURKITUKO DUZUNA:

Amaitzeko

Ideiak antolatu Kopiatu eta osatu zure koa-te hau. Ikasi antolatzaile grafiko hau erabiltzen

Irudiak interpretatu

3

Aplikatu 6 etenune identifikatzen diren planeta hipotetiko batek izango lukeen geruza-kopurua.

HIRUHILEKOAREN AMAIERAN

AURKITUKO DUZUNA:

PROIEKTU HAUEK ERE PROBA DITZAKEZU

2. HIRUHILEKOA

Proiektu hau interesgarria iruditu bazaizu eta geologia eta eboluzioari buruz gehiago ikertu nahi baduzu hona hemen zure proiektuak sortzeko ideia batzuk.

zatituta dago: ? Mugimenduaren arrazoia ?

kokapena inoiz aldatu

yaharitza.es eta Proba geologiko berriak Dortsalen ardatzek Litosfera ozeanikoko arroken laginen adina

Lehen ideia mobilistak Zenbait mendikate handi, hala nola jitoaren hipotesia Iraganean bat egon zatitu zena, geografikoak,

Egin laburpen bat 2 Egin unitatearen zure laburpena, gidoi honi jarraituz: Azaldu nola aztertzen den Lurraren barrualdea. Alderatu Lurraren barne-egiturari buruzko bi ereduak. Azaldu nondik datorren eta nola transferitzen den Lurraren barneko beroa. Adierazi plaken tektonikaren teoriaren postulatuak. Deskribatu plaken dinamikaren ondorio geologiko nagusiak. Deskribatu eta erlazionatu orogenesia eta gliptogenesia Izendatu erliebean eta haren modelatzean eragina duten faktoreak. Aipatu erliebe klimatikoak, litologikoak, egiturazkoak eta kostaldekoak, horietako bakoitzaren forma bereizgarriren bat aipatuz.

a) Zer dira zenbakidun egiturak? b) Nola lagundu zuen ozeano-hondoaren erliebea plaken tektonika ezagutzen?

4 Plaken arteko zer ertz ikusten duzu eskeman? Zein erliebe sortu da? Nola gertatu da prozesua? Zer ezaugarri izango dituzte erliebe hau osatzen duten arrokek?

5 Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei:

a) Adierazi horietako bakoitzean identifikatzen diren erliebearen formak. b) Azaldu, labur, nola sortu diren. c) Zer faktorek baldintzatu dute erliebea kasu bakoitzean?

7 Egin ezazu Lurraren barnealdearen marrazki konparatibo bat, haren etenuneak, geruza geokimikoak eta geodinamikoak erakusten dituena. a) b) Kontinente-ezponda. c) d) e) ozeano-hondoaren hedapenaren teoria. plaken tektonikarekin. Azaldu nola eta non sortzen diren harri plutonikoak eta bolkanismoa eratzen dituzten magmak. Deskribatu eta erlazionatu egitura hauek erliebe mota bereizgarriarekin: a) b) Azukre-ogia c) d)

13 Azal ezazu zer den zehar-ebaki geologiko bat eta zertarako egiten duten geologoek. 14 Ezarri mapa eta profil topografikoaren arteko eta maparen eta zehar-ebaki geologikoaren arteko desberdintasunak. Aurrera egin 15 Erreparatu irudiari eta erantzun:

e) f) Arroka fungiformea g) h) Hagina

60 70

HAUSNARTU ETA BALORATU Unitate honetan, biodibertsitatearen jatorriari buruzko lehen teoriak aztertu dituzu, eta gaur egun onartzen diren eboluzioaren eta bizitzaren jatorriaren teorietan nola amaitu ziren. Egin gogoeta zure ikaskuntzari buruz, anayaharitza.es helbidean dauden galdera-sorta eta errubrika betez. Erliebe baten historia geologikoa azaltzen dut, eta haren elementu garrantzitsuenak identifikatzen ditut ebakietatik, mapetatik edo bestelako informazio-sistemetatik abiatuta. Geologiaren ekarpena baloratzen dut pertsonen bizi-kalitatea hobetzeko, bereziki arrisku Arroken jatorriari eta erliebearen modelatzeari lotutako arazoak konpontzen ditut.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK Egin anayaharitza.es helbidean sartuta dagoen gaitasun-autoebaluazioa.

60

70 80 90 100 0° a) Zer mapa-mota da? Justifikatu zure erantzub) Egin X-X’ zehar-ebaki geologikoa. c) Buzamendua adierazita ez balego, ondorioztatuko zenuke estratuak deformatu direla? Zergatik?

x´

x´

• Unitatean zehar ikaskuntzan egindako aurrerapenei buruzko gogoeta.

• Zure konpetentziak ebaluatzeko proposamen bat; anayaharitza.es webgunean duzu, jaisteko.

IKASKETA-EGOERA Geologian adituak diren pertsonen panelaren bidez sumendi batetik hurbil bizitzeak dakartzan arrisku geologikoei buruzko sentsibilizazioa sustatu den egiaztatzeko, inkesta birtual bat egingo diezue zuen bloga edo web orria helarazi diezuenoi. Horretarako, inkestak sortzeko hainbat web aplikazio erabil ditzakezue, zuen web orriarekin lotu ahal izango dituzuenak. Horrez gain, egin La Palma uharteko erupzio bolkanikoaren ondoren 2021eko abenduaren 19an hartutako neurriei buruzko txosten txiki bat. Sartu txostenean erupzio horrek kaltetutako eremuetako biztanleek gaur egun dituzten arazoak. Alderatu antzeko egoeretan beste herrialde batzuetan hartutako neurriekin; adibidez, Mauna Loaren erupzioarekin, 2022ko azaroan. Diseina ezazu zure txostenaren ondorioak azaltzen dituen aurkezpena. Oraindik Lurraren barrura joateko gogoa baduzu, Werner Herzog-en «Sumendiaren barruan» dokumentala gomendatzen dizugu.

Basea Marten Espazioaren ikerketari esker, gehiagologia, eta etorkizunean planeta ho-honetako prozesu geologikoen gaieraikitzeko kokapenik onena azter-

Anetoko glaziarrari eragiten dioten erronkak Klima-aldaketak glaziarrei eragiten die, eta desagertzeko arriskuan jartzen ditu. Espainian dauden glaziarrak, haien kokapena, egungo egoera eta aurre egin behar dieten mehatxuak aztertzea proposatzen dizugu. Idatzi Espainiako glaziarren egoerari buruzko artikulu bat, aldizkarian edo zure zentroko web-orrian argitaratzeko.

ERUPZIORAKO PREST!

El Hierro uharteko erupzioa El Hierro uhartean. Taldeka, egin ikerketa erupzio motari buruz eta erupzio horren ondorioz gaur egun dauden kalte eta inpaktueipen batean.

Su-eraztuna-gerrikoa deritzon eremuko plaka tektonikoen kokapena eta elkarreragin-prozesuak. Zergatik metatzen dira lurrikarak eta sumendi-erupzioak planetako eremu horieaktibatuz gero? Guztiengan ondorio bera

Berrikus ezazu lanaren planifikazioa eta zure taldearen jarduera proiektu honetan, anayaharitza.es Erronka hauek amaitutakoan, hausnartu eta egiaztatu helburu hauek lortu dituzun: koadernoan

Erupzio bolkaniko batek eragin ditzakeen kalteen jakinaren Kontzeptu eta pentsamendu zientifikoak modu egokian Tresna digitalak erabiltzen ditut edukiak sortu eta partekatzeko.

Partzialki

Erronkaren zure portfolioa, atal hauekin:

• Komunikazioarekin eta gizarte-konpromisoarekin lotutako zereginak.

• Interesgarriak izan litezkeen beste erronka batzuen proposamenak.

• Diagnosi-tresnen proposamenak; anayaharitza.es webgunean dituzu, jaisteko.

• Amaierako profilaren errubrika bat, lortutako konpetentziak autoebaluatzeko; anayaharitza.es webgunean duzu, jaisteko.

IKASKETA-EGOERA

EGOERAREN AURKEZPENA

Azken hamarkadetan aurrerapen handiak izan dira ingeniaritza genetikoan, baina xxi. mendea izan da pertsonen bizitzan aurrerapenak eta hobekuntzak ekar ditzaketen aplikazio bioteknologiko eta biomedikoen garapenaren oinarri bihurtu diren unea. Zelula-egitura eta genetikaren oinarriak ezagutzea erabakigarriak izan dira erronka asko gainditzeko: osagai biologiko eta sintetikoak dituzten organoak sortzea, genetikoki eraldatutako organismoak sortzea eta terapia genetiko ugari aplikatzea.

Zelula baten barruan murgiltzea proposatzen dizuegu, eta bioteknologo bihurtzea, genetikoki eraldatutako organismoak garatzeko, gaixotasunak sendatzeko eta genetika teoriko eta aplikatuari buruzko ezagutzetan aurrera egiteko. Horretarako, zelula baten funtzionamendua, informazio genetikoa nola transmititzen den eta gaur egun martxan dauden hainbat aplikazio bioteknologiko ikasiko dituzue.

IKASKETA-SEKUENTZIA

Jokoa aukeratzea Jokoaren mekanikak garatzea Fitxak, txartelak eta bestelako materialak diseinatzea

1. unitatea

2. unitatea

OSASUNA ETA ONGIZATEA

KALITATEZKO HEZKUNTZA

INDUSTRIA, BERRIKUNTZA ETA AZPIEGITURA

BIO BOARD GAME!

Ikaskuntza-egoera honetan, mahai fisiko eta/edo digitaleko joko bat sortuko duzue genetikarekin eta bioteknologiarekin lotutako prozesu eta kontzeptuei buruz. Horretarako, banatu ikasleak taldetan. Talde bakoitzak bere jokoa sortuko du. Hasteko, jokoaren taula diseinatuko duzue; ondoren, fitxak, galderak edo jarduerak dituzten txartelak eta jolasak behar dituen gainerako materialak diseinatuko dituzue.

Gogoko duzuen joko bat har dezakezue erreferentzia gisa, unitate hauen edukietara egokitzen saiatzeko: zelula-osagaiak; DNAren erreplikazioa, transkripzioa eta itzulpena; zelula-zatiketa; Mendelen legeak; mutazioak; ingeniaritza genetikoko teknikak, etab. Azkenik, jolas zaitezte zuen jolasean, diseinatu dituzuen mekanikek funtzionatzen duten egiaztatzeko, parteka ezazue zuen ikaskideekin, eta jolastu beste talde batzuk sortu dituztenekin. Proposatu ikasgelan sortutako jokoetarako hobekuntzak horma-irudi fisiko edo digital baten bidez.

Jokoaren arauak ezartzea Jolastera!

2.0 bertsioa

3. unitatea

Pragako Unibertsitateko Medikuntza Fakultatera sar tzeko azterketa gainditzeko ahaleginak egin nituen. Han, ikasgelan, Carl Ferdinand Cori ezagutu nuen. Nik oraindik ez nekien, baina kopeta oso handiko mutil hura, nire senarra izateaz gain, nire bizitzan zehar ikertzeko laguna ere izango zen.

1920an, ezkondu eta doktoretza lortu ondoren, Vienara joan ginen. Children's Carolinen Hospital pediatriataldean sartu nintzen, eta Carl laborategi batean ari zen lanean. Tamalez, egonkortasunak ez zuen iraun. I. Mundu Gerrak miseria, gose eta beldurrez suntsituta utzi zuen Europa. Bi urte geroago, 1922an, Estatu Ba-

tuetara emigratzea eta han zortea probatzea erabaki genuen.

Egia esan, han ere gauzak ez ziren hain errazak izan. Carl eta biok zelulen metabolismoa ikertzen ari ginen, baina berak beti nire talentua eta esperientzia defendatu zituen arren, ikerketa-zentroek ez zieten emakumeei postu garrantzitsuak eman nahi. Urteetan, berak baino askoz gutxiago kobratu behar izan nuen, elkarrekin lan egin eta argitaratu arren. Zorionez, nire irmotasunak emaitzak eman zituen azkenean. 1943an, Washingtongo Unibertsitateko Medikuntza Eskolak irakasle elkartu gisako lanpostu bat eskaini zidan, eta 1947an, titular gisakoa. Azkenean.

Eta hori ez da guztia, urte hartan bertan Nobel Sari bat eman ziguten gure aurkikuntza garrantzitsuenagatik: «Coriren zikloa». Muskuluaren eta gibelaren arteko glukosaren eta laktatoaren zirkulazio ziklikoaren mekanismoa da. Horri esker, Fisiologia edo Medikuntzako Nobel saridun lehen emakume ezaguna bihurtu nintzen!

Zer aurkituko duzu?

Unitate honetan

• Gerty Cori. Zelulen kimika

1. Materia biziaren konposizioa

2. Zelula

3. Zelula prokariotoak

4. Zelula eukariotoak

5. Nutrizio funtzioa zelula eukariotoetan

6. Erlazio funtzioa zelula eukariotoetan

7. Ugalketa-funtzioa zelula eukariotoetan

• Ulertu, hausnartu eta probatu zure gaitasunak

anayaharitza.es helbidean

Motibatzeko

• Bideoa:

Hasi aurretik

• Ezagutu gehiago...

… Gerty Cori

Aldez aurreko ideiak atzemateko

• Aurkezpena:

Zer jakin behar duzu

Erakusteko

• Aurkezpena:

Mintzean zeharreko garraioa

• Bideoak:

Zelula prokariotoa; Animalia-zelula eukariotoa; Landare-zelula eukariotoa.

Lantzeko

• Jarduera interaktiboak: Ikasi jolasean; Proba egin zeure buruari

• Zientzietako lantegia: Atera zeluletako DNA

Eta, gainera, proiektuaren gakoak aplikatzeko behar den dokumentazio guztia.

JOKOA AUKERATZEA

1.1 Proposa ezazu mahai-joko bat; ezagutzen duzun joko batean oinarritu zaitezke, bai galderazko bat, bai marrazteko bat edo hitzak asmatzeko bat. Taldean, aztertu aukeratutako arauen eskuliburua. Ondoren, egin diagrama bat eta ebaluatu zure taldeak erabakitako jokoaren abantailak, desabantailak eta zailtasunak. Konplexuegia bada, erabaki beste joko bat aukeratu egin behar den ala ez.

1.2 Sortu jokoaren taula modu fisikoan kartoi mehearekin edo kartoiarekin, edo formatu digitalean, Trivinet, Mobbyt edo Genially bezalako web tresna erabiliz.

FITXAK, TXARTELAK ETA BESTELAKO MATERIALAK DISEINATZEA

2.1 Idatzi eta diseinatu, behar izanez gero, jokorako behar dituzuen gainerako materialak: fitxak, erlojuak, markagailuak, dadoak, etab.

2.2 Prestatu joko-txartelak unitate honi buruzko informazioarekin: materiaren konposizioa, zelula prokariotoa eta eukariotoa eta horien funtzioak. Baliabide fisikoak edo digitalak erabil ditzakezue.

+ orientazio gehiago anayaharitza.es webgunean.

1

Materia biziaren konposizioa

Antolaketa mailak

1 Atomo-maila.

2 Molekula-maila.

Izaki bizidunak, unibertsoko gainerako materia bezala, elkarrekin konbinatzen diren atomoz osatuta daude. Hala ere, materia biziaren konplexutasun kimikoa eta estrukturala askoz handiagoa da.

Biomolekulek aldakortasun kimiko handia dutelako gertatzen da hori, eta izaki bizidunak molekuletatik askoz haratago doazen konplexutasun desberdineko mailetan antolatzen direlako.

1.1 Antolaketa mailak

Materia biziaren antolaketa mailak, txikitik handira, honako hauek dira: atomoak, molekulak, organuluak eta zelula-egiturak, zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta sistemak, eta horiek organismoak, populazioa, ekosistema eta biosfera osatzen dituzte.

3 Organulu-maila.

4 Zelula-maila.

5 Ehun-maila.

6

7

8 Populazio-maila.

9 Komunitate-maila.

10 Ekosistema-maila.

Maila horietako bakoitza aurreko mailako elementuek osatzen dute eta, era berean, hurrengo mailan antolatzen dira. Maila bakoitzarekin, materiak propietate berriak hartzen ditu, aurreko mailan ez zeudenak eta propietate emergenteak deritzenak; adibidez, bihotza osatzen duten ehun guztiak elkarrekin elkartzen direnean, odola ponpatzeko gaitasuna lortzen da.

Badira antolaketa maila guztiak ez dituzten izaki bizidunak. Organismo batzuk, hala nola protozooak, zelulabakarrak dira eta zelula-maila baino ez dute lortzen. Beste organismo batzuk, hala nola algak, zelulanitzak dira, baina ez dute ehunik osatzen.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Adierazi materia biziaren zer antolamendu-mailatan dauden elementu hauek: zirkulazioa, bakterioa, mitokondrioa, DNA, kaltzioa, odola eta hegaztien kolonia.

2 Azaldu zure hitzekin zer esan nahi duen materiak maila batetik bestera pasatzean propietate emergenteak hartzen dituela.

3 Proposatu irudikoaren antzeko eskema, landare baten antolaketa mailak adierazteko. Aplikatu orain perretxikoak sortzen dituen onddo baten kasura eta organismo zelulabakar baten kasura, adibidez, protozoo bat. Zer alde ikusten duzu orrialde honetako eskeman agertzen denarekiko?

Organo-, aparatu- eta sistema-maila.

Organismomaila.

1.2 Materia biziaren konposizioa

Izaki bizidunek bi substantzia-mota dituzte: ez-organikoak eta organikoak edo biomolekulak:

- Substantzia ez-organikoak. Materia bizian zein materia bizigabean aurkitzen dira; ura eta gatz mineralak dira.

- Substantzia organikoak edo biomolekulak. Makromolekulak ere deitzen dira eta oso konplexuak dira. Molekula hauek izaki bizidunek baino ez dituzte. Gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak dira garrantzitsuenak.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

4 Zer gertatuko litzateke...? Azal ezazu zer gertatuko litzatekeen zeluletan bi kasu hauetan: Urik ez balego eta DNArik ez balego. Giltza hau nola aplikatu jakiteko, kontsultatu dagokion informazioa hemen: anayaharitza.es

Substantzia Funtzio garrantzitsuenak

Egitura-funtzioa. Ura organismoen osagai nagusia da, eta bolumena ematen die zelulei. Funtzio metabolikoa. Erreakzio kimiko zelular guztiak gertatzen dira bertan.

Garraio funtzioa. Organismoen barruan substantzia gehienek zirkulatzen duten bitartekoa da. Tenperatura erregulatzeko funtzioa. Izaki bizidunen tenperatura konstante mantentzen laguntzen du.

Egitura-funtzioa. Adibidez, karbonatoek animalia askoren oskol edo maskorrak osatzen dituzte eta fosfatoak hezurretan metatzen dira.

Funtzio erregulatzailea. Adibidez, gatz batzuek nerbio-bulkadaren transmisioa erregulatzen dute, kaltzioa, sodioa eta potasioa tartean direla; edo odolaren koagulazioa, non kaltzioak funtsezko zeregina duen.

Funtzio energetikoa. Adibidez, glukosa, zelularen energia-iturri nagusia dena.

Energia-erreserbaren funtzioa. Adibidez, almidoia, landare-zeluletan metatzen dena, edo glukogenoa, animalien gibeleko eta muskuluko zeluletan dagoena.

Egitura-funtzioa. Adibidez, zelulosa, landare-zelulen pareta zelularren parte dena; edo erribosa eta desoxirribosa, azido nukleikoen egituraren parte dena.

Beste funtzio batzuk, hala nola, zelula-mintzen proteina batzuei lotutako gluzidoak, glukoproteinak, zelulen arteko azterketan parte hartzen dutenak.

Energia-erreserbaren funtzioa. Adibidez, triglizeridoak, zeluletan gordetzen direnak.

Egitura-funtzioa. Adibidez, kolesterola eta fosfolipidoak, mintz plasmatiko guztien oinarria direnak.

Funtzio erregulatzailea. Adibidez, sexu-hormonek sexu-ugalketa bezalako prozesuak erregulatzen dituzte. Beste funtzio batzuk, hala nola fotosintesian parte hartzea, xantofila eta karoteno izeneko pigmentuak, adibidez.

Egitura-funtzioa. Proteina asko zelula-egituren parte dira, hala nola zelula-mintzaren proteinak.

Funtzio entzimatikoa. Entzimak metabolismoaren erreakzio kimikoak bizkortzeaz arduratzen dira. Amilasa (almidoia degradatzen duena) edo lipasa (lipidoak askatzen dituena) dira adibide batzuk.

Garraio funtzioa. Adibidez, odoleko hemoglobina, oxigenoa garraiatzen duena.

Beste funtzio batzuk, hala nola antigorputzak, organismoa agente patogenoetatik defendatzen dutenak; aktina eta miosina, muskulu-uzkurdura eragiten dutenak; beste batzuk, hala nola oboalbumina, erreserba gisa jarduten duena.

Azido nukleikoak DNA (azido desoxirribonukleikoa) eta RNA (azido erribonukleikoa) dira. Molekula horiek zelulen informazio genetikoa dute, ondorengoei transmititzen dietena, eta funtzio zelularrak kontrolatzeko erabiltzen dira.

Ura

Gatz mineralak

Gluzidoak

Azido nukleikoak

Proteinak

Zelula

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Definitu zelula

2 Azal ezazu zer oinarrizko funtzio betetzen dituen zelula guztiek duten zelula-egitura bakoitzak. Zer gertatuko litzateke horietakoren bat faltako balitz?

3 Kontsultatu anayaharitza.es helbidean eskuragarri dauden «Teoria zelularra» atalarekin lotutako baliabideak, eta erantzun galdera hauei:

a) Nor izan zen zelulak behatu zituen lehen pertsona?

b) Nork proposatu zuen: «Zelula guztiak beste zelula batetik datoz»? Azaldu zer esan nahi duen.

c) Zergatik uste duzu mikroskopioaren hobekuntzari esker planteatu zela teoria zelularra?

xix. mendetik dakigu izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela.

Zelula izaki bizidun baten unitaterik oinarrizkoena da, eta bizi-funtzioak bete ditzake: elikadura, erlazioa eta ugalketa.

Izaki bizidunen zelulak ez dira denak berdinak, askotariko egitura, tamaina eta formak dituzte.

2.1 Zelulen egitura

Zelula-mota guztiek egitura komunak dituzte: mintz plasmatikoa, zitoplasma, material genetikoa (DNA) eta erribosomak; beste batzuk zelula batzuetan bakarrik daude, hala nola zelula-pareta, kloroplastoak, zilioak, flageloak eta abar.

Zelula guztien egitura komunak

Zelula guztiek dituzte egitura hauek:

- Mintz plasmatikoa, zelula inguratzen duen eta edukia kanpoaldetik bereizten duen bilgarri oso mehe eta elastikoa. Zelularen substantzien sarrera eta irteera arautzen ditu. Kanpo-inguruneko estimuluak ere hautematen ditu, eta zelulak elkarrekin komunikatzen ditu.

- Zitoplasma, zelula betetzen duen substantzia gelatinakara, eta zelula-edukia dagoen ingurunea. Zelula guztietan erribosoma izeneko partikula txiki batzuk daude, eta horietan proteinak sintetizatzen dira. Gainera, zelula motaren arabera, zitoplasman mota desberdineko mintzezko organuluak daude.

- Material genetikoa, DNA, zelularen funtzionamendua erregulatzeko behar den informazioa duen biomolekula bat da. Informazio genetikoa deitzen zaio informazio horri.

- Zelulan DNA non dagoenaren arabera, bi zelula-antolamendu mota bereizten dira:

• Zelula prokariotoak. Zelula sinpleak dira, tamaina txikikoak, eta ez dute ez nukleorik ez mintzezko organulurik. Haren material genetikoa zitoplasman sakabanatuta dago.

• Zelula eukariotoak. Zelula konplexuagoak dira, tamaina handiagokoak. Material genetikoa eta mintzezko organulu mota ugari dituen nukleoa dute.

Nukleoa

Zentrioloak Mitokondrioak

Erretikulu endoplasmatikoa

Zelulen egitura

Mintz plasmatikoa

Golgiren aparatua Erribosomak

2.2 Zelulen tamaina

Zelulen dimentsioei buruz hitz egiteko, mikrometro edo mikra (μm) izeneko luzera-unitate bat erabiltzen da. Mikrometroa milimetro baten milaren zatia da.

- Zelula txikienak bakterioak dira, normalean 1 eta 2 mikra bitarteko luzera dutenak.

- Animalia-zelulek tamaina asko izaten dituzte. Adibidez, globulu gorriek 7 μm inguru neurtzen dituzte; gibeleko zelulek 20 bat μm; espermatozoideek 53 μm, eta obuluek 150 bat μm.

- Landare-zelulak 10-100 μm bitartekoak izan daitezke.

2.2 Zelulen formak

Zelulek oinarrizko ezaugarri berberak dituzte, baina guztiek ez dute forma bera edo organulu berak, eta ez dituzte jarduera berak garatzen.

Zelula-mota bakoitzak egitura bat eta funtzio espezializatu batzuk ditu, bere jarduera eraginkortasun handienarekin egiteko.

Adibidez, neuronak zelula luzangak dira, eta nerbio-bulkadak sortzen eta transmititzen dituzten apendizeak dituzte; espermatozoideak flagelo mugikorra duten zelulak dira, ingurune likido batean mugitzeko aukera ematen dietenak; heste-epitelioko zelulek mikroileak dituzte, eta horiek azalera handitzen dute xurgapena hobetzeko; muskulu-zelulak luzatu egiten dira uzkurtzeko; globulu gorriek, berriz, forma ahurbikoa izaten dute ahalik eta oxigeno gehien garraiatzeko, etab.

Behatu irudien zelulak, eta erantzun galdera hauei:

a) Deskribatu irudian ikusten diren zelulen forma.

b) Zer zelula direla uste duzu?

c) Erabili argazki bakoitzeko eskalak haietan ikus daitezkeen zelulen gutxi gorabeherako tamaina kalkulatzeko. Bietatik zein da handiena?

Zelula mota batzuk

Zelulen formak eta tamainak

3

Zelula prokariotoak

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Konpara ezazu bakterio honen irudia orri honetan agertzen den marrazkiarekin. Adierazi zer egitura ezagutzen dituzun bertan eta kalkulatu haren benetako tamaina eskala kontuan hartuta.

Zelula prokariotoak, bakterioak bezala, moneroen erreinua osatzen duten izakietan bakarrik daude. Organismo zelulabakarrak dira, oso txikiak, eta zelula-antolamendu sinpleena osatzen dute; ez dute material genetikoa eta zitoplasma bereizten dituen nukleorik, ez eta funtzio espezifikoak egiten dituzten mintzez inguratutako organulurik ere.

3.1 Horrelakoak dira zelula prokariotoak

Zelula prokariotek, zelula guztien egitura komunez gain (mintz plasmatikoa, bertan txertatutako proteinak dituzten lipido-geruza bikoitz batez osatua; material genetikoa edo DNA; zitoplasma eta erribosomak), ezaugarri berezi hauek dituzte:

- Nukleoide izeneko gune batean dagoen DNA molekula edo kromosoma zirkular handi bat dute, eta, batzuetan, plasmido izeneko DNA zati zirkular txikiak izan ditzakete.

- Bere zitoplasmak ez du organulurik, erribosomak izan ezik, eta horiek zelula eukariotoenak baino txikiagoak dira.

- Kanpoko bilgarri zurruna dute, zelula-pareta, mintz plasmatikoa inguratzen duena eta bakterioari forma ematen diona. Bere konposizio kimikoa landareen zelula-pareten desberdina da. Bakterio batzuek zelula-pareta inguratzen duen kapsula bat garatzen dute, eta babes handiagoa ematen die.

- Espezie batzuek luzapenak dituzte, hala nola flageloak, luzeak direnak eta lokomoziorako balio dutenak; fimbriak, berriz, motzak dira, eta beste zelula eta gainazal batzuei finkatzeko balio dute.

2 Zelula-pareta zelula prokariotoek duten egitura bereizgarria da. Bere funtzioa ezagututa, zer abantaila izan ditzake?

- Bakterio batzuen gainazalean pili izeneko harizpi txikiak ere egon daitezke, material genetikoa beste bakterio batzuekin trukatzeko.

Material genetikoa

3.2 Bakterioen bizi-funtzioak

Nutrizioa

Mintzezko organulurik ez duenez, nutrizio prozesu guztiak zitoplasman gertatzen dira. Bakterioak autotrofoak edo heterotrofoak izan daitezke.

- Bakterio autotrofo gehienak fotosintetikoak dira, eta, beraz, konposatu organikoak sintetizatzen dituzte inguruneko materia ez-organikotik abiatuta, eguzki-argiaren energia erabiliz. Hala ere, bakterio batzuek kimiosintesi izeneko prozesu autotrofo bat egiten dute, eta prozesu horretan konposatu organikoak sintetizatzen dituzte, gauzatzen dituzten erreakzio kimiko jakin batzuetan askatzen den energia erabiliz.

- Bakterio heterotrofoak beste izaki bizidun batzuen materia organikoz elikatzen dira; parasitoak, saprofitoak edo sinbiotikoak izan daitezke.

Erlazioa

Bakterio batzuk beren flageloei esker mugitzen dira, bakterio espiralak biratu egiten dira, beste batzuk beren buruaren inguruan biraka mugitzen dira, beste batzuk gainazalen gainean irristatzen dira eta beste batzuk geldirik egoten dira. Normalean, bakterioak isolatuta bizi dira, baina batzuetan koloniak osatuz elkartzen dira.

Ugalketa

Bakterioak erdibiketa bidez ugaltzen dira. Zelulek DNA bikoiztu egiten dute eta zitoplasma bi erditan bereizten dute. Horietako bakoitzak bakterio-kromosoma bat eta zelula-edukiaren zati bat jasotzen ditu.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

3 Kontsulta ezazu anayaharitza.es helbidean zure baliabide-bankuko «Elikadura heterotrofoa bakterioetan» aurkezpena da, eta azaldu bakterio parasitoen, saprofitoen eta sinbiotikoen arteko desberdintasunak, mota bakoitzaren adibide bat jarriz.

4 Zertan dira elkarren antzekoak eta zertan bereizten dira fotosintesia eta kimiosintesia?

5 Bakterio-zatiketa oso prozesu azkarra da. Kondizio ezin hobeetan, bakterioak ordu-erdiz behin bana daitezke, eta, hala, kopurua bikoiztu egiten da. Bakterio bakar batetik abiatuta, kalkula ezazu hogeita hamar ordu igaro ondoren lor daitekeen bakterio-kopurua.

Bakterioen mugitzeko modu batzuk

Erdibiketa

1 Bakterioa behar adina hazten da eta bere material genetikoaren (DNA) kopia bat egiten du.

2 Bakterioa erdigunetik estutzen da eta bere edukia banatzen du.

3 Bi zelula alaba sortzen dira.

Aurrera

Biraketa

Aurrera

Biraketa

4

Zelula eukariotoak

Animalia-zelula eukariotoa

Zitoplasma

Erretikulu endoplasmatikoa

Zelula eukariotoak dituzten organismoak protoktisten, onddoen, landareen eta animalien erreinukoak dira, eta zelulabakarrak edo zelulanitzak izan daitezke. Zelula eukariotoen tamaina prokariotena baino handiagoa da. Mintz batek mugatutako nukleo bat dute, eta barruan material genetikoa (DNA) babestuta dago. Formari dagokionez, oso aldakorra da, funtzioaren, adinaren eta organismoaren araberakoa baita.

Erribosomak

Zentrioloak

Nukleoa

4.1 Horrelakoak dira zelula eukariotoak

Zelula eukarioto guztiak:

- Nukleoa dute; hau da, DNA mintz batez inguratuta dago.

- Zitoeskeletoa dute, zelulari forma ematen dion eta bere mugimendua ahalbidetzen duen harizpi-sare bat dena.

Zitoeskeletoa

Mintz plasmatikoa Mitokondrioa

Landare-zelula eukariotoa

Erretikulu endoplasmatikoa

Golgiren aparatua

Lisosomak eta beste besikula batzuk

- Organulu eta egitura ugari dituzte, eta horien morfologia eta funtzioa hurrengo orrialdeetako tauletan laburtzen dira. Organulu horietako batzuk (mitokondrioak, Golgiren aparatua, erretikulu endoplasmatikoa, etab.), zelula eukarioto guztietan agertzen dira, baina beste batzuk zelula-mota jakin batzuetakoak dira, orri honetako irudian ikus daitekeen bezala.

4.2 Zelula eukarioto motak

Zitoplasma

Besikula

Nukleoa

Golgiren aparatua

- Animalia-motako zelula eukariotoak, hala nola animaliek eta organismo zelulabakar batzuek eratzen dituztenak, hala nola protozooek.

- Landare-motako zelula eukariotoak, landareetan eta algetan daudenak.

Zitoeskeletoa

Mintz plasmatikoa

Bakuola

Zelulapareta

Erribosomak Kloroplastoa

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Ispilua. Behatu zelulen irudiak eta kopiatu eta osatu zure koadernoan antolatzaile hau (ikusi gehiago giltza honi buruz anayaharitza.es helbidean).

Lisosomak eta beste besikula batzuk

Mitokondrioa

Animalia-eukariota Landare-eukariota

Ezaugarri bereizleak Ezaugarri bereizleak Antzekotasunak

4.3 Zelula-nukleoa

Zelula eukariotoek nukleoa dute, hau da, haien DNA mintz batez inguratuta dago.

Nukleoaren funtzio garrantzitsuenak zelulen eta zelulak osatzen dituzten organismoen ezaugarriak zehazten dituen herentziazko informazioa edukitzea eta zelula-jarduerak kontrolatzea dira.

Fasearteko nukleoaren egitura

Zelula bat zatitzen ez dagoenean, faseartea esaten zaion periodoan, haren nukleoa forma esferiko samar batez beha daiteke, erdialdean edo periferiara mugituta. Fasearteko nukleoan, egitura hauek bereizten dira:

- Bilgarri nuklearra. Bi mintz dituen bilgarria da. Mintz hori poro nuklear izeneko zulaketek zeharkatzen dute, eta nukleoaren eta zitoplasmaren artean substantziak trukatzea ahalbidetzen dute.

- Nukleoplasma. Nukleoa betetzen duen ingurune urtsua da, eta han sortzen da azido nukleikoen sintesia.

- Nukleoloa. Egitura esferikoa da, DNA, RNA eta proteinez osatua. Bertan erribosomen osagaiak sintetizatzen dira.

- Kromatina. Zelularen material genetikoa da, nukleoaren osagai garrantzitsuena. Histona izeneko proteinei lotutako DNAz osatuta dago. Mikroskopio elektronikoan, zuntz nahasizko nahaspila gisa ageri da.

Zatitzen ari den nukleoaren egitura

Zelula-zatiketan, nukleoak transformazio hauek jasaten ditu:

- Bilgarri nuklearra desantolatu egiten da eta nukleoplasma sakabanatuta geratzen da.

- Nukleoloa desintegratu egiten da.

- Kromatina-zuntzak, bikoiztu ondoren (beren buruaren kopia egin ondoren), kondentsatu eta biribildu egiten dira, eta motzagoak eta zabalagoak bihurtzen dira, mikroskopio optikoan ikus daitezkeen kromosoma bihurtu arte. Kromosoma bakoitza bi kromatina-zuntzek osatzen dute (kromatina bikoiztean sortutako bi kopiak). Kromatida ahizpak deitzen zaie, eta zentromeroan elkartzen dira. Zentromeroa non dagoenaren arabera, hainbat kromosoma-mota bereizten dira.

Begiratu irudiei, eta bete zeregin hauek:

a) Egin taula bat kromosomen eta kromatinaren arteko antzekotasun eta desberdintasunekin.

b) Ikertu nola funtzionatzen duten histonek, eta azaldu zure hitzekin.

Fasearteko nukleoa

Zatitzen ari den nukleoa: kromosomak

Nukleoloa

Bilgarri nuklearra

Nukleoplasma

Kromatina

Kromatida ahizpak

Besoa

Kromatina-zuntza

Zentromeroa

Histonak

DNA-helize bikoitza

Mintz bikoitzeko egitura obalatuak dira: kanpoaldea laua da eta barrualdea tolestu egiten da, gandorrak osatuz.

Mitokondrioetan arnasketa zelularra gertatzen da; prozesu horren bidez, zelulak energia lortzen du mantenugaietatik abiatuta, oxigenoa dagoenean.

Eari atxikitako eta zitoplasman sakabanatutako egitura txikiak. Bi azpiunitatez osatuta daude.

Erribosomak arduratzen dira zelularen proteinak sintetizatzeaz.

Sakulu zapal eta pilatuen multzoa, zeinetatik besikulak sortzen diren.

Elkarrekin komunikatutako zakueta kanal-multzo batek osatzen du. Erretikulu endoplasmatiko zimurtsuak (EEZ) erribosomak ditu atxikita; erretikulu enkoplasmatiko leunak (EEL) ez du erribosomarik.

Lisosomak entzima hidrolitikoz betetako Golgiren aparatuko besikulak dira. Golgiren aparatuaren jarduerarekin zerikusia duten beste besikula batzuek substantzia mota desberdinak dituzte.

Golgiren aparatuak substantziak aldatzen ditu eta, besikuletan biltzen ditu eta zelularen hainbat ataletara edo kanpora eramaten ditu.

Erretikulu endoplasmatiko zimurtsuak (EEZ) proteinak sintetizatzen ditu hari atxikitako erribosomen bidez, eta biltegiratu egiten ditu edo Golgiren aparatura eramaten ditu. EE leunak (EEL) lipidoak sintetizatzen ditu.

Lisosomek digestio zelularra egiten dute, hau da, substantziak deskonposatzen dituzte eta, horietatik abiatuta, zelularen jarduerarako erabilgarriak diren eta sinpleagoak diren substantziak lortzen dituzte. Beste besikula batzuk Golgiren aparatuen jarduerarekin lotuta daude eta hainbat funtzio dituzte, hala nola substantziak biltegiratzea, garraiatzea, etab.

Zitoeskeletoaren mugimendua zuzentzen dute eta mugimendu zelularrak sortzen dituzten egiturak eratzen parte hartzen dute, hala nola, zilioak eta flageloak. Gainera, zelula zatitzean kromosomen bereizketa zuzentzen dute.

Harizpiz osatutako bi zilindro huts dira.

Egitura Eginkizuna

Zelula guztiek dituzten organuluak

Zelula guztietan komunak ez diren organuluak

Egitura Eginkizuna

Mintzaren luzapenak dira. Zilioak laburrak eta ugariak dira, eta flageloak, berriz, luzeak eta gutxiago agertzen dira.

Zelulen lokomozioa eta zelula inguratzen duten inguruneko partikulen mugimendua ahalbidetzen dute.

Landare-zelulen bereizgarri dira. Urez eta beste substantzia batzuez (gatzak, azukreak eta proteinak) betetako mintzbesikula handiak dira.

Bakuolo handien funtzioa landarezelularen zurruntasunari eustearekin lotuta dago, barruan dagoen likidoak presioa eragiten baitu zelularen barruan.

Organulu obalatuak dira, mintz bikoitzekoak, biak lauak. Barruan, tilakoide izeneko zaku lauak dituzte, klorofila izeneko pigmentu bat dutenak, landarezelulei berezko kolore berdea ematen diena.

Kloroplastoetan fotosintesiaren prozesua gertatzen da.

Mintz plasmatikoaren kanpoko bilgarria da. Zelula eukarioto batzuek egitura hori dute, eta osaera desberdina dute; adibidez, landareen paretak zelulosa du, eta onddoenak, kitina.

Zelula-paretak zelula babesten du eta zurruntasuna ematen dio.

Talde-lana

Ikusi duzunez, orrialde hauetan zelulak oso konplexuak dira eta elkarri eragiten dioten parte asko dituzte, zelulek beren funtzioak bete ditzaten.

Zelulen atal horiek guztiak pixka bat gehiago ezagutzeko, taldeka jartzea proposatzen dizuegu, osagai horiek eta haien funtzioak sakonago aztertzeko.

Talde bakoitzak orri honetan aipatutako organulu bat, nukleoaren zati bat edo zelula-mintza bera aukeratuko du eta fitxa bat egingo du. Fitxa horretan, informazio hau zehaztu behar duzue:

a) Egitura, marrazki eskematiko batekin batera.

b) Egituraren xehetasunaren mikroskopia-argazkia.

c) Funtzio zehatzak eta horien garrantzia organismoak bizirik irauteko.

d) Egitura batzuk garrantzitsuagoak edo ugariagoak izan daitezke zenbait zelula-motatan, hala nola mitokondrioak muskulu-ehunean. Gauza bera gertatzen da aukeratu duzun egiturarekin?

e) Azaldu ikasgelan zuen ikerketa.

Zilioak Flageloa

5

Nutrizio funtzioa zelula eukariotoetan

Mintzean zeharreko garraioa

Irudian eskematizatutakoaren arabera, azal ezazu substantzia hauek mintz plasmatikoa nola uste duzun zeharkatuko dutela:

a) Na+

b) Karbono dioxidoa.

c) Gatz mineralak.

d) Bakterio bat.

Elikadurak zelulari hazteko, haren egiturak birjartzeko, zatitzeko eta erlazionatzeko materia eta energia ematen dioten prozesu guztiak biltzen ditu.

5.1 Materia-trukea

Mintz plasmatikoa zenbait substantzia pasatzen uzten duen eta beste batzuk igarotzea errazten edo galarazten duen hesi selektiboa da.

Pasatze hori hainbat modutan egiten da, substantziaren tamainaren arabera.

- Difusio bidez. Substantziak txikiak direnean gertatzen da, hala nola oxigenoa, karbono dioxidoa eta gatz mineralak.

- Proteinen bidez. Substantziak handiagoak direnean edo kargak dituztenean (ioiak), proteinek kanalak edo ponpak (substantziak «ponpatzen» dituzten egiturak) eratzen dituzte, eta horietatik igarotzen dira molekulak.

- Besikulak sortuz. Substantziak oso handiak direnean, mintza hondoratu egiten da eta partikula bere baitan hartzen du, eta zelula-zitoplasmara pasatzen den besikula bat sortzen du. Prozesu horri endozitosi deritzo, eta kontrakoari, exozitosi.

Kanalen bidez (gradientearen alde).

Difusio bidezko garraioa (gradientearen alde).

Ponpen bidez (gradientearen kontra, energia behar dute).

ENERGIA

Elikagaiak dituen besikula

Digestioaren hondakinak

Besikula

Lisosoma

Digestioa

5.2 Energia-trukea

Zelularen barrura eramandako substantziak, erreakzio batzuen bidez, materia edo zelulen berezko egitura bihurtzen dira, edo zelulek bizi-funtzioak egiteko erabiltzen duten energia lortzeko erabiltzen dira. Hala, zelulan erreakzio kimiko ugari gertatzen dira, eta horiek metabolismoa osatzen dute. Bi eratakoa izan daiteke:

- Katabolismoa. Molekula konplexuak zatitu eta sinpleagoak bihurtzen diren erreakzio kimiko zelularren multzoa da. Prozesu horretan energia askatzen da, eta zelulak, adibidez, anabolismoan edo mugimendu zelularra sortzeko erabiltzen du. Zelula eukariotoetako mitokondrioetan gertatzen den prozesu katabolikoaren adibide bat arnasketa zelularra da.

- Anabolismoa. Anabolismoa zelulak bere osagaiak ekoizteko erabiltzen dituen molekula konplexuagoak, hala nola proteinak, lipidoak eta abar, molekula sinpleetatik abiatuta fabrikatzeko erabiltzen diren erreakzio kimiko zelularren multzoa da. Biomolekula horiek eratzeko energia behar da, katabolismoaren erreakzioetatik datorrena. Zelula autotrofoetan gertatzen den prozesu anabolikoaren adibide bat fotosintesia da.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Definitu metabolismo zelularra, eta esan zein alde dagoen anabolismoaren eta katabolismoaren artean.

2 Bilatu hartzidurari buruzko informazioa, eta idatzi koadernoan zer den eta prozesu katabolikoa edo anabolikoa den.

3 Behatu irudi hau, eta, eskematizatzen den prozesuaren etapak ordenatu ondoren, erlazionatu letra bakoitza dagokion etaparekin:

a) Sortutako energia horren zati bat anabolismoaren erreakzioetan erabiltzen da, proteinak, azido nukleikoak, lipidoak eta abar eraikitzeko.

b) Elikagaia zelulan sartzen da eta lisosomen laguntzaz digeritzen da.

c) Energiaren beste zati bat beste funtzio zelular batzuk egiteko erabiltzen da; adibidez, ugalketa, desplazamendua, etab.

d) Arnasketan sortutako CO2-a zelulatik kanpora irteten da difusio bidez.

ANABOLISMOA

e) Mitokondrioek, oxigenoa dagoenean, materia organikoa erabiltzen dute eta CO2 eta ur bihurtzen dute.

f) Prozesu horretan, arnasketa izenekoan, energia askatzen da.

g) Molekula konplexuak sinpleagoak bihurtzen dira.

Molekula konplexuak Energia CO2 O2 Energia

3 7 6 4 5 2 1

Metabolismoa

6

Erlazio funtzioa eukariotoetan

Erantzun estatikoa

Transmisorea

Jariatutako substantziak

Zelula baten erlazioa inguruneko estimulu baten aurrean erantzuteko duen gaitasuna da.

6.1 Estimuluak eta erantzunak

Hartzailea

Transmisorea hartzailearekin elkartzen denean, zelulak substantziak banatuz erantzuten du.

Erantzun dinamikoa

Zilioak

Bibrazio-mugimendua

Estimulu deritzo erantzun zelularra eragiten duten aldaketei. Estimuluak kimikoak izan daitezke, esate baterako, ingurunearen konposizioko aldaketak, pH-aren aldaketak, etab.; baita fisikoak ere, hala nola tenperatura-aldaketak, presio-aldaketak, etab. Zelularen erantzuna estimuluen aurrean zelulak duen erreakzioa da. Bi motakoa izan daiteke: estatikoa eta dinamikoa.

- Erantzun estatikoa. Bertan ez da mugimendurik gertatzen, zelulak beste modu batean erantzuten du, adibidez, substantzia bat jariatuz.

- Erantzun dinamikoa. Bertan, zelulak mugitzen erantzuten du. Mugimendu horiei taxia edo taktismo deritze. Positiboak dira zelula estimulurantz mugitzen bada, eta negatiboak, estimulutik urruntzen bada.

6.2 Mugimendu zelularrak

Zilioak mugitzen direnean, protozooa alde batetik bestera mugi daiteke ingurunean.

Flageloa

Zelula batzuek flageloa dute, eta haren bibraziomugimenduak azkar mugitzeko aukera ematen dien latigo gisa jokatzen du.

Uzkurtze-mugimendua

Kanpoko estimulu batzuen aurrean, protozoo (Vorticella) horrek pedunkulua uzkurtzen du, eta pedunkulu horrekin finko mantentzen da substratu batean.

Zelula-mugimendua oso lotuta dago zitoeskeletoarekin; haren harizpiek zitoplasman egitura uzkurkorrak eratzen dituzte, bai eta mugimendua ahalbidetzen duten kanporanzko luzapenak ere. Hauek dira mugimendu mota nagusiak:

- Bibrazio-mugimendua. Mugimendu mota hori zilioen (laburrak eta ugariak) edo flageloen (luzeak eta urriak) bibrazioaren bidez gertatzen da.

- Uzkurtze-mugimendua. Mugimendu mota hori muskulu-zelulen (uzkurtu eta erlaxatzeko gai direnen) eta organismo zelulabakar batzuen bereizgarri da.

- Mugimendu ameboidea. Mugimendu mota hori ameben bereizgarria da, nahiz eta globulu zuriak ere horrela mugitzen diren.

Pedunkulua

Mugimendu ameboidea

Amebak zitoplasmaren edo pseudopodoen luzapenak igortzen ditu bakterioa harrapatzeko.

Pseudopodoak

ULERTU, PENTSATU, IKERTU...

1 Egin ezazu mugimendu ameboidea nola egiten den azaltzeko eskema bat.

2 Proposa itzazue beste adibide batzuk, irudienak ez bezalakoak, non zelulek mugimendu ameboidea, bibrazio-mugimendua eta uzkurtze-mugimendua egiten duten.

7

Ugalketa-funtzioa eukariotoetan

Zelula-ugalketa (edo zelula-zatiketa) zelula batek bi zelula alaba berdinetan edo gehiagotan zatitzeko duen gaitasuna da.

7.1 Zelula-zatiketa

Zelula-zatiketa zelulabakarreko organismoetan eta organismo zelulanitzetan gertatzen da.

- Organismo zelulabakarretan, hala nola protozooetan, zelula-zatiketaren helburua organismoa ugaltzea da.

- Organismo zelulanitzetan, zelula-zatiketak organismoa hazteko eta ehunak birsortzeko balio du; hau da, hiltzen ari diren zelulak berrezartzeko.

7.2 Zelula-zatiketa motak

Zelula-zatiketa mota desberdinak daude eukariotoetan:

- Erdibiketa. Zelulak bikoiztu egiten du bere DNA, eta genetikoki berdinak eta tamaina berekoak diren bi zelula sortzen ditu. Erdibiketaz zatitzen diren zelula eukariotoen artean protozooak nabarmentzen dira.

- Gemazioa. Zelulak DNA bikoiztu egiten du, eta zil bat sortzen du, garatu egiten dena eta zelula amatik bereizten dena. Bi zelula alaba sortzen dira, genetikoki berdinak baina tamaina desberdinekoak. Horrela ugaltzen dira onddo zelulabakarrak, hala nola legamiak.

- Esporulazioa edo zatiketa anizkoitza. Zelulak bere DNAren hainbat kopia sortzen ditu, zitoplasma-zati batez inguratuta daudenak. Zelula gurasoaren mintza hautsi eta esporak askatzen dira. Onddoak, landare asko eta protozoo batzuk horrela ugaltzen dira.

Zelula-zatiketak

Irudiak eukariotoen hiru zelula-zatiketa mota adierazten ditu. Begiratu arretaz eta erantzun:

a) Zer zelula-zatiketa mota adierazten du irudi bakoitzak?

b) Proposatu zelula-zatiketa mota hori duten izaki bizidunen adibide bat.

c) Zure koadernoan, idatzi testu deskribatzaile bat, mota bakoitzaren zatiketa nola gertatzen den azaltzeko.

Amaitzeko

Ideiak antolatu

1 Venn-en diagrama. Osa ezazu Venn-en diagrama hau zure koadernoan, zelula mota guztien ezaugarri komun eta espezifikoei buruz. Ikasi hori egiten anayaharitza.es helbidean dagoen baliabidearekin.

Zelula prokariotoa – Plasmidoak – Kapsulak – Pili –?

Zelulapareta DNA –?

?

Animalia-zelula eukariotoa – Zentrioloak –?

Egin laburpen bat

Landare-zelula eukariotoa – Kloroplastoak – ... handiak –?

Irudiak interpretatu

3 Begiratu irudiei, eta erantzun galdera hauei horietako bakoitzarentzat.

a) Adierazi zein organulu mota den.

b) Azaldu zein eginkizun dituen.

c) Zein zelulatan aurki daiteke?

4 Behatu irudiaren zelula eta esan zein organulu ezagutzen dituzun.

2 Egin unitatearen zure laburpena, gidoi honi jarraituz:

• Ordenatu materia antolatzeko mailak, eta izendatu substantzia ez-organikoak eta biomolekula organikoak, eta adierazi haien funtzio nagusiak.

• Azaldu zelula prokariotoa nolakoa den eta nola dagoen antolatuta, eta bereizi elikaduraren arabera dauden motak.

• Aipatu nola ugaltzen eta erlazionatzen diren zelula prokariotoak.

• Konparatu animalia-zelula bat eta landare-zelula bat, eta adierazi berezko organuluen eta organulu komunen funtzioa.

• Ezarri zelula eukariotoaren nukleoaren arteko desberdintasunak faseartean eta zatiketan.

• Azaldu zelularen eta ingurunearen artean materia- eta energia-trukea nola gertatzen den.

• Definitu estimulua, eta azaldu zelulak haien aurrean nola erantzuten duen.

• Azal ezazu nola eta zertarako ugaltzen den zelula eukarioto bat.

5 Azal ezazu irudiaren zelulak bi une desberdinetan zer mugimendu mota duen. Adierazi mugimendu hori ahalbidetzen duten egiturak.

Aplikatu

6 Egin zelula prokarioto baten marrazkia eta adierazi egitura ezberdinen funtzioa.

7 Azal ezazu nola elikatzen den zelula prokarioto heterotrofo bat; eta iluntasunean bizi den autotrofo bat?

8 Azaldu zergatik den garrantzitsua pertsona baten kariotipoa ezagutzea eta zer egoeratan jakin behar den.

9 Globulu zuriek bakterioak sar ditzakete barruan, defentsa-mekanismo gisa. Azaldu mintzean zehar zein prozesuren bidez sartzen dituzten eta bere digestioan zein organuluk parte hartzen duen.

10 Lotu esaldi bakoitza zelula-mugimendu motarekin:

a) Globulu zurietan ohikoa da.

b) Zilioen edo flageloen bibrazioagatik sortzen da.

c) Muskulu-zelulek egiten dute.

11 Azaldu zergatik diren gauza desberdinak zelula-zatiketa organismo zelulabakar batentzat eta zelulanitz batentzat.

12 Ezarri hauen arteko desberdintasunak:

a) Erdibiketa eta gemazioa.

b) Gemazioa eta esporulazioa.

c) Anabolismoa eta katabolismoa.

13 Arrazoitu zergatik den fotosintesia prozesu anabolikoa.

Aurrera egin

14 Irakurri testu hau eta erantzun galderei.

Bakterioak oso organismo desberdinak dira, eta planetako ingurune guztiak kolonizatu dituzte milioika urteko eboluzioari esker. Bakterio-multzo handi bi daude: arkeobakterioak eta eubakterioak.

Arkeobakterioak organismo estremofiloak dira, tenperatura altuetan, oso ingurune gazietan edo oxigenorik gabe bizirik irauteko gai direnak, beren mintzaren eta zelula-paretaren konposizio kimiko bereziari esker, oso erresistente izatea egiten diena.

Eubakterioak zenbait multzotan banatzen dira, hala nola Gram bakterio positibo eta Gram negatiboetan, beren zelula-hormaren konposizioan bereizten direnak, edo mikoplasmetan, paretarik ez dutenak.

a) Zer zelula-antolamendu mota dute bakterioek?

b) Egin ezazu testuan izendatutako bakterio-taldeak adierazten dituen eskema.

c) Ikertu zer den Gram tindaketa. Azaldu zer den eta zertarako erabiltzen den teknika hori.

IKASKETA-EGOERA

HAUSNARTU ETA BALORATU

Unitate honetan, zelula mota nagusiak eta horien ezaugarriak aztertu dituzu, eta, gainera, haien osagai nagusiak aztertu dituzu eta zelula eukariotoen bizi-funtzioetan sakondu duzu. Egin gogoeta zure ikaskuntzari buruz, anayaharitza.es helbidean dauden galdera-sorta eta errubrika betez.

Zelula-motekin eta -ezaugarriekin zerikusia duten arazoak konpontzen ditut eta horietan sakontzen dut.

Zelulei buruzko informazioa formatu fisiko eta digitaletan sortu eta interpretatzen dut.

Zelulen bizi-funtzioei buruzko informazioa aztertu eta interpretatzen dut.

PROBATU ZURE KONPETENTZIAK

Egin anayaharitza.es helbidean sartuta dagoen gaitasun-autoebaluazioa.

© GRUPO ANAYA, S.A., 2023 - C/ Valentín Beato, nº 21 - 28037 Madrid.

Reservados todos los derechos. El contenido de esta obra está protegido por la Ley, que establece penas de prisión y/o multas, además de las correspondientes indemnizaciones por daños y perjuicios, para quienes reprodujeren, plagiaren, distribuyeren o comunicaren públicamente, en todo o en parte, una obra literaria, artística o científica, o su transformación, interpretación o ejecución artística fijada en cualquier tipo de soporte o comunicada a través de cualquier medio, sin la preceptiva autorización.